InfoHub Logo

وڭتۇستىك قازاقستان وبىلىسى
شاردارا اۋدانى
№ 16 كوللەدج
ورىنداعان: تۇ-53 توپ ستۋدەنتى مەرزالييەۆا زۋحرا باحوديرقيزي
جەتەكشىسى: ايتەنوۆا نۇرگۋل ىدىرىس قىزى

ۆەو — بەريلليي وكسيدى از بورپىلداق ۇنتاق. Beو - ءتۇزىلۋ جىلۋى تەوريا بويىنشا ەسەپتەلگەن 135 ككال/مول. كەيبىر اۆتورلاردىڭ ەكسپەريمەنت بويىنشا بەرىلگەن مالىمەتتەرى ودان جوعارى جانە 137،4-تەن 147،3كال/مول ارالىعىندا (زەرتتەۋ ادىسىنە بايلانىستى). ۆەو-نىڭ بالقۋ تەمپەراتۋراسى وتە جوعارى (2520±30°C). ءسال تومەن بالقۋ تەمپەراتۋراسىندا ۆەو-نىڭ (2300°س-تان باستاپ) ۇشقىشتىعى بايقالادى، ول لەزدە سۋ بۋى قاتىسىندا مىنا رەاكسيا بويىنشا جوعارىلايدى:

ۆەو + H₂O ⇔ Be(OH)₂

بەريلليي وكسيدى مەتالدى توتىقتىرۋ ارقىلى الىنادى نەمەسە بەريلليي گيدروكسيدىن نە بەريلليي سۋلفاتىن قىزدىرۋ ارقىلى الىنادى:

ۆەSو₄  → ۆەو + Sو₃

ۆەو، اسىرەسە ول 400°س-تان جوعارى تەمپەراتۋرادا قىزدىرىلسا، قىشقىلداردا ناشار ەريدى، ال سىلتىلەرمەن تەك بالقىتقاندا عانا ارەكەتتەسەدى. بەريلليي تۇزدارىنىڭ ەرىتىندىسىنە اممياكپەن اسەر ەتكەندە بەريلليي   گيدروكسيدى دە تۇنباعا تۇسەدى. بەريلليي وكسيدى جانە ۆە(ون)₂ امفوتەرلىك قاسيەتتەرى ارقاسىندا قىشقىلداردا جانە  سىلتىلەردە  سايكەسىنشە قىشقىلدار جانە بەريللاتتار (Na₂BeO₂) تۇزۋىمەن ەريدى. وتە تازا بەريلليي وكسيدىن كەلەسى تاسىلمەن الادى: تەحنيكالىق وكسيدتى نەگىزگى اسەتات ۆەو ۆە(سن₃ساو)₂-گە اۋىستىرادى، ونىڭ بالقۋ (2300) جانە قايناۋ (3300) تەمپەراتۋرالارى تومەن.  360-400°س-قا دەيىن قىزدىرعاندا بەريلليي اسەتاتى ايدالىپ تەحنيكالىق وكسيدتەگى قوسپالارىنان بولىنەدى. بەريل­ليي اسەتاتىن قايتارا ايداعاننان سوڭ، ونى تەرميالىق ىدىراتادى. 600-700°س-دا گاز فازادان جۇقا ۇنتاق ۆەو تۇزىلەدى.

وتتەكتى قىشقىلداردىڭ تۇزدارى

بەريللييدىڭ قىشقىلدى تۇزدارىنىڭ ىشىندە ماڭىزى زور تۇزدارى، تەحنولوگيا سالاسى بويىنشا سۋلفاتتار. بەريل­ليي سۋلفاتى BeSO₄ (ماگنيي سۋلفاتىنا ۇقساس) سانى ءار ءتۇرلى  كريستالدىق  سۋى  بار گيدراتتار تۇزەدى.   بەريللييدىڭ اليۋمينييگە ەمەس ماگنييگە ۇقساس جاي نەمەسە قوس سۋلفاتتار تۇزەدى. بۇل جاعدايدىڭ ءىس جۇزىندەگى ماڭىزى زور. وسىنى پايدالانىپ   بەريللييدى   اليۋمينييدەن   كريستالليزاسيالاۋ جولىمەن بولۋگە بولادى، ول اليۋموكالييلى اشۋداستار، جاي نەمەسە قوس تۇزدار بەريلليي-كاليي سۋلفاتتارىنا قاراعاندا ەرىگىش.

يا.ا. فيالكوۆ جانە س.د. شارگورودسكيي ءتورت سۋلى بەريلليي سۋلفاتىنىڭ دەگيدراتاسيالانۋىن BeSO₄4H₂O جانە سۋسىز سۋلفاتتىڭ تەرميالىق ديسسوسياسياسىن تولىعىمەن زەرتتەدى. تۇزداردى زەرتتەۋدىڭ تەرموگرافيالىق ءادىسىن قولدانا وتىرىپ، 580° جانە 635°س-دا بايقالاتىن جىلۋ ەففەكتىلەرى سۋسىز بەريلليي سۋلفاتتارىنىڭ تەرميالىق ديسسوسياسياسىنا ءدال كەلەدى. وسى تەمپەراتۋرادا BeSO₄ بالقىماستان ىدىرايدى.

يزومورفتى بەريلليي سەلەنيدى BeSeO₄4H₂O 300°س-دا دەگيدراتاسيا-لانادى، ال تولىق ىدىراۋ - 560°س-تا جۇرەدى. سۋل­فاتتار جانە سىلتىلىك جەر مەتالل سەلەنيدتەرى تەرميالىق تۇراقتىلىعى جاعىنان بەريلليي ءبىرىنشى ورىندا، ياعني باسقالاردان وڭاي، جىلدام ەريدى. جەتكىلىكتى تۇردە وتە ۇلكەن جانە تەمپەراتۋرا جوعارىلاۋىمەن كوتەرىلەدى. سۋلى ەرىتىندىلەرىنە قىشقىلدى رەاكسيا ءتان.

BeSO4  كونسەنتراسياسى مول/ل	1	0،5	0،1	0،01
ەرىتىندىنىڭ رھ-ى	1،88	2،24	2،80	3،61

 

بەريلليي نيتراتى سۋدىڭ تورى مولەكۋلاسىمەن كريستالدانادى. تۇزدارى وتە ىلعالتارتقىش، اۋادا بالقي باستايدى، قىزدىرعاندا ازوت وكسيدتەرىن ءبولىپ وتىرىپ جانە ۆەو تۇزە وتىرىپ ىدىرايدى. Be(NO₃)₂ء-نىڭ سۋلى ەرىتىندىلەرىنە قىشقىلدىق ورتا بەرەدى. بەريلليي نيتراتى سپيرتتە، اسەتوندا جانە باسقا ورگانيكالىق ەرىتىندىلەردە ەريدى.

ا.ۆ.نوۆوسەلوۆا Be(NO₃)₂-HNO₃-H₂O جۇيەسىن تولىق زەرتتەي وتىرىپ، ءۇش-، ەكى-، مونوگيدراتتاردى زەرتتەدى. بە­ريلليي كاربوناتى ۆەسو₃4ن₂و، نەگىزگى بەريل­ليي كاربوناتىنىڭ ەرىتىندىسىن كومىرقىشقىل گازىمەن قانىقتىرۋ ارقىلى، سوسىن ەرىتىندىنى سۋالتىپ ەكسيكاتوردا كەپتىرۋ ارقىلى الۋ مۇمكىن.

بەريلليي تۇزدارىنىڭ سۋلى ەرىتىندىلەرىمەن سىلتىلىك مەتالل كاربوناتتارىنىڭ ارەكەتتەسۋى ناتيجەسىندە   قۇرامى  تۇنباعا ءتۇسىرۋ جاعدايىنا  بايلانىستى بولاتىن نەگىزگى كاربوناتتار تۇزىلەدى. جوعارىدا كورسەتىلگەندەي، بەريلليي گيدروكسيدى قىشقىلدى دا جانە سىلتىدە دە ەريدى. ول كومىرقىشقىلدى اممونييدە كومپلەكستى بەريلليي كاربوناتىن ءتۇزۋ ارقىلى ەريدى:

Be(OH)₂ + 2(NH₄)₂CO₃ → (NH₄)₂[Be(CO₃)₂] + 2NH₄OH

بەريلليي كاربوناتىنىڭ ەرىتىندىسىن قايناتقاندا گيدروليز جۇرەدى، نەگىزگى تۇز تۇنباعا تۇسەدى:

2(Nن₄)₂[ ۆە(سو₃)₂ ]+ن₂و→ۆە(ون)₂ BeCO₃↓+2(NH₄)₂CO₃+CO₂.

بەريلليي كاربوناتىنىڭ ەرىگىشتىگىن پايدالانىپ اليۋمينييدەن بولۋگە قولدانىلادى. بەريللييدىڭ باسقا دا وتتەكتى قىشقىلدارى بەلگىلى.

ءبىز تەك بەريلليي مەتافوسفاتىنا ۆەر₂و₆ جانە ۆەور₂و₅-كە توقتالامىز، بۇل مەتافوسفات بەريلليي وكسيدىن مەتافوسفور قىشقىلىنىڭ ارتىق مولشەرىمەن بالقىتۋ ارقىلى الۋعا بولادى. بەريلليي مەتافوسفاتى ءتۇسسىز كريستالل، ۋلتراكۇلگىن ساۋلەلەرىن تولىعىمەن وتكىزەدى، تەحنيكادا قولدانادى. بەريلليي تۇزى گيدروليزگە وڭاي ۇشىرايتىن بولعاندىقتان ونى زەرتتەۋ قيىنعا سوعادى. بەريللات ەرىتىندىلەرىن قايناتقاندا بەريلليي تولىق تۇنباعا تۇسەدى:

Na₂BeO₂+2HOH→Be(OH)₂↓.+2NaOH.

بەريللييدىڭ ورگانيكالىق قوسىلىستارى

بەريلليي ورگانيكالىق قىشقىلدارمەن ءار ءتۇرلى ءادىس ارقىلى الىناتىن وتە تۇراقتى قوسىلىستار تۇزەدى. بۇل قوسىلىستاردىڭ جالپى فورمۋلاسى Be₄O(RCOO)₆، مۇندا R — ورگانيكالىق راديكال (نەمەسە قۇمىرسقا قىشقىلى بولعان جاعدايدا سۋتەك يونى). بۇل قوسىلىستار سۋدا مۇلدە ەرىمەيدى، ءبىراق ورگانيكالىق ەرىتكىشتەردە جاقسى ەريدى، ورتاشا تەمپەراتۋرالاردا ىدىراۋسىز ايدالادى (300-350°س). تۇزداردى مينەرالدى قىشقىلدارمەن وڭدەگەندە ۆەو تۇزە وتىرىپ جانە سايكەس ورگانيكالىق قىشقىلدار تۇزە وتىرىپ ىدىرايدى. بۇل قوسىلىستاردىڭ قاسيەتى كورىنىپ ءتۇرعانداي، بە­ءريللييدىڭ جاڭا تۇزدارىن الۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.

سوندىقتان، كەيبىر تۇزدارى بەريللييدىڭ حيميالىق تەحنولوگياسىندا ماڭىزدى رول اتقارادى. وسىنداي تيپتەگى تۇزداردى زەرتتەۋمەن ا.ۆ.نوۆوسەلوۆا قىزمەتكەرلەرمەن بىرگە اينالىسادى، ول كومپلەكستى اممياكتار BەO₄(RCOO)₆ 5NH₃ ءتيپى ءتۇزىلۋىن دالەلدەگەن. سونىمەن قاتار مايلى اميندەرمەن بەريليي اسەتاتىنىڭ قوسىلىستارى زەرتتەلگەن.

ۆ.ك.زولوتۋحين بەرگەن مالىمەتى بويىنشا، ۆە(ون)₂ شاراپ قىشقىلدى ناتريي ەرىتىندىسىندە ەرىگەندە، قۇرامى ناتريي تارتراتىنان جانە ەرىتىندىنىڭ رن-نا تاۋەلدى بولاتىن ناتريي گيدرووكسوتارترات كومپلەكس دەپ انىقتالعان. تارتراتتىڭ ارتىق مولشەرىندە [Be(OH)₂C₄H₄O₆]Na₂ قوسىلىسى تۇزىلەدى، بۇل قوسىلىس بەريلليي فتوريدىمەن سالىستىرعاندا تۇراقتىراق.

بەريلليي ءحلوريدى جاي ەفيرلەرمەن ديەتيل، ديمەتيل، انيزولمەن، ديوكسان جانە تاعى باسقالارمەن قوسىلۋ ونىمدەرىن تۇزەدى. بۇل قوسىلىستاردىڭ جالپى فورمۋلاسى — ۆeCI₂nR₂O. وسى قوسىلىستاردىڭ قاسيەتى (سايكەسىنشە) ەفير تۇزەتىن سايكەس سپيرتتەردىڭ اتومدىلىعىنان تاۋەلدى بولادى، ەكى اتومدى سپيرتتەر ەفيرىمەن تۇزىلەتىن بۇل قوسىلىستاردى پوليمەرلى قوسىلىستى دەپ جورامالداۋعا بولادى: ولار بالقىماستان ىدىرايدى، ورگانيكالىق ەرىتكىشتەردە ەرىمەيدى جانە حيميالىق ينەرتتى.

اسىرەسە مەتالدىق بەريللييدى بەريلليي حلوريدىمەن ءابسوليۋتتى ەتيل سپيرتىندە وڭدەگەندە تۇزىلەتىن بەريلليي الكوگولياتتارىن اتاپ وڭدەۋگە بولادى. سۋتەگى بولىنۋىمەن جۇرەتىن رەاكسيا ناتيجەسىندە — بەريلليي ەتيلاتى الىنادى — ۆە(وC₂ن₅)₂، ول ينەرتتىلىگىمەن ەرەكشەلەنەدى، ول بالقىمايدى، ايدالمايدى. ادەتتەگى ورگانيكالىق ەرىتكىشتىڭ بىرەۋىندە دە ەرىمەيدى، سپيرتپەن قايناتقاندا دا وزگەرمەيدى. ءبىراق بەريلليي ەتيلاتىنىڭ سىركە قىشقىلدىعى ولشەمى ەتوكسااسەتاتقا ۆە(وس₂ن₅)(وسوسن₃) اۋىسادى، ال ءابسوليۋتتى سپيرتتەگى بەريلليي حلوريدىندا بەريلليي ەتيلاتى تولىعىمەن كومپلەكستى قوسىلىس تۇزە وتىرىپ ەريدى.

بەريلليي سونىمەن بىرگە كەيبىر ورگانيكالىق نەگىزدەر — پيپەريدين، حينالدين جانە تاعى باسقالارمەن كومپلەكستى قوسىلىستار بەرەدى. بۇل قوسىلىستار ورگانيكالىق ەرىتكىشتەردە (ەفير، بەنزولدا) ەرىگىش جانە بەريللييدى باسقا ەلەمەنتتەردەن بولۋدە قولدانادى.

ادەبيەتتەر ءتىزىمى:

1. فەرسمان ا.ە. رەدكيە مەتاللى. 1932، № 4-5.
2. ساجين ن.پ.، مەەرسون گ.ا. رەدكيە ەلەمەنتى ۆ نوۆوي تەحنيكە // حيم. ناۋكا ي پروم.، 1956. ت.ءى، № 5.
3. مەەرسون گ.ا. ي زەليكمان ا.ن. مەتاللۋرگيا رەدكيح مەتاللوۆ. مەتياللۋرگيزدات، 1954.
4. زەليكمان ا.ن.، سامسونوۆ گ.ۆ.، كرەين و.ە. مەتاللۋرگيا رەدكيح مەتاللوۆ. مەتاللۋرگيزدات، 1954.
5. ترونوۆ ۆ.گ. ككلاد رۋسسكيح ۋچەنىح ۆ حيميۋ رەدكيح ەلەمەنتوۆ. يزد. زنانيە، 1952.
6. ۆينوگرادوۆ ا.پ. گەوحيميا رەدكيح ي راسسەياننىح حيميچەسكيح ەلەمەنتوۆ ۆ پوچۆاح. يزد. ان سسسر، 1950.

---