InfoHub Logo

№16 كوللەدج مكقك
ساپا مەنەدجمەنتى جۇيەسى
ورىنداعان: ق-55 توپ ستۋدەنتى – ۇزاقباي قامارسۇلۋ

 

ءحىح-حح عاسىرداعى فيزيكا عىلىمىنىڭ جاڭالىقتارى

فيزيكا تاريحىنداعى ءۇشىنشى (قازىرگى) كەزەڭ 19 ع-دىڭ سوڭعى جىلدارىنان باستالدى. بۇل كەزەڭدە زات قۇرىلىسىن، ونىڭ ميكروقۇرىلىمىن تەرەڭىرەك زەرتتەۋ قولعا الىندى. ەلەكترون اشىلدى، ونىڭ اسەرى مەن قاسيەتتەرى زەرتتەلدى (دج. تومسون، گ. لورەنس)

ەلەكتروندار ديناميكاسىنا جانە ەلەكترونداردىڭ ساۋلەلەر ورىسىمەن اسەرلەسۋىنە بايلانىستى قازىرگى فيزيكانىڭ ەڭ جالپىلاۋ تەورياسى — سالىستىرمالىق تەورياسى (ا. ەينشتەين، 1906) پايدا بولدى. جاڭا تەوريا ماتەريا قوزعالىسىن جانە سول قوزعالىسقا قاتىستى  فيزيكانىڭ نەگىزگى ۇعىمدارى — كەڭىستىك پەن ۋاقىت جونىندەگى تۇسىنىكتەردى جاڭا بەلەسكە كوتەرىپ، ولاردىڭ قاسيەتتەرى جونىندەگى عاسىرلار بويى قالىپتاسقان كوزقاراستى نەگىزىنەن وزگەرتتى. سالىستىرمالىق تەورياسى عاسىرلار بويى قالىپتاسقان ف. زاڭدارىن تۇگەلدەي تەرىسكە شىعارعان جوق، قايتا ونىڭ قولدانىلۋ شەكاراسىن انىقتاپ بەردى. مىسالى، جارىق جىلدامدىعىنا شامالاس جىلدامدىقپەن قوزعالعان دەنەلەرگە نيۋتون مەحانيكاسىنىڭ زاڭدارىن قولدانۋعا بولمايتىندىعىن كورسەتتى. يادر. پروسەستەردە بايقالاتىن ەنەرگيا مەن ماسسا اراسىنداعى بايلانىستى ورنەكتەيتىن ەينشتەين فورمۋلاسى سالىستىرمالىق تەورياسىنىڭ دايەكتىلىگىن ونان ءارى ايقىنداي تۇسەدى. 1916 ج. ەينشتەين اشقان جالپى سالىستىرمالىق  تەورياسى الەمنىڭ الىس تۇكپىرىندەگى ماتەريانىڭ قوزعالىسى مەن ورنىقتىلىعىن تەوريالىق جولمەن زەرتتەۋدەگى بىردەن-بىر اسا ماڭىزدى ءتاسىل بولدى. بۇل تەوريا تارتىلىس جايلى ەسكى ءىلىمدى قايتا قۇرىپ، جاڭا ساتىعا كوتەردى.

م. پلانك 20 عاسىردىڭ باسىندا زاتتىڭ ساۋلە شىعارۋى جانە جۇتۋى ۇزدىكسىز جۇرەتىن ءقۇبىلىس ەمەس، ۇزدىكتى تۇردە، ەنەرگيا ۇلەستەرى كۇيىندە وتەتىن ءقۇبىلىس ەكەنىن كورسەتتى. ا. ەينشتەين، ە. شرودينگەر، ل. دە برويل، ۆ. گەيزەنبەرگ ت. ب. پلانك يدەياسىن ونان ءارى دامىتىپ، ونى ماتەماتيكالىق تۇرعىدان ءبىر جۇيەگە كەلتىردى. كۆانتتىق تەوريا جانە ونىڭ نەگىزىندە كۆانتتىق مەحانيكا وسىلاي قالىپتاستى. كۆانتتىق تەوريانىڭ نەگىزىندە اتومنىڭ ءار ءتۇرلى قاسيەتتەرى جانە ونىڭ ىشىندە ءوتىپ جاتقان پروسەستەر ءتۇسىندىرىلدى (ن. بور ت. ب.).

20 عاسىردىڭ 2-شيرەگىنەن باستاپ اتوم يادروسىنىڭ ءقۇرىلىمىن جانە وندا بايقالاتىن پروسەستەردى زەرتتەۋگە، سونداي-اق ەلەمەنتار بولشەكتەر فيزيكاسىنىڭ جاسالۋىنا بايلانىستى فيزيكاداعى ريەۆوليۋسيالىق وزگەرىستەر ونان ءارى جالعاستى. 19 عاسىردىڭ سوڭىندا راديواكتيۆتىلىك جانە اۋىر يادرولاردىڭ راديواكتيۆتىك تۇرلەنۋى اشىلدى (ا. بەككەرەل، پ.كيۋري، م. سكلادوۆسكايا-كيۋري). 20 عاسىردىڭ باسىندا يزوتوپتار انىقتالدى. ە. رەزەرفورد سس-بولشەكتەرمەن اتقىلاۋ ارقىلى ازوتتىڭ ورنىقتى (ىدىرامايتىن) يادروسىن وتتەك يادروسىنا تۇرلەندىردى (1919). فيزيكانىڭ دامۋىنداعى كەلەسى كەزەڭ نەيتروننىڭ (1932) اشىلۋىنا بايلانىستى بولدى. بۇل جاڭالىق يادرونىڭ قازىرگى نۋكلوندىق مودەلىن جاساۋعا مۇمكىندىك بەردى. 1932 ج. پوزيترون، ال 1934 ج. جاساندى راديواكتيۆتىلىك اشىلدى. يادرولىق فيزيكانىڭ دامۋىندا زاريادتى بولشەك ۇدەتكىشتەرى ەلەۋلى رول اتقاردى.

20 عاسىردىڭ 40—50 جىلدارى بەلگىلى ەلەمەنتار بولشەكتەردىڭ سانى بىرنەشە ەسە ارتتى. ەلەكترون، پروتون، نەيترون، پوزيترونمەن (سونداي-اق فوتونمەن) قاتار، مەزونداردڭ بىرنەشە ءتۇرى، بەيتاراپ بولشەك — نەيترينو، نۋكلونداردىڭ قوزعان كۇيى رەتىندە قاراستىرىلاتىن — گيپەروندار اشىلدى. 1955 ج. ە. سەگرە باستاعان امەريكان فيزيكتەرى — انتيپروتوندى، ال 1956 ج. امەريكاندىق فيزيكتەردىڭ باسقا ءبىر توبى — انتيپەيتروندى اشتى. سونىمەن ۆ. ي. لەنين ايتقان «...اتوم سياقتى، ەلەكترون دا سارقىلمايدى، تابيعات شەكسىز...» (شىع.، 14-ت.، 285-6.) دەگەن بولجامنىڭ دايەكتىلىگى ونان ءارى ايقىندالا ءتۇستى.

بىزگە قازىرگى كەزدەگى بەلگىلى تابيعاتتاعى زاتتار نەگىزگى ءۇش بولشەكتەن (پروتون، نەيترون، ەلەكترون) قۇرالسا، الەمنىڭ باسقا ءبىر تۇكپىرىندە انتيبولشەكتەردەن (انتيپروتون، انتينەيترون، پوزيترون) قۇرالعان ماتەريا دا (انتيزات) بولۋى مۇمكىن. بۇل جايت تاجىريبە جۇزىندە ايقىندالىپ، شىندىققا دا اينالا باستادى. 1965 ج. برۋكحەيۆەن قالاسىنداعى (اقش) زنەرگياسى 30 گيەۆتىك پروتوندىق ۇدەتكىشتە، بەريللييدەن جاسالعان نىسانانى پروتوننىڭ وتكىر شوعىمەن اتقىلاۋ ناتيجەسىندە العاشقى قۇراندى انتيادرو — انتيدەيترون الىندى. 1970 ج. سەرپۋحوۆتاعى (سسسر) ەنەرگياسى 70 گيەۆ-تىك پروتوندىق ۇدەتكىشتىڭ كومەگىمەن مەندەلەيەۆتىڭ پەريودتى سيستەماسىنداعى ەكىنشى حيم. ەلەمەنت — گەلييدىڭ انتيادروسى — انتي-گەليي-3 اشىلدى. انتيزاتتىڭ اشىلۋىنا بايلانىستى، قازىرگى كەزدە عالىمدار اراسىندا، الەمنىڭ الىس تۇكپىرىندە انتيزاتتان تۇزىلگەن انتيدۇنيە بولۋى مۇمكىن دەگەن بولجام دا بار.

زات تا، انتيزات تا نەگىزگى ەلەمەنتار بولشەكتەر مەن ولاردىڭ انتيبولشەكتەرىنەن تۇرادى. دۇنيە «كىرپىشتەرى» قىزمەتىن اتقاراتىن بۇل بولشەكتەرگە بەرىلگەن، «ەلەمەنتار» دەگەن اتتىڭ ءوزى دە، ونىڭ ءارى قاراي بولىنبەيتىن قاراپايىمدىلىعىندا بولۋى كەرەك. ال قا-زىرگى كەزدە عالىمدار ەلەمەنتار بولشەكتەردىڭ «ەلەمەنتارلىعىنا» دا شەك كەلتىرىپ ءجۇر. ەلەمەنتار بولشەكتەردىڭ دە وزىندىك ىشكى قۇرىلىسى بولاتىندىعىن دالەلدەيتىن قۇبىلىستار بايقالۋدا. قازىرگى ۇستەم بولىپ تۇرعان كوزقاراستىڭ ءبىرى بويىنشا شىن مانىندە بولىنبەيتىن بولشەك بار، ال قالعان بولشەكتەر ولاردىڭ تۇرلىشە بولىپ قۇرا-لۋىنان تۇزىلەدى. وسى پىكىر نەگىزىندە دامىپ، كەڭ تاراگان بولجام — كۆاركتەر تەورياسى. بۇل بولجام بويىنشا ەلەمەنتار بولشەكتەردىڭ باسىم كوپشىلىگى وسى كۆاركتەردەن تۇرادى. كۆاركتەردىڭ دە انتيبولشەگى — ا ن ت ي ك ۆ ا ر ك ت ە ر بولۋعا ءتيىس.

لومونوسوۆ ميحايل ۆاسيليەۆيچ (1711-1765).

لومونوسوۆ ارحانگەلسك گۋبەرنياسىندا، شارۋا سەمياسىندا دۇنيەگە كەلەدى. بالالىق شاعىنان باستاپ ول اكەسىمەن بىرگە تەڭىزدەن بالىق اۋلاۋعا بارىپ جۇرەدى. تىم ەرتە، كىشكەنتاي كەزىندە – اق حات تانىپ، ارى قاراي وقىپ ءبىلىمالۋعا اسا ىنتىق بولادى. وسى ماقساتپەن ميحايل لومونوسوۆ توڭازىتىلعان بالىق تيەلگەن اربالى كەرۋەنمەن بىرگە،جاياۋ موسكۆاعا كەلەدى.

موسكۆاداعى سلاۆيان – گرەك – لاتىن اكادەمياسىنا وقۋعا ءتۇسۋ ءۇشىن ءوزىن دۆوريان بالاسىمىن دەپ  ايتۋىنا تۋرا كەلدى، ايتكەنى وعان شارۋا بالاسىنىڭ كىرۋىنە جول جوق ەدى. لومونوسوۆ مۇندا وتە جاقسى وقيدى، ونى گەرمانياعا جىبەرەدى. لومونوسوۆ ءىرى عالىم بولىپ شىعادى.  ءتىپتى فرانسۋزدىڭ ءبىر تاريحشىسى روسسيادا ەكى لومونوسوۆ بار، ونىڭ بىرەۋى -  اقىن، ەكىنشىسى – حيميك دەپ ەسەپتەگەن.

ال، شىندىعىندا، اقىن دا، حيميك تە، فيزيك تە، تاريحشى، گەوگرافتا  - سول لومونوسوۆ بولاتىن.

ءبىر كۇنى ول مىناداي تاجىريبە جاسادى: ىشىنە قورعاسىن پلاستينكالار سالىپ، دانەكەرلەپ بەكىتكەن شىنى ىدىستى تارازىعا تارتتى، ودان كەيىن ونى وتقا قىزدىردى دا، سالماعىن قايتا ولشەدى.

پلاستينكالاردىڭ سىرتى توتىقتى، ءبىراق بۇل جاعدايدا دا پلاستينكالاردىڭ جالپى سالماعى ازگەرگەن جوق. تابيعتتىڭ نەگىزگى زاڭدارىنىڭ ءبىرى بولىپ تابىلاتىن  - ماتەريانىڭ ساقتالۋ زاڭى مىنە وسىلايشا اشىلدى.

لومونوسوۆ جۇلدىزدار مەن پلانەتالاردى باقىلاۋعا ارنالعان تەلەسكوپ جاساپ شىعاردى. وسى تەلەسكوپ ارقىلى شولپان پلانەتاسىن ءبىزدىڭ جەر پلانەتامىز سياقتى اتموسفەرا قورشاپ تۇرعانىن ايتتى.

البەرت ەينشتەين

البەرت  ەينشتەين (1879-1955) – حح عاسىردىڭ ۇلى فيزيگى. ول كەڭەستىك پەن ۋاقىت تۋرالى جاڭا ءىلىم – سالىستىرمالىقتىڭ ارنايى تەورياسىن شىعاردى. وسى تەوريانى ينەرسيالى ەمەس ساناق سيستەماسى جاعدايىنا جيناقتاي كەلە،  ەينشتەين تارتىلىستىڭ قازىرگى كەزدەگى تەورياسى بولىپ كەلەتىن سالىستىرمالىقتىڭ جالپى تەوريسىن جاساپ شىعاردى.

جارىق بولشەكتەر - فوتوندار جونىندەگى تۇسىنىكتى ەڭ العاش ەينشتەين ەنگىزگەن. ەينشتەيننىڭ بروۋندىق قوزعالىس تەورياسى جونىنەن ىستەگەن جۇمىسى زاتتىڭ قۇرىلىسىنىڭ مولەكۋلا – كينەتيكالىق تەورياسىنىڭ اقتىق جەڭىپ شىعۋىنا سەبەپشى بولدى.

ەينشتەيننىڭ الدەنەشە رەت سوعىسقا قارسى شىققان پروگرەسسيۆتىك قوعامدىق قىزمەتىنە ادامزات زور ءىلتيپات كورسەتەدى

ءپاۋليدىڭ گيپوتەزاسى

شۆەيساريا فيزيگى ۆ. پاۋلي نەيترونىڭ ىدىراۋى كەزىندە پروتونمەن جانە  ەلەكترونمەن بىرگە ەنەرگيانى كوزگە كورىنبەيتىن ءقايسىبىر  بولشەك ارەكەتى دەگەن بولجام ايتادى. ول ەلەكتر زاريادتارىن  تاسىلمالدامايدى، سوندىقتان ونى فيزيكالىق پريبورلار تىركەي المايدى. ەندەشە، ول اتومداردى يونداي، يادرونى ىدىراتا المايدى، ياعني  بولشەكتىڭ بار-جوعىن بىلدىرەتىندەي ءىز قالدىرمايدى.

بولشەك قانشىلىقتى ەرەكشە بولعانمەن، ونى ەشتەڭەمەن ارەكەتتەسپەي دەپ ايتۋعا اۋىز بارمايدى، ايتپەسە مۇنداي بولشەكتى  فيزيكاعا ەنگىزۋ ەنەرگياسىن ساقتالۋ زاڭىنان  جاسىرىن تۇردە باس تارتۋ بولىپ تابىلار ەدى. مىنە سوندىقتان دا، پاۋلي ءوزىنىڭ گيپوتەزالىق بولشەگى جونىندە:  ول زاتپەن وتە ءالسىز ارەكەتتەسەدى، سوندىقتان زاتتىڭ قالىڭ قاباتىنان ءىز-تۇسسىز، ەركىن وتە الادى دەپ بولجاعان ەدى.

بۇل بولشەكتى  فەرمي نەيترينو دەپ اتالادى،  ول كىشكەنتاي  نەيترون دەگەن ءسوز، پاۋلي الدىن-الا بولجاعانداي، نەيترونىڭ تىنىشتىق ماسساسى 0-گە تەڭ ەكەن. بۇل ءسوزدى: تىنىشتىقتا تۇرعان نەيترينو جوق دەپ ءتۇسىنۋ  كەرەك. جاپىق دۇنيەگە كەلگەن بەتتە ولار بىردەن 300000 كم/س، جىلدامدىقپەن قوزعالادى. نەيترينو زاتتىڭ بەلگىلى قالىندىقتاعى قاباتىندا زاتپەن  قالاي اسەرلەسەتىندىگى  ەسەپتەلگەن. بۇدان جۇبانتارلىق ەشتەمە شىقپايدى، بولشەكتى ەكسپەريمەنتتە انىقتاۋ مۇمكىنشىلىگى جوققا ءتان. جەر شارى نەيترينو ءۇشىن وتكىزەتىن جارىقتى جاقسى وتكىزەتىن شىنىنى ەڭ جاكسى سورتىنان دا مولدىرىرەك.

---