ەتىستەر. ىبىراي التىنسارين
لەكسيكالىق تاقىرىپ: ەتىستەردى قايتالاۋ
گرامماتيكالىق تاقىرىپ: ى. التىنسارين.
ساباقتىڭ تاقىرىبى:
1. بىلىمدىلىك: وقۋشىلارعا اعارتۋشى ءومىرىنىڭ نەگىزگى كەزەڭدەرىن مەڭگەرتە وتىرىپ، ىبىراي ءالتىنساريننىڭ ازاماتتىق تۇلعاسىن تانىتۋ، ەتىستەردى قايتالاۋ.
2. دامىتۋشىلىق: وقۋشىلاردىڭ وزىندىك وي - پىكىرىن، كوزقاراسىن، تانىم - تالعامىن قالىپتاستىرۋ، ءسوز قورلارىن مولايتۋ، بەلسەندىلىگىن ارتتىرۋ.
3. تاربيەلىك: وقۋشىلاردى بيىك ادامگەرشىلىككە، ەلجاندىلىققا باۋلۋ. تاريحىمىزدى جاساعان ادامداردى ءبىلىپ، بولاشاققا ۇلگى بولارلىق ەڭبەك ەتۋلەرىنە شاقىرۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى: جاڭا ساباق.
ساباقتىڭ ءادىسى: اڭگىمە، توپتىق جۇمىس، بايانداۋ، وي شاقىرۋ.
ءپانارالىق بايلانىس: تاريح، ادەبيەت.
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: ينتەراكتيۆتى تاقتاداعى سۋرەتتەر مەن سىزبالار.
ساباقتىڭ بارىسى:
I. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى.
ا/ وقۋشىلارمەن سالەمدەسۋ، تۇگەندەۋ.
ءا/ اۋا رايى، جاڭالىقتار.
II. وتكەن ساباقتاردى پىسىقتاۋ.
ەتىس دەگەنىمىز نە؟
ەتىستىڭ تۇرلەرى؟
اباي قۇنانبايەۆ كىم؟
ماقال ماتەلدەردىڭ تاقىرىپتارى؟ شەشەندىك سوزدەر دەگەنىمىز نە؟
ايتىس دەگەنىمىز نە؟
III. ءمودۋلدىڭ قۇرامىمەن تانىستىرۋ.
ادەبيەت. ەتىس. ەتىس تۇرلەرى.
ا. قۇنانبايەۆ.
مىڭ ءبىر ماقال.
شەشەندىك سوزدەر.
ايتىس.
ى. التىنسارين.
ناتيجە ساباق.
IV. جاڭا ساباق.
ساباقتىڭ ماقساتىن ايتۋ.
ءمۇعالىم ءسوزى: ءار زامان، تاريحي ءار كەزەڭ ءوزىنىڭ دارىندى وكىلدەرىن جارىققا شىعارىپ وتىراتىنى ءمالىم. ولار ەلدىڭ مۇڭ - مۇقتاجىن كورە ءبىلىپ، حالقىنىڭ سول مۇقتاجىنا پەرزەنتتىك ماحابباتىن ارناعان، تۋعان حالقىنىڭ يگىلىگى ءۇشىن بار كۇش - جىگەرىن جۇمساعان ارداقتى ازامات رەتىندە حالىق تاريحىنان ورىن الىپ وتىرعان. قازاق حالقىنىڭ تاريحىندا اسا كورنەكتى ورىن العان سونداي تۇلعالاردىڭ ءبىرى – ىبىراي التىنسارين. ول جاڭاشىل، دارىندى اعارتۋشى عانا ەمەس، حالقىمىزدىڭ تەڭىزدەي تولقىعان ءىنجۋ - مارجان جىرلارىن جاقسى ءبىلىپ، ەڭبەگىنە ارقاۋ ەتكەن. جالپى اعارتۋشى دەگەندە ءبىزدىڭ ويىمىزعا تۇڭعىش اعارتۋشىلار احمەت بايتۇرسىنوۆ، شوقان ءۋاليحانوۆ جانە ىبىراي التىنسارين كەلەدى. ا. بايتۇرسىنوۆ العاشقى وقۋ قۇرالدارىن، قازاق حالقىنىڭ تاريحىن زەرتتەگەن عالىمدار ەكەنىن ءبىز بىلەمىز.
ءتۇڭعىش عالىمدار
ش. ءۋاليحانوۆ /1835 - 1865/
ى. التىنسارين/1841 - 1889/
ا. بايتۇرسىنوۆ/ 1873 - 1937/
ى. التىنسارين
اعارتۋشى پەداگوگ، اقىن، جازۋشى، كورنەكتى قوعام قايراتكەرى ەتنوگراف عالىم.
اتاسى بالعوجا ءبيدىڭ حاتشىسى بولدى. ورىنبور وبلىستىق باسقارماسىندا ءتىلماشتىق قىزمەتى. تورعايدا ءمۇعالىم. ءتورت رەت ۋەزدىك سۋديا، تورعاي ۋەزدىك باستىعىنىڭ اعا جاردەمشىسى.
ەڭبەكتەرى:«قازاق حرەستوماتياسى»،
«ورىس ءتىلىن ۇيرەتۋدىڭ باستاۋىش قۇرالى».
«كەل؛ بالالار، وقىلىق»، «ونەر - ءبىلىم بار جۇرتتار»، «انانىڭ ءسۇيۋى»، «ءاي، جىگىتتەر»، «جاز»، «وزەن».
«باي بالاسى مەن جارلى بالاسى»، «قىپشاق سەيىتقۇل»، «ناداندىق.
1841 ج قوستاناي وبلىسى، زووتوبول اۋدانىندا ارقاراعاي وڭىرىندە تۋعان. اكەسى التىنسارى ەرتە قايتىس بولىپ، اتاسى بالعوجا ءبيدىڭ تاربيەسىندە وسكەن.
1889ج قوستاناي قالاسىنان ءۇش شاقىرىم جەردەگى «ينسپەكتور» كولىنىڭ جاعاسىندا سالىنعان ءوزىنىڭ ۇيىندە 48 جاسىندا دۇنيەدەن ءوتتى.
قورىتىندى:
1. قازاق بالالار ادەبيەتىنىڭ نەگىزىن سالۋشى.
2. قازاقستاندا پەداگوگيكالىق ءبىلىم بەرۋدىڭ نەگىزىن سالۋشى.
3. قازاق ادەبيەتىندە كوركەم اڭگىمەنىڭ نەگىزىن سالۋشى، اتاسى بولدى.
ال، ەندى وقۋشىلار سەندەر 5 - 6 سىنىپتاردا ىبىرايدىڭ قانداي ولەڭدەرىن، اڭگىمەلەرىن وقىدىڭدار ەسكە ءتۇسىرىپ وتىرايىق. جالپى ۇلى اقىن اباي مەن ىبىرايدىڭ ۇقساس جاقتارى وتە كوپ. ەكەۋىنىڭ العاشقى اتتارى يبراگيم بولعان. ەكەۋى دە حالقىن ونەر - بىلىمگە، ەڭبەك ەتۋگە شاقىرعان، تابيعات ليريكاسىنا ارنالعان ولەڭدەرى دە ۇقساس.
ءۇش توپ ىبىراي ءالتىنساريننىڭ ولەڭدەرىن وقىپ، اڭگىمەسىن كورسەتەدى.
كىتاپپەن جۇمىس. 2 - تاپسىرما 120 - بەت
اڭگىمەنى وقىپ، سۇراقتارعا جاۋاپ بەرەمىز.
1. ءبىر - ەكى وقۋشى تۇسىنگەنىن ايتادى.
2. وقىمىستى كىممەن سويلەسىپ تۇردى؟
3. جارلى كىسى ونىمەن قالاي سويلەستى؟
4. وقىمىستى جارلى كىسىمەن قالاي سالەمدەستى؟
5. عالىم قالاي جاۋاپ بەردى؟
3 - تاپسىرما
تاقتادا ورىنداۋ
مەكتەپ اۋلاسىنا اعاش وتىرعىزىلدى /ىرىقسىز/
مادەنيەت سارايىندا اقىندار ايتىسى باستالدى /ىرىقسىز/
قوناقتار ساعات ەكىگە شاقىرىلدى /ىرىقسىز/.
ىبىراي التىنسارين تورعايدا تۋدى.
الماس بۇگىن ەرتە تۇرىپ جۋىندى /وزدىك/.
پرەزيدەنتتەر ماڭىزدى – ماڭىزدى ىستەر تۋرالى اڭگىمەلەستى /ورتاق/
/پرەزيدەنتتەر بولاشاق استانا ماكەتىمەن تانىستى /ورتاق/
ولار ماماندارمەن سويلەستى /ورتاق/
پرەزيدەنتتەر قۇجاتتارعا قول قويعىزدى /وزگەلىك/
عالىم دەربىسالين – ى. ءالتىنساريننىڭ ادەبي مۇرالارى.
قاجىم جۇمالييەۆ «ىبىراي التىنسارين قازاق ادەبيەتىندە كوركەم اڭگىمەنىڭ نەگىزىن سالۋشى بولدى. كوركەم اڭگىمەلەردىڭ كومپوزيسيالىق قۇرىلىسىن شەبەر ەتىپ قۇرۋدا دا ونىڭ وزىنشە ەڭبەگى بار.،»
«XIX عاسىردا قازاق دالاسىنان شىعىپ، ورىس، ەۆروپا مادەنيەتىنە قولى جەتكەن وقىمىستى، حالىق اعارتۋشىلار دارەجەسىنە كوتەرىلگەن ءارى پەداگوگ، ءارى اقىن - جازۋشى ىبىراي ءالتىنساريننىڭ ءوز حالقىنىڭ كەلەشەگى ءۇشىن ىستەگەن ەڭبەگى زور».
م. اۋەزوۆ «...قازاقتىڭ ەڭ العاشقى مادەنيەتتى مەكتەبىن جاساۋمەن قاتار، جازۋشىلىق پەن وقىتۋشىلىقتى ول اسا شەبەر ونەرلى تۇردە قابىستىرۋشى»
گرامماتيكالىق تاقىرىپ: ى. التىنسارين.
ساباقتىڭ تاقىرىبى:
1. بىلىمدىلىك: وقۋشىلارعا اعارتۋشى ءومىرىنىڭ نەگىزگى كەزەڭدەرىن مەڭگەرتە وتىرىپ، ىبىراي ءالتىنساريننىڭ ازاماتتىق تۇلعاسىن تانىتۋ، ەتىستەردى قايتالاۋ.
2. دامىتۋشىلىق: وقۋشىلاردىڭ وزىندىك وي - پىكىرىن، كوزقاراسىن، تانىم - تالعامىن قالىپتاستىرۋ، ءسوز قورلارىن مولايتۋ، بەلسەندىلىگىن ارتتىرۋ.
3. تاربيەلىك: وقۋشىلاردى بيىك ادامگەرشىلىككە، ەلجاندىلىققا باۋلۋ. تاريحىمىزدى جاساعان ادامداردى ءبىلىپ، بولاشاققا ۇلگى بولارلىق ەڭبەك ەتۋلەرىنە شاقىرۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى: جاڭا ساباق.
ساباقتىڭ ءادىسى: اڭگىمە، توپتىق جۇمىس، بايانداۋ، وي شاقىرۋ.
ءپانارالىق بايلانىس: تاريح، ادەبيەت.
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: ينتەراكتيۆتى تاقتاداعى سۋرەتتەر مەن سىزبالار.
ساباقتىڭ بارىسى:
I. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى.
ا/ وقۋشىلارمەن سالەمدەسۋ، تۇگەندەۋ.
ءا/ اۋا رايى، جاڭالىقتار.
II. وتكەن ساباقتاردى پىسىقتاۋ.
ەتىس دەگەنىمىز نە؟
ەتىستىڭ تۇرلەرى؟
اباي قۇنانبايەۆ كىم؟
ماقال ماتەلدەردىڭ تاقىرىپتارى؟ شەشەندىك سوزدەر دەگەنىمىز نە؟
ايتىس دەگەنىمىز نە؟
III. ءمودۋلدىڭ قۇرامىمەن تانىستىرۋ.
ادەبيەت. ەتىس. ەتىس تۇرلەرى.
ا. قۇنانبايەۆ.
مىڭ ءبىر ماقال.
شەشەندىك سوزدەر.
ايتىس.
ى. التىنسارين.
ناتيجە ساباق.
IV. جاڭا ساباق.
ساباقتىڭ ماقساتىن ايتۋ.
ءمۇعالىم ءسوزى: ءار زامان، تاريحي ءار كەزەڭ ءوزىنىڭ دارىندى وكىلدەرىن جارىققا شىعارىپ وتىراتىنى ءمالىم. ولار ەلدىڭ مۇڭ - مۇقتاجىن كورە ءبىلىپ، حالقىنىڭ سول مۇقتاجىنا پەرزەنتتىك ماحابباتىن ارناعان، تۋعان حالقىنىڭ يگىلىگى ءۇشىن بار كۇش - جىگەرىن جۇمساعان ارداقتى ازامات رەتىندە حالىق تاريحىنان ورىن الىپ وتىرعان. قازاق حالقىنىڭ تاريحىندا اسا كورنەكتى ورىن العان سونداي تۇلعالاردىڭ ءبىرى – ىبىراي التىنسارين. ول جاڭاشىل، دارىندى اعارتۋشى عانا ەمەس، حالقىمىزدىڭ تەڭىزدەي تولقىعان ءىنجۋ - مارجان جىرلارىن جاقسى ءبىلىپ، ەڭبەگىنە ارقاۋ ەتكەن. جالپى اعارتۋشى دەگەندە ءبىزدىڭ ويىمىزعا تۇڭعىش اعارتۋشىلار احمەت بايتۇرسىنوۆ، شوقان ءۋاليحانوۆ جانە ىبىراي التىنسارين كەلەدى. ا. بايتۇرسىنوۆ العاشقى وقۋ قۇرالدارىن، قازاق حالقىنىڭ تاريحىن زەرتتەگەن عالىمدار ەكەنىن ءبىز بىلەمىز.
ءتۇڭعىش عالىمدار
ش. ءۋاليحانوۆ /1835 - 1865/
ى. التىنسارين/1841 - 1889/
ا. بايتۇرسىنوۆ/ 1873 - 1937/
ى. التىنسارين
اعارتۋشى پەداگوگ، اقىن، جازۋشى، كورنەكتى قوعام قايراتكەرى ەتنوگراف عالىم.
اتاسى بالعوجا ءبيدىڭ حاتشىسى بولدى. ورىنبور وبلىستىق باسقارماسىندا ءتىلماشتىق قىزمەتى. تورعايدا ءمۇعالىم. ءتورت رەت ۋەزدىك سۋديا، تورعاي ۋەزدىك باستىعىنىڭ اعا جاردەمشىسى.
ەڭبەكتەرى:«قازاق حرەستوماتياسى»،
«ورىس ءتىلىن ۇيرەتۋدىڭ باستاۋىش قۇرالى».
«كەل؛ بالالار، وقىلىق»، «ونەر - ءبىلىم بار جۇرتتار»، «انانىڭ ءسۇيۋى»، «ءاي، جىگىتتەر»، «جاز»، «وزەن».
«باي بالاسى مەن جارلى بالاسى»، «قىپشاق سەيىتقۇل»، «ناداندىق.
1841 ج قوستاناي وبلىسى، زووتوبول اۋدانىندا ارقاراعاي وڭىرىندە تۋعان. اكەسى التىنسارى ەرتە قايتىس بولىپ، اتاسى بالعوجا ءبيدىڭ تاربيەسىندە وسكەن.
1889ج قوستاناي قالاسىنان ءۇش شاقىرىم جەردەگى «ينسپەكتور» كولىنىڭ جاعاسىندا سالىنعان ءوزىنىڭ ۇيىندە 48 جاسىندا دۇنيەدەن ءوتتى.
قورىتىندى:
1. قازاق بالالار ادەبيەتىنىڭ نەگىزىن سالۋشى.
2. قازاقستاندا پەداگوگيكالىق ءبىلىم بەرۋدىڭ نەگىزىن سالۋشى.
3. قازاق ادەبيەتىندە كوركەم اڭگىمەنىڭ نەگىزىن سالۋشى، اتاسى بولدى.
ال، ەندى وقۋشىلار سەندەر 5 - 6 سىنىپتاردا ىبىرايدىڭ قانداي ولەڭدەرىن، اڭگىمەلەرىن وقىدىڭدار ەسكە ءتۇسىرىپ وتىرايىق. جالپى ۇلى اقىن اباي مەن ىبىرايدىڭ ۇقساس جاقتارى وتە كوپ. ەكەۋىنىڭ العاشقى اتتارى يبراگيم بولعان. ەكەۋى دە حالقىن ونەر - بىلىمگە، ەڭبەك ەتۋگە شاقىرعان، تابيعات ليريكاسىنا ارنالعان ولەڭدەرى دە ۇقساس.
ءۇش توپ ىبىراي ءالتىنساريننىڭ ولەڭدەرىن وقىپ، اڭگىمەسىن كورسەتەدى.
كىتاپپەن جۇمىس. 2 - تاپسىرما 120 - بەت
اڭگىمەنى وقىپ، سۇراقتارعا جاۋاپ بەرەمىز.
1. ءبىر - ەكى وقۋشى تۇسىنگەنىن ايتادى.
2. وقىمىستى كىممەن سويلەسىپ تۇردى؟
3. جارلى كىسى ونىمەن قالاي سويلەستى؟
4. وقىمىستى جارلى كىسىمەن قالاي سالەمدەستى؟
5. عالىم قالاي جاۋاپ بەردى؟
3 - تاپسىرما
تاقتادا ورىنداۋ
مەكتەپ اۋلاسىنا اعاش وتىرعىزىلدى /ىرىقسىز/
مادەنيەت سارايىندا اقىندار ايتىسى باستالدى /ىرىقسىز/
قوناقتار ساعات ەكىگە شاقىرىلدى /ىرىقسىز/.
ىبىراي التىنسارين تورعايدا تۋدى.
الماس بۇگىن ەرتە تۇرىپ جۋىندى /وزدىك/.
پرەزيدەنتتەر ماڭىزدى – ماڭىزدى ىستەر تۋرالى اڭگىمەلەستى /ورتاق/
/پرەزيدەنتتەر بولاشاق استانا ماكەتىمەن تانىستى /ورتاق/
ولار ماماندارمەن سويلەستى /ورتاق/
پرەزيدەنتتەر قۇجاتتارعا قول قويعىزدى /وزگەلىك/
عالىم دەربىسالين – ى. ءالتىنساريننىڭ ادەبي مۇرالارى.
قاجىم جۇمالييەۆ «ىبىراي التىنسارين قازاق ادەبيەتىندە كوركەم اڭگىمەنىڭ نەگىزىن سالۋشى بولدى. كوركەم اڭگىمەلەردىڭ كومپوزيسيالىق قۇرىلىسىن شەبەر ەتىپ قۇرۋدا دا ونىڭ وزىنشە ەڭبەگى بار.،»
«XIX عاسىردا قازاق دالاسىنان شىعىپ، ورىس، ەۆروپا مادەنيەتىنە قولى جەتكەن وقىمىستى، حالىق اعارتۋشىلار دارەجەسىنە كوتەرىلگەن ءارى پەداگوگ، ءارى اقىن - جازۋشى ىبىراي ءالتىنساريننىڭ ءوز حالقىنىڭ كەلەشەگى ءۇشىن ىستەگەن ەڭبەگى زور».
م. اۋەزوۆ «...قازاقتىڭ ەڭ العاشقى مادەنيەتتى مەكتەبىن جاساۋمەن قاتار، جازۋشىلىق پەن وقىتۋشىلىقتى ول اسا شەبەر ونەرلى تۇردە قابىستىرۋشى»
You Might Also Like
