ەي، وڭباعان، كاماريننىڭ مۇجىعى!
— اتاجان! — دەپ قىز شىر ەتە ءتۇستى، ول سولداتتى ايقارا قۇشاقتاپ، كەۋدەسىنە باسىپ سۇيەدى.
سولدات، شاماسى، بيازى بالا قولىنىڭ بولماشى ىستىق تابىن ەڭ سوڭعى رەت سەزدى بىلەم، جاتقان ورنىنان قوزعالاقتاپ، قىزدىڭ قولىن كۇرەكتەي الاقانىمەن سيپادى.
سۋ قاراڭعى، مەڭىرەۋ كۇيىممەن كەتىپ بارام، — دەدى ول سارناپ.
— تىم بولماسا، كۇن جارىعىن كوز قيىعىمەن ءبىر كورسەم! سەن داۋىس قىلما، قارعاشىم. سولدات سورلىنىڭ ءومىرى دەگەن شۇلعاۋ ەمەس پە. شەشەشىڭ دە تاستاي سالاسىڭ. باعاناعى وفيسەرگە جۇگىر، تەز. كارى سولداتتى اسكەر تارتىبىمەن جەرلەسىن...
سولدات ىشقىنىپ بارىپ، سەرەيىپ قاتىپ قالدى. ءۇي ءىشىنىن جىم-جىرت بولىپ، دەمىن ىشىنە تارتقانى سونشا، مىسىقتىڭ قىتىرلاتىپ نان جەگەنى، ءۇي يەسىنىڭ ىرسىلداپ اۋىر دەمالعانى ايقىن ەستىلدى.
مەنىڭ سورىما جولىققان عوي بۇلار، — دەدى ول اقىرىندا. — تۇر بىلاي.
ول قىزدى يتەرىپ تاستاپ، سولداتتىڭ قالتا-قالتاسىن تىنتكىلەي باستادى.
قالتاسىنىڭ تەرەڭىن قايتەيىن، كوك تيىنى بولماعاسىن، — دەدى ول تىستەنىپ. — ۇشارىن جەل، قونارىن ساي بىلگەن قانعىباس! شاراپ ىشەتىنىن قايتەرسىڭ مۇنىڭ! جانە جۇرتقا دا ىشكىزەدى-اۋ. جامباس اقىعا ماعان ەكى تەڭگە بەرەسىڭدەر، ءبىلدىڭ بە!
قىز ورنىنان ۇشىپ تۇردى. ءۇي يەسى تۇرا ۇمتىلىپ، ونى ەتەگىنەن ۇستاماقشى بولىپ ەدى، ءبىراق قىز ەسىككە قاراي جالت بەرىپ، ارتىنا قاراماستان ۇيدەن اتىپ شىقتى.
كىسىنىڭ اقىلىمەن اي قارمايتىن، شابىتى تاسىعان كيەلى ءبىر ساتتەرى بولادى.
سونداي ساتتە ول كوزدى اشىپ-جۇمعانشا عاجايىپ ءبىر ولەڭ جازسا، كەيىنگى ۇرپاقتار ونى جۇزدەگەن جىلدار بويى جىر ەتىپ ايتىپ جۇرەدى.
ول ءبىر باسىنا الەمنىڭ كۇللى اقىل-ويى مەن ارمان-قيالىن ۇيالاتىپ الىپ، ونى كەز كەلگەن جانعا جومارتتىقپەن ۇلەستىرىپ بەرىپ، قينالماي جۇرە بەرمەك.
ول جۇرت ەشتەڭەنى اڭعارماي سامارقاۋ-سالعىرت وتە بەرەتىن جەردەن تاڭعاجايىپ كەرەمەت كورىپ، پەيىشتىڭ قوڭىرجاي سيقىرلى ءۇنىن ەسىتەدى: ايلى تۇندە ول جالتىراعان كۇمىس اعاش ءتۇبىرىن، تەڭىز ايدىنى سياقتى زەڭگىر اسپان كوگىن بايقاپ قالادى، جەلپي سوققان سامالدىڭ سىڭعىر سازىن تىڭدايدى. ول نەبىر قىزىق اڭگىمەلەردى تابان استىڭدا مىڭ قۇبىلتىپ، ايتىپ بەرە الادى.
لەرمونتوۆ تا ءقازىر سونداي ءبىر كيەلى شابىتتى شاقتى باستان كەشىرىپ ءجۇر. ول سابىرلى دا سالماقتى، كوڭىلى جارقىن. بۇل ششەرباتوۆاعا دەگەن ماحابباتتان عانا ەمەس. ول كوكىرەگىن كەرنەگەن شابىتتى ويعا، ونىڭ تەڭىزدەي تەرەڭدىگىنە، شارق ۇرۋ سەرگەكتىگىنە ريزا، تاسقىنداعان ولەڭ ءسوزدىڭ، اقىل-ويدىڭ قۇدىرەتىنە ريزا.
كۇندىز لەرمونتوۆ ششەرباتوۆامەن بىرگە شاعىن قالانى تۇگەل ارالادى. باقتان شىعىسىمەن ولار شالقي تاسىعان وزەننىڭ جاعاسىنا باردى، سو جەردەي پارومدى ەرتەڭ جوندەپ بىتىرەتىنىن ءبىلدى. جاعاداعى اق قايرانعا تەكشەلەپ ۇيگەن، قاراعاي بورەنەلەر ۇستىندە، كۇن شۋاقتا ەكەۋى ءيىن سۇيەسىپ ۇزاق وتىردى. ششەرباتوۆا ءوزىنىڭ بالالىق شاعىن، دنەپر جايىن اڭگىمە ەتتى، سول جاقتا جازعا سالىم سىيديىپ قۋراپ قالعان كورى تالدار "ءتىرىلىپ"، قاتپار-قاتپار قابىعىن تەسىپ، قىلتيىپ-قىلتيىپ جۇپ-جۇمساق اتقۇلاق جاپىراقتار شىعادى ەكەن.
ايەل وتكەن-كەتكەن ومىرىنەن كوپ اڭگىمە شەرتتى. ونىڭ داۋسى سان قۇبىلىپ، قۇلاققا جاعىمدى ءبىر قوڭىرقاي نازىكتىك پايدا بولدى. لەرمونتوۆ وعان سۇيسىنە كوز تاستايدى.
ولار كۇللى قالاعا اتى ايگىلى بريگادير جەسىرىنىڭ، اسپاز ايەلدىڭ ۇيىنە بارىپ تۇستەنەدى. ول ب ا ق ساياسىنا ۇستەل قويىپ، داستارقان جايدى. الما اعاشى شەشەك اتا باستاعان. گۇل كۇلتەلەرى قالىڭ-قالىڭ تۋرالعان نان ۇستىنە، قىشقىل بورشش قۇيىلعان تارەلكا ىشىنە جاپالاقتاپ ۇشىپ تۇسە باستادى. بريگادير ايەلى شايمەن بىرگە قويۋ شيە شىرىنىن اكەپ قويدى دا، لەرمونتوۆقا قاراپ:
— Meن مۇنى مەيرامعا ساقتاپ ەدىم. ءسىزدىڭ ايەلىڭىزدى كورگەسىن شىداي المادىم. مۇنداي سۇلۋدى قايدان تاۋىپ الدىڭىز؟ — دەدى.
ششەرباتوۆانىڭ جۇزىنە قان جۇگىردى. لەرمونتوۆ بۇگىن تۇڭعىش رەت ونىڭ كىرپىگىنە ىلىنگەن كوز جاسىن كوردى. كەلىنشەك ونى بىلدىرمەي شىنتاعىنىڭ ۇشىمەن سۇرتە قويدى.
لەرمونتوۆ ونىڭ مىنەزىنە قايران. ول پەتەربوردىڭ گۇل جايناپ جۇرگەن سۇلۋى ەدى، ءبىراق كەلىنشەكتىڭ سونداعى ادەپتى بايسالدىعى، ءمارمار تاستاي سۋىق، سالقىن اجارى، ءجۇرىس-تۇرىسىنداعى مەنمەن تاكاپپارلىعى قايدا كەتكەن؟ ءقازىر ونىڭ الدىندا سونشالىق مەيىرباندى ۇياڭ عانا عاشىق ايەل وتىر. ول ءبىر مەن ءۇشىن عانا تاپ وسىلاي تۇلەپ شىعا كەلدى دەگەن ءبىر قۋانىش لەرمونتوۆ كەۋدەسىندە مازلادى دا تۇردى.
تەك كەشكە سالىم عانا ولار مەيمانحاناعا قايتىپ كەلدى. اق وتاۋداي التىن كۇن سوناۋ شالقىعان سۋ جيەگىنە قاراي ەڭكەيىپ بارادى.
"ءنومىردىڭ" وفيسەرلەر جاتقان ۇلكەن بولمەسىنەن قارقىلداعان پارىقسىز كۇلكى، گيتارانىڭ جىلامسىراي شىققان قوڭىر ۇنىنە قوسىلا ءبىر بەرەكەسىز ىردۋ-دىردۋ ەستىلەدى.
جەر اينالادى دەگەندى دالەلدەمەك
بولدى-داعى، كوپەرنيك تارتتى بەينەت:
اقىماق-اۋ، اراققا تويىپ السا.
جۇرمەس ەدى سابىلىپ، ارام تەر بوپ.
"ءنومىردىڭ" قابىرعاسىنا ارقاسىن سۇيەپ، تىزەسىنە باسىن سالىپ ءبۇرىسىپ، باعاناعى قايىرشى قىز وتىر. ءوزى ۇيىقتاپ قالعانداي. لەرمونتوۆ ونىڭ قاسىنا كەلدى:
— نەعىپ جالعىز وتىرسىڭ؟ سولدات قايدا؟ — دەپ سۇرادى ول.
— قىز باسىن كوتەردى، ءبىراق ورنىنان قوزعالعان جوق.
— سلوبودكادا. ۇيدە جاتىر.
— وعان نە بولدى.
— ءولىپ قالدى. قاپ-قارا بولىپ، تۇتەپ كەتتى دە، لاۆكانىڭ استىنا سىلق ەتىپ قۇلادى. مەنى سىزگە جۇمسادى.
— Heگe؟
— بىلمەيمىي، — دەدى قىز سىبىرلاپ، سوسىن ونىڭ ەرنى دىرىلدەپ، يەگى كەمسەڭدەپ كەتتى. — دەرەۋ سىزگە جەت دەدى، ءسوزىنىڭ سوڭىن ەستي الماي قالدىم.
— قورىققانسىڭ عوي؟
— ءيا! — دەدى قىز ەستىلەر-ەستىلمەس سىبىرلاپ.
ششەرباتوۆا لەرمونتوۆقا كوز قيىعىن تاستاپ ەدى، ونىڭ ءجۇزى البىراپ ويلانىپ تۇر ەكەن. ول جىگىتتىڭ مۇنشالىق مۇڭايعانىن كورمەگەن بولاتىن. جۇرەگى ينەمەن شانىشقانداي تىز ەتتى.
— ءسىزدى وسىنشا كوڭىلشەك دەپ ويلاماپ ەدىم.
لەرمونتوۆ وعان تەسىلە قارادى.
— Meن كىسىنى جارىلقاۋ دەگەندى جەك كورەم، — دەدى ول قاباعىن ءتۇيىپ. — ونىڭ ءبارى بوس اۋرە! ءبىراق كەشەدەن بەرى وسى ءبىر بالانىڭ بولاشاق عۇمىرىنا ءوزىمدى جاۋاپكەر جانداي سەزىنەم.
لەرمونتوۆتىڭ اتقوسشىسى سۇيەككە سىڭگەن ادەتى بويىنشا، تەرەزەگە سۇيەنىپ جاتىپ الىپ، كوزىن سىعىرايتىپ، كوشەنى باعىپ وتىر ەكەن. ول وسى ءبىر قۇلاق ەستىمەس، كوز كورمەس تۇكپىردە ابدەن زەرىككەنىن ادەيى اڭداتقىسى كەلگەندەي، ارلى-بەرلى وتكەندەرگە سامارقاۋ كوز تاستايدى. لەرمونتوۆ وعان قاتتى داۋىستاپ، قىزدى تاماقتاندىر دەپ ءامىر ەتتى.
ششەرباتوۆامەن ەكەۋى "نومىرلەردىڭ" قۋىقتاي دالىزىمەن قازداي ءتىزىلىپ قاتار كەلە جاتقاندا، وفيسەر بولمەسىنىڭ ەسىگى اشىلدى. ودان كوزىن قارامەن تاڭعان جاندارم ءروتميسترى سىعالادى دا، لەرمونتوۆتى كورىپ ەسىكتى جابا قويدى.
— كەشىرىڭىز، مەنىڭ ءبىر شارۋام بوپ تۇر، — دەدى لەرمونتوۆ ششەرباتوۆاعا، سونسوڭ باسىپ ءيىپ قوشتاستى دا، جالما-جان وفيسەرلەر بولمەسىنىڭ ەسىگىن اشتى.
بولمەدەگى ءداڭ-دۇڭ سۋ سەپكەندەي باسىلدى.
ششەرباتوۆا ءوز بولمەسىنە كەلدى، ءبىراق ىشكە كىرمەي ەسىك الدىنا ايالدادى. ول لەرمونتوۆتىڭ توسىننان-توسىن تۇرا جونەلگەنىنە شامدانىپ قالدى.
"قۇداي-اۋ! - دەدى ول وزىنە-وزى. — ءاربىر مينۋت التىننان دا قىمبات بوپ تۇرعاندا، ەسىل ۋاقىتتى كارتاعا قور قىلدى-اۋ. بۇنىسى نەسى؟"
كەۋدەسى قىسىلىپ، تىنىسى تارىلدى. سول مەزەتتە ول لەرمونتوۆپەن ءبىر سوتكە دە بولسا، ايىرىلىسۋدىڭ قيىن ەكەنىن ايقىن ءتۇسىندى. ەرتەڭ، ۇزاق ۋاقىتقا، بالكىم، ءبىرجولا ايىرىلىسار كەزدە قايتپەك؟
ءدالىزدىڭ تۇكپىرىندەگى تەرەزەدەن اسپاننىڭ كۇڭگىرت تارتا باستاعانى بايقالادى. كۇن ءسونىپ بارادى. توڭىرەكتى شىتىرمان جۇلدىزدى ءتۇن تىنىشتىعى باسىپ كەلەدى.
رەسەيدىڭ وسى ءبىر مىلقاۋ تۇكپىرىندەگى مەڭىرەۋ ءتۇننىڭ شابان ءجۇرىسىن توقتاتار كۇش بولسا، شىركىن! تاڭ اتپاسا، ەرتەڭگى كۇن كەلمەسە...
وفيسەرلەردىڭ اراق ءىشىپ، كارتا ويناپ جاتقانىنا ەكى تاۋلىك بولعان ەدى.
لەرمونتوۆ ەسىك قاقپاي، ەركىن كىرىپ كەلدى. ول تابالدىرىقتان اتتاي بەرگەندە اپپاق بەت ورامالى قولىنان ءتۇسىپ كەتتى، ءبىراق ونى قاس قاققانشا قاعىپ العانى سونشا، وفيسەرلەردىڭ ءبىر قاتارى-اق: "ءيا، بۇل قىزىل كوز پالەدەن اۋلاق جۇرگەننىڭ ءوزى جاقسى. سىلتەگەنى ءمۇلت كەتپەيتىن سۇر مەرگەن شىعار، شاماسى" دەپ ويلادى.
كوزىن قارامەن تاڭعان جاندارم ءروتمنسترى ۇشىپ تۇرىپ، كورشى بولمەگە زىپ بەردى. لەرمونتوۆ ونىڭ تۋ سىرتىنان تەسىلە قارادى. جالعىز كوز! بالكىم، ارام نيەتىن اسىرۋ ءۇشىن ءبىر كوزىن ادەيى تاڭىپ العان بولار.
وفيسەرلەر جىم بولدى. ولاردىڭ سازارا قالعان كەيپىنە قاراپ، لەرمونتوۆ جاڭا عانا ششەرباتوۆا ەكەۋىن اڭگىمە قىلعانىن سەزە قويدى. ول ەرنىن تىستەپ، اشۋىن ازەر دەگەندە باسىپ، جۇرتقا باسىن ءيىپ سالەم بەردى دە:
— روتميستر مىرزانىڭ تۇرا جونەلگەنى وكىنىشتى-اق. قايتەيىن، مەن سونىڭ تاپ وزىمەن شايقاسقىم كەلىپ ەدى، — دەدى ادەيى ەستىرتە سويلەپ.
جاندارم وفيسەرى جالما-جان كورشى بولمەنىڭ ەسىگىن اشىپ، سۋماڭ ەتىپ شىعا كەلدى.
— قالاساڭىز، مەن دايىن، — دەدى ول جادىراپ، ءسال عانا باسىن ءيىپ. — اتاقتى ورىس اقىنىمەن ايقاسۋعا ءارقاشاندا دايىنمىن.
— مەنىڭ بايقاۋىمشا، — دەدى لەرمونتوۆ سالماقپەن، ءسىز تەك قارا ويناۋدى جاقسى كورەسىز عوي دەيمىن. جارايدى، ەندەشە تەمنىيعا-اق ويناپ كورەلىك.
روتميستر زورلانا كۇلىپ، ۇستەلگە كەلدى. اشۋعا بۋلىعىپ. كوزى ەجىرەيىپ كەتكەن.
مىڭ سوم تىكتىم، — دەدى لەرمونتوۆ. — كوپ تە ەمەس، از دا ەمەس. ءبىر-اق رەت وينايمىن. ۇتىسىمەن كەتەمىن. جاراي ما؟
روتميستر ماقۇلداپ باسىن يزەدى.
— كەلىستىك! — روتميستر ءۇشىن، بانكومەت بولىپ وتىرعان اقسارى دراگۋن كاپيتانى جاۋاپ قاتتى. — تەك ۇتىس قانا بولماسا، باسقانىڭ ءبارى ءازip. لەرمونتوۆ مىرزا، شىنىمدى ايتايىن، مەن ءسىزدىڭ كارتا ويناۋعا مۇرشاڭىز جوق قوي دەپ ويلاپ ەدىم.
ويىڭىزدى جان قالتاڭىزعا ساقتاڭىز، — دەدى لەرمونتوۆ قاتۋلانىپ.
ەگەر ءسىز كاۆكازعا، وت پەن وق استىنا بارا جاتپاساڭىز... — دەي بەرىپ بانكومەت قىزاراقتاپ، ءسوزىن شورت كەستى.
لەرمونتوۆ وعان سابىرمەن بارلاي كوز تاستادى.
ءيا، بارا جاتپاسام نە بولار ەدى، كانە ايتا قويىڭىزشى؟ — دەدى لەرمونتوۆ سىپايى عانا.
جاي... انشەيىن، — دەدى بانكومەت كۇبىرلەپ.
روتميستر باسىن يزەپ، ۇستەل ۇستىنە ءبىر بۋدا اقشانى تاستاي سالدى.
— لەرمونتوۆ تا اقشاسىن شىعاردى.
— مىناۋ مىڭ سوم، — دەدى ول. — ءبارىن ءجۇردىم!
— ءسىز ونى ايتقانسىز. كارتاڭىز مىنەكي.
وفيسەرلەر سىقىرلاپ، تەڭسەلىپ تۇرعان ۇستەل باسىنا توپىرلاستى. ءبارىنىڭ دە ماستىعى لەزدە تارقاپ كەتتى. لەرمونتوۆتىڭ جايداي-جاي وينامايتىنىنا كۇللىسىنىڭ كوزى جەتكەندەي. وسى قۋ، ءبىر پالەنى شىعارايىن دەپ تۇر، ايتپادى دەمە. ابدەن سىلەيە ماس بولعان، ۋىزداي جاس چينوۆنيك قانا:
مۇنداي شايقاس تۇستەرىڭە دە ەنبەيدى سەندەردىڭ! — دەپ ايقايلاپ جىبەردى.
قوي، داۋرىقپا! — دەدى لەرمونتوۆ وعان جاي عانا.
چينوۆنيك جىلامسىراپ كوزىنە جاس الىپ بارىپ، تىنىشتالدى. لەرمونتوۆ جەدەلدەتىپ كارتاسىن اشتى.
مىڭ سوم سىزدىكى! — دەدى بانكومەت جايدارى قالپىن ساقتاۋعا تىرىسىپ.
— ال مۇنىڭ قارمىسىن قالاي قايتارار ەكەنسىز، ونى دا كورەرمىز، دەدى لەرمونتوۆ روتميستەرگە. اقشانى الىپ، ساناماستان قالتاسىنا سالدى دا، جۇرتپەن باسىن يزەي قوشتاسىپ، شىعىپ كەتتى.
وسى ساتتەن باستاپ، لەرمونتوۆ ءروتميستردىڭ ءوزىن اڭدۋعا جىبەرىلگەن جانسىز تىڭشى ەكەنىنە ابدەن كوزى جەتتى.
— اقىماق، ىنجىق، — دەدى روتميستر بانكومەتكە كىجىنىپ. انا بايعۇس ۇيقىسىز وتكەن تۇننەن قىزارىپ، قانتالاپ كەتكەن كوزىن جىپىلىقتاتىپ ابدىراپ قالدى. — كەڭكەلەس! — دەدى تاعى دا روتميستر.
— ول ەسىرىكتىڭ سازايىن بەرەتىن جەردەي اۋزىڭ اڭقيىپ قۇر قالدىڭ. ول وڭمەڭدەپ داۋلاسقىسى-اق كەلىپ ەدى، سەن قۇيرىعىڭدى بۇلاڭ ەتكىزىپ جالت بەردىڭ. "جاي... انشەيىي..." — دەدى ول بانكومەتتى ءاجۋالاپ.
— بۇنداي پالەدەن اۋلاق جۇرگەن جاقسى، — دەدى بەتىندە شەشەك داعى بار جاياۋ اسكەر كاپيتانى. — تۇرعان بويى ءبىر باسكەسەر بۇزىق قوي! تابان استىنان ماس چينوۆنيك شۋ كوتەردى.
— لەرمونتوۆپەن اتىسام دەيسىڭدەر مە؟ — دەدى ول داۋرىعىپ. — جول بەرمەيمىن مۇنداي باسسىزدىققا! تانتىماي، رايلارىڭنان قايتىڭدار!
— ۇيقىڭدى ءبىل، شىڭكىلدەك نەمە! — دەپ ارس ەتتى وعان روتميستر تىجىرىنىپ.
ەس-تۇسىن بىلمەيتىن ەكى ماس دراگۋن قولتىعىنان دەمەپ، سەرىپپەسى سىقىرلاعان ەسكى جىرتىق ديۆانعا جاتقىزعانعا دەيىن، ەشتەڭەگە تۇسىنبەگەن بانكومەت قىزىل كوزى جىپىقتاپ ۇزاق وتىردى.
الگى ۇتىستان كەيىن لەرمونتوۆ سلوبودكاعا تارتتى.
"نومىردەگى" بولمەسىنە ول قىزىل ىڭىردە كەلدى. جەتىم قىز مۇندا جوق ەكەن. قوسشىسى ۇستەل باسىندا كوڭىرسىپ جانعان شىراق بالاۋىزىن تىرناعىمەن شۇقىلاپ ەرمەك قىپ وتىر ەكەن.
لەرمونتوۆ تابان استىنان قاتتى اشۋلاندى، كوزى قاراۋىتىپ، باسى اينالىپ كەتتى. وسىنداي سوقپالى اشۋ-ىزا كەيىنگى كەزدەرى جيىلەپ بارادى. سوڭعى رەت زيالى قاۋىمنىڭ ماسكارادىندا، ۇلى كنياگينيا قىلىمەن كەلىپ مۇنى قولىنان جەلپۋىشىمەن شارت ەتكىزىپ، اقىندى كوڭىلدەس سەرىكتەرىمنىڭ قاتارىنا قوسقىم كەلەدى دەگەندە، ءدال وسىنداي اشۋ قىسقان ەدى. ءبىراق ونداعى اشۋىنىڭ ءجونى بار-دى: كۇيىپ كەتىپ كنياجنياعا ءتىل تيگىزدى.
ال، ەندىگى اشۋىڭا جول بولسىن؟ ءوزى بۇنى باجايلاپ ۇعىنعىسى دا كەلمەدى. مۇمكىن، ول بولمەدەن كىشكەنتاي قىزدىڭ كورىنبەگەنىنە اشۋلانعان شىعار، مۇمكىن اتقوسشىسى ماناۋراپ قالعىپ وتىرسا دا، ءوزىن مازاقتاعانداي بولىپ كورىنگەسىن اشۋلانعان شىعار، كىم ءبىلسىن.
— سۇلگىنى سۋعا مالىپ اكەل! — دەدى لەرمونتوۆ قارلىققان داۋىسپەن. — شىراق كوڭىرسىپ، تۇتىندەپ جاتىر، ال سەن بولساڭ جىن سوققانداي ەسەڭگىرەپ وتىرسىڭ. قىز قايدا ماناعى؟
اتقوسشىسى سۇلگىنى الىپ، جەز قول جۋعىشقا توستى.
— ىشكىلىكتى ازايتپاساڭ بولمايدى، — دەدى ول اقىل ۇيرەتىپ.
— قىز قايدا دەيمىن؟ — دەدى لەرمونتوۆ قايتالاپ، ول قاھارىنا ءمىنىپ العان.
— ءسىز ونى ماعان كۇزەت دەگەنىڭىزدە عوي... — قوسشىسى كۇڭكىلدەپ، وكپەلەي ءۇن قاتتى، ءبىراق لەرمونتوۆ ونىڭ ءسوزىن اياقتاتپادى.
قايدا؟ — دەدى ول اقىرىپ. قوسشىسى ونىڭ قۇتىرىنعان كوزىنەن شوشىپ كەتتى.
كنياگينيا وسىندا كەلىپ، ەرتىپ كەتكەن، — دەدى قوسشىسى جىلدامداتا سويلەپ. — مەن ونى، قۇداي دەگەن بەيباقتى، زورلاپ ۇستاپ وتىرايىن با، قايتەيىن!
لەرمونتوۆ قوسشىسىنىڭ قولىنان سۇلگىنى جۇلىپ الىپ، باسىن تاڭدى.
بار، جونەل، — دەدى ول اشۋىن تەجەپ. — قايتار جولىڭا قامدانا بەp. ەرتەڭ تارحانعا قايتاسىڭ. جوعال، كوزىمە كورىنبە!
مۇنىڭىز قالاي؟ — دەپ سۇرادى قوسشىسى كوزىن سىعىرايتىپ.
جو-و-عال! — وسى ءبىر ءسوزدى لەرمونتوۆتىڭ تىستەنىپ. كىجىنە ايتقانى سونشا، اتقوسشىسى قۇنىستاي ءبۇرىسىپ، دالىزگە اتىپ شىقتى.
ءىىىىعا سالا اسىعىس شوقىنا باستادى. "شىنىندا دا كەتكەنىم ءجون بولار وسى، — دەپ ويلادى ول — ايتپەسە ءولتىرىپ تاستار ءبىر كۇنى. قۇداي اقى ولتىرەدى. جىندى عوي ءوزى!"
لەرمونتوۆ تەرەزەنىڭ الدىنا وتىرىپ، كاسەككە شىنتاعىمەن سۇيەنىپ، قولىمەن باسىن ۇستاي الدى.
مويىل توعايىنان تۇنگى سامال ەسىپ تۇر. مويىل اعاشى وسى ءبىر سالقىن سامالدى ۇزاقتى كۇنگە ۇستاپ، ىمىرت ۇيىرىلگەسىن عانا ەركىنە جىبەرگەندەي. بارقىن اسپانداعى سانسىز جۇلدىز شىراقتارى تومەن ءتونىپ كەپ دىرىلدەپ تۇرعانداي.
"ششەرباتوۆاعا بارۋىم كەرەك، — دەپ ويلادى لەرمونتوۆ. — ءبىراق ەرسى بولماس پا ەكەن؟ داياشىسى بار قاسىندا. ءبارىبىر جۇرت بىلمەيتىن سىر بولمايدى. نەگە جولىعىستىق قايتادان. تاعى دا تورىعا باستادىم، كوڭىل شىركىن ءبىر جاماندىقتى سەزگەندەي ورەكپيدى كەلىپ". ول جالعىزدىققا ۇيرەنگەن. كەيدە ونى ماقتان تۇتاتىن: "ءام جالىقتىم، ءام جابىقتىم سۇيەۋ بولار قاي جىگىت، كوڭىلدەن كەتكەن سوڭ تىنىم؟" دەپ تە جازعان. ال، ءقازىر كوڭىلدە دە تىنىم جوق، سۇيەۋ بولاتىن دا جان بار، ءبىراق تاسقىن سەلدەي ۋايىم باسىپ، جۇرەگىن جانشىپ كەتەتىن سياقتى.
ەشقاشان دا ول بىرەۋگە قامقور بولارمىن-اۋ دەمەگەن. ال، ەندى...
وسى ءبىر مۇڭلى قىز سياقتى، ونىڭ دا اتا-اناسى بولماعان. داڭقتى اقىن مەن ابدەن زاپىس بولعان قايىرشى قىز ەكەۋىن تابىستىرعان ما وسى قۋ جەتىمدىك ەدى. سو قىزدىڭ تىرلىك-تاعدىرى الدەقالاي بولادى تە، دەگبىرسىزدەنەنىپ دە وسىدان عوي دەيدى لەرمونتوۆ وزىنە-وزى مىسقىلداي.
ول شەشەسىن ەمىس-ەمىس بىلەدى — راسىن ايتسا، ايتەۋىر بىلەتىن سياقتى كورىنەدى — ونىڭ جۇمساق داۋسىن، بىپ-بيازى، مەيىربان قولىن، قوڭىر ءانىن ەسىنە تۇسىرەدى. اناسىن ەت باۋىرى ەلجىرەي ەسىنە العاندا، ول ءجانناتتىڭ حۇش-اۋەزدى، سازدى كۇيىن، سۇرقاي تىرلىكتىڭ سۇرىقسىز انىنەن ارتىق كورمەسە، كەم كورمەيتىنىن ايتىپ جىر جازعان.
دالادا كۇزەتشى داعىرا قاعىپ ءجۇر. كوكەكتىڭ نەشە رەت شاقىرعانىن ساناپ، قانشا عۇمىرى قالعانىن بىلگىسى كەلەتىن ادامدار سياقتى. لەرمونتوۆ تا كۇزەتشى داعىراسىن قانشا رەت قاققانىن ساناي باستادى. ءبىراق ساناعىنىڭ بايانى بولماي-اق قويدى: — بىردە ءۇش جىل، بىردە توعىز جىل، ەندى بىردە ءتىپتى تابانى كۇرەكتەي جيىرما جىل جاسايتىن بولىپ شىقتى. ءيا، ول ەندى جيىرما جىل جاساسا، ارتىق بولماس ەدى.
لەرمونتوۆتىڭ تۋ سىرتىنان ەسىك اشىلدى. بولمەگە لاپ قويعان اۋادان شىراق وتى جىپىلىق اتتى.
— تاعى كەلدىڭ بە، — دەدى لەرمونتوۆ سامارقاۋ. — باسىمدى قاتىرما دەپ ايتتىم عوي ساعان.
جۇپ-جۇمساق بالعىن بىلەك لەرمونتوۆتىڭ موينىنا ورالدى، ششەرباتوۆا ىپ-ىستىق اقىن بەتىنە ءجۇزىن جاسىردى، سول كەزدە لەرمونتوۆ ايەلدىڭ كوز جاسىن توگىپ تۇرعانىن سەزدى.
ايەل ءۇنسىز، ەگىلە جىلادى، سۇيرىكتەي قولىمەن لەرمونتوۆتىڭ يىعىنا جابىسىپ تۇرىپ ەڭىرەدى. ول ايەلدى قۇشاعىنا الدى.
— قۋانىشىم مەنىڭ! سەردەنكو موە — جانىم مەنىڭ! ەندى قايتتىم! ەندى قايتتىم مەن مۇڭلىق، — دەدى ايەل.
وسى جابىرقاپ، جانى جۇدەگەن ساتتە، بالا كۇنىندەگىدەي ۋكراينانىڭ جان ەلجىرەتەر ىستىق ءسوزىن ايتقانىنا قاراپ، لەرمونتوۆ ايەلدىڭ وزىنە شىن عاشىق ەكەنىن اڭعاردى.
نە ىستەۋ كەرەك ەكەنىن ءوزى دە بىلمەيدى. تاعدىرعا مويىنسۇنباق پا! تىرلىك ونى ءجىپسىز بايلاپ تاستاعانداي، قانشا تالپىنسا دا، شىرماعان توردان شىعا الماس. ونى تەك قالىڭ كوپتىڭ ىقىلاس-تىلەگى عانا قۇتقارادى، حالقىما بارىپ قورعالاسام قايتەدى دەگەن ءبىر قياڭقى وي جىلت ەتتى كەنەت. ءبىراق ول بۇل ويىنان تەز ايىعىپ، مىرس ەتىپ كۇلىپ جىبەردى. ەسۋاس! كۇللى حالىق تانيتىنداي ەڭبەك ءسىڭىرىپ پە ەدىڭ سەن؟! ارداگەر اتاندىراتىن اقىندىقتىڭ اسقار شىڭىنا اپارار جول قيىن دا ۇزاق — سەن وعان جەتە الماسسىڭ!
— ماريا. — دەدى ول داۋسى دىرىلدەپ، — مەنىڭ ومىرگە قانداي قۇشتار ەكەنىمدى بىلسەڭ ەتتى. ۇزاق ءومىر سۇرگىم كەلەدى، ماشەنكا!
ايەل ونى كەۋدەسىنە قىستى. سوڭعى جىلدارى جىلاپ كورمەگەن ەدى، ايەلدىڭ تورعىن كويلەگىنە ءجۇزىن باسىپ، كوز جاسىن كورسەتۋدەن ۇيالماي، تۇڭعىش رەت بۋلىعا، قينالا جىلادى.
— نە بولدى ساعان! نە بولدى، جارىعىم، قۋانىشىم مەنىڭ، — دەدى ششەرباتوۆا سىبىرلاپ.
لەرمونتوۆ تىستەنىپ بارىپ، ارەڭ تيىلدى. ءبىراق كوپكە دەيىن سولىعىن باسا المادى.
— ءجۇر، مەنىمەن ءبىر بولايىق، — دەدى سىبىرلاپ ششەرباتوۆا. — Meن الگى كىشكەنە قىزدى كورسەتەيىن ساعان. ءقازىر ۇيىقتاپ جاتىر. مەن ونى جۋىندىرىپ، شاشىن تارادىم. وزىممەن بىرگە الا كەتپەكپىن.
— جارايدى. سەن جۇرە بەر. ءقازىر جۋىنىپ الايىن، سوسىن بارام، دەدى ول.
— تەزىرەك كەل، جانىم.
ول شىعىپ كەتتى. لەرمونتوۆ جۋىنبادى. ۇستەل قاسىنا وتىرىپ، جەدەل جازا باستادى:
قايعىلىمىن، ءوزىڭدى سۇيگەنىمنەن،
جاستىعىڭدى گۇل اتقان
بىلەمىن مەن:
وسەك-عايبات قۋعىنى ايامايدى...
ول ورنىنان تۇردى، ولەڭىن ءمۋنديرىنىڭ سوگەرلىگىنە سالىپ، شىراقتى ۇرلەپ ءسوندىرىپ، دالاعا شىقتى.
مەڭىرەۋ ءتۇن اياداي قالانى، مۇلگىگەن دالا مەن تاسىعان وزەن ءۇستىن باسىپ، الدەقايدا الىسقا جىلجىپ بارا جاتقانداي. تۇڭگى كۇزەتشى قالعىپ بارا جاتقانداي-اق داعىراسىن سوڭعى رەت جايىمەن عانا ءبىر قاقتى.
تاڭەرتەڭ ازانمەن لەرمونتوۆ تاعى دا سلوبودكاعا كەتىپ، ودان تۇسكە جاقىن ورالدى. كەتەرىندە ول ششەرباتوۆاعا حات قالدىردى. حات فرانسۋزشا جازىلعان ەدى.
"بۇگىن كارى سولدات الدىنداعى سوڭعى پارىزىمدى وتەمەكپىن. ەگەر قارا كويلەگىڭىز بولسا، سونى كيگەنىڭىز ءجون بولار ەدى. قىز ەكەۋىڭىزدى كەشىرەك سوعىپ ەرتىپ كەتەرمىن".
ششەرباتوۆا جۇپىنى عانا قارا كويلەگىن الىپ، جەدە-قابىل كيىندى.
ۇزاماي لەرمونتوۆ تا كەلدى، بايسالدى ءبىر ويعا شومعانداي ءتىل قاتپايدى، ىلە-شالا ۇشەۋى سلوبودكاعا حاراي بەتتەدى.
سولدات جىرتىق داستارقان جايىلعان ۇستەل ۇستىندە، قولاپايسىز اعاش تابىتتا جاتىر. ول تاڭەرتەڭگى دابىلدى، پولك كەرنەيىنىڭ ءامىرلى ءۇنىن ادەيى توسىپ جاتقانداي.
تىرناداي سيديعان ۇزىن كەمپىر، الدەكىم اۋزىما قاقپاق بولادى دەپ قاۋىپتەنگەندەي، دۇعاسىن سۋدىراتىپ وتىر. ۇستەل ۇستىندە تابىتتى كەنەرەلەي جيرەن تاراقاندار جورتىپ ءجۇر. كەمپىر ولاردى وقتىن-وقتىن قولىمەن قاعىپ تاستايدى.
ءۇي يەسى لەرمونتاۆتان العان ءۇش تەڭگەگە ءبىراز "باس جازىپ" تا ۇلگىرىپتى، جىلاي ما، جوتەلە مە، كىم ءبىلسىن، ايتەۋىر بۇرىشتا تۇرىپ، شىت كويلەگىنىڭ جەڭىمەن بەت-اۋزىن سۇرتە بەرەدى.
قاسىنا ولمەلى سوپىسىن ەرتىپ، ءبىر جايدارى جيرەن پوپ كەلدى، كەلە ەسكى ماللەسىن جامىلىپ، ماي-ماي شاشىن سيپادى دا، بەتىن قوڭىر ورامالمەن ءسۇرتىپ، داۋسىن حيراعاتتاپ، كارى سولداتتىڭ جانازاسىن شىعارا باستادى.
ششەرباتوۆا تومەن قاراپ، مۇڭايىپ تۇر. جىپ-جىڭىشكە شىراقتىڭ ەرىگەن بالاۋىزى ونىڭ قولىنا تىرس-تىرس تامادى. ءبىراق ايەل ونى اڭعارار ەمەس. ول ۇيسىز-كۇيسىز قاڭعىرىپ ولگەن سولداتتى، ءوزىنىڭ پەتەربورداعى ءسان-سالتانات پەن قىزىق قۋىپ، ماعىناسىز وتكەن كوڭىلسىز كۇندەرىن ويلايدى، ويلايدى دا، سونداي تۇرمىستىڭ ماعان قاجەتى نە ەدى؟ قالاي شىداعانمىن؟ — دەپ وزىنە-وزى تاڭعالادى. سول ءۇشىن ول ماحابباتتى، قۋانىش-شاتتىقتى مانسۇق ەتپەك پە؟ ياپىر-اۋ، سوندا جالاڭ اياق-جالاڭ باس زىر جۇگىرىپ جۇرەتىن، شىق مونشاعى توگىلگەن كوكوراي شالعىنمەن دە قوش ايتىسپاق پا؟ لەرمونتوۆ تاعى دا ويىنا ورالدى. ولاردىڭ جان ەلجىرەتەر پاك سەزىمى ماڭگى سونبەيدى. ايەل وسىنىڭ ءبارىن دە كوز الدىنان وتكىزدى، سول ساتتە ول سولدات ءۇشىن، لەرمونتوۆ ءۇشىن، الەمدەگى ەڭ ءبىر اياۋلى، مۇڭلى ماحابباتى ءۇشىن تاعدىرعا ءمىناجات قىلىپ، دۇعا قايىرعانداي بولدى.
اسىعىس تا بولسا، وزىنە ادەيى ارناپ تىگىلگەن سۇر كويلەكتى كيە سالعان جاس قىز كىرپىك قاقپاي تەرەزەگە قاراپ تۇر.
لەرمونتوۆ تا تەرەزەدەن سىرتقا كوز تىگەدى. دالادا سورلى سولداتتىڭ سوڭعى كوكتەمى تامىلجىپ تۇر. باياۋ ەسكەن جۇمساق سامال لادان ءتۇتىنىن جەلپىپ اكەتىپ جاتىر. ءمولدىر اسپان مەن جاسىل اعاش ءتۇتىپ اراسىنان بۇلدىراپ كورىنەدى.
"بالكىم، بۇل مەنىڭ دە سوڭعى كوكتەمىم بولار" دەپ ويلادى لەرمونتوۆ، ءبىراق تابان استىڭدا جالت بەرىپ باسقا نارسەنى — ششەرباتوۆانى ەسىنە الدى. "ەندىگى پارومدى جوندەپ تە بولعان شىعار، بىرنەشە ساعاتتان كەيىن اياۋلىممەن ايىرىلىسام عوي" دەدى ول كۇبىرلەپ.
— كۋتۋزوۆتىن ساربازى ەدى! — دەيدى ءۇي يەسى كۇرسىنىپ ارت جاقتان. — توپىراعى تورقا بولسىن، جانى ءجانناتتان جاي تاپسىن!
لەرمونتوۆ باياۋ كۇلىمسىرەدى. ششەرباتوۆا وعان ۇرپيە قارادى. وسى شاعىن قالادا جولىققالى بەرى جىگىتتىڭ ءاربىر قيمىلى، ويى ونىڭ نازارىنان قاعىس قالعان ەمەس. ال، لەرمونتوۆ بولسا، ءبىر كەزدە وسىنداي جوقتاۋدى ماعان دا ايتادى عوي دەپ ويلادى. تىنىمسىز، تىنىشتىقسىز تىرلىككە جارالعان كىسىگە ەندى سەن دە ماڭگى تىنشىعارسىڭ، توپىراعىڭ تورقا بولسىن دەيدى-اۋ ءالى. مەيلى، و كەزدە ماعان ءبارىبىر ەمەس پە!
زيرات قالا سىرتىڭدا، ششەرباتوۆانىڭ لەرمونتوۆپەن ديدارلاسقىسى كەلگەن شاعىن توعايدىڭ ىشىندە ەكەن. جاقىندا عانا جاپىراق جايعان قايىڭنىڭ سۇيىق كولەڭكەسى تابان استىڭدا تەربەلىپ، شايقالىپ جاتتى.
ءۇي يەسى بالعا مەن شەگە الىپ، تابىتتىڭ قاقپاعىن بەكىتپەك بولىپ، ىلگەرى شىعا بەردى، شەگەلەردى ەرنىمەن قىسىپ الىپتى.
لەرمونتوۆ ونى ءبىر شەتكە قاراي ىعىستىرىپ، ەڭكەيە ءتۇسىپ، سولداتتىڭ كۇستى قولىن ءسۇيدى. ونىڭ قارا تورى ءجۇزى قۋقىل تارتتى.
ششەرباتوۆا تىزەرلەپ وتىرىپ، سولداتتىڭ سۋىق قولىن ءسۇيىپ جانىپ، بۇل كۇن ەشقاشان دا ەسىمنەن كەتپەس دەپ ويلادى.
قايىڭنىڭ جاپىراعىن تەربەگەن سامالدى دا، ۇيالشاق قالىڭدىق ءتارىزدى شاقىرماق كۇندى دە، دىرىلدەگەن قىز ەرنىن، لەرمونتوۆتىڭ، ونىڭ ءاربىر ءسوزىن، شەتسىز-شەكسىز ۋاقىت ايدىنىنىڭ تامشىسىنداي كوزدەن عايىپ بولاتىن وسى ءبىر اسا ىستىق، اياۋلى ءساتتى — قاسيەتتى بوي تۇمارداي جادىندا ماڭگى ساقتالاتىن وسىناۋ ەكى كۇندى ول ەشقاشان دا ۇمىتپاس.
دىمقىل توپىراق بىرتە-بىرتە تابىت بەتىن قىمتاعانىن كورىپ زيرات باسىنداعىلار ءۇن-تۇنسىز تۇر. جۇرت كوزىنەن قاعا بەرىستە ششەرباتوۆا لەرمونتوۆتىڭ قولىن الىپ جاي عانا ءسۇيدى. ايەلدىڭ وسى ءبىر ىستىق ىقىلاسى اقىننىڭ باسىنان كەشىرگەن قايعى-قاسىرەتىنە، وكىنىشپەن وتكەن جاستىق شاعىنا، ونىمەن ءبىر مەزگىلدە، ءبىر اسپان استىڭدا ءومىر سۇرگەن ءوز قۋانىشىنا — وسىنىڭ بار-بارىنە باعىشتالىپ ەدى.
ششەرباتوۆا كۇيمەلى اربادا كوزىن جۇمىپ، ءشالىسىن بۇركەنىپ وتىر، ول ەش نارسەگە الاڭ بولماۋ ءۇشىن اۋرۋىن سىلتاۋ ەتتى.
لەرمونتوۆپەن ايىرىسقالى بەرى ونىڭ ەشتەڭەمەن زاۋقى جوق. ول يەن دالاعا دا، وتكەن-كەتكەن جولاۋشىلارعا دا كوز قيىعىن سالعان جوق. مۇنىڭ ءبارى كوڭىلىن الاڭ قىلىپ، سۇيىكتىسىمەن بىرگە بولعان ىستىق ساتتەرىنەن ايىراتىنداي كورىنەدى، ال ونىڭ ەسىل-دەرتى، ىنتىزار جۇرەگى تەك سوندا. ارداعىنا قاتىسى جوق نارسەنىڭ ءبارى جارىق دۇنيەدە بولماسا دا كوڭىلى باياعىداي.
سوناۋ بالا كۇندەرىنەن-اق ول ماحابباتتىڭ تاجالى — ايىرىلىسۋ دەگەن ءسوزدى تالاي-تالاي ەستىگەن. سويتسە، ول جالعان ەكەن! تەك ايىرىلىسقان شاقتا عانا سۇيىكتىڭ جۋىسىپ كەتكەن ءاربىر زاتتى كوزدىڭ قاراشىعىنداي قاستەرلەپ ساقتايدى ەكەنسىڭ.
انە، كۇيمە تەپكىشەگىنە ءبىر تەرەك جاپىراعى جابىسىپ قالىپتى. لەرمونتوۆ ششەرباتوۆامەن قوشتاسپاق بولىپ تەپكىشەككە سەكىرىپ شىققاندا سونى باسىپ كەتىپ ەدى.
ششەرباتوۆا ىزعىرىق جەل زىر اينالدىرىپ، ءدىرىل قاقتىرعان جاپىراقتان كوزىن الماي، ونى جەل ۇشىرىپ اكەتپەسە جارار ەدى دەپ وتىر. ءبىراق جاپىراق قالتىراپ تۇرا بەردى. تەك ءۇشىنشى كۇنى، كەشكە سالىم، دنەپر سىرتىڭداعى جارلاۋىت شوقىلاردان قاتتى جەل سوعىپ، كۇن كۇركىرەپ، نايزاعاي ويناپ، قارا داۋىل قاباتتاسا كەلىپ، كۇڭگىرت تارتقان وزەن سۋىنىڭ اڭكى-تاڭكىسىن شىعارعان كەزدە عانا، الگى جاپىراق زىرىلداي ۇشىپ، كوزدەن عايىپ بولدى.
جازعى جاۋىن كۇركىرەپ كەلىپ، جەر بەتىنە قارا ءتۇتىن قاپتاتتى، ول يەن دالانى سۇرعىلت، لايساڭ سۋ تاسقىنىمەن شايىپ، سانىن شاپالاقتاپ، بەت الدى جوسىپ بارادى.
كوشىر الىستان قاراۋىتىپ كورىنگەن دەريەۆياعا ات باسىن بۇردى. كۇيمەنى وكشەلەي قۋالاپ، بىردە ون جاعىنان، بىردە سول جاعىنان شاتىر-شۇتىر سوققان جاسىننان ۇرىككەن اتتار، قۇلاعىن جىميتىپ، وقىرانىسىپ كوسىلە شاۋىپ كەلەدى.
ششەرباتوۆا بويىن جازىپ، ءشالىسىن ىسىرىپ تاستادى. تەپكىشەكتەگى تەرەك جاپىراعى كورىنبەيدى.
ءدال توبەدەن نايزاعاي شارتىلدادى، اسپان قاقىراپ سوگىلىپ كەتكەندەي بولدى.
"دۇنيەنىڭ ءبارىن تالاق ەتىپ، سونىمەن بىرگە نەگە عانا كاۆكازعا ەرىپ كەتپەدىم"، — دەپ ويلادى ششەرباتوۆا مۇڭايىپ.
ءقازىر ماعان ەشتەڭەنىڭ دە قاجەتى جوق - جايباراقات-جايلى تۇرمىس تا، قاننەن-قاپەرسىز تىرلىك تە ادىرا قالسىن. سونى عانا، سونىڭ ءوزىن عانا كورسەم، قولىنان قىسىپ ۇستاسام. ول مەنىڭ قاسىمدا، مەنىمەن بىرگە بولىپ، ەندى بۇ جالعاندا ءبىزدى بىر-بىرىمىزدەن ەشكىم دە ايىرا المايدى دەسەم، دۇنيە-اي، قايتەيىن.
كىشكەنتاي قىز كۇننىڭ كۇركىرەگەنىنەن شوشىپ كەتتى. ششەرباتوۆا ونى قۇشاقتاپ، باۋىرىنا باسقان كەزدە عانا قىزدىڭ اعىل-تەگىل جىلاپ وتىرعانىن اڭعاردى.
— كىمدى جوقتاپ جىلايسىڭ، كىمدى؟ — دەپ سۇرادى ششەرباتوۆا كوڭىلى بوساپ.
قىز باسىن شايقاپ، ششەرباتوۆانىڭ باۋىرىنا تىعىلا ءتۇستى.
سوناۋ شىرقاۋ بيىكتە ۇيتقي سوققان دولى جەل دال-دال بوپ جىرتىلعان اسپان ۇزىكتەرىن جالبىراتىپ، تۇستىككە — كاۆكازعا قاراي جوڭكىلتە قۋىپ بارا جاتتى. باسىما شەكپەن جامىلعان ۋكراين شالى اق كوبىككە مالشىنعان اتتاردىڭ الدىنان شارباق داربازاسىن شالقايتىپ اشا بەردى.
— وسىنداي جاۋىندا كىسى جولاۋشىلاي ما ەكەن! جاسىن سوقپاي ما. ۇيگە كىرىڭدەر تەزىرەك، — دەدى ول.
تاعى دا كىدىرىس. بۇل جولى ول پارومنىڭ كەسىرىنەن ەمەس، جاۋىننىڭ كەسىرىنەن كىدىردى. كوكتەم نوسەرى جاسىل وتىن جايناتىپ، شارتىلداپ، تۇنگى دالانى شارلاپ ءجۇر. ءتۇز جولىنىڭ ەكى قاناتىنا جارىسا وسكەن قالىڭ قۋرايلار مەن قاۋكورىك شوپتەر مىلقاۋ تۇنەكتەن جارق ەتىپ كورىنىپ، جالپ ەتىپ سونەدى دە، ءبىر ساتتەن كەيىن كوزدىڭ جاۋىن الىپ، قايتادان جالتىلدايدى.
نايزاعاي جارقىلى قىلىشىنىڭ سابىنا، جامشىكتى اراسىنداعى جەز توعاعا شاعىلىسىپ، ويناپ كەلە جاتقانىن لەرمونتوۆ كورىپ وتىر. كەڭ القاپتان قونىس تەپكەن دالا ستانيساسى جاي وتىنىڭ جارىعىمەن كوز تۇرتكىسىز قاراڭعىلىقتان ءبىر كورىنىپ، ءبىر ءسونىپ تۇردى. كوك نوسەردەن قۇتىلعىسى كەلگەندەي بۇقپاڭتايلاپ، جەر توسىنە جابىسىپ قالىپتى.
جاۋىننىڭ باسىلۋىن كۇتىپ، لەرمونتوۆ كوپ ۇيلەردىڭ بىرىنە ايالدادى. ەرتەڭىنە-اق ءجۇرىپ كەتپەكشى بولىپ ەدى، ءبىراق قارا توپىراقتى جۇمساق جەر تۇنگى نوسەردەن مىيى شىعىپ، كولكىپ كەتىپتى. جول دەگدىگەنشە كىدىرە تۇرماسا بولار ەمەس.
توقتاعانى — مىجىرايعان ەسكى ءۇي ەكەن. ءۇيدىڭ توبەسىندەگى بەل شاشتا قۋراپ قالعان ءبىر بۋات جۋسان ءىلۋلى تۇر. مۇندا ەل ىشىندە باقسى-بالگەر اتانعان، ەم-دوم جاسايتىن حريستينا دەگەن قۇمالاشى كەمپىر مەن ونىڭ كۇيەۋى زاحار تاراسوۆيچ دەگەن سكريپكاشى قارت تۇرادى ەكەن. ول شىلدەحانا مەن ۇيلەنۋ توي-تومالاقتارىندا سكريپكا تارتادى ەكەن. ونىڭ سكريپكاسى دا شاتىرعا ءىلۋلى تۇرعان جۋcaن سياقتى، قۋراپ قانسىپ قالعان. سول جۋسان ءتارىزدى جەپ-جەڭىل، شاپ-شاعىن بىردەڭە.
لەرمونتوۆ ستانيسادا ەكى كۇن ايالدادى. ەكى كۇن بويى قاعازدان باس المادى. اتقوسشىسىن تارحانعا قايتارىپ جىبەرگەن، ەندى وعان كەسىرىن تيگىزەتىن، اڭگىمەمەن الاڭ قىلاتىن ادام جوق.
بۇلتسىز تۇندەي ويى ايقىن. وسىنداي جارقىن ويدان با، الدە توڭىرەكتەگى دۇنيەنىڭ ءبارى جىرعا تابىنادى، جىرعا باس يەدى تەگىندە، دەگەن ءبىر سەزىمنەن بە، قالاي، ايتەۋىر كوڭىلىندە قاياۋ، جانىندا قىلاۋ جوق. ششەرباتوۆامەن ايىرىلىسقانى، عاشىق بولعان جاس ايەلدى ساعىنىشپەن ەسكە العانى جىگىت جانىن تەبىرەنتەدى، وسىنىڭ ءباpi شالقىپ تاسىپ، جىر بولىپ توگىلەدى. اقىن جۇرەگىندە اندەتىپ تۇرعان جىر جولدارىنا دەگەن سۇيىسپەنشىلىكتەن كۇشتى ەشتەڭە بولمايدى ەكەن-اۋ دەپ مۇڭايا ويعا شومدى ول.
ستانيسادان كەتەر الدىنداعى سوڭعى كەشتە زاحار تاراسوۆيچ لەرمونتوۆتى ءبىر ۇيلەنۋ تويىنا شاقىردى.
لەرمونتوۆ كونە كەتتى. سو ءبىر كەشتە جالعىز قالعىسى كەلمەگەن. ءوزى الدەنەدەن سەزىكتەنىپ، تىنشي المادى، سوسىن جۇرتپەن سۇحباتتاسقىسى كەلدى. كۇندىز ول كوزىن قارامەن تاڭعان ءروتميستردىڭ شاراپ ساتاتىن جاس ايەلدىڭ ۇيىنە كىرگەنىن كورگەن. سو ءبىر روتميستر ۇيىرسەكتەپ، وسىنىڭ ماڭىنان شىقپاي قويدى-اۋ.
تويدا لەرمونتوۆ ءبىر بۇرىشتا، قارايىپ كەتكەن ەسكى لاۆكانىڭ ۇستىنە وتىردى. ءتۇستى قاعازدان جاسالعان ۆەنوك كيگەن قىزدار وعان مونتانسي قاراپ، كوزىن تايدىرادى دا، الما بەتتەرى لاپىلداپ، قىزارىپ كەتەدى. بەلىنە كەستەلى ورامال بايلاعان قۇدالار اسپاي-ساسپاي بيداي اراعىن ءىشىپ، سارى الا ماي مەن اشىعان كاپۋستانى ارالاستىرىپ سوعىپ وتىر.
قىزدار قوسىلىپ باياۋ اندەتەدى.
وي، ەرۋسالممدە
قوڭىراۋ ەرتە قاسىلدى.
جاس باسىمەن ءبىر بەيباق
ۇلدى تاۋىپ كادىمگى
جامان اتقا تاعىلدى.
قالىڭدىق جۇرتتان جاسىرىپ كوز جاسىن سۇرتەدى، ال زاحار تاراسوۆيچ قىزداردىڭ ونىنە قوسىپ، سكريپكاسىن سارناتىپ وتىر.
ءتۇن ورتاسىندا لەرمونتوۆ ءۇي يەلەرىمەن قوشتاسىپ، دالاعا شىقتى. ءزاۋلىم كوكتە جۇلدىزدار اڭدىزداندى. وڭتۇستىكتىڭ قارا ماقپال بارقىن ءتۇنى. دالادان جۋسان ءيىسى اڭقيدى.
تۇرعان ۇيىنە جاقىنداي بەرگەندە لەرمونتوۆ ءبىر ماسپەن كەزدەسىپ قالدى. ماسكۇنەم ءۇن-تۇنسىز، لەرمونتوۆتىڭ جولىن كەس-كەستەپ مەلشيىپ تۇر. لەرمونتوۆ بۇرىلىپ وتە بەرەيىن دەپ ەدى، ماس ادام مىرس ەتىپ كۇلىپ، تاعى دا جولىن بوگەدى.
— ويناما مەنىمەن، جارقىنىم، — دەدى لەرمونتوۆ اشۋلانعانىن بىلدىرمەي. — بىلاي تۇر، ءوتىپ كەتەيىن.
— قايدا؟ — دەپ سۇرادى ماس ادام باياۋ عانا، سوسىن لەرمونتوۆتى قولىنان شاپ بەرىپ ۇستاي الدى.
لەرمونتوۆ ونىڭ قولىن سەرپىپ تاستادى. جانىڭدا پيستولەتى دە، قىلىشى دا جوق ەدى.
— قاشانعى جەر باسىپ، تايراڭداپ جۇرەم دەيسىڭ، — دەدى ماس كىسى تىق-تىق كۇلىپ.
لەرمونتوۆ ونى وڭمەنىنەن يتەرىپ جىبەردى، ول سوندا عانا ماس ادامنان اراق ءيىسى شىقپايتىنىن سەزدى.
لەرمونتوۆ ۇيىنە قاراي جۇرە بەردى. دالا جىم-جىرت. لەرمونتوۆ ارتىنا بۇرىلىپ قاراي بەرەم دەگەندە پيستولەتتىڭ اۋزىنان كومەسكى وت جالت ەتتى، زۋىلداعان وق لەرمونتوۆتىڭ يىعىن جالاپ ءوتىپ، ءۇيدىڭ دۋالىنا بارىپ قادالدى. قابىرعانىڭ اپپاق سىلاعى ۇگىتىلىپ ءتۇستى.
لەرمونتوۆ قاھارىنا ءمىنىپ كەيىن قاراي تۇرا ۇمتىلىپ ەدى، الگى كىسىنىڭ ورنىن سيپاپ قالدى. تۇنگى مىلتىق داۋسىنان شوشىنعان يتتەر شاۋىلدەسىپ، كۇللى ستانيسانى باسىنا كوتەردى.
لەرمونتوۆ ۇيگە كىرىپ، شىراق جاقتى، ول سوندا عانا سول يىعىنىڭ پوگونى جۇلىنىپ قالعانىن كوردى. يىعىن ۇستاپ ەدى، ازداپ اۋىرادى ەكەن.
كەمپىر پەش ۇستىندە جاتىر.
— قارعىس اتقان قانىپەزەر-اي! — دەدى كەمپىر. — كوگەرمەي، كوكتەمەي كەتكىر جاۋىز سول! ءسىزدى جارالاپ كەتكەن جوق پا، ايتەۋىر؟
— جوق. ناق مەنى اتقانىن قايدان بىلەسىڭ؟
— جاي... قايدان بىلەيىن، — دەپ جاۋاپ قاتتى كەمپىر. — شىراقتى ءسوندىر دە، تەرەزەدەن بىلاي تۇر. ءوزى ءبىر راقىمسىز وجەت نەمە.
— ول كىم؟
— كىم بىلەدى سو شىركىندى، — دەدى كەمپىر سامارقاۋ عانا. — ءبىزدىڭ ستانيساعا كەلگەنىنە بيىل ءۇشىنشى جىل. ءبىر تەڭگەگە بولا — كىمدى بولسا دا ايامايدى، ال ەكى تەڭگە ءۇشىن — ءولىمشى ەتىپ سابايدى. ءوزى جەندەت، كىسىلەردى دارعا اسقان دەيدى. ۋاقىتى بىتكەن سوڭ باسشىلارى كوزدەن تاسا بولسىن دەپ، ءبىزدىڭ ستانيساعا اكەپ تىعا سالىپتى عوي.
لەرمونتوۆ پيستولەتىن وقتادى، شىراعداندى ءوشىردى، سوسىن كەبەنتايىن جامىلىپ، لاۆكا ۇستىنە جاتتى.
وسىدان بىرەر جىل بۇرىن بولسا عوي، شامدى سوندىرمەس ەدىم، قايتا تاعدىرمەن تايتالاسقا ءتۇسۋ ءۇشىن، جارىق تەرەزەنىڭ الدىنا ادەيى وتىرار ەدىم دەپ ويلادى ول. ال ءقازىر ءومىرىنىڭ ءار ساعاتى قىمبات.
ءقازىر ونىڭ ءوز تاعدىرىمەن ويناۋعا حاقى جوق. ول ءالى ايتىلماعان سىر-جىرىنا، كەلەشەكتەگى ءاربىر سوزىنە، ءاربىر ولەڭ جولىنا جاۋاپكەر. سوندا كىمنىڭ الدىندا جاۋاپكەر؟ قالىڭ كوپتىڭ الدىندا، ارىنىڭ الدىندا، پوەزيا الدىندا جاۋاپكەر. جاسىرىنباق وينايتىن نەسى بار. كەيدە ءوز ولەڭىنە ءوزىنىڭ قۇمارتا قىزىعاتىنى بار، ءبىراق ونى ءتىس جارىپ ەشكىمگە ايتپاق ەمەس. "جۇلدىزبەن جۇلدىز سىرلاستى" دەگەن ءسوزدى جازعان ءوزى ەمەس پە؟ ەندەشە بۇل ءۇشىن شامدى ءسوندىرىپ، تىسقا قۇلاق ءتۇرىپ، اندا-ساندا قۇرىش پيستولەتتى ۇستاپ قويىپ، تىم-تىرىس جاتۋعا بولادى عوي.
قايتەيىن، ازىرگە مەنەن ءوش الا الماي ءجۇرسىڭ عوي، روتميستر مىرزا، — دەدى لەرمونتوۆ ەستىرتە.
ول ۇيىقتاپ كەتتى. ۇيىقتاپ بارا جاتقاندا ونى ءبىر جۇمساق جەل جەلپىپ وتكەندەي بولدى. سىقىرلاۋىق ەسىكتى سەرپىپ تاستاپ، ۇيگە ششەرباتوۆا كىرىپ كەلدى، اشىق ەسىكتەن بوزالا تاڭ بەلگى بەرىپ كەلە جاتقانداي، سانسىز جۇلدىزدار جىمىڭداسىپ تۇردى. ءتۇن سامالى، دالانىڭ ساي-سالالارىمەن جارىسا اعىپ جاتقان بۇلاقتاردىڭ سالقىن ساباتىن بويىنا سىڭىرگەن جانعا جايلى راقات سامال اقىن جۇزىنەن ايمالاي بەردى. سول سالقىن سامالدان با قالاي، ونىڭ بەتىن، كوزىن وپكەن ششەرباتوۆانىڭ ەرنى ىپ-ىستىق بولىپ كورىندى، كۇن نۇرى بەينە ءبىر ءتۇن تۇنەگىن جارىپ ءوتىپ، لەرمونتوۆتىڭ جۇزىنە شۇعىلا سەپكەندەي.
لەرمونتوۆ ويانىپ كەتتى. جۇرەگى سامارقاۋ سوعادى. پەش ۇستىندە حريستينا زاحار تاراسوۆيچكە تۇندەگى لەرمونتوۆ باسىنان وتكەرگەن وقيعانى كۇبىرلەپ ايتىپ جاتىر.
لەرمونتوۆ تاڭ اتقانشا كوزىن جۇمىپ جاتتى دا قويدى. ول ءتۇپسىز اسپان استىڭدا، كەڭ دالانىڭ بولماشى ءبىر نۇكتەسىندەي عانا جاپىرايعان الاسا ۇيدە جاتىر، كەبەنتايىن جامىلىپ جاتىر.
ول قايىرشى قىزدىڭ زيرات باسىندا كارى سولداتتى يىعىنان قۇشاقتاپ، ءبىر ءسات كەۋدەسىنە جابىسا قالعانىن ەسىنە ءتۇسىردى. شىركىن، بالعىن بوبەك ءوزىن دە تاپ سولاي ايمالاسا، دۇنيەدە ارمانى بولماس ەدى.
— جوق، ونداي قايدا ماعان! — دەدى لەرمونتوۆ باسىن شايقاپ.
دالادا، كورشى ۇيدە مە قالاي، جىلاعان بالانىڭ داۋسى ەستىلدى. وسى ءبىر شىرىلداعان جەتىم داۋىس مەڭىرەۋ ءتۇندى كۇڭىرەنتىپ جىبەرگەندەي. وسى ءبىر جەتىمدىك، سورلى جالعىزدىق بولماس ءۇشىن پە ىستەمەك كەرەك؟
لەرمونتوۆ لاۆكاعا وتىردى. پەش ۇستىندەگى قاريالار قوزعالاقتاپ بارىپ تىنىشتالدى. شام جاقپاستان لەرمونتوۆ تەمەكى ورايتىن قاعازعا سۋسىلداتىپ جازا جونەلدى.
كۇلكى ەتپە ەرتە سەزگەن جانىم مۇڭىن،
بىلگەنمىن سوعارىن ءبىر تاعدىرىمنىڭ،
كەۋدەڭە كوپ سۇيەنگەن عازيز باسىم
بىلگەنمىن كورەتىنىن داردى ءبىر كۇن.
جالعاندا باقىتتىڭ دا، داڭقتىڭ دا
ايتقاممىن تابىلماسىن زارىقتىرا
كەلەرىن قاندى ءساتتىڭ ايتتىم ساعان.
قۇلارىمدى ايتتىم مەن...
ال سودان كەيىن جازدىڭ ۇزاق ايلارى، ستاۆروپول تۇبىندەگى سەڭگىر تاۋلاردان ءشايشوپ ءيىسى اڭقىعان سامال، كۇمىس سالدەلى كاۆكاز تاۋلارى، جۋساعان ورمان ىشىندەگى چەشەندەرمەن شايقاس، ىسقىرعان وق. پياتيگورسك، ىشتەي جاقتىرماساڭ دا جاقىنىڭداي كورۋگە ءتيىس بولعان قايداعى ءبىر جات جاندار — ءبارى-بارىن دە باسىنان كەشتى. سوسىن تاعى دا جولاي – ات ءۇستى پەتەربور مەن كاۆكازدى، داعىستاننىڭ سارى تاۋلارىن، كوڭىلى سۇيەر كورىكتى پياتيگورسكىنى قايتا كوردى. از تىنىستاپ، كوپ ويلانعان كۇندەر، تاۋ شىڭدارىنا شوككەن اقشا بۇلت سياقتى، اسپاپ-كوكتى شارلاعان قاناتتى جىرلار: جەكپە-جەك — ءبارىن دە باستان كەشتى. جەر بەتىندەگى تىرلىكتەن ونىڭ سوڭعى ءبىر بايقاعانى — مارتىنوۆ اتقان مىلتىقتىڭ ۇنىنە قوسا، ءوزى تۇرعان جارقاباقتىڭ وكپە تۇسىنداعى اعاش اراسىنان ەكىنشى مىلتىق داۋسى ەستىلگەندەي بولدى.
قاھارلى كۇن كۇركىرىنەن كاۆكاز تاۋلارى جاڭعىرىقتى. لەرمونتوۆ شالقالاپ قۇلاپ ءتۇستى. سول ساتتە، كۇن شۇعىلاسىنداي قۇلپىرىپ كەلىپ، ماريا ششەرباتوۆا ءتوندى وعان.
— جىلاما، مەن ءولىمدى دە كوردىم. ەندەشە ماڭگى جاسايمىن. ولار مەنى مۇقاتا المايدى، — دەدى ول سول ءسات كەلىنشەككە.
كاۆكاز شاتقالدارىندا كۇن جاڭعىرىعى ۇزاق كۇركىرەدى. بۇل 1841 جىلعى 27 شىلدەدە — بۇدان ءجۇز ون ءبىر جىل بۇرىن بولعان ەدى.
اۋدارعان ءابىلماجىن جۇمابايەۆ
You Might Also Like
-
يسلام ءداۋىرى ادەبيەتى ورتا عاسىرلاردا يسلام ءدىنىنىڭ شاريعاتىنا، ونىڭ زاڭدارىنا نەمەسە سەنىم-نانىمىنا ارنالعان كىتاپتار نەمەسە يسلامنىڭ تىكەلەي اسەرىنەن، مۇسىلماندىق ورتاسىندا دۇنيەگە كەلگەن ادەبي ك...
-
وتكەن عاسىردىڭ ورتا تۇسىندا كۇندەي كۇركىرەپ وتكەن ەكىنشى جاھان سوعىسىندا، كسرو حالىقتارى تاراپىنان «ۇلى وتان سوعىسى» دەپ اتالىپ كەتكەن كسرو مەن فاشيستىك گەرمانيا اراسىنداعى سوعىستا قازا...
