InfoHub Logo

№16 كوللەدج مكقك
ساپا مەنەدجمەنتى جۇيەسى
ورىنداعان: ق-55 توپ ستۋدەنتى - تۇرلىبەك رۇستەم         

 

اسپان دەنەلەرى

قوڭىرقاي (عالامشار)

قوڭىرقاي — كۇننەن ساناعاندا التىنشى، سالماعى مەن ۇلكەندىگى بويىنشا كۇن جۇيەسىندەگى ەكىنشى عالامشار.

قوڭىرقا كۇننەن 1429 ملن كم (9،58 ا.ب.) قاشىقتىقتا ورنالاسقان. كۇننەن اينالۋ ۋاقىتى – 29،46 جىل.

قوڭىرقايدىڭ شامامەن 60 سەرىگى بار جانە ەڭ كۇردەلى ساقينالار قۇرىلىسى بار عالامشار.

جالپى ماعلۇمات

قوڭىرقاي گازدى عالامشارلاردىڭ قاتارىنا جاتادى: ول گازداردان تۇرعاندىقتان قاتتى بەتى جوق. عالامشاردىڭ ەكۆاتوريالدىق راديۋسى 60300 كم تەڭ، پوليارلىق راديۋسى – 54000 كم؛ ساتۋرن – كۇن جۇيەسىندەگى ەڭ سوپاق عالامشار. عالامشاردىڭ ماسساسى جەردەن 90 ەسە اسادى، الايدا ساتۋرننىڭ ورتاشا تىعىزدىعى بار بولعانى 0،69 گ/سم، بۇنداي شاما ونى كۇن جۇيەسىندەگى ەڭ سيرەك اتموسفەرالى عالامشارلاردىڭ قاتارىنا جاتقىزىپ قويماي، ورتاشا تىعىزدىعى سۋدىڭ تىعىزدىعىنان تومەن عالامشارىنا جاتقىزادى.

ءوز وسىنەن ساتۋرن 10 ساعات 39 مينۋتتا اينالىپ وتەدى.

اتموسفەرا

ساتۋرننىڭ جوعارعى اتموسفەراسىنىڭ 90%-ى سۋتەگى جانە 7 پايىزى گەلييدەن تۇرادى. مەتان، سۋ بۋىنىڭ، اممياك جانە باسقا گازداردىڭ قوسپالارى بار. اممياك بۇلتتارى يۋپيتەرگە قاراعاندا قويۋىراق بولادى.

«ۆويادجەردىڭ» مالىمەتتەرى بويىنشا ساتۋرندا كۇن جۇيەسى ەڭ كۇشتەر بولادى، قۇرىلعىلار جەل اعىمدارىنىڭ 500 م\س بولاتىنىن كورسەتتى. جەل كوبىنەسە شىعىس باعىتى بويىنشا جۇرەدى (وستىك اينالىمىنا بايلانىستى). ولاردىڭ كۇشتەرى ەكۆاتور سوقتىعىسقان كەزدە ازايادى؛ ەكۆاتوردان الشاقتاعان سايىن باتىس اتموسفەرلىك اعىمدار پايدا بولا باستايدى. كەيبىر مالىمەتتەر بويىنشا، جەلدەر بۇلتتاردىڭ جوعارعى قاباتىندا سوعىپ قانا قويماي، ىشكە 2000 م بويلايدى. جانە دە «ۆويادجەر-2» كورسەتۋى بويىنشا، وڭتۇستىك جانە سولتۇستىك جارتىشارلارداعى جەلدەر ەكۆاتورعا سيممەتريالى تۇردە بويلايدى. سيممەتريالىق اعىمداردىڭ كوزگە كورىنەتىن اتموسفەرانىڭ تۇبىندە بىر-بىرىنە بايلانىستى ەكەندىگى بولجانادى.

ساتۋرننىڭ اتموسفەراسىندا كەيدە اسا كۇشتى قۇيىن تۇرىندەگى ورنىقتى تۇزىلۋلەر پايدا بولادى. ۇقساس وبەكتتەر كۇن جۇيەسى باسقا دا عالامشارلارىندا دا بايقالادى (يۋپيتەردەگى ۇلكەن قىزىل داق، نەپتۋنداعى ۇلكەن قارا داق). ءىرى «ۇلكەن اق دوعال» ساتۋرننىڭ بەتىندە شامامەن 30 جىل سايىن كورىنەدى، سوڭعى رەت ول ساتۋرن بەتىندە 1990 جىل جىلى كورىنگەن (ودان كىشىگىرىم قۇيىندار جيىرەك كورىنەدى).

كۇنى بۇگىنگە شەيىن ساتۋرننىڭ بەتىندەگى ءىرى گەكساگون تابيعاتى بەلگىسىز بولىپ وتىر. بۇل ورنىقتى ءتۇزىلىس عالامشاردىڭ سولتۇستىك پوليۋسىندە ورنالاسقان، ۇزىندىعى 25 مىڭ. كم، دۇرىس التىبۇرىش تۇرىندە.

اتموسفەرادا كۇشتى نايزاعايلار، پوليارلىق جارىقتار، سۋتەگىنىڭ ۋلتراكۇلگىن شاشىراتۋى بايقالادى

ىشكى قۇرىلىسى

ساتۋرن اتموسفەراسىنىڭ تۇبىندە قىسىم مەن تەمپەراتۋرا وسە تۇسەدى دە، سۋتەگى بىرتەنە-بىرتەنە سۇيىق تۇرگە اينالادى. 30 مىڭ. كم تەرەڭدىكتە سۋتەگى مەتال تۇرىنە اينالادى (قىسىم 3 ميلليون اتموسفەراعا جەتەدى). مەتالل سۋتەگىندەگى ەلەكتروتوكتاردىڭ اينالىمى ماگنيتتىك ورتانى تۇزەدى (يۋپيتەردەن ءبىرشاما باسىم). عالامشاردىڭ ورتاسىندا اۋىر زاتتاردان تۇراتىن ءماسسيۆتى يادرو بار.

ساتۋرندى زەرتتەۋ

ساتۋرن – كۇن جۇيەسىندەگى كوزگە جەردەن كورىنەتىن بەس عالامشارلاردىڭ ءبىرى. شارىقتاۋ شەگىندە ساتۋرننىڭ جارىعى ءبىرىنشى جۇلدىزدىق شاما اسادى.

ساتۋرندى العاش رەت باقىلاعان گاليلەو گاليلەي عالامشاردى بىركەلكى اسپان دەنەسى ەمەس، بىر-بىرىنە جاناساتىن ءۇش دەنە دەپ، بۇلار ساتۋرننىڭ ەكى ءىرى سەرىكتەرى دەپ بولجام جاسادى. ەكى جىلدان كەيىن جاساعان باقىلاۋىندا سەرىكتەردىڭ ورنىندا بولماۋى ونى تاڭداندىردى.

1659 جىلى گيۋيگەنس ءوزىنىڭ ودان قاتتى تەلەسكوبىمەن قاراپ، سەرىكتەردىڭ دەنە ەمەس – جۇقا جانە جالپاق ساقينا ەكەنىن جانە عالامشارعا تيمەي تۇرعانىن كوردى. جانە گيۋيگەنس ساتۋرننىڭ ەڭ ۇلكەن سەرىگى – تيتان اشتى. 1675 جىلدان باستاپ عالامشاردى زەرتتەۋدى كاسسيني باستادى. ونىڭ بايقاعانى، ساقينا ارالارى اشىق ەكى ساقينادان، ال ورتاسىنداعا انىق كورىنەتىن قۋىس، ياعني كاسسيني قۋىسى تۇرادى، جانە تاعى بىرنەشە ءىرى سەرىكتەردى اشادى.

1979 جىلى «پيونەر-11» قۇرىلعىسى العاشقى رەت ساتۋرننىڭ قاسىنان ۇشىپ وتەدى، ونىڭ ارتىنان 1980 جانە 1981 جىلدارى «ۆويادجەر-1» جانە «ۆويادجەر-2» وتەدى. بۇل قۇرىلعىلار العاشقى رەت ساتۋرننىڭ ماگنيتتىك ورتاسىن بايقاپ، ونىڭ ماگنيتوسفەراسىن زەرتتەدى، ساتۋرن اتموسفەراسىنداعى قۇيىنداردى بايقادى، ساقينالاردىڭ انىق (دەتالدى) قۇرىلىسىن الدى جانە قۇرامىن انىقتادى.

1990 جىلدارى ساتۋرندى، ونىڭ سەرىكتەرىن جانە ساقينالارىن حاببل تەلەسكوبى زەرتتەدى. ۇزاق باقىلاۋلار «پيونەر-11» جانە «ۆويادجەر» قۇرىلعىلارىنىڭ عالامشارلاردىڭ قاسىنان ءبىر ءوتىپ كەتىپ، تولىق زەرتتەلمەي قالعان كوپتەگەن جاڭا مالىمەتتەر اكەلدى. 1997 جىلى ساتۋرنعا كاسسيني-گيۋيگەنس قۇرىلعىسى ۇشىپ، جەتى جىلدان كەيىن 2004 جىلدىڭ 1 شىلدەسىندە ساتۋرن جۇيەسىنە جەتىپ، عالامشاردىڭ وربيتاسىنا ەندى. كەم دەگەندە 4 جىلعا سوزىلاتىن بۇل ميسسيانىڭ نەگىزگى تاپسىرمالارى بولىپ ساقينالاردىڭ قۇرىلىسى مەن ديناميكاسىن زەرتتەۋ جانە اتموسفەراسى مەن ماگنيتوسفەراسىنىڭ ديناميكاسىن زەرتتەۋ بولىپ تابىلادى. ودان باسقا، ارنايى «گيۋيگەنس» زوندى قۇرىلعىدان اجىراپ، قوڭىرقايدىڭ سەرىگى تيتانعا قوندى.

سەرىكتەرى

2007 جىلدىڭ شىلدە ايىنا قوڭىرقايدىڭ 60 سەرىگى بەلگىلى. ولاردىڭ 12ء-سى ۆويادجەر-1 (1980)، ۆويادجەر-2 (1990)، كاسسيني (2004—2007) ميسسيالارىنىڭ ارقاسىندا اشىلعان. 2006 جىلى گاۆاي ۋنيۆەرسيتەتىندەگى ديەۆيد ءدجۋيتتىڭ باسشىلىعىنداعى عالىمدار توبى سۋبارۋ اتتى جاپون تەلەسكوبىنىڭ كومەگىمەن 9 سەرىك اشقانىن حابارلاعان. ولاردىڭ بارلىعى يررەگۋليارلى سەرىكتەرگە جاتادى، ولار سوزىلعا ەلليپتيكالىق وربيتاسىمەن ەرەكشەلەنەدى، جانە بولجام بويىنشا عالامشارلارمەن قاتار ءتۇزىلىپ، كەيىن ولاردىڭ تارتىلىس كۇشىمەن تارتىلعان. ءدجۋيتتىڭ توبى 2004 جىلدان بەرى بارلىعى 21 سەرىك تاپقان. سەرىكتەردىڭ ەڭ ۇلكەنى – تيتان. عالىمداردىڭ بولجاۋى بويىنشا، بۇل سەرىكتەگى ورتا ءبىزدىڭ عالامشارىمىزدىڭ 4 ميلليارد جىل بۇرىنعى تۇرىنە، جەردە ءومىردىڭ جاڭا تۋعان كەزىنە ۇقساس.

ساقينالارى

قوڭىرقاي كۇن جۇيەسى ەڭ كۇردەلى ساقينالاردىڭ جۇيەسىنە يە. ساقينالار جۇيەسىنىڭ شەتتەرى ەكۆاتوردان 67 مىڭ. جانە 121 مىڭ. كم قاشىقتىقتا ورنالاسقان. ساقينالار ۇلكەندىگى بىرنەشە ميكروننان باستاپ، بىرنەشە ونداعان مەترگە جەتەتىن بولشەكتەردەن تۇرادى، ولاردىڭ قۇرامدارىندا مۇز، تاس پورودالارى، تەمىر وكسيدى بار. ورتاسىندا قۋىسى بار كوپتەگەن ساقينالار بەلگىلى، قۋىستاردىڭ ەڭ ءىرىسى — كاسسيني قۋىسى.

قىزىقتى ماعلۇمات

قوڭىرقايدىڭ قاتتى بەتى جوق، ونىڭ ورتاشا تىعىزدىعى كۇن جۇيەسىندەگى ەڭ تومەن شاما. عالامشار نەگىزىنەن كەڭىستىكتەگى ەڭ كوپ تاراعان سۋتەگى جانە گەليي ەلەمەنتتەرىنەن تۇرادى. دەمەك، ەگەر قوڭىرقايدى سيدىرا الاتىن گيپوتەتيكالىق مۇحيتتى ەلەستەتىپ قاراپ، ونىڭ بەتىنە قوڭىرقايدى قويساق، ول ءجۇزىپ جۇرەر ەدى!

ۋران پلانەتاسى

ساتۋرننىڭ ارعى جاعىنداعى ۋران پلانەتاسى كوپ عاسىرلار بويى پلانەتالاردىڭ ەڭ جىراعى سانالىپ كەلدى. مۇنى ءحۇىىى-عاسىردىڭ اياعىندا ۆ.گەرشەل اشقان ەدى. قۇرالسىز كوزگە ۋران ارەڭ كورىنەدى. ال ءحىح عاسىردىڭ 40-جىلدارى جۇرگىزىلگەن ءدال باقىلاۋلار ۋران قوزعالىسىندا، سول كەزدەگى بەلگىلى پلانەتالار تاراپىنان بولاتىن ۇيىتقۋلاردى ەسكەرگەندىگى جولىنان، ءسال عانا اۋىتقۋ بار ەكەنىن كورسەتتى. ليەۆەرە جانە انگليادا، ەگەر ۋران قوزعالىسىنداعى اۋىتقۋدى بەلگىلى پلانەتالار تۋعىزاتىن تۇسىندىرمەيتىن بولسا دەمەك، وعان تاعى دا ءبىر بەلگىسىز دەنەنىڭ تارتۋى اسەر ەتتى. ولار ءوزىنىڭ تارتۋىمەن وسىنداي اۋىتقۋلاردى تۋعىزعان بەلگىسىز دەنە ۋراننىڭ ارعى جاعىندا قاي جەردە بولۋى كەرەك ەكەنىن ءدال ءبىر ۋاقىتتا دەرلىك ەسەپتەپ تاپتى. ولار بەلگىسىز پلانەتانىڭ وربيتاسىن، ونىڭ ماسساسىن ەسەپتەپ شىعاردى دا، بەلگىسىز پلانەتا سول كەزدە قاي جەردە ەكەنىن ءبىلىپ ونىڭ اسپانداعى ورنىن كورسەتتى. وسى پلانەتا سولاردىڭ سىلتەگەن جەرىنەن 1846 جىلى تەلەسكوپپەن ۋراننىڭ سەرىگى نەپتۋن تابىلدى. ۇلكەن پلانەتالار دەپ اتالاتىن 9 پلانەتا بار ەكەنى ءمالىم. ولار كۇندى ەلليپستىڭ وربيتالارىمەن ءبىر جازىقتا دەرلىكتەي اينالىپ جۇرەدى. كۇننەن قاشىقتىعىنىڭ ءوسۋ رەتىمەن ولار: مەركۋريي، شولپان، جەر، مارس پەن يۋپيتەر، ساتۋرن، ۋران، نەپتۋن جانە پلۋتون. ولاردىڭ كوبىسى كۇندى ۋران وربيتاسىنىڭ ارعى جاعىنان ءوتىپ كەتىپ، ەلليپسپەن اينالادى. ساتۋرننىڭ ەكۆاتورىندا اينالىس پەريودى 10 ساعات 14 مينۋت، ۋراندىكى 10 ساعات ەكەن. الىپ پلانەتالار كۇننەن تىم الىس بولعاندىقتان، ولاردىڭ تەمپەراتۋراسى مىنانداي: ۋراندىكى – 120س^و، ۋراننىڭ  تىعىزدىعى  1،5 گ/سم³.  ۋراننىڭ  1 جىلىنىڭ ءوزى 84 جەر جىلىنداي ۋاقىتقا سوزىلادى. تەك ۋران مەن شولپان عانا ءوز وستەرىنەن اينالعاندا وزگە پلانەتالاردىڭ وستەرىنەن اينالاتىن جاعىنا قاراي اينالمايدى.

مەركۋريي

مەركۋريي – جەر توبىنا جاتاتىن عالامشارلاردىڭ ىشىندەگى ەڭ شاعىنى. ونىڭ ديامەترى 4880 كم (جەردىڭ 0.383 ديامەترىندەي) ، ماسساسى  – جەردىڭ 0.056 ماسساسىنداي، ال ورتاشا تىعىزدىعى  – 5.42 گ/سم³ . 1947 جىلى ناۋرىزدىڭ 29-دا امەريكان عالامشارارالىق «مارينەر-10» ستانسياسىمەن 233000-نان 7340 كم-گە دەيىنگى (ستانسيانىڭ عالامشارمەن ونان كەيىنگى ەكى رەت جاقىنداۋى كەزىندە تۇسىرىلگەن سۋرەتتەردە) قاشىقتىقتان الىنعان سۋرەتتەر ونىڭ ايعا ۇقساس ەكەنىن كورسەتتى. كەسەكولدەنەندەرى بىرنەشە مەتردەن 625 كم-گە دەيىن جەتەتىن، كەيدە تارامدالعان جارىق ساۋلەلەرى جانە ورتالىق شاعىن تاۋلارى بار مايدا جانە ءىرى قازانشۇڭقىرلار؛ ۇزىننان – ۇزاق سوزىلىپ جاتقان (200كم-گە دەيىن) كەڭ (10كم-گە دەيىن) القاپتار، سەتىنەگەن جانە جارىلعان جەرلەر بيىكتىگى 2-3 كم، ۇزىندىعى جۇزدەگەن كيلومەتر ءىرى قۇلامالار؛ توبەلەرى مەن بيىكتىكتەرى  4 كم-گە جەتەتىن؛ بىر-بىرىنەن الىس بىتىراي ورنالاسقان تاۋ جوتالارى، مىنە مەركۋرييدىڭ كەلبەتى وسىنداي.

كەيبىر قازانشۇڭقىرلاردىڭ تۇپتەرى قاتىپ قالعان لاۆامەن كومىلگەن، وندايلار تاۋ قيالارىندا دا كەزدەسەدى. كەيبىر جەرىندە قاتقان قالىڭ لاۆا اعىندارىنان تاۋ شىندارى كىلتيىپ كورىنەدى. ءىرى  قازانشۇڭقىرلاردان جان-جاققا تاراعان جارىق ساۋلەلەر، شاماسى، ايداعى سياقتى مايدا قازانشۇڭقىرلاردىڭ ءجيى ورنالاسقان تىزبەگى مەن ولاردىڭ اينالاسىندا شاشىلىپ جاتقان مايدا ءدان ءتارىزدى زاتتار بولۋى كەرەك. عالامشاردىڭ قارايعان ايماقتارى قۋاڭ دالا دەپ اتالعان جانە ولارعا گەرمەس جونىندەگى ەجەلگى گرەك ميفولوگياسىنداعى ەسىمدەرمەن بايلانىستى (مەركۋريي – ريم ميفولوگياسى بويىنشا اتالعان ): افروديتا قۋاڭ دالاسى، اتلانت قۋاڭ دالاسى، گەرمەس قۋاڭ دالاسى جانە ت.ب. دەپ ات قويىلعان. اي تەڭىزىنە ۇقسايتىن دوڭگەلەك ءپىشىندى جەتى ويپات تەگىستىك دەپ اتالادى. ولاردىڭ التاۋىنىڭ كولەمدەرى 600 كم-دەن 980 كم-گە دەيىن، ال جەتىنشىسىنىكى – 1300 كم-گە   جەتەدى. ول اپتاپ جازىعى دەلىنەدى، ويتكەنى كۇن ساۋلەسىنىڭ نەعۇرلىم كۇشتى قىزدىراتىن ايماعىندا ورنالاسقان.

حالىقارالىق كەلىسىم بويىنشا مەركۋرييدەگى ءىرى قازانشۇڭقىرلارعا گۋمانيتارلىق عىلىم مەن ونەر سالاسىنا ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرلەردىڭ ەسىمدەرى بەرىلگەن، ولاردىڭ ىشىندە لەرمونتوۆ، نيزامي، پۋشكين، رەپين، چايكوۆسكيي، چەحوۆ، شيەۆچەنكو جانە باسقا ەسىمدەرى بار.

عالامشار فازالارىنىڭ انىق اجىراتىلۋى، بەت – بەدەرى مەن تاۋلارى كولەڭكەسىنىڭ انىقتا ايقىن كورىنۋى مەركۋرييدە اتموسفەرانىڭ جوقتىعىن دالەلدەيدى.

جەردەن جاسالعان راديولاكاسيالىق باقىلاۋ مەركۋرييدىڭ ىلگەرى قارايعى باعىتتا (جەر سياقتى) P = 58،65 جەر تاۋلىگى مەزگىلىندە ءبىر اينالىپ شىعاتىنىن تۇجىرىمدادى، بۇل ونىڭ كۇن توڭىرەگىندەگى اينالىم مەرزىمىنىڭ ءدال ۇشتەن ەكىسىنە (T = 87،97^k T = 88 ^k) تەڭ . عالامشاردىڭ اينالۋ مەرزىمى ونىڭ جۇلدىزدىق تاۋلىگىنىڭ ۇزاقتىعىن كورسەتەدى جانە ول كۇندىك تاۋلىكتەن كۇن مەن ءتۇننىڭ ۇزاقتىعىنان نەمەسە ەكى ءتالتۇس ارالىعىنداعى ۋاقىتتان اجەپتەۋىر وزگەشە.  مەركۋرييدىڭ كۇندىك تاۋلىكتىڭ ۇزاقتىعىن سينودتىق قوزعالىسى بويىنشا مىنا تەندەۋ ارقىلى (قاراڭىز: ۆورونسوۆ – ۆەليامينوۆ ب. ا. استرونوميا. ورتا مەكتەپتىڭ 11-كلاسىنا ارنالعان وقۋلىق.. –  م، 1987 – 36-بەت ) ەسەپتەن شىعارۋعا بولادى:

1/S = 1/P – 1/T

سوندا، مەركۋرييدەگى كۇندىك تاۋلىك S = 2T = 176 جەر تاۋلىگىنە، نەمەسە ەكى مەركۋرييلىك جىلعا سوزىلادى. ويتكەنى عالامشاردىڭ ءوسى ونىڭ پەريودىنىڭ جازىقتىعىنا قاراي بار بولعانى 1⁰ – قا ەڭكەيگەن، سوندىقتان عالامشاردىڭ بارلىق اۋدانىندا كۇننىڭ شىققاننان باتقانعا دەيىنگى ۋاقىتى ونىڭ ءبىر جىلىنا (88 جەر تاۋلىگى) تەڭ كەلەدى جانە ءتۇنى دە وسىنشا ۋاقىتقا سوزىلادى.

ۇزاق كۇندە عالامشاردىڭ ەكۆاتورلىق ايماعىنىڭ بەتى  480⁰س-قا دەيىن، ال قونىرجاي ايماعىندا – 340⁰C-قا دەيىن قىزادى. تۇندە عالامشار بەتى – 180⁰C –قا دەيىن سۋيدى.

مەركۋرييدەگى ماگنيت ءورىسى جەردىكىنەن 150 ەسە از ەكەنى انىقتالدى. ماگنيت ءورىسىنىڭ بولۋى عالامشاردىڭ ورتاشا تىعىزدىعىمەن استاسا وتىرىپ، وندا تىعىز تەمىر يادروسىنىڭ بار ەكەنىن دالەلدەيدى، ونىڭ كەسەكولدەنەڭى، عالامشاردىڭ 0،75 ديامەترىندەي – ياعني 3660 كم شاماسىندا. عالامشار قىرتىسىنىڭ قالىڭدىعى 600 كم-گە جاقىن. عالامشار راديوساۋلەسى كوپ ەمەس. مەركۋرييدىڭ سەرىگى جوق..

---