اكەمنىڭ كوزى
قۇس جاستىقتىڭ ۇستىندە اۋىق-اۋىق ۇيقىسىراي اۋناق شىپ جاتقان اققۇباشا، سۇيكىمدى ايەلدىڭ وڭ جاق كوزىنىڭ استىنداعى قارا مەڭى سوڭعى كۇندەرى كورىنە كوزگە ۇلكەيىن، ايقىندالا تۇسكەندەي؛ ءتىپتى ونىڭ سىنىق وڭىندە اق تاقتايدىڭ بەتىنە تامىپ كەتكەن قارا سياداي باتتيىپ تۇر. ءومىر قوساعى — قۇبايجان دۇنيە سالعالى دا جىلعا جۋىقتاپ ەدى. ءتىرى تىرلىگىن ىستەر ۋاقىت بولعان. نە دەرىڭ بار ما، زەينەپ سوڭعى ەكى اي ۇيقى دەگەننەن مۇلدە ايرىلدى. كوزى ءىلىندى-اق...
— نەگە؟.. نەگە رەنجىدىڭ، قۇبايجان؟ — دەپ داۋىستاي ويانادى.
وسى ءقازىر دە ۇيالى قارا كوزىندە ۇرەي، سەكەمدىك بار. باسىن جاستىقتان جۇلىپ العان كۇيى وتىر. ورنىنان تۇرىپ، تەرەزەنىڭ جاپقىشىن ىسىرىپ اي ساۋلەسىنەن كولەڭكەلەۋگە ەرىندى مە، الدە جاڭاعى ءبىر كورگەن ءتۇسىن رەت رەتىمەن ويىنا الىپ، ۇمىتپاي تۇرىپ جورىعىسى كەلدى مە، جاستىققا قايتا قيسايدى.
— قۇبايجان بەتىمە تۋرا قاراماي، سىرت اينالعانى نەسى؟.. توقتاماي... قايىرىلماي كەتە باردى-اۋ قۇبايجان؟!
قارا كولەڭكە كەڭ بولمەنىڭ ىشىندە كۇڭك ەتكەن ايەل ءۇنى كۇمىلجىپ، سولعىن شىقتى. سول ءساتىن دە اۋىز ۇيدە بىرەۋ جۇرگەندەي دە بولدى. ول تىڭ-تىڭداي سەلتيە قالدى. مۇمكىن وعان سولاي كورىنگەن دە: ىرگەلەس بولمەدەن ادامنىڭ جوتكەرىنگەنىن، ارى-بەرى جۇرگەنىن ەستىگەندەي؛ ءتىپتى وسىندا كىرگەنىن دە انداعان ءتارىزدى. «قوي... ەسىك بەكىتۋلى ەدى عوي. قالايشا؟..» بولمەنىڭ قارا كولەڭكە ۇيىرىلگەن ءار بۇرىشىنان بىرەۋ اندىپ تۇرعانداي. قوزعالسا باس سالىپ ۇستايتىن سياقتى. ايەل كەۋدەسىنەن تومەن تۇسىڭكىرەپ كەتكەن جامىلعى كورپەسىن ۇرەيلەنە، تاماعىنا قاراتا قوس قولى مەن جۇمارلاي تارتتى.
بويى جىلىنا كەلە جەسىر ايەلدىڭ ورەكپىگەن جۇرەك دە باسىلعان. «ونى ويلاماعان ابزال... ءيا، سولاي. باسقا... باسقا نە بار؟ ءيا... اۋىل ءقازىر قانداي ەكەن؟ تالاي بولدى كورمەگەلى. وزگەرگەن دە شىعار. ارينە ءوستى...» — زەينەپ تەرەڭ كۇرسىنىپ قويدى.— «اۋىل، سابيلىك شاق... ۇمىتىلماستاي نە دەگەن ءتاتتى ەدى». ول ەندى الگىندەي ەمەس، ءجۇزىن ارايلى نۇر جۇگىرىپ كۇلىمدەپ جاتىر. «ءيا، ول كەزگە جەتسىن...»
زەينەپ مىنەزى جايساڭ. قانداي رەنجىگەندە دە بىرەۋدىڭ بەتىنە قارسى كەلىپ، قاباق شىتۋ دە گەندى بىلگەن ەمەس. قۇبايجان ءتىرى كەزىندە: «ءبىزدىڭ زەينەشتىڭ وسى تۇرعانى تۇرعان. ءوز الدىنا ءبىر جۇمباق» دەپ العاش قوسىلعان جىلدارى، ونىڭ تۇيىقتىعىن قۇربى-قۇرداس تارىنا ازىلدەي ايتىپ وتىرۋشى ەدى. «ءسابي شاعىمدا ەركە، وتكىر بولىپپىن عوي. تۇيىقتىق قايدان جابىسىپ ءجۇر ماعان؟»—دەيتىن سوندايدا زەينەپ؛ كوزىندە جىلت ەتىپ قۋانىش ۇشقىنى ويناپ وتەتىن دە، تەرەڭ كۇرسىنىپ، ۇزىن كىرپىكتەرىن ءجيى-جيى قاعىپ جىبەرەتىن.
ءارى-سارى ويلار جانىن قىدىرتىپ، ۇيقىسى شايداي اشىلدى. ايتسە دە كوز شىرىمىن الۋدان كۇدەر ۇزبەي، وڭ قولىمەن ءجۇزىن اي ساۋلەسىنەن كولەگەيلەي ءتۇسىپ جاتىر. سۇعاناق وي جەسىر ايەل جانىنىڭ ءبىر قالتارىسىنان وراعىتا سوعىپ، تاعى دا ەلىتىپ بارادى. «اجە... اقاجەتاي، باۋىرىڭ قانداي كەڭ، ىستىق ەدى. سۇراۋسىز، ساۋالسىز دالادان ەگىل-تەگىل جىلاپ كەلگەنىمدە، ءبىر سەنىڭ باۋىرىڭنان جۇبانىش تاۋىپ،. ءبىر ءۇيلى جاننىڭ الدىندا مەرەيىم ۇستەمدەنىپ جۇرە بەرەتىن شاقتى قايتا سەزىنەر مە ەم، اجەتايىم مەنىڭ... تۇلىم شاشتى، سول «ەركە قىزىڭىز» مەنمىن بە؟.. ءيا، ءبىر ءۇيلى جان «زەينەش» دەپ بايەك بوپ وتىراتىن.
ويباي، سالقىن ءتيىپ قالماسىن!
— ونى قوي، اناۋ سىرما تونىن كيگىزشى...
— مىنانى سىرتىنان كيگىزەيىن، اجە... قىزىڭ ءقايبىر تيىش جۇرەر دەيسىڭ. ءقازىر بارا قارعا اۋنايدى عوي،— دەپ اپاسى قوياردا-قويماي زەينەپتىڭ ۇستىنە ۇزىن جەڭ، اتاسىنىڭ كەڭ كۇپايكەسىن ءمالميتىپ كيگىزىپ، «ءا» دەگەنشە دالاعا دا يربيتىپ شىعارىپ ۇلگەرەتىن. قارعا ۇركىتۋگە قويعان قاراقشىداي زەينەپ شىڭىلتىر ايازدى دالادا، كوزىن اشا الماي قالقيىپ تۇراتىن.
قىسقى دالا... اۋىلدىسىنا جەتەر نە بار دەيسىڭ دۇنيەدە؟ قازداي تىزىلگەن اق تاقيالى ۇيلەر. ءار جەردەن كوتەرىلگەن كوگىلدىر ءتۇتىن دە اسپانعا تىرمىسىپ بارا جاتار ەدى. ءسال جەل تۇرسا سارى قيدىڭ ءيىسى مەن سۇرلەم ءشوپتىڭ اشىماق جۇپارى اڭقىپ، سەرگىتەدى. سوندايدا زەينەپ اپاسى قويىپ كەتكەن جەردەن تابجىلماي، ۇزاعىنان-ۇزاق تۇرىپ قالادى؛ ءتىپتى جانىندا شانا تەۋىپ ويناپ جۇرگەن بالالاردى دا مۇلدە ۇمىتاتىن. قىزىق كورە مە:
— اياز اتانى قارا!—دەپ بالالاردىڭ ءبىرى جانىنان بەرە يتەرىپ قالىپ، جالپ ەتكىزەتىن.
ول ەگىل-تەگىل جىلاپ ورنىنان تۇرعاندا؛ ناق وزىندەي، ءبىراق جەڭىل كيىنگەن كىشكەنتاي قارا بالانىڭ قۇلدىراڭداي ۇزاپ بارا جاتقانىن كورەر ەدى. «سوتقار قايسەن ەكەنىن تانىپ، زەينەپ ارينە تۇرا ۇمتىلادى. ۇزىن كۇپايكەنىڭ شالعايىنا وراتىلىپ، تاعى ۇشىپ تۇسەدى. ايتەۋىر سوعان جەتە الماي دىڭكەسى قۇرىپ، قاتتى جابىرلەنۋشى ەدى. «ءقازىر عوي و دا ءبىر جەردە ءجۇر».— زەينەپ قوزعالاقتاپ، ۇستىندەگى جامىلعىسىن قىمتانا ءتۇستى.— «ءيا، ابدەن ىزالاناتىنمىن». بۋلىعا جىلاپ ۇيگە كەلگەن ونى ءبارى وبەكتەيدى. اينالادى. تولعانادى. قايسەننىڭ اكەسىنە ايتاتىن بولىپ ولار دا قىزىنادى. سوندا عانا زەينەپ باسىلىپ، قانت سۇرايدى. اجەسى كۇندەگى داعدىسىنشا اسپاي-ساسپاي كوك كامزالىنىڭ ىشكى قالتاسىنان ەڭ اۋەلى ويماق، تۇيمە، ماتا قيىندىسى، ءبىر ساباق قىزىل، اق جىپكە دەيىن شىعارىپ الادى. ولاردىڭ ءىزىن شالا شارشى قول ورامال كورىنەدى. الگىنى ەكەۋلەپ جازعاندا اراسىنان ەكى شاقپاق ساتپاق-ساتپاق قارا بۇرىش، نە قىزىل بۇرىش تيگەن قانت شىعاتىن. ونىڭ سىرتىن تازارتقانشا تۇلىم شاشتى زەينەشتىڭ اشۋى دا تارقاپ كەتەتىن...
بوي تۇزەپ، قىزىل الا گۇلدى كويلەك كيگىسى كەلەتىنىن، قۇربىلارىنان كەم قالعىسى جوقتىعىن العاش سەزدىرگەن كۇننەن بەرى اجەسى: «قىزىم، ءجۇرىس-تۇرىسىندى ب ا ق. ءارتۇرلى ادام بار. پالەنشەنىڭ قىزى شولجاڭ ەكەن دەگەندەي سوزگە قالدىرما» دەيتىن بولدى. اقجارقىن زەينەپ سول ءبىر اجە ەسكەرتپەسىنەن اسا الماي، «يبالى، ۇلكەن الدىنان كولدەنەڭ وتپەيتىن اسەم بالا» اتاندى. ونجىلدىق بىتىرىسىمەن ءسوز ايتۋشى اعايىن كوبەيدى. وزىنە سالسا ينستيتۋتتە وقى ماس ەدى. اجەسىنەن باستاپ، اعايلارىنا دەيىن «زەينەش دارىگەرلىك وقۋعا بارادى» دەپ الدىن وراپ وزدەرى سىرتتاي تون ءپىشىپ جۇرگەنسىن ۇندەمەدى. ايتسە دە ولار ءبارىن ويلاعاندا ءبىر-اق ءجايدى ۇمىتقان؛ بويجەتكەنمەن ونىڭ جان-دۇنيەسىندە ءالى دە سابيلىك سەزىم جوق ەمەس-تى؛ اينالسا، تولعانسا، ماپەلەسە، ءبىر كەزەك باسىمنان سيپاي ەركەلەتسە دەپ ىشتەي تىلەپ وتىراتىنىن بىلمەيتىن. وزگە تۋىستاردى وگەيسىپ وسىنى اجەسى مەن اپاسىنان ۇمىتتەنە كۇتەتىن. كەي-كەيدە شىداي الماي بويىن بيلەگەن قىزۋ كۇشتىڭ سەلبەۋىمەن اۋىز ۇيدە اس جابدىعىمەن جۇرگەن اپاسىن جۇگىرىپ بارىپ: «جەڭەشەتاي»،— دەپ قۇشاقتاي، موينىنا اسىلاتىن.
— ساعان نە بولدى، ەركەجان. قويشى... ۇيات-تاعى،— دەيتىن سوندايدا اپاسى. زەينەپتىڭ الىپ ۇشقان كوڭىلى سۋ سەپكەندەي باسىلىپ، جۇدەۋشىلىك كىرەتىن. ءبىر ءتۇرلى جۇرەك تۇكپىرى سىزداعانداي دا بولاتىن-دى.
كوش كەشىكپەي قۇبايجانعا كەزىكتى...
مۇنار ساعىمدى مي دالادا ەرنى كەزەرىپ، ءبىر جۇتىم سۋعا زارىعىپ، جەتە الماي كەلە جاتقان ادام ءمولدىر بۇلاققا تاپ كەلسە قايتەر ەدى؛ زەينەپ جانى ەلپ ەتىپ، مەيىرى ءبىر قانعانداي قاتتى قۋاندى. قالامپىر ءتۇستى كوستيۋمى مەن اق كويلەگىن كيىپ، كۇندە كەشكىسىن اۋىل سىرتىندا كۇتىپ تۇراتىن جىلى ءجۇزدى، سارى جىگىتتىڭ ەركە ءۇنى، ىزەتتىلىگى، ءسابي كورمەي قاتار ساناعانى، قۇرمەتى قىز جۇرەگىن باۋراپ اكەتتى. از كۇندە «قۇبايجان» اتالدى.
قىز سول بويدا-اق باتىل شەشىمگە كەلدى. ونىسىن دا ۇزاققا سوزباي:
— اجەمە ايت، جەڭەشە... قولىمدى بەردىم وسى كىسىگە. رەنجىمەسىن،— دەپ ءبىر كۇندە بۇكىل اۋىلدى تاڭقالدىرىپ، قۇبايجانمەن كەتە بارسىن. سول جىلدىڭ كۇزىندە اجەسى دۇنيە سالدى. اعاسى مايدانعا كەتىپ، حابارسىز.
تالاي جىل سارقىلىپ، اعىپ ءوتتى. قۇبايجان مايدانعا الىنباي برونمەن قالدى. جوعارى لادى... قالادان استاناعا كەلدى. ەندى، مىنە، ءبىر بالامەن، قاڭىرايعان ءۇش بولمەدە ول... زەينەپ جاتىر. ءومىرى كوپتىڭ اراسىندا بولماي، ۇيدەن ۇزاماعان وعان جۇمىسقا ورنالاسۋدىڭ ءوزى توزاق كورىنەتىن؛ ءارى ءبىر ءتۇرلى نامىستاناتىن دا ءتارىزدى. بولاتقا بەرىلەتىن پەنسيا تاماققا جەتەرلىك. ءۇي بولسا بار. ەندى نە كەرەك؟ ەل قاتارلى جيھازى دا جوق ەمەس؛ ءتىپتى كوبىن دۇكەنگە وتكىزىپ، جاڭاسىن الدى. ازداپ قارىزدانىپ تا قالعانى راس. ءبىر تۇسىنبەيتىنى بولات... تۇنەرەدى دە جۇرەدى. ۇندەمەيدى. ارينە زەينەپ وعان ەسكى زاتتاردىڭ قىمباتتىعىن، ونىڭ ءارقايسىسى اسىل اكە بەينەسىن ەلەستەتەتىنىن، سونىسىمەن ىستىق ەكەنىن بىلمەيدى. بالاسىنا رەنجيتىنى سونان.
ول تەرەزەگە جاقىن توسەكتە، قاننەن-قاپەرسىز ۇيىقتاپ جاتقان ون بەس جاستىڭ شاماسىنداعى بالاسىنا بۇرىلدى.
ۇستىندەگى جامىلعان كورپەسىن تەپكىلەپ ءتۇسىرىپ تاستاپتى. قول-اياعىن باۋىرىنا جيناپ، بۇرىسە قالعان، پىس-پىس ەتەدى. زەينەپ بالاسىن قاتتى اياپ كەتتى. شىداي الماي ورنىنان ۇشىپ تۇردى. اياعىن ۇشىنان باسىپ بارىپ بالاسىنىڭ جاستىعىن تۇزەپ، ماڭدايىنان ءسۇيدى دە، جامىلعىسىن ەپپەن جاپتى. تۇنگى بولمەنىڭ سالقىن ەدەنىندە تۇرعانىن سەزەر ەمەس. مانادان بەرى وياۋ جاتقاندا كوزىن سالماي، كەش كورگەنىنە وكىنىپ بارادى. تىنىسى تارىلا القىنىپ، بالاسىنىڭ ماڭدايىنان تاعى دا ءبىر يىسكەپ: «قۇلىنىم» دەدى.
اي باتىپ، ءۇيدىڭ ءىشى قارا كولەڭكە تارتتى.
* * *
ەسىك قوڭىراۋى ۇستى-ۇستىنە شىلدىرلاپ قويا بەردى. «بىرەۋ قۋىپ كەلە جاتقانداي نە بولدى سونشا؟ تىنىمسىز-اي... بولاتجان شىعار. تەنتەكتىڭ ىستەمەيتىنى جوق»،— دەپ زەينەپ كۇڭكىلدەي سويلەنىپ ءجۇر. قوڭىراۋ تاعى دا بەزەكتەپ كەتتى.
— ءقازىر... ءقازىر، اشام عوي. شىدامسىز تەنتەك-اي ،— دەپ ول الدىنداعى الجاپقىشىنا قولىن سۇرتە-مۇرتە، يلەپ جاتقان قامىرىن تاستاي جۇگىردى. كىرەبەرىستەگى اينا الدىنا توقتاپ، قوبىراعان شاشىن دا، قىزىل-الا حالاتىنىڭ ءوڭىر ىلگەگىن دە شالا-شارپى تۇزەگەن بولدى. «ءاي، بۇ بالا ما... بۇ بالا مەنى كۇنىمنەن بۇرىن ولتىرەر...» زەينەپ اس ءۇيدىڭ تابالدىرىعىندا جاتقان شارىعىنا ءسۇرىنىپ، ەسىك جاقتاۋىنا ءتىپتى ماندايىن سوعىپ الا جازدادى. «قاپ... سەن بالانى ما. تۇرا ءجۇر..»
اپىل-عۇپىل ەسىكتى اشا بەرىپ زەينەپ قالتيىپ تۇرىن قالدى؛ ءتىپتى كۇتپەگەن ادامدارى. تالدىرماش قارا تورى، كەلبەتتى كەلىنشەك پەن ۇزىن بويلى سارى جىگىت. كۇندە كورىپ جۇرگەن ءجامىش پەن بەيتەن. ءيا، بەيتەن اتى... وتكەن جۇمادا وسى ءجامىش كوشەدە كەزىگىپ، بەيتەن دەپ تانىستىرعانى بار. «قۇداي-اۋ، قايدا ىستەيدى دەگەن؟..»
—زەينەش-اۋ، تانىماي قالدىڭ با؟ ۇيگە كىر دەمەيسىڭ بە؟ —دەدى ءجامىش ۇستىنە تىرتىستىرا كيگەن كوك كويلەگىنىڭ ەتەگىن قولىنىڭ ۇشىمەن تۇزەي ءتۇسىپ. «وسى قايداعىنى تاۋىپ كيەدى. قۇلاعىنداعىسىن قاراشى... اي قاستى التىن سىرعا. كويلەگى دە قونىمدى ەكەن. تارلاۋ ما، قالاي؟!. ءقازىر نەعۇرلىم تار، ەتەگى كەلتەلەۋ بولعانى ءسان عوي. بەكسەسىن بۇلتىڭداتىپ تۇرى سىن. ءيا، ءجامىش باقىتتى ايەل. كۇيەۋى تابىسكەر جىگىت... مىنا كويلەگىن قايدا تىكتىردى ەكەن؟ رەتىن تاۋىپ سۇرايىنشى...»
— ءا... ءيا، تورلەتىڭدەر! جازعان باسىم ساسقالاقتاپ... كۇتپەپ ەدىم. بۇلاي قارسىلاعانىما عافۋ ەتىڭدەر،— دەي بەردى ول شەگىنشەكتەي، ەسىكتى كەڭ اشىپ.
ءجامىش جىگىتتەن بۇرىن كىبىرتىكتەي تابالدىرىقتى اتتاپ ءوتتى؛ تار ەتەك تىزەدەن قاعىپ، تۇساۋلى اتتاي اياعىن جازدىرماي، بوكسەسىن بۇراڭداتىپ بارادى. وڭ يىعىنان وڭىرىنە قۇلاي تۇسكەن بىلەكتەي بۇرىمىن جاۋىرىنىنان سەرپىپ تاستاعان، اي قاستى سىرعا جىمىڭداپ قالادى. سوڭىنان ىلەسە كىرگەن ۇزىن سارى مۇنىڭ ءبىرىن دە ەلەگەن جوق؛ ەكى كوزى ءۇي يەسىندە. يمەنباي كەلىنشەكتىڭ بوي-سويىن قىزىقتاپ، تىمتىنە، جىلىمشى كۇلىمدەي قارادى. زەينەپ ساسقالاقتاي ءوڭىر ىلگەكتەرىن تۇيمەلەي باستاعانىن اڭداماي قالدى.
—ۋاقا ەمەس، زەينەش... ءۇيىڭنىڭ تۇسىنان ءوتىپ بارا جاتتىق تا، شامدى كورىپ بۇرىلدىق. نە ىستەپ جاتىر ەكەن دەپ، ءبىر جاعى باكەڭ دە قامشى بولدى،— دەپ ءجامىش سىلاڭداي، مىڭ بۇرا لىپ تورگى بولمەگە قاراي جۇرە ءتۇستى.
— ءيا، قىسىلماڭىز... ءبىز كوپ وتىرمايمىز.
بايتەن ىزەتپەن يىلىپ-بۇگىلىپ، زەينەپتىڭ قولىن الدى. نازىك ايەل قولى جىگىتتىڭ ۇلكەن الاقانىندا ۇيالاپ قالعانداي. زەينەپ «ءاپ» دەگەندە سەلت ەتىپ، الدەنەدەن ۇركە قالعانمەن، بويىن بيلەپ بارا جاتقان ىستىق قول ساعىنىشى ۇياتتان دا كۇشتىلىگىن سەزدىردى؛ ول قولىن تارتىپ الا المادى. كوز الدىنا قۇبايجان ەلەستەپ، جەسىر ايەل ءبىر سوتكە ءتىپتى مىناۋ تۇلعالى جىگىتتىڭ كوكىرەگىنە باسىن قويىپ شاعىنا ۇزاق-ۇزاق جىلاعىسى كەلدى. جۇدەۋ اق جۇزىنە لىپ-لىپ قان جۇگىرىپ، ۇيالى قارا كوزىندە ۇشقىن ويناپ ءوتتى.
زەينەپ قولىن شوشىنا تارتىپ الدى.
— ءوزىڭ گۇل-گۇل جايناپ كەتىپسىڭ عوي، زەينەش. كۇن- پەن-كۇنگە جاسارىپ، قۇلپىرىپ باراسىڭ، — دەدى اق ءتۋفليلى اياعىن قازداڭداتا، تىق-تىق باسقان ءجامىش. «قويشى ءارى، سەنەن كورىكتى، سەنەن جاس بولعانىم با؟ ءبىزدى قايتەسىڭ، ءجامىش، قارتايدىق ەمەس پە؟!» دەيدى عوي دەپ ءجامىش ويلاعان ەدى؛ ول كۇتكەندەي بولمادى. «ءيا، مەن شىنىندا سۇلۋلانىپ، جاسارىپ بارا جاتقانىم راس. دۇرىس ايتاسىڭ» دەگەندەي ۇندەمەي قالدى. ءجامىش سوعان رەنجىدى.
— سىزدەر... نەگە تۇرىپ قالدىڭىزدار. تورگە شىقساڭدارشى. ءجامىش-اۋ، ساعان نە بولعان. ءوز ءۇيىڭ ەمەس پە... تورگى ۇيگە باستامايمىسىڭ قوناقتى،— دەدى زەينەپ نازدانا، ءبىر جاعى وزىمسىنە كۇلىپ. نەگە كۇلگەنىن ارينە ول بىلگەن جوق.— مەن ءقازىر... ءقازىر كەلەم، باكە، جوعارلاتا بەرىڭىز... ءجامىش...
— ءيا، ءيا... جوقتاتپايمىن. بارا بەر،— دەدى ءجامىش كۇلىپ.
ادامنىڭ ويىنا نە كەلمەيدى. «بۇل قاتىن مەنى سىناماق قوي. قوناقتى كۇتە الماي ساسسىن. بايسىز قالاي ەكەن؟ قۇبايجاننىڭ دۇرىلدەپ تۇرعان كەزىندە تالتاڭداۋشى ەدىڭ؛ ءسيدى كورسەتشى كەرەمەتىڭدى دەپ تابالاماقشى دا ءجامىش. جو-جوق... قاۋاق باس قۇربىم. مەنى تالكەكتەۋ ساعان قيىن سوعار»،— دەدى زەينەپ ىشتەي نىقتانىپ.— «بەيتەن دەيدى. قايدا ىستەيتىن ادام؟ ءجامىشتىڭ قانداي جاقىنى؟ ءوزى بىلاي سۇستى، جانارى وتكىر.. وتكىر دە ەمەس-اۋ، قالاي دەسە، بىلاي... ىزعارلى، اۋىر. قۇبايجاننىڭ تالاي جىل ترەستە ديرەكتور بولعان دوسى بار ەدى؛ ونىڭ وسىنداي ءجۇزى سۋىق-تۇعىن. «باستىق بىتكەننىڭ كوبى ايبارلى كەلەدى عوي»،— دەگەندى بىردە قۇبايجان كۇلىپ؛ ءازىلى مە، شىنى ما كىم بىلەدى...» ونى-پۇنى الماق بوپ دۇكەنگە كەلە جاتقاندا دا وسى وي جادىنان شىقپاي-اق قويدى. ءجامىشتىڭ ميىعىنان كۇلىپ قالعانىن بايقامادى.
— بەيتەن-اي، قول جەتپەس ءبىر شىنارداي كورىپ اسپانداعى اققۋعا تەڭەپ ەدىڭ. الدىڭا ءوزى كەپ توپ ەتە تۇسپەدى مس؟! اي، ەركەكتەر-اي... سابىرسىزسىڭدار-اۋ، قايتەيىن،— دەدى ءجامىش تەرەزە الدىندا سىرت قاراپ تۇرعان بەيتەننىڭ جانىنا كەپ.— اققۋىڭ بودەنە، شىنارىڭ بۋىلتىق-بۋىلتىق سەكسەۋىل بولماسا نە قىلسىن. حا، حا، حا... ءبىراق سەنىڭ مەڭ شىعىپ جاتىر. وسىنداي جەڭگەتايلىققا بەتىمنىڭ ءمورىم بەس توگىپ جۇرگەنىمدە، ءبىر ساقينا بەرۋگە دە جارامايسىڭ. ءجا، ءجا... اقتالماي-اق قوي. زەينەپ كورىكتى-اق. جەسىرلىگى عوي... اق ساۋساق ادام. ءومىرى قولىن جىلى سۋعا مالىپ كەلگەن. جۇمىس ىستەپ كورگەن جان ەمەس. بايقاماي جۇمىس ءجايىن ايتىپ جۇرمە. وندايعا ازا-بويى قازا تۇرادى. قايتەسىڭ... كۇيەۋىنىڭ پەنسياسى ءوزى مەن بالاسىنا جەتەرلىك. كولەڭكە گ ۇلى عوي... جاسىپ قالعان دا. سۋ بۇرىكسەڭ ءالى-اق ءبۇرىن جارادى. قامىقپا، باكە... تەك اناۋ جەر جۇتقىر بالاسى كەلىپ قالماسىن دە...
— قانشاداعى بالا؟
— ون ءتورتتىڭ بە، ون بەستىڭ بە شاماسى-اۋ دەيمىن.
— ون ءتورت دە... ىم... ايتپاقشى، شالىڭ كەلىپ ىزدەپ قالماي ما؟ قايدا ەكەنىڭدى بىلە مە؟
— ە، ايتىپ كەتكەم.
— ءاي، سەن وڭباسسىڭ. ول عوي ەندى ازىلدەپ مەنىڭ قىر سوڭىمنان قالمايدى. و نە قىلعانىڭ...
— تس-س... كەلە جاتىر. اناۋ ورىندىققا وتىر. قۇبايجاننىڭ دومبىراسى بار ەدى. قايدا ەكەن؟
— ونىڭ كىم تاعى؟
— كۇيەۋى دا. ۇرىكپەي وتىرشى. ءا، مىنە تۇر عوي. باسە،— دەپ ءجامىش بولمەنىڭ بۇرىشىنان دومبىرانى الىن بايتەنگە ۇسىندى. قوڭىراۋ شىلدىر ەتتى.— ءقازىر... ءقازىر اشام..
زەينەپ ۇيگە اسىعا كىردى. جۇگىرگىشتەپ ءجۇر. ىزىنشە قوڭىراۋ تاعى شىلدىرلادى. ەسىكتى ءجامىش بارىپ اشتى.
— اپام... اپام، جاڭاعى العان اقشانىڭ ارتىعىن قايتىپ بەرسىن. بىزگە دە قوناق كەلدى دەيدى، — دەدى كىشكەنە قىز بالا. ءجامىش زەينەپتىڭ كورشىلەرىنەن نەسيە اقشا العانىن ءبىلدى. ايتسە دە سەزبەگەن بوپ، اڭقاۋسي قالدى،—- زەينەش، ءبىر بالا كەپ تۇر. نەسيە اقشا الىپ ەدى دەي مە، تۇسىنبەدىم. ءوزىڭ سويلەسشى...
ءجامىش مۇنى داۋرىعا ايتتى. ادەيى بەيتەن ەستىسىن دەپ ىستەدى. زەينەپ قاتتى قىسىلدى. ءتىپتى جىلاپ جىبەرە جازدادى. «كورشىدە نە ايىپ. قالعانىن قايتارارسىز بىرەۋلەر كەلەتىن ەدى دەگەن. قارا باسىن ۇمىتىپ كەتپەيمىن بە. ە، مەيلى... «جارلىلىعىن جاسىرعان بايىماس». ايدىڭ اياعى، نە بار سونشا ساساتىن».— زەينەپ سىر الدىرماي جايراڭداي شىعا كەلدى. بالانى ريزالاپ، ەسىكتى جاپتى. اپ-ساتتە استى دا دايىن ەتتى. شاشىن تاراپ، سول ەكى ارادا وپالانىپ تا ۇلگەردى. ەندى ول ماناعىداي ەمەس، جامىشكە ەرەگەسكەندە بەيتەنگە قالاي دا ۇناۋعا تىرىستى. ونان ارعىسىن ول ويلاعان جوق.
بەيتەننىڭ ازىلىنە كۇلە جاۋاپ بەرىپ ءجۇرىپ، بۇرىن-سوڭدى ءجامىش كورمەگەن ءبىر جاق ەتەگى ءۇش ەلى جىرىق، ۇستىنە قۇيىپ قويعانداي، جاعاسىز قىزعىلت كويلەك كيىپ شىقتى.
— Oho ناعىز پەريزات!.. ءتاڭىرىم-اۋ، مىناۋىڭ سۇمدىق قوي!—دەپ ءجامىش تاڭقالعانىن جاسىرا المادى. بەيتەن دە سۇقتانا، توراي كوزى سىعىراڭداي قاراپ قالدى. ءجامىش زەينەپتى اينال شىقتاپ، الدىنداعى الجاپقىشىن شەشتىرىپ، ابدەن اۋرە-سارساڭعا سالدى.
— قويشى، ءجامىش... اسىم سۋىپ قالادى. جىبەرشى...
— توقتا... قايدا تىكتىردىڭ-ەي؟
— كەيىن، ءجامىش. قوناق وتىر عوي،— دەپ زەينەپ قىسىلا اۋىزعى بولمەگە شىعىپ كەتتى.
Ac جابدىعى جاسالدى. كەربەزسىپ، شەكەسىنەن قاراپ وتىرعان ءجامىش تابان استىندا ادام تانىعىسىز وزگەرىپ سالا بەردى. زەينەپتىڭ جۇمساعان جاعىنا جۇگىرگىشتەپ، جەپ-جەڭىل بوپ الدى. الگىندە كونياكتى ىشپەيىم دەپ پالسىنگەنىنە دە ەندى وكىنىشتى ەدى. جالىنا تۇسەدى عوي دەگەن، زەينەپ ەكىنشى قايتارا ۇسىنبادى. «كىسى جۇمساۋعا-اق شەبەرىن قايتەرسىڭ. ويتە قويشى، بۇيتە قويشىمەن ءوزى وتىرا بەرەدى. اقىماقتى تاپقان...» ءجامىش اۋزى شوشايا، ەركەتوتاي بالاشا وكپەلەدى. بەيتەن ونىڭ رەنجۋلى ەكەنىن اڭدامادى. جانىنان شىلىم الىپ تۇتاتتى. وعان كەرەگى نە...
— ءجامىش، استىڭ تۇزدىعى از بولدى-اۋ، ءا؟..— دەپ ەدى زەينەپ، قوناق كەلىنشەك ەلپ ەتە ءتۇستى. ونى ءوزى دە بايقامادى.
— ءقازىر... مەن اكەلە قويايىن...
ءجامىش اس ۇيگە جەتىپ» بارعانىن سەزبەي قالدى. كۇيىنە كەسەنى ۇستەلگە تاستاپ جىبەرە جاز داپ، ءوزىن شاق ۇستاپ ۇلگەردى. تورگى ۇيدە مۇنىڭ تۇزدىق اكەلۋىن كۇتىپ وتىرعان كۇيەۋى بولسا، ول ءتىپتى ويلانباي-اق لاقتىرار ەدى. «قازان-وشاقتىڭ باسىنا جاقىنداپ كەتسەڭ كورەرىڭ وسى-ay...» كويلەگىنىڭ وڭىرىنە تيگەن دوڭگەلەك داقتى كورگەندە ءجامىشتىڭ جانى شىعىپ كەتە جازدادى. «سورپانىڭ داعى... قاپ، ەندى قايتتىم؟»
— ءجامىشتاي!.. نەگە كىدىردىڭ؟ اح، حا، حا... اي، ءبا- كە-اي...
«سايقالدانا كۇلۋىن قاراشى. ءوي، وزىمدە دە بار. تاپجىلماي وتىرا بەرمەيمىن بە...» ءجامىش ابدەن قورلانا، وجاۋدى تاستاي سالدى دا، قولىنا قايتا الدى. سورپانىڭ بەتىن قالىقپاي كەسەگە لەكىتە قۇيىپ، تورگى بولمەگە الا جونەلدى.
— شارشادىڭ-اۋ، ءجامىش... اكەلشى ءوزىم قۇيايىن. وتىرمادىڭ دا،— دەپ زەينەپ كەلىنشەكتىڭ كوڭىلىندەگى وكپە، رەنىشتى جۋىپ-شايىپ جاتىر. — باكەڭە سەنىڭ ىسمەرلىگىڭدى اڭگىمەلەپ، انا جىلى ەسىڭدە مە... ءبىر جىگىتتىڭ سەنى «قارىنداس» دەپ قالمايتىنى، سونى ايتىپ وتىر ەم. ويباي-اۋ، سەن ءالى كونياكتاپ تاتپاعان ەكەنسىڭ عوي. ءبىر جولعا السايشى، ءجامىش... ىشپەيتىنىڭدى بىلەمىز. مىناۋ باكەڭ دە سەنى كۇتىپ وتىر. قويشى ەندى جۇگىرگىشتەي بەرمەي — ءوزىم دە ۇلگەرەم عوي. نە بار ساسىڭ كەلمەي جاتقان... ءما، ۇستا»،
زەينەپ ءاي-شايعا قاراتپاي ءجامىشتىڭ قولىنا ءبۇيىرلى ريۋمكانى ۇستاتا سالدى.
— كانە، الىپ جىبەر. بولسايشى!
— ءقازىر... اسىقتىرماشى، ءتۇيىلىپ قالام.
— باكە، ءسىز نەگە كوتەرمەيسىز؟ ە، مىنە، سولاي. ءا، مەن قامشى سالدىرمايمىن عوي. ۋف، ءتاڭىرىم-اۋ، قانداي اشۋلى، ءا؟ ورتەپ كەتتى.— زەينەپ دوڭگەلەتە تۋرالعان اششى قياردىڭ بىر-ەكەۋىن شانىشقىسىنا ءىلىپ الا الماي جاتىر. بەيتەن كومەكتەسىپ جىبەردى.— قولدىڭ دا ەبى كەتە باستاعانىن كورمەيمىسىڭ، باكە... ءيا، جاقسىلىق ەمەس. بىلەم... حا، حا، حا...
— راس ايتاسىڭ، زەينەش،— دەپ ءجامىش تە قۇربىسىن قوشتاي كۇلىپ، ورىندىقتى سىقىرلاتا شالقالاي وتىردى. ەكى بەتى الاپتاي قىپ-قىزىل. جاڭاعى ءبىر كويلەككە تيگەن داق تا، رەنىش تە ۇمىت بولعان. جايناڭداپ بەيتەنگە قاراي بەرەدى. زەينەپتىڭ قىزىپ قالعانىن ىمدايتىن سياقتى.
— باكەڭ كەشەلى-بەرلى تىنىش تاپتىرمادى. زەكەڭدىكىنە اپار دەپ...
— ءا... دۇرىس. كەلىپ تۇرىڭىزدار. دوس ادامدارمىز. ونىڭ ەش ايىبى جوق.
سۋىپ قالعان قۋىرداقتى زەينەپ قايتا ىسىتىپ اكەلمەك بولعان، ءجامىش وعان ىرىق بەرمەي، ەلپىلدەي ءوزى الا جونەلدى. ءسال ۇنسىزدىكتەڭ سوڭ:
— باكە، ءسىز ءبىر مەكەمەنىڭ باستىعى بولۋىڭىز كەرەك! — دەدى زەينەپ قاراپ وتىرماي. «و نە دەگەنى؟» مۇنى سۇراماق نيەتى جوقتىق ويلاپ قالعانى راس؛ تىلىنەن قالاي شىعىپ كەتكەنىن اڭدامادى. ازداپ تا بولسا ىشىلگەن شاراپتىڭ كەسىرى دا.
— نەگە ولاي دەيسىز، زەينەپ؟
ءجامىش اس ۇيدەن بۋىن بۇرقىراتىپ قۋىرداق اكەل قويدى. ەكەۋىنىڭ اڭگىمەسىنە بىردەن ارالاسپاي قۇلاق تۇرە وتىردى. زەينەپتىڭ ريزالىق بىلدىرە باس يزەگەنىنە يەك قاقتى.
— ءسىزدىڭ جانارىڭىزدا سالقىندىق بار، باكە.
— وندا نە تۇر.
— تالاي جىل مەكەمە باستىعى بولعان ادامدا وزگەشە ءبىر سۇس، ىزعار قالاتىن سياقتى.
— ءيا، مۇنىڭ قىزىق ەكەن. امال نە، ول دارەجە ماعان دارىماعان ەدى.
— ول سپورتشى، زەينەپ. اتاقتى بوكسەر. ياعني جۇدىرىقتاساتىنداردىڭ قۇدايى، جاتتىقتىرۋشى،— دەدى ءجامىش ءتىلى كۇرمەلىپ.
— قايران تۇسىندىرگىشىم-اي،— دەپ ەدى بەيتەن، زەينەپ وعان راقاتتانا كۇلدى.
ماناعى ءبىر سەزىك تە، كوڭىلدىڭ كىربىڭى دە ادا؛ زەينەپ جازيرا كۇيگە ەندى. بەيتەن دە قىزىپ قالعان؛ قولىنداعى دومبىرانى شەرتىپ-شەرتىپ جىبەردى دە، مۇڭايا، باسى تومەن سالبىراپ تەرەڭ كۇرسىنىپ قويدى. بولماشى ۇنسىزدىكتەن سوڭ ءومىردىڭ قىزىعى دا، بەرەكەسى دە، بايلىعى دا، ماعىناسى دا ويىن-كۇلكى ەكەندىگىن دالەلدەي سويلەپ كەتتى. ءۇنى دە جاعىمدى، باياۋ؛ ەرسىز قۇلاق تۇرگىزەدى. شەشەن-اق. كەيدە وزىمەن-وزى سىرلاسقانداي دا بولادى. ونىسى دا قىزىق؛ ادامدى جالىقتىرمايدى. زەينەپ سپورتشى بىتكەندى سوزگە وراشولاق كورەتىن؛ مىناۋ بەيتەن بولەك، ونەرلى جان.
— ادام ءومىرى دە مىناۋ دومبىرا شەگىندەي سىرت ەتىپ، ءۇزىلىپ جۇرە بەرەدى. تەگىندە ادام دەگەن دە — دومبىرا.شەگى ۇزىلمەسە، جىرلايدى، سايرايدى، مۇڭدانادى، شاتتانادى. ول ءتىپتى سول قىلداپ جىلاي دا بىلەتىن كورىنەدى عوي. كىزىعى دا، قيماستىعى دا سونىسىندا ما دەيمىن. ءۇزىلدى، ءبىتتى. كۇرەك تۇرعاي ءجوپى ءتۇزۋ بالتاعا دا ساپقا جاراماسادى،— دەدى بەيتەن الدىن داعى ءبۇيىرلى، كۇمبەز دومبىرانىڭ شاناعىن سيپاپ.
زەينەپتىڭ تۇلا-بويى مۇزداپ قويا بەردى. «مەن كىممىن؟ دومبىرامىن با؟ قۇبايجان دا سول ما؟ جو-جوق، ول ادام. ول بىتپەيدى. ونىڭ بولاتى بار. ومىردەن جىلاپ كەتپەگەن، جىرلاپ وتكەن. ۇمىتپايمىن ونى...» دەپ ول شنرىعىپ الدى.
— وۋ، سىزدەر نە ايتىپ كەتتىڭدەر؟ نەمەنەگە كۇيرەپ، كۇلەسىڭدەر. سەندەر مە، قۇداي بىلەدى ماسسىڭدار! مىنا مەن I انا ساۋمىن،— دەدى ءجامىش داۋرىعىپ.— كانە، باكە، ءاۋ دەپ جىبەرشى. ءان تىڭدايىق تا.
— ءيا، شىنىندا سويتەلىكشى، زەينەپ.— بەيتەن كەلىنشەك جۇزىندەگى وزگەرىستى اڭداپ، ىشتەي وپىنىپ قالدى؛ تەز ونىڭ ءىزىن سۋىتىپ، جۋىپ-شايماققا كوشتى. دومبىراسىن قايتا-قايتا كۇيلەپ، نە ايتارىن بىلمەي ىركىلە بەرگەن، ءجامىش تاعى دا ءىلىپ اكەتتى:
— «تاتيانانىڭ ءانىن» ايتشى، باكە.
— امىرلەرىڭە قۇلدىق. قۇپ بولادى. بارىمشا سالىپ كورەيىن... Cوگە جامانداماعايسىزدار...
— ە، كىم ءارتىس دەيسىڭ،— دەپ ءجامىش الدىنداعى ريۋمكاسىنان ءبىر ۇرتتاپ، ەرنىن ءشۇيىرىپ قويدى.
«ءتاڭىرى قوسقان جار ەدىڭ سەن،
جار ەتە الماي كەتىپ ەڭ.
ول كەزىمدە بالا ەدىم مەن،
اياماسقا بەكىپ ەڭ»،—
دەپ بەيتەن قوڭىر داۋسىمەن تەربەلتە، باياۋ باستاپ، ءان سوڭىن دىرىلدەتە اياقتادى. ءجامىش تىرناعىن شۇقىپ وتىرعان، بايقامادى ما، قول سوعىپ جىبەردى.
— عافۋ ەت، ءالى بىتپەگەن ەكەن عوي،— دەدى قىسىلا.
«تالاق ەتىپ بۇل عالامدى،
بولدى ءمالىم كەتكەنىڭ.
كىناسى جوق جاس ادامدى
قاتتى سوققان نە ەتكەنىڭ...»
«تالاق ەتىپ بۇل عالامدى» دەدى زەينەپ ءان ىرعاعىنا قاراي كۇبىرلەپ... ول بەيتەن ايتىپ بولعاننان كەيىن دە سول كۇيى تاپجىلماي قالا بەردى. كونياك بوي جەڭگەنىن بەيتەن دە كورىپ وتىر. ءجامىشتىڭ اياعىن ۇشىنان باسىپ، ەسىككە بەتتەگەنىن، دومبىراشىعا الدە قانداي يشارات جاساعانىن دا زەينەپ اڭداعان جوق. «ءتاڭىرى قوسقان جار ەدىڭ سەن...» دەي ءتۇستى دە ول، يىعىنا قارۋلى قولدىڭ تيگەنىن سەزىنىپ، ورنىنان اتىپ تۇردى.
— ءجىب... بەر... سىزگە نە بولع... عان... جىبەر،— دەپ زەينەپ ايقايلاپ جىبەردى. جۇلقىنا جىگىت قۇشاعىنان سىتىلىپ كەتتى. ءجۇزى الابۇرتىپ، ەنتىگە كەيىن شەگىندى؛ قۇلاعىن جىمىرىپ ەندىگى ءبىر ساتتە جاۋىنا اتىلعالى وقتالعان جولبارىستاي ەدى ول.— شىق ۇيدەن، ازعىندار!.. زىميان، ماعان كۇلمەك ەكەنسىڭ عوي.
— زەينەش، ساعان نە بولدى؟ — ءجامىش ۇرەيلەنە ىعىستى. بەيتەن دە كوستيۋمىنىڭ ىلگەگىن اسىعا سالىپ، ۇيدەي اتىپ شىقتى.
— تاپقان ەكەنسىڭ جەزوكشەنى. تايىپ تۇرىڭدار... ەستيمىسىڭدەر!..
جالعىز قالعان زەينەپ كەڭ بولمەنىڭ ىشىندە سەندەلىپ كوپ ءجۇردى. قوبارىپ كەتكەن شاشىن دا تۇزەمەدى. قالعان اراقتان قۇيىپ ءىشتى. «ادامنىڭ باقىتتىلىعى وزىنەن دەپ ەدىڭ، قۇباي جان. كانە؟.. كىمنەن ەندى؟ تاعى دا جۇمىسقا كىر دەرسىڭ. باسقا نە دەي الاسىڭ؟» ول سولقىلداي جىلاپ توسەگىنە قالجىراي قۇلادى...
زەينەپ بولاتتىڭ كەپ ەسىكتى وزىندەگى كىلتپەن اشقانىن، اۋىز ۇيدەن تاماقتانىپ، ستولدا قۇلاپ جاتقان كونياك قۇتىسىن، ديۆان ۇستىندە قالعان دومبىرانى كەرىپ قينالعانىن سەزگەن جوق.
— اي، اي... اي!.. نە كەرەك ەزىڭە! —دەپ زەينەپ باستىعىرىلىپ ايقايلاعان ءوز داۋسىنان ويانىپ كەتتى. اق قۇس جاستىقتان باسىن جۇلىپ الىپ، جان-جاعىنا الاقتاي قاراپ وتىر. ۇزىن قوس بۇرىمى تارقاتىلىپ، جۇمىر يىعىنان اسىپ جامىلعى كورپەگە توگىلىپ جاتىر.— ۋف! — دەدى ول تەرەڭ ءبىر كۇرسىنىپ. ءسويتتى دە، جىلتىراعان ماڭداي تەرىن الاقانىنىڭ سىرتىمەن ءسۇرتىپ، ورنىنان تۇردى. اياعىنا ۇيدە كيەتىن شارىعىن ءىلىپ، اۋىز بولمەگە شىقتى.
بولات جوق. ەرتە تۇرىپ، نان اكەلىپ، شاي قويىپ كەتىپتى. «ءوزى ءىشتى مە ەكەن؟ ساباعىنا اسى عىپ جۇرگەندە تاماق جەپ، نە جارىتتى دەيسىڭ...» سورەدەگى تەلەفون شىلدىر ەتە ءتۇستى. «تاعى دا اداسىپ جۇرگەن بىرەۋ دا. قۇلقىن سارىدەن كىم مازالاۋشى ەدى...» زەينەپ ترۋبكانى سامارقاۋ الدى.
— ءيا، تىڭداپ تۇرمىن... شيفونەر ءتۇستى... ءتۇستى دەيسىز بە؟ ەمەننەن ىستەلگەن؟ اينالى دەيسىز بە؟ ءا... الدا رازى بولسىن. ماعان بىرەۋىن قالدىرعان شىعارسىز، كوز كورگەن ادامدارسىز عوي؟ جەتەدى مە؟ ە، بوپتى... جاقسى. راقمەت، بارايىن!—دەدى ول ترۋبكانى قۇنداعىنا قويىپ جاتىپ.
«باعاسى قانشا ەكەن؟ ويباي-ي، سۇراماعانىم-اي، ءا؟ قاپ، اتتەگەن-اي... ە، ءبىر ەسەپتەن سو سۇراماعانىمنىڭ ەزى ابزال. اقشاسى جەتپەيتىن ادام ەكەن عوي دەپ ويلار». زەينەپ ءوز ويى مەن الىسا ءجۇرىپ، تەز كيىندى. ەسكى شيفونەرىن ارزان باعاسىنا دۇكەنگە وتكىزىپ ەدى. سول اقشاسىن جانىنا سالىپ الىپ كوشەگە شىقتى.
ول «مەبەل دۇكەنىنە» كەلگەندە حالىق اجەپتاۋىر جينالىپ قالعان ەكەن. كانىگى قۇسبەگىدەي ءار ءدۇنيانى كوزىمەن ءبىر شولىپ جاعالاپ كەلەدى. باسىندا كامشات بورىك، سول تۇستەس كوگىلدىر ماكينتوش، قولدا جۇقا قولعابى بار. ءار توپتىڭ اراسىنان ءبىر قىلت ەتىپ دۇكەننىڭ تورىندەگى ەڭ قىمبات دەگەنىنە قاراي بەت الدى.
— زەينەش... قۇربىم، ەسەنبىسىڭ؟ — دەپ ەتجەڭدى، قىزىلشىرايلى ايەل قارسى ۇشىراسا كەتتى.— ءحالىڭ قالاي؟ بولاتجانىڭ جىگىت بوپ جاتىر ما؟ كورىنبەي قويدىڭ عوي.
— شۇكىر... وزدەرىڭ دە امايسىندار ما؟ بولاتجان وقىپ ءجۇر. ءۇيدىڭ ۇساق-تۇيەك جۇمىسى بىتە مە؟
— ءيا، ونىڭ راس.— قۇربىسى زەينەشتى قوشتادى.— مىناۋ شيفونەردىڭ ءبىرىن الىپ ۇيگە ءجى بەرىپ ەدىم. بۇگىن كەشكى سمەنادا ىستەيتىنمىن. ايتپەسە قول تيمەيدى. بالالاردى «بالالار باقشاسىنا» بەردىك.
— ە، دۇرىس ەكەن. جۇدەۋسىڭ عوي. اۋىرمايمىسىڭ؟ — دەدى زەينەپ.
— ا؟.. ءيا، تىماۋ-سىماۋ دا. ءقازىر ءتاۋىرمىن. كەشەلى-بەرلى جۇمىستامىن. ءبىر نارسە العالى كەلدىڭ بە؟
— مەن دە شيفونەرگە كەلىپ ەدىم...— زەينەپ وسى جەردە «كورگەلى كەلگەم» دەمەگەنىنە ىشتەي وكىندى.
— ءجۇر... مەن ساعان قوسشى بولايىن...
سىرتى شىنىداي جىلتىراعان، ورتادا ايناسى بار، ءار ءتۇرلى شيفونەرلەر كەزدىڭ جاۋىن الىپ تۇر. ءبارىنىڭ دە ءىشى، سىرتىن قاراپ بولعان. الدىندا جۇگىرگىشتەپ جۇرگەن دۇكەنشىدەن باعاسىن سۇراۋعا زەينەپتىڭ كوڭىلى داۋالامادى. اقشاسى جەتپەي قالسا، مىناۋ تانىس دۇكەنشى وزىنەن سىرت اينالىپ، جانىنا ەندىگارى جۋىماستاي كورىندى.
— سىزگە ۇناماي ما؟ — دەدى دۇكەنشى مونشاقتاي قارا كوزى جىلت-جىلت ەتىپ.
قىمبات ءدۇنيانى العالى تۇرعان ادامنىڭ توڭىرەگىندە جاي قىزىقتاۋشى، اقىلگويلەردىڭ قاشان دا مول بولاتىن ادەتى ەمەس پە. ءقازىر دۇكەندەگىلەردىڭ تەڭ جارتىسىنا جۋىعى وسى جەردە. «ءباسىن سۇراپ، جەتپەگەندەي بولسا ۇيات-اۋ، ءا؟ ۇيدە ۇمىت قالدىرعانسىمايمىن با، ونىمدى كىم ءبىلىم جاتىر؟» — دەپ ويلادى زەينەپ.
— جوق... ۇنايدى. قانشا باعاسى؟ — ول مۇنى نەمقۇرايلى سۇراعانداي داۋسىن قۇبىلتىپ، سوزا ءتۇستى.
— ءباسى؟.. ەكى ءجۇز-اق سوم. قانداي ءدۇنيا تەك! شىركىپ. عۇمىر توزباسىن دە، ايتپەسە تالاي جىلدىق زات قوي،— دوم دۇكەنشى ءبىر سەرپىلىپ، چەك جازعالى قالقان قۇلاعىنا قىستىرۋلى بىزدەي قالامىن قولىنا الدى.
جينالعان توپ، قىزىق بىتكەندەي، تاراسا باستادى. زەينەپ سابىرلى. قولعابىن شەشىپ جاتىر. قۇربىسى دا الگىندەي بولماي اسىعىپ قالىپتى.
— ساۋدا ءبىتتى عوي. ال، مەن كەتتىم، زەينەپ... بىزدىكىنە كەلمەيسىزدەر مە؟ ايتپاقشى، ءبىزدىڭ فابريكادا ورىن بار، كەلسەڭ،— دەدى ول كۇلىمدەي. زەينەپ وعان بۇ جولى جۇمىس ءجايىن ايت تىڭ دەپ رەنجي قويعان جوق.
— جاقسى،— دەي سالدى.
دۇكەنشى مەن تاعى ءبىر شاما بەيتانىس ادامدار عانا قالدى. ول جاڭقالتاسىنا قولىن جۇگىرتىپ، ءسال قاباعىن شىتتى دا:
— تۋ... ۋ، وسى ۇمىتشاقتىعىم-اي. ۇيدەگى كوستيۋمىمنىڭ جانىندا قالعانىن قاراشى... قاپ! — دەدى.
— ۋاقاسى جوق، جەڭگەي، ءسىز الدى دەپ جازىپ قويام. جۇمىس اياعىنا ءبىراز ۋاقىت بار. ۇلگەرەسىز ءالى،— دون دۇكەنشى داڭعىرلاي سويلەپ، باسقا الۋشىلارمەن اڭگىمەلە ءسىپ كەتتى. كوپ جىلدان تانىس دۇكەنشىنىڭ بىرگە وكىنىشپەن، سالقىنداۋ شىعارىپ سالعانى دا زەينەپكە شانشۋداي قادالدى. «مەنىڭ الاتىنىما سەنىمىڭ شامالى-اۋ؟! جەتپەسى كەپ ەمەس قوي... ون سوم دەگەن نە. كورشىدەن-اق كەلەسى پەنسياعا دەيىن المايمىن با؟ توقتا... ۇيىنە كىسى كەلگەن سايىن دومبىرانى سۇراۋشى ەدى. بىردە ءتىپتى ساتىپ تا العىسى كەلەتىنىن بىلدىرگەندى... بولات شە؟ تاعى رەنجيدى عوي؟ ە، مەيلى جامان دۇكەنشى مەن اناۋ فابريكادا ىستەيتىن قيسىق اياق ايەلدىڭ تاباسىنا قالاتىن ءجايىم جوق. ءوزى جىگىت بولعاندا ساتىپ الار بولاتجان...»
دومبىرانى ساتىپ، شيفونەردى ۇيگە اكەلگەندە عاپا زەينەپ كوڭىلى ءجاي تاپتى. ايتسە دە ماناعىداي ەمەس.
بولاتتان قۋىستانىپ، ءوزىن كىنالى سەزىنەتىن سياقتى. «وسى بالا دا كىرجىندەۋىن قويمادى-اۋ. كىم ءۇشىن جيناپ جاتىرمىن»،— دەپ ىشتەي، ەركىنەن تىس بالاسىنىڭ الدىندا قالاي اقتالا باستاعانىن سەزبەي قالدى.
بولمە ءىشى الاكولەڭكە تارتتى. الاتاۋدىڭ باۋرايىنداعى بۇل قالانىڭ جاڭبىرى وسىلايشا توگىلە، تۇنەرە جاۋار ەدى. بۇگىن دە سول قۇيىنداتا، اۋىق-اۋىق شەلەكتەي قۇيىپ كەتىپ تۇر.
بولات اكەسىنىڭ جازۋ ستولىنداعى شامدى جاقتى. الدىنداعى داپتەرلەرىن جيناقتاپ، پورتفەلىنە سالىپ جاتىر. اپاڭ جۇزىندە ءبىر مۇڭ بار. ءالسىن ءالى ءبىر ناستەگە قادالا ۇزاق وتىرىپ قالادى. «اپام قايدا ءجۇر؟ مەنىڭ «قولونەر ۋچيليششەسىنە» جازىلا جازداعانىمدى بىلسە عوي. جو-جوق، مەكتەپتى تاستاپ كەتە المايمىن. وقۋعا ءالى ۋاقىت بار. ونجىلدىقتى ءبىتىرۋ كەرەك». ول «سىرىمبەت» ءانىن سىزىلداي سالىپ، ورنىنان تۇردى. سۇيىق كەكىل شاشىن وڭ جاعىنا جىعا تاراپ، بولمەنىڭ بۇرىشىندا تۇرعان راديوقابىلداعىشتىڭ جانىنا كەلدى.
اكەسىنىڭ ءسوزىن، تارتقان كۇيىن، ءانىن ءبىر كەزدە ماگنيتوفون لەنتاسىنا جازىپ العان. سوڭعى كۇندەرى ساباعىن دايىنداپ قويىسىمەن، وسىنداي وڭاشالىقتا كوكىرەگىنە ۇيالاپ قالعان تانىس، قىمبات اكە ءۇنىن مۇلگى تىڭداپ، كوزىنە جاس الاتىن.
لەنتانىڭ ءبىرقالىپتى سىرىلى كوپكە سوزىلعان جوق. اشىق موسقال ادامنىڭ داۋسى:
— اپاسى-اۋ، بولاتجاننىڭ اپاسى، ءان مەن كۇيدى مەن قويا الارمىن با؟! جو-جوق... قوي دەمە...— اياق-تاباقتىڭ سىلدىرى ەستىلەدى.— كوكە، ماعان كۇي ۇيرەتشى!..— بۇل بولاتتىڭ داۋسى.
— ءقازىر، جانىم... ال، مىنا ءاندى ۇيرەنىپ الا عوي. كەيىن وسى ءاندى سەن جىگىت بولعاندا، سەنىڭ تويىندا دا ايتام. ال، تىڭدا، جانىم:
«اۋىلىم قونعان سىرىمبەت سالاسىنا،
بولدىم عاشىق اقسۇڭقار بالاسىنا.
بيدايىققا لايىق قاراعىم-اي،
بوكتەرگىگە قور بولىپ باراسىڭ با؟ قارىنداس-اۋ...
ەندى ەس... سەن بول..ل..لاۋ..»
— قۇباش-اۋ، سەنى تەلەفونعا شاقىرادى،— دەدى زەينەپتىڭ داۋسى.
— ءقازىر... ۇيرەندىڭ، بە، بولاتجان؟ ءما، دومبىرا. مەن ءقازىر...»
بولات لەنتانىڭ وسى جەرىنە كەلگەندە ويىنا ءبىر نارسە تۇسكەندەي راديوقابىلداعىشتى تەز ءسوندىرىپ، تورگى كەڭ بولمەگە بەت الدى. ءتۇسى بۇزىلىپ ونان تەز ورالدى.
الاقتاپ جان-جاعىنا قاراپ تۇر. كىرەبەرىس وڭ قولداعى شيفونەر ەسىگىنە قولىن تيگىزدى دە، جاڭا زات ەكەندىگىنە ەندى كوزى ابدەن جەتكەندەي سىرت اينالدى. ءجۇزى قۋقىلدانا، تىستەنىپ قالدى. «جو-جوق، اپام... اپام ونى ساتىپ... ناس... جوق!» دەي بەردى ول كۇبىرلەپ. ستول ۇستىندەگى شامدى ءسوندىردى. نەگە سوندىرگەنىن ءوزى دە بىلمەي ءتۇر. «مۇلدە... مۇلدە كوكەمدى ۇمىتسىن دەي مە؟ جاڭا ءدۇنيانىڭ قاجەتى نە؟ قاتاردان قالمايمىز. دەيدى قيت ەتسە. زاتتا ما ەكەن قاتاردان اسۋ، نە قالۋ؟» ول تەرەزە الدىنا كەلدى.
كۇن اشىلعان. كوشەنىڭ بەرگى جيەگىندەگى ارىقتىڭ ەرنەۋىنەن اسىپ لايلى، جاۋىن سۋى اعىپ جاتىر. بەتىندە تەمەكىنىڭ تۇقىلى، اعاش جاڭقاسى، قاعاز، سارعىش جاپىراقتار كورىنىپ كەتىپ بارادى. لايلى سۋ استىنان قايناپ جاتقانداي بۇلكىلدەپ، كەي جەرىنە جايىلا، تروتۋاردى تۇتاس الىپتى.
ۇيگە اسىعا باسىپ كەلە جاتقان اپاسىن كورگەندە بولات كادىمگىدەي شوشىنىپ قالدى. «نەگە قورىقتىم؟..» ەسىكتى اشقالى بارادى. وسى سۇراق كوكەيىنەن كەتەر ەمەس. «نەگە قۋانبايمىن؟..»
— فۋف، جاۋىندى-اي!.. قۇلىنىم، اشىعىپ قالعان جوقپىسىڭ؟ مىنە، كولباسا اكەلدىم. Ac ۇيگە اپارىپ قويا قوي! — دەدى ول تورعا سالعان قاعازعا وراۋلى بولەك-سالاق تاعامدى بولاتقا ۇستاتا بەرىپ.
بولات ءۇنسىز الدى دا، اپارىپ ستولعا قويدى. تاماقتى دايىنداپ جۇرگەندە ويىنا وسىدان ەكى اي بۇرىن بالاسىنىڭ: «سەن نەگە جۇمىسقا كىرمەيسىڭ. ماعان قاراماي-اق كىرە بەر. اتتەڭ، مەنى جۇمىسقا المايدى عوي. ايتپەسە، زاۆودقا بارار ەدىم»،—• دەگەنى ءتۇستى.
— اپا،— دەدى ول باياۋ عانا.— انا، كوكەم دومبىراسى قايدا؟
— ا؟.. ساتتىم... ساتتىم دومبىرانى، ايتپەسە شيفونەر قايدان كەلدى دەپ ەڭ!..
— كىمگە؟
— ساعان ونىڭ قاجەتى نە؟ مەنى تەكسەرەتىن كىم ەدىڭ سەن؟ قاراي كور ءوزىن، قارجاداي بولىپ الدەن مەنى بيلەگىسى كەلگەنىن! ويباي عانا قۇداي-اي! سەن-اق ولتىرەر، تۇبىمە جەتەر بولدىڭ-اۋ...
زەينەپتىڭ داۋسى جارىقشاقتانا اششى شىقتى. جەر تەپكىلەپ، زار يلەگەندە ءۇنى ادامنىڭ ساي-سۇيەگىن سىرقىراتارداي كۇڭىرەنىپ كەتەدى. بولاتتىڭ وڭىندە ءقان-سول جوق،.
قالتيىپ تۇر. ءبىر ءسات تۇلا-بويىنا مۇزدى سۋ قۇيىپ جىبەرگەندەي تىتىرەنىپ كەتتى. ايتسە دە بۇرىنعىداي. «اپاتاي، قويسايشى... ەندىگارى رەنجىتپەيىن»،— دەپ جالبارىنبادى. تۇڭعىش رەت ول اناسىنا تىكسىنە، قايمىقپاي باتىل قارادى.
— كىم ءۇشىن..ءى كىم ءۇشىن جيناپ ءجۇرمىن وسى ادىرا قالعىردى! كىم ءۇشىن، ويباي!..
— مەن ءۇشىن بە؟ كەرەك ەمەس ماعان، اپاتاي، كەرەك ەمەس،— دەپ قالدى بولات شىداي الماي؛ ىزىنشە ايقايلاپ جىبەردى.— كوكەم... كوكەم كەرەك، سەن كەرەكسىڭ ماعان!.. ساتىلماعان نە قالدى. مەن بە؟ ەندى مەنى دە سات، اپا! دومبىراعا تيگەنىڭ نە؟! كوكەم ەدى عوي ول. كوكەم..
ونان ارعىنى بولات ايتا المادى. ۇيدەن شىعا جونەلدى. ارينە، «ەندى مەنى دە سات، اپا» دەگەندە زەينەپتىڭ ەسىك جاقتاۋىنا سۇيەنىپ، قالشيىپ تۇرىپ قالعانىن بولات اڭداعان دا، سەزگەن دە جوق...
1971 ج.
You Might Also Like
-
سالەم، جاس جەتكىنشەك! مەن سەندەرگە عالامدىق ماسەلەگە اينالىپ وتىرعان تاقىرىپتىڭ ءبىرى – ەسىرتكى جايىندا ايتقىم كەلىپ وتىر. ەسىرتكى - ادام ءومىرىن تۇبەگەيلى وزگەرتىپ، ادامنىڭ كوڭىل-كۇيىن،سانا-سە...
