InfoHub Logo

وڭتۇستىك قازاقستان وبىلىسى
شاردارا اۋدانى
№ 16 كوللەدج
ورىنداعان: تۇ-53 توپ ستۋدەنتى پەردەبايەۆا راۋشان جەكسەنباي قىزى
جەتەكشىسى: ايتەنوۆا نۇرگۋل ىدىرىس قىزى

 

تابيعاتتا كەزدەسۋى

گالليي، ينديي جانە تالليي تابيعاتتا كەڭىنەن، ءبىراق وتە از مولشەردە كەزدەسەتىن شاشىراڭقى ەلەمەنتتەرگە جاتادى. ءيندييدىڭ ءوز مينەرالدارى جوق، گالليي مەن ءتاللييدىڭ مينەرالدارى وتە سيرەك كەزدەسەدى، سوندىقتان ماڭىزدى ەمەس.

ەلەمەنتتەردىڭ ۇشەۋى دە ءسۋلفيدتى مينەرالدارعا جاقىن، سوندىقتان مىرىش، قورعاسىن جانە پوليمەتالل كەندەرىندە ءار ءتۇرلى مولشەردە كەزدەسەدى.

گالليي مىرىش كەندەرىندە (سفالەريتتە) تابىلعان. سوڭعى كەزگە دەيىن گالدييدىڭ مينەرالى جوق دەپ ساناعان، تەك 1958 جىلى تسۋمەب (وڭتۇستىك — باتىس افريكا) قۇرامىندا 35%-كە دەيىن گالليي بار مينەرال تابىلدى، ونى قۇرامى CuGaS₂ فورمۋلاسىنا سايكەس.

مينەرالدى گالليت دەپ اتاعان. ول — تىعىزدىعى 4،40، قاتتىلىعى 3-3،5 سۇر ءتۇستى مەتالدىق جىلتىرى بار مايدا ۇنتاقتار (نەمەسە ولاردىڭ اگرەگاتتارى).

تالليي سفالەريتپەن، گەرمانيتپەن، رەننەريتپەن، حالكوپيريتپەن تىعىز اسسوسياسيادا. جوعارىدا گەرمانيي تۋرالى ايتىلعاندا گەرمانيت پەن رەننەريت قۇرامىندا كەيدە ەداۋىر جوعارى (1%-كە دەيىن) گالليي مولشەرى بولاتىنى تۋرالى ايتىلعان.

اليۋمينيي انالوگى بولعاندىقتان گالليي بوكسيتتەردە، نەفەليندەردە جانە ت.ب. ءبىرقاتار كەندەردە كەزدەسەدى. گاللييدى كەيبىر كومىرلەردىڭ كۇلىندە دە تاپقان (1،5%-كە دەيىن). كەيبىر وسىمدىكتەردىڭ وسۋىندە گالليي ماڭىزدى ورىن الادى. وسى فاكتىمەن ونىڭ تاس كومىرلەردە تابىلۋىن تۇسىندىرەدى.

ينديي كوبىنەسە مىرىش كەندەرىندە (سفالەريت) كەزدەسەدى، وتە ءجيى ءسۋلفيدتى پوليمەتالل كەندەرىندە دە كەزدەسەدى. كەيبىر جاعدايلاردا، مىسالى ۋتا كەنىنىڭ سۋلفيدتەرىندە (اقش) ينديي مولشەرى 2،8%-كە جەتەدى. ءبىراق مۇنداي جاعدايلار ءوتe سيرەك كەزدەسەدى. ينديي سونىمەن قاتار قالايىعا جاقىن (ين­ديي ءبىر جاعىنان مىرىش، كادميي، سىناپپەن، ال ەكىنشى جاعىنان قالايى، قورعاسىنمەن بايلانىسادى). ينديي سونىمەن قاتار ۆولفرام كەندەرىندە كەزدەسەدى.

تالليي — لورانديت TءىAsS₂، كرۋكەزيت (Cu، Ag، Tl)₂Se، ەربايت 3(AsSb)₂S₃-Tl₂S، گۋچينسونيت (سu، Ag، Tءى)₂S PbS 2As S₃ مينەرالدارىن تۇزەدى. 1958 جىلى قۇرامى 7Tءى₂و₂Fe₂و₃ سايكەس جاڭا مينەرال اشىلعان. بۇل مينەرالدى اۆيسەننيت دەپ اتاعان، سەبەبى ول اتاقتى عالىم اۆيسەننانىڭ (يبن-سيننا) تۋعان جەرىندە - وزبەكستاندا تابىلعان.

تالليي كوبىنەسە گالەنيتتەردە جانە پوليمەتالل كەندەردە قورعاسىننىڭ جانىندا كەزدەسەدى، ءبىراق 3 پايىزدىڭ جۇزدىك جانە مىڭدىق ۇلەسىندەي عانا. تالليي ءسىلتى مەتالدارعا ۇقساس بولعاندىقتان لەپيدوليت پەن سليۋدالاردا كەزدەسەدى، ولاردا ول كالييدى ىعىستىرادى. ءتاللييدىڭ گەوحيمياسى مونوگرافياسىندا قاراستىرىلعان.

تەحنولوگياسى

گالليي، ينديي جانە ءتاللييدى قاتار كەزدەسەتىن مەتالداردى وڭدەگەندە قوسىمشا ءونىم رەتىندە الادى. سوندىقتان ولاردى وڭدەۋدىڭ شيكىزاتى رەتىندە كەندەر ەمەس، ولاردىڭ قالدىقتارى نەمەسە جارتىلاي ونىمدەرى - شلام، شاڭ (كۇكىرت-قىشقىلدى زاۋىتتار) قولدانىلادى.

گاللييدى الۋ.

گالليي ءاليۋمينييدىڭ تابيعي قوسىلىستارىندا سەرىگى بولعاندىقتان ونى الۋ مينەرالدى كوزى كوبىنەسە گلينوزەم ءونىمىنىڭ قالدىقتارى. قايتا اينالعان اليۋمينات ەرىتىندىلەرىن كاربونيزاسيالاۋ ارقىلى اليۋمينيي گيدروكسيدىن بولەدى، سوندا گالليي ەرىتىندىدە قالادى، ەكىنشى رەت كاربونيزاسيالاعاندا ءاليۋمينييدىڭ بارلىق قالدىعى مەن گيدروكسيد تۇرىندەگى بارلىق گالليي بولىنەدى.

وسى پروسەستى راديواكتيۆتى يزوتوپتار ادىسىمەن زەرتتەۋ ارقىلى گاللييدىڭ از مولشەرى بار ەرىتىندىلەردى كاربونيزاسيالاعاندا ەڭ الدىمەن اليۋمينيي تولىق بولىنەتىنى، سوسىن عانا گالليي بولىنەتىنى دالەلدەندى. گاللاتتىڭ ءسىلتى ەرىتىندىسى ارقىلى سو₂ء-نى وتكىزگەندە گالليي گيدروكسيدى رن= 9،5 بولعاندا تۇنبا تۇرىندە بولىنەدى.

قۇرامىندا 10% گالليي وكسيدى بار گاللييلى كونسەنتراتتىڭ تۇز قىشقىلىندا ەرىتىپ، ەفيرمەن ەكستراكسيالايدى. تۇز قىشقىلىنىڭ كونسەنتراسياسى 5،5م بولۋى كەرەك. ەفيرلى قاباتتى ءبولىپ الىپ ەفيردى ۇشىرادى. ەكستراكسيالىق ادىسپەن گالليي ءحلوريدىن كوپتەگەن قوسپالاردان (تەمىردەن باسقالارىن، سەبەبى تەمىردە تۇز قىشقىلدى ەرىتىندىلەردەن ەفيرمەن ەكستراكسيالانادى) بولۋگە بولادى.

سونىمەن قاتار گاللييدى قىشقىل ەرىتىندىلەردەن ەكستراكسيالاۋ ءۇشىن بۋتيل-اسەتات قولدانادى. بۇل ءادىس ءاليۋمينييدى ەلەكترورافينيرلەۋ كەزىندە الىناتىن مىستى بالقىمانى قايتا وڭدەگەندەگى ەرىتىندىلەردەن گاللييدى ءبولۋ ءۇشىن قولدانىلادى.

گاللييدى ءبولۋدىڭ باسقا دا ادىستەرى (كۋپفەروندى ءادىس) بەلگىلى، مىسالى كونسەنتراتتى كۇكىرت قىشقىلىندا ەرىتىپ گاللييدى كۋپفەرونمەن تۇندىرۋ. تۇنبانى كەپتىرىپ قىزدىرادى.

ادەبيەتتەر ءتىزىمى:

1. فەرسمان ا.ە. رەدكيە مەتاللى. 1932، № 4-5.
2. ساجين ن.پ.، مەەرسون گ.ا. رەدكيە ەلەمەنتى ۆ نوۆوي تەحنيكە // حيم. ناۋكا ي پروم.، 1956. ت.ءى، № 5.
3. مەەرسون گ.ا. ي زەليكمان ا.ن. مەتاللۋرگيا رەدكيح مەتاللوۆ. مەتياللۋرگيزدات، 1954.
4. زەليكمان ا.ن.، سامسونوۆ گ.ۆ.، كرەين و.ە. مەتاللۋرگيا رەدكيح مەتاللوۆ. مەتاللۋرگيزدات، 1954.
5. ترونوۆ ۆ.گ. ككلاد رۋسسكيح ۋچەنىح ۆ حيميۋ رەدكيح ەلەمەنتوۆ. يزد. زنانيە، 1952.
6. ۆينوگرادوۆ ا.پ. گەوحيميا رەدكيح ي راسسەياننىح حيميچەسكيح ەلەمەنتوۆ ۆ پوچۆاح. يزد. ان سسسر، 1950.

---