ىبىراي التىنسارين ءومىرىنىڭ ەرەكشە بەلەستەرى
كىرىسپە
ىبىراي التىنسارين - ناعىز حالىقشىل جازۋشى، ءومىر شىندىعىن وزىق يدەيا تۇرعىسىنان تانىتا بىلگەن كەمەڭگەر سۋرەتكەر، اسا قاجىرلى قوعام قايراتكەرى، زامانىنىڭ ەڭ ماڭىزدى ماسەلەسىن كوتەرىپ، جىر توككەن ازامات اقىن، جاڭاشىل جازۋشى، سول جاڭانىڭ تىنىمسىز جارشىسى. ىبىراي التىنسارين قازاقتىڭ اعارتۋشىلىق تاريحىندا جانە ۇلتتىق مەكتەبىنىڭ قالىپتاسۋىندا تەرەڭ ءىز قالدىردى. ءوز بويىنداعى قۋاتىن حالىق ماقساتى ءۇشىن اياماي جۇمساعان ادال جاندى ازامات.
قازاق دالاسىندا تۇڭعىش رەت ورىس ۇلگىسىندەگى پاندىك ءبىلىم بەرەتىن مەكتەپتەر اشىپ، وعان ورىس ءالفاۆيتى نەگىزىندە وقۋلىقتار جازدى، ءوزى ساباق بەرىپ، جاڭا تالاپقا ساي كەلەتىن مۇعالىمدەر دايىنداۋعا كۇش سالدى. ىبىراي جاساعان وقۋلىق ەڭ الدىمەن، ورىستىڭ قالا بەردى ەۋروپا وقىمىستىلارىنىڭ پەداگوگيكالىق كوزقاراستارى مەن وقىتۋ، تاربيەلەۋ ءادىس - تاسىلدەرىنە نەگىزدەلىپ جاسالدى، ءبىراق ۇستاز ولاردى تالعام - تالداۋسىز، سول كۇيىنشە الا سالعان جوق كەرىسىنشە، وعان ەنەتىن ماتەريالداردى قازاق بالالارىنىڭ تۇسىنىك - تانىمىنا سايكەس ەتىپ الدى، ءوزى دە وسى تالاپقا وراي اڭگىمە، ولەڭدەر جازىپ قاراستىرعان حرەستوماتياسىنا قوستى. ءسويتىپ، ۇلى اعارتۋشى - ۇستاز حالقىمىزدى ءبىلىم بۇلاعىنان سۋسىنداتىپ، وزگە مادەنيەتتى ەلدەردىڭ قاتارىنا قوسۋعا بويىڭداعى بار كۇش - قۋاتىن، ءبىلىمىن سارقا جۇمسادى. بۇل باعىتتا تىڭنان جول سالىپ، سوعان بۇكىل سانالى ءومىرىن ارنادى. ىبىراي اۋىل شارۋاشىلىق، قولونەر مەكتەپتەرىن ۇيىمداستىرادى. ول قازاق جەرىندە العاش قىزدار مەكتەبىن اشقان.
جۇمىستىڭ وزەكتىلىگى: ىبىراي التىنسارين – عاسىرلار وتسە دە، زامان وزگەرسە دە ءوزى ءومىر سۇرگەن زامانى مەن ومىرىندە قازاق بالالارىنا “كەل، بالالار، وقىلىق” دەپ جار سالۋدان تىنباعان، سول ارقىلى قازاق بالالارىنىڭ ناداندىق قامىتىن كيۋىنە جول بەرمەگەن بىردەن - ءبىر تۇلعا بولىپ قالا بەرمەك. ونىڭ وسى قاناتتى سوزدەرى ءالى دە ءوز كۇشىن جويعان ەمەس. سوندىقتان، ىبىراي اتامىزدىڭ ءىسىن جالعاستىراتىن، ارمانىن ورىندايتىن بىزدەر ءۇشىن وسى جولدان ءوتۋ ۇلكەن قۇرمەت جانە زور مىندەت.
مەن ى. التىنسارين اتىنداعى دارىندى بالالارعا ارنالعان مەكتەپ - ينتەرناتتىڭ 6 «ۆ» سىنىپ وقۋشىسىمىن. مەكتەپتى ىبىراي اتانىڭ ءوزى 1889 جىلى اشقان. 1960 جىلدان باستاپ مەكتەپكە ۇلى اعارتۋشىنىڭ ەسىمى بەرىلدى. وسى مەكتەپتە وقىعاننان كەيىن مەنىڭ ىبىراي اتانىڭ ءومىربايانىنا، اعارتۋشىلىق قىزمەتىنە، شىعارماشىلىعىنا دەگەن قىزىعۋشىلىعىم وياندى. ىبىراي التىنسارينمەن تەرەڭ تانىسقىم كەلدى. وسىنى مەن جادىمدا ساقتاپ، الدىما مىناداي ماقسات قويىپ، جۇمىسىمدى جازدىم.
جۇمىستىڭ ماقساتى: حالقىن قالتقىسىز سۇيگەن، سول كەزدەگى ايانىشتى حالىنە كۇيىنگەن، بولاشاعىنا زور ءۇمىت ارتقان ىبىراي اتامىزدىڭ ومىرىنە، شىعارماشىلىق جولىنا جانە عىلىمي جەتىستىكتەرىنە شولۋ جاساۋ جانە قازىرگى ۋاقىتتاعى قازاق جاستارى ءۇشىن ىبىراي التىنسارين قالدىرعان وسيەتىنىڭ وزەكتى بولىپ تابىلاتىنىن كورسەتۋ.
جۇمىستىڭ مىندەتتەرى. قويىلعان ماقساتتان شىعا وتىرىپ، كەلەسىدەي مىندەتتەر قويىلدى جانە شەشىلدى:
ىبىراي ءالتىنساريننىڭ شىققان تەگى مەن قىزمەتىن قاراستىرۋ؛
عىلىمي زەرتتەۋ سالالارىن انىقتاۋ؛
شىعارمالارى مەن اۋدارمالارىن زەرتتەۋ؛
قازىرگى ۋاقىتتاعى ىبىراي التىنسارين ەڭبەكتەرىنىڭ ءرولى مەن ماڭىزدىلىعىن كورسەتۋ.
ءى. ىبىراي التىنسارين ءومىرىنىڭ ەرەكشە بەلەستەرى
1. 1. ءومىربايانى مەن وتباسى، تۋعان - تۋىسقاندارى
تالاي دانا – دانىشپان، دارابوز تاريحي تۇلعالاردى دۇنيەگە كەلتىرگەن دارحان قوستاناي توپىراعىندا ۇلتىمىزدىڭ العاش ءبىلىم قوڭىراۋىن سوققان ۇستاز ىبىراي التىنسارين دا تۋعان.
ىبىراي (شىن اتى يبراھيم) التىنسارين 1841 جىلى 20 قازاندا قوستاناي قالاسىنداعى زاتوبول اۋدانىندا دۇنيەگە كەلگەن. ىبىراي ءۇش جاسقا كەلگەندە اكەسى التىنسارى قايتىس بولادى. ونى كەنەسارى شاپقىنشىلىعىندا ءولتىرىپ كەتەدى. ىبىرايدى اكەسىنىڭ دوسى جەتىباي وتەمىس ۇلى قۇتقارىپ قالادى. اكەسى قايتىس بولعاننان كەيىن ءتالىم - تاربيەنى اتاسى بالعوجا بيدەن الادى. 1846 جىلى بالعوجا بي ورىنبورداعى شەكارا كومييسسياسى جانىنان اشىلاتىن مەكتەپكە ىبىرايدى جازدىرىپ قويادى. 1850 جىلى 22 - تامىزدا سول مەكتەپكە ىبىراي العاشقى 30 بالانىڭ ءبىرى بولىپ قابىلدانادى. ول ۋاقىتىن جان - جاقتى ءبىلىم الۋعا ەرەكشە ىنتامەن كىرىسەدى.
ىبىراي التىنسارين - ناعىز حالىقشىل جازۋشى، ءومىر شىندىعىن وزىق يدەيا تۇرعىسىنان تانىتا بىلگەن كەمەڭگەر سۋرەتكەر، اسا قاجىرلى قوعام قايراتكەرى، زامانىنىڭ ەڭ ماڭىزدى ماسەلەسىن كوتەرىپ، جىر توككەن ازامات اقىن، جاڭاشىل جازۋشى، سول جاڭانىڭ تىنىمسىز جارشىسى. ىبىراي التىنسارين قازاقتىڭ اعارتۋشىلىق تاريحىندا جانە ۇلتتىق مەكتەبىنىڭ قالىپتاسۋىندا تەرەڭ ءىز قالدىردى. ءوز بويىنداعى قۋاتىن حالىق ماقساتى ءۇشىن اياماي جۇمساعان ادال جاندى ازامات.
قازاق دالاسىندا تۇڭعىش رەت ورىس ۇلگىسىندەگى پاندىك ءبىلىم بەرەتىن مەكتەپتەر اشىپ، وعان ورىس ءالفاۆيتى نەگىزىندە وقۋلىقتار جازدى، ءوزى ساباق بەرىپ، جاڭا تالاپقا ساي كەلەتىن مۇعالىمدەر دايىنداۋعا كۇش سالدى. ىبىراي جاساعان وقۋلىق ەڭ الدىمەن، ورىستىڭ قالا بەردى ەۋروپا وقىمىستىلارىنىڭ پەداگوگيكالىق كوزقاراستارى مەن وقىتۋ، تاربيەلەۋ ءادىس - تاسىلدەرىنە نەگىزدەلىپ جاسالدى، ءبىراق ۇستاز ولاردى تالعام - تالداۋسىز، سول كۇيىنشە الا سالعان جوق كەرىسىنشە، وعان ەنەتىن ماتەريالداردى قازاق بالالارىنىڭ تۇسىنىك - تانىمىنا سايكەس ەتىپ الدى، ءوزى دە وسى تالاپقا وراي اڭگىمە، ولەڭدەر جازىپ قاراستىرعان حرەستوماتياسىنا قوستى. ءسويتىپ، ۇلى اعارتۋشى - ۇستاز حالقىمىزدى ءبىلىم بۇلاعىنان سۋسىنداتىپ، وزگە مادەنيەتتى ەلدەردىڭ قاتارىنا قوسۋعا بويىڭداعى بار كۇش - قۋاتىن، ءبىلىمىن سارقا جۇمسادى. بۇل باعىتتا تىڭنان جول سالىپ، سوعان بۇكىل سانالى ءومىرىن ارنادى. ىبىراي اۋىل شارۋاشىلىق، قولونەر مەكتەپتەرىن ۇيىمداستىرادى. ول قازاق جەرىندە العاش قىزدار مەكتەبىن اشقان.
جۇمىستىڭ وزەكتىلىگى: ىبىراي التىنسارين – عاسىرلار وتسە دە، زامان وزگەرسە دە ءوزى ءومىر سۇرگەن زامانى مەن ومىرىندە قازاق بالالارىنا “كەل، بالالار، وقىلىق” دەپ جار سالۋدان تىنباعان، سول ارقىلى قازاق بالالارىنىڭ ناداندىق قامىتىن كيۋىنە جول بەرمەگەن بىردەن - ءبىر تۇلعا بولىپ قالا بەرمەك. ونىڭ وسى قاناتتى سوزدەرى ءالى دە ءوز كۇشىن جويعان ەمەس. سوندىقتان، ىبىراي اتامىزدىڭ ءىسىن جالعاستىراتىن، ارمانىن ورىندايتىن بىزدەر ءۇشىن وسى جولدان ءوتۋ ۇلكەن قۇرمەت جانە زور مىندەت.
مەن ى. التىنسارين اتىنداعى دارىندى بالالارعا ارنالعان مەكتەپ - ينتەرناتتىڭ 6 «ۆ» سىنىپ وقۋشىسىمىن. مەكتەپتى ىبىراي اتانىڭ ءوزى 1889 جىلى اشقان. 1960 جىلدان باستاپ مەكتەپكە ۇلى اعارتۋشىنىڭ ەسىمى بەرىلدى. وسى مەكتەپتە وقىعاننان كەيىن مەنىڭ ىبىراي اتانىڭ ءومىربايانىنا، اعارتۋشىلىق قىزمەتىنە، شىعارماشىلىعىنا دەگەن قىزىعۋشىلىعىم وياندى. ىبىراي التىنسارينمەن تەرەڭ تانىسقىم كەلدى. وسىنى مەن جادىمدا ساقتاپ، الدىما مىناداي ماقسات قويىپ، جۇمىسىمدى جازدىم.
جۇمىستىڭ ماقساتى: حالقىن قالتقىسىز سۇيگەن، سول كەزدەگى ايانىشتى حالىنە كۇيىنگەن، بولاشاعىنا زور ءۇمىت ارتقان ىبىراي اتامىزدىڭ ومىرىنە، شىعارماشىلىق جولىنا جانە عىلىمي جەتىستىكتەرىنە شولۋ جاساۋ جانە قازىرگى ۋاقىتتاعى قازاق جاستارى ءۇشىن ىبىراي التىنسارين قالدىرعان وسيەتىنىڭ وزەكتى بولىپ تابىلاتىنىن كورسەتۋ.
جۇمىستىڭ مىندەتتەرى. قويىلعان ماقساتتان شىعا وتىرىپ، كەلەسىدەي مىندەتتەر قويىلدى جانە شەشىلدى:
ىبىراي ءالتىنساريننىڭ شىققان تەگى مەن قىزمەتىن قاراستىرۋ؛
عىلىمي زەرتتەۋ سالالارىن انىقتاۋ؛
شىعارمالارى مەن اۋدارمالارىن زەرتتەۋ؛
قازىرگى ۋاقىتتاعى ىبىراي التىنسارين ەڭبەكتەرىنىڭ ءرولى مەن ماڭىزدىلىعىن كورسەتۋ.
ءى. ىبىراي التىنسارين ءومىرىنىڭ ەرەكشە بەلەستەرى
1. 1. ءومىربايانى مەن وتباسى، تۋعان - تۋىسقاندارى
تالاي دانا – دانىشپان، دارابوز تاريحي تۇلعالاردى دۇنيەگە كەلتىرگەن دارحان قوستاناي توپىراعىندا ۇلتىمىزدىڭ العاش ءبىلىم قوڭىراۋىن سوققان ۇستاز ىبىراي التىنسارين دا تۋعان.
ىبىراي (شىن اتى يبراھيم) التىنسارين 1841 جىلى 20 قازاندا قوستاناي قالاسىنداعى زاتوبول اۋدانىندا دۇنيەگە كەلگەن. ىبىراي ءۇش جاسقا كەلگەندە اكەسى التىنسارى قايتىس بولادى. ونى كەنەسارى شاپقىنشىلىعىندا ءولتىرىپ كەتەدى. ىبىرايدى اكەسىنىڭ دوسى جەتىباي وتەمىس ۇلى قۇتقارىپ قالادى. اكەسى قايتىس بولعاننان كەيىن ءتالىم - تاربيەنى اتاسى بالعوجا بيدەن الادى. 1846 جىلى بالعوجا بي ورىنبورداعى شەكارا كومييسسياسى جانىنان اشىلاتىن مەكتەپكە ىبىرايدى جازدىرىپ قويادى. 1850 جىلى 22 - تامىزدا سول مەكتەپكە ىبىراي العاشقى 30 بالانىڭ ءبىرى بولىپ قابىلدانادى. ول ۋاقىتىن جان - جاقتى ءبىلىم الۋعا ەرەكشە ىنتامەن كىرىسەدى.
نازار اۋدارىڭىز! جاسىرىن ءماتىندى كورۋ ءۇشىن سىزگە سايتقا تىركەلۋ قاجەت.
You Might Also Like
