ىبىراي ءالتىنساريننىڭ ءومىرى مەن ولەڭدەرىنىڭ كوركەمدىك ەرەكشەلىگى
ىبىراي ءالتىنساريننىڭ ءومىرى مەن ولەڭدەرىنىڭ كوركەمدىك ەرەكشەلىگى
8 سىنىپ
ساباقتىڭ ماقساتى: قازاق دالاسىنىڭ دارا ۇستازى ىبىراي ءالتىنساريننىڭ ۇستازدىق جولى مەن قازاق دالاسىنىڭ، كەلەشەك ۇرپاقتىڭ قامى ءۇشىن جۇرگىزىلگەن ەڭبەكتەرى تۋرالى وقۋشىلارعا تۇسىندىرە وتىرىپ، ساباققا دەگەن قىزىعۋشىلىقتارىن ارتتىرۋ.
ا) بىلىمدىلىگى: ىبىراي ءالتىنساريننىڭ ادامگەرشىلىك، اقىندىق قاسيەتتەرىن تانىتۋ جانە ءتىل شەبەرلىگىن ۇعىندىرۋ.
ءا) دامىتۋشىلىق: وقۋشىلاردىڭ وي تۇجىرىمدارىن، ادەبي ءتىل بايلىقتارىن، ەستە ساقتاۋ قابىلەتتەرىن، كوركەم ءسوز وقۋ شەبەرلىگىن دامىتۋ.
ب) تاربيەلىك: اقىن – جازۋشىلاردىڭ، جالپى ونەردى قۇرمەتتەي بىلۋگە، باسقا دا ۇلى ادامداردىڭ كوزقاراسىن سىيلاي بىلۋگە تاربيەلەۋ.
ساباقتىڭ مىندەتتەرى: زەيىن قويىپ تىڭداۋ، مانەرلەپ وقۋ، مازمۇنداما بەرۋ، ونەگەلى ءبىلىم الۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى: ارالاس ساباق
ساباقتىڭ ءادىسى: سۇراق – جاۋاپ، توپتاستىرۋ.
ساباقتىڭ كورنەكىلىكتەرى: ادەبي كىتاپتار، ۇلەستىرمەلى قاعازدار، سۋرەت، بۇكتەمەلەر جانە ولەڭ جولدارى جازىلعان قاعازدار.
ءپانارالىق بايلانىس: تاريح، قازاق ءتىلى، ادەبيەت تەورياسى.
ساباقتىڭ بارىسى:
ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى: وقۋشىلاردى ساباققا ازىرلەۋ، وقۋ قۇرال – جابدىقتارىن تەكسەرۋ، ءبىر – بىرىنە جاقسى تىلەكتەر ايتۋ.
ءۇي تاپسىرماسىن سۇراۋ: ەسسە جازىپ كەلۋ
جاڭا ساباق ىبىراي التىنسارين (1841 – 1889)
ىبىراي التىنسارين – قازاق بالالار ادەبيەتىنىڭ اتاسى، ۇلى ۇستاز. ىبىراي التىنسارين 1841 جىلى قوستاناي وبلىسى، قوستاناي اۋدانىندا دۇنيەگە كەلگەن. ءوز اكەسى التىنسارى 4 – جاسار كەزىندە قايتىس بولادى دا، ىبىراي اتاسى بالقوجا ءبيدىڭ تاربيەسىندە وسەدى.
1844 جىلى ورىنبوردا قازاق بالالارىنا ارنالعان جەتى جىلدىق مەكتەپ اشۋ تۋرالى پاتشا ەرەجەسى بەكىتىلەدى. بالقوجا بي وسى اشىلماق مەكتەپكە 1846 جىلى بەس جاسار نەمەرەسى ىبىرايدى جازعىزىپ قويادى. 1850 جىلى 23 تامىزدا ورىس – قازاق مەكتەبى اشىلىپ، قازاقتان 30 بالا الىنادى، سولاردىڭ ءبىرى ىبىراي بولادى.
قازاق بالالارىن ورىسشا وقىتۋ ارقىلى ولاردان قازاق دالاسىن بيلەيتىن پاتشا شەنەۋىكتەرىنە كومەكشى اكىمدەر دايارلاۋ ماقساتىمەن اشىلعان مەكتەپكە بالقوجا بي دە نەمەرەسىن وسى ۇمىتپەن بەرگەن. ءبىراق ىبىراي مەكتەپتى جان – جاقتى ءبىلىم الۋعا پايدالانعان. سوندىقتان ول ساباقتى ەرەكشە ىنتامەن وقيدى. ءسويتىپ، مەكتەپتى 1857 جىلى «وتە جاقسى» دەگەن باعامەن بىتىرەدى
ىبىراي مەكتەپ بىتىرگەننەن كەيىن، اتاسى بالقوجا ءبيدىڭ حاتشىسى بولادى. كەيىن ورىنبور وبلىسىنىڭ باسقارماسىنا كىشى ءتىلماشتىق قىزمەتىنە اۋىسادى. 1860 جىلى ىبىرايعا ورىنبور وبلىسىنىڭ باسقارماسى تورعايدا قازاق بالالارى ءۇشىن باستاۋىش مەكتەپ اشۋدى تاپسىرادى، سونىمەن بىرگە ونى وسى مەكتەپكە ورىس ءتىلىنىڭ ءمۇعالىمى ەتىپ بەلگىلەيدى. بۇل مەكتەپ 1864 جىلى 8 – قاڭتاردا اشىلادى. ىبىراي ون ءتورت بالا وقىتادى. ىبىرايدىڭ جازعان ءبىر حاتىندا: «ون ءتورت بالا وقىتامىن. بالا وقىتۋعا قويعا شاپقان اش قاسقىرداي ءتيىستىم. بالالاردا مەنىڭ ايىزىمدى قاندىرىپ، وقۋدى تەز مەڭگەرىپ الدى» - دەگەن ەكەن.
ىبىراي التىنسارين ءوز ءومىرىنىڭ ءبارىن كەلەشەك ۇرپاق ءۇشىن ارنادى. بالالارعا ارناپ جازعان ولەڭدەرى، اڭگىمەلەرى جانە ورىس ادەبيەتتەرىنەن اۋدارعان بالالارعا لايىقتى كوركەم شىعارمالار دا بار. ىبىراي – حالقىنا ءبىلىم بەرىپ، مادەنيەتتى ەل قاتارىنا جەتكىزۋدى ارمانداپ، بار ونەرىن سول جولعا ارناعان ادام.
ىبىراي ءالتىنساريننىڭ ەڭ العاش شىققان كىتابى «قازاق حرەستوماتياسى» 1879 جىلى ورىنبوردا جارىق كورگەن.
ىبىراي ءالتىنساريننىڭ ولەڭدەرى مەن شىعارمالارى: «كەل، بالالار، وقىلىق»، «ونەر – ءبىلىم بار جۇرتتار»، «قىپشاق سەيىتقۇل»، «اسان مەن ۇسەن»، «اعاش ءۇي مەن كەيىز ءۇي»، «ءاي، جىگىتتەر»، «زالىم تورەگە»، «وزەن»، «جاز». ت. ب.
ىبىراي التىنسارين 1889 جىلى شىلدە ايىنىڭ 30 – ى كۇنى قوستانايدا دۇنيە سالادى
سوزدىكپەن جۇمىس
دۇنيەگە كەلدى - پوياۆيلسيا نا سۆەت، روديلسيا
ءتىلماش - پەريەۆودچيك
شىعىستانۋشى - ۆوستوكوۆەد
اعارتۋ - پروسۆەششەنيە
دارىندى - ودارەننىي، تالانتليۆىي
زيالى – ينتەلليگەنتنىي
تالاپ - سترەملەنيە
«جۇزدەن جۇيرىك - مىڭنان تۇلپار» ويىنى
(ماقال - ماتەل، جۇمباقتار ارقىلى بالالاردىڭ قىزىعۋشىلىعىن جانە ويلاۋ قابىلەتتەرىن دامىتۋ)
1. اشۋ دۇشپان.........
2. كورە - كورە كوسەم بولار،........
3. ەرتە تۇردىم - ەكى ايىر جولعا ءتۇستىم (شالبار)
4. وتىز ومىرتقا، قىرىق قابىرعا، ءبارىن باستاعان اۋىز ومىرتقا (كيىز ءۇي)
5. ايدىن كولدە التىن تاس، اۋ سالسا دا - الىنباس (ءتىس)
6. تۇيەدەي بوي بەرگەنشە،......
7. جاقسىعا ەرسەڭ، جەتەرسىڭ مۇراتقا،......
8. جاقسىنىڭ جاقسىلىعىن ايت نۇرى تاسسىن،..........
1 سلايد: ىبىراي ولەڭدەرىنە بايلانىستى كەستەلەر تولتىرۋ
2 سلايد: ى. ءالتىنساريننىڭ ەڭبەكتەرى
3 سلايد: ى. ءالتىنساريننىڭ ولەڭدەرى.(مانەرلەپ وقۋ)
سەرگىتۋ ءساتى: «بالاپان» ءبيى
4سلايد: ى. ءالتىنساريننىڭ اڭگىمەلەرى
ساباقتى بەكىتۋ سۇراقتارى «كىم جىلدام؟» ويىنى سۇراق - جاۋاپ ارقىلى.
ىبىراي التىنسارين كىم؟ اتاسىنىڭ اتى كىم؟ ىبىرايدى اتاسى باۋىرىنا نەلىكتەن باستى، اتاسىنىڭ تاربيەسىندە بولۋدىڭ سەبەبى. ىبىراي العاشقى قازاق دالاسىندا اشىلعان مەكتەپتە نەشە بالا وقىتتى؟
بالالاردىڭ جاڭا ساباقتان العان ءبىلىمى، ونىڭ بەرگەن تاربيەسى، اقىننىڭ شىعارمالارىنان جاقسى قاسيەتتەردى ءوز بويىنا ءسىڭىرۋ ماقساتىندا ينسەرت ءادىسىن قولدانامىن.
6سلايد: توپتاستىرۋ ستراتەگياسى
بالالاردىڭ ويلاۋ قابىلەتتەرىن دامىتا وتىرىپ، جاڭا ساباقتى ەستە ساقتاۋ ماقساتىندا ءسوزجۇمباق شەشۋ.
ءسوزجۇمباق
ءسوزجۇمباق
ع ا ل ى م
ب ءى ل ءى م گ ە
و ر ى ن ب و ر
ا ل ت ى ن س ا ر ى
ج ا ز
ق و س ت ا ن ا ي
1. ى. التىنسارين كىم؟
2. ى. التىنسارين جاستاردى نەگە شاقىردى؟
3. 1850جىلى ورىس - قازاق مەكتەبى قاي قالادا اشىلدى؟
4. ى. ءالتىنساريننىڭ اكەسىنىڭ ەسىمى؟
5. ىبىرايدىڭ تابيعاتقا بايلانىستى ولەڭى؟
6. اقىن تۋىلعان قالا؟
ساباقتى قورىتىندىلاۋ جانە باعالاۋ: قازاق حالقىنىڭ ۇلى ماقتانىشى، ۇلى ۇستازى،
تۇڭعىش اعارتۋشى – عالىم، شەبەر جازۋشى ىبىراي التىنسارين قالامىنان كوپتەگەن ماڭىزدى كوركەم شىعارمالار تۋدى. قازاق دالاسىنا تۇڭعىش رەت مەكتەپ اشقان ىبىراي ءالتىنساريننىڭ كەلەشەك ۇرپاق ءۇشىن اتقارعان ەڭبەگى كۇنى بۇگىنگە دەيىن ءوز ماڭىزىن جويعان جوق.
ۇيگە تاپسىرما: ىبىرايدىڭ ولەڭدەرىنىڭ مازمۇنىن ءتۇسىنىپ كەلۋ. ىبىرايدىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعى جايلى وقىپ كەلىڭدەر. «وزەن» اتتى ولەڭىن جاتقا، مانەرلەپ ايتۋ. «دالانىڭ دارا ۇستازى» اتتى تاقىرىپتا شاعىن شىعارما جازىپ كەلۋ.
وقو، ماقتارال اۋدانى، قازىبەك بي ا/و، تاۋباي اتا اۋىلى
«№9 م. جۇمابايەۆ اتىنداعى جالپى ورتا مەكتەبى»
ءمۇعالىمى: تۋلەمەتوۆا ناعيما ۋميرزاحوۆنا
8 سىنىپ
ساباقتىڭ ماقساتى: قازاق دالاسىنىڭ دارا ۇستازى ىبىراي ءالتىنساريننىڭ ۇستازدىق جولى مەن قازاق دالاسىنىڭ، كەلەشەك ۇرپاقتىڭ قامى ءۇشىن جۇرگىزىلگەن ەڭبەكتەرى تۋرالى وقۋشىلارعا تۇسىندىرە وتىرىپ، ساباققا دەگەن قىزىعۋشىلىقتارىن ارتتىرۋ.
ا) بىلىمدىلىگى: ىبىراي ءالتىنساريننىڭ ادامگەرشىلىك، اقىندىق قاسيەتتەرىن تانىتۋ جانە ءتىل شەبەرلىگىن ۇعىندىرۋ.
ءا) دامىتۋشىلىق: وقۋشىلاردىڭ وي تۇجىرىمدارىن، ادەبي ءتىل بايلىقتارىن، ەستە ساقتاۋ قابىلەتتەرىن، كوركەم ءسوز وقۋ شەبەرلىگىن دامىتۋ.
ب) تاربيەلىك: اقىن – جازۋشىلاردىڭ، جالپى ونەردى قۇرمەتتەي بىلۋگە، باسقا دا ۇلى ادامداردىڭ كوزقاراسىن سىيلاي بىلۋگە تاربيەلەۋ.
ساباقتىڭ مىندەتتەرى: زەيىن قويىپ تىڭداۋ، مانەرلەپ وقۋ، مازمۇنداما بەرۋ، ونەگەلى ءبىلىم الۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى: ارالاس ساباق
ساباقتىڭ ءادىسى: سۇراق – جاۋاپ، توپتاستىرۋ.
ساباقتىڭ كورنەكىلىكتەرى: ادەبي كىتاپتار، ۇلەستىرمەلى قاعازدار، سۋرەت، بۇكتەمەلەر جانە ولەڭ جولدارى جازىلعان قاعازدار.
ءپانارالىق بايلانىس: تاريح، قازاق ءتىلى، ادەبيەت تەورياسى.
ساباقتىڭ بارىسى:
ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى: وقۋشىلاردى ساباققا ازىرلەۋ، وقۋ قۇرال – جابدىقتارىن تەكسەرۋ، ءبىر – بىرىنە جاقسى تىلەكتەر ايتۋ.
ءۇي تاپسىرماسىن سۇراۋ: ەسسە جازىپ كەلۋ
جاڭا ساباق ىبىراي التىنسارين (1841 – 1889)
ىبىراي التىنسارين – قازاق بالالار ادەبيەتىنىڭ اتاسى، ۇلى ۇستاز. ىبىراي التىنسارين 1841 جىلى قوستاناي وبلىسى، قوستاناي اۋدانىندا دۇنيەگە كەلگەن. ءوز اكەسى التىنسارى 4 – جاسار كەزىندە قايتىس بولادى دا، ىبىراي اتاسى بالقوجا ءبيدىڭ تاربيەسىندە وسەدى.
1844 جىلى ورىنبوردا قازاق بالالارىنا ارنالعان جەتى جىلدىق مەكتەپ اشۋ تۋرالى پاتشا ەرەجەسى بەكىتىلەدى. بالقوجا بي وسى اشىلماق مەكتەپكە 1846 جىلى بەس جاسار نەمەرەسى ىبىرايدى جازعىزىپ قويادى. 1850 جىلى 23 تامىزدا ورىس – قازاق مەكتەبى اشىلىپ، قازاقتان 30 بالا الىنادى، سولاردىڭ ءبىرى ىبىراي بولادى.
قازاق بالالارىن ورىسشا وقىتۋ ارقىلى ولاردان قازاق دالاسىن بيلەيتىن پاتشا شەنەۋىكتەرىنە كومەكشى اكىمدەر دايارلاۋ ماقساتىمەن اشىلعان مەكتەپكە بالقوجا بي دە نەمەرەسىن وسى ۇمىتپەن بەرگەن. ءبىراق ىبىراي مەكتەپتى جان – جاقتى ءبىلىم الۋعا پايدالانعان. سوندىقتان ول ساباقتى ەرەكشە ىنتامەن وقيدى. ءسويتىپ، مەكتەپتى 1857 جىلى «وتە جاقسى» دەگەن باعامەن بىتىرەدى
ىبىراي مەكتەپ بىتىرگەننەن كەيىن، اتاسى بالقوجا ءبيدىڭ حاتشىسى بولادى. كەيىن ورىنبور وبلىسىنىڭ باسقارماسىنا كىشى ءتىلماشتىق قىزمەتىنە اۋىسادى. 1860 جىلى ىبىرايعا ورىنبور وبلىسىنىڭ باسقارماسى تورعايدا قازاق بالالارى ءۇشىن باستاۋىش مەكتەپ اشۋدى تاپسىرادى، سونىمەن بىرگە ونى وسى مەكتەپكە ورىس ءتىلىنىڭ ءمۇعالىمى ەتىپ بەلگىلەيدى. بۇل مەكتەپ 1864 جىلى 8 – قاڭتاردا اشىلادى. ىبىراي ون ءتورت بالا وقىتادى. ىبىرايدىڭ جازعان ءبىر حاتىندا: «ون ءتورت بالا وقىتامىن. بالا وقىتۋعا قويعا شاپقان اش قاسقىرداي ءتيىستىم. بالالاردا مەنىڭ ايىزىمدى قاندىرىپ، وقۋدى تەز مەڭگەرىپ الدى» - دەگەن ەكەن.
ىبىراي التىنسارين ءوز ءومىرىنىڭ ءبارىن كەلەشەك ۇرپاق ءۇشىن ارنادى. بالالارعا ارناپ جازعان ولەڭدەرى، اڭگىمەلەرى جانە ورىس ادەبيەتتەرىنەن اۋدارعان بالالارعا لايىقتى كوركەم شىعارمالار دا بار. ىبىراي – حالقىنا ءبىلىم بەرىپ، مادەنيەتتى ەل قاتارىنا جەتكىزۋدى ارمانداپ، بار ونەرىن سول جولعا ارناعان ادام.
ىبىراي ءالتىنساريننىڭ ەڭ العاش شىققان كىتابى «قازاق حرەستوماتياسى» 1879 جىلى ورىنبوردا جارىق كورگەن.
ىبىراي ءالتىنساريننىڭ ولەڭدەرى مەن شىعارمالارى: «كەل، بالالار، وقىلىق»، «ونەر – ءبىلىم بار جۇرتتار»، «قىپشاق سەيىتقۇل»، «اسان مەن ۇسەن»، «اعاش ءۇي مەن كەيىز ءۇي»، «ءاي، جىگىتتەر»، «زالىم تورەگە»، «وزەن»، «جاز». ت. ب.
ىبىراي التىنسارين 1889 جىلى شىلدە ايىنىڭ 30 – ى كۇنى قوستانايدا دۇنيە سالادى
سوزدىكپەن جۇمىس
دۇنيەگە كەلدى - پوياۆيلسيا نا سۆەت، روديلسيا
ءتىلماش - پەريەۆودچيك
شىعىستانۋشى - ۆوستوكوۆەد
اعارتۋ - پروسۆەششەنيە
دارىندى - ودارەننىي، تالانتليۆىي
زيالى – ينتەلليگەنتنىي
تالاپ - سترەملەنيە
«جۇزدەن جۇيرىك - مىڭنان تۇلپار» ويىنى
(ماقال - ماتەل، جۇمباقتار ارقىلى بالالاردىڭ قىزىعۋشىلىعىن جانە ويلاۋ قابىلەتتەرىن دامىتۋ)
1. اشۋ دۇشپان.........
2. كورە - كورە كوسەم بولار،........
3. ەرتە تۇردىم - ەكى ايىر جولعا ءتۇستىم (شالبار)
4. وتىز ومىرتقا، قىرىق قابىرعا، ءبارىن باستاعان اۋىز ومىرتقا (كيىز ءۇي)
5. ايدىن كولدە التىن تاس، اۋ سالسا دا - الىنباس (ءتىس)
6. تۇيەدەي بوي بەرگەنشە،......
7. جاقسىعا ەرسەڭ، جەتەرسىڭ مۇراتقا،......
8. جاقسىنىڭ جاقسىلىعىن ايت نۇرى تاسسىن،..........
1 سلايد: ىبىراي ولەڭدەرىنە بايلانىستى كەستەلەر تولتىرۋ
2 سلايد: ى. ءالتىنساريننىڭ ەڭبەكتەرى
3 سلايد: ى. ءالتىنساريننىڭ ولەڭدەرى.(مانەرلەپ وقۋ)
سەرگىتۋ ءساتى: «بالاپان» ءبيى
4سلايد: ى. ءالتىنساريننىڭ اڭگىمەلەرى
ساباقتى بەكىتۋ سۇراقتارى «كىم جىلدام؟» ويىنى سۇراق - جاۋاپ ارقىلى.
ىبىراي التىنسارين كىم؟ اتاسىنىڭ اتى كىم؟ ىبىرايدى اتاسى باۋىرىنا نەلىكتەن باستى، اتاسىنىڭ تاربيەسىندە بولۋدىڭ سەبەبى. ىبىراي العاشقى قازاق دالاسىندا اشىلعان مەكتەپتە نەشە بالا وقىتتى؟
بالالاردىڭ جاڭا ساباقتان العان ءبىلىمى، ونىڭ بەرگەن تاربيەسى، اقىننىڭ شىعارمالارىنان جاقسى قاسيەتتەردى ءوز بويىنا ءسىڭىرۋ ماقساتىندا ينسەرت ءادىسىن قولدانامىن.
6سلايد: توپتاستىرۋ ستراتەگياسى
بالالاردىڭ ويلاۋ قابىلەتتەرىن دامىتا وتىرىپ، جاڭا ساباقتى ەستە ساقتاۋ ماقساتىندا ءسوزجۇمباق شەشۋ.
ءسوزجۇمباق
ءسوزجۇمباق
ع ا ل ى م
ب ءى ل ءى م گ ە
و ر ى ن ب و ر
ا ل ت ى ن س ا ر ى
ج ا ز
ق و س ت ا ن ا ي
1. ى. التىنسارين كىم؟
2. ى. التىنسارين جاستاردى نەگە شاقىردى؟
3. 1850جىلى ورىس - قازاق مەكتەبى قاي قالادا اشىلدى؟
4. ى. ءالتىنساريننىڭ اكەسىنىڭ ەسىمى؟
5. ىبىرايدىڭ تابيعاتقا بايلانىستى ولەڭى؟
6. اقىن تۋىلعان قالا؟
ساباقتى قورىتىندىلاۋ جانە باعالاۋ: قازاق حالقىنىڭ ۇلى ماقتانىشى، ۇلى ۇستازى،
تۇڭعىش اعارتۋشى – عالىم، شەبەر جازۋشى ىبىراي التىنسارين قالامىنان كوپتەگەن ماڭىزدى كوركەم شىعارمالار تۋدى. قازاق دالاسىنا تۇڭعىش رەت مەكتەپ اشقان ىبىراي ءالتىنساريننىڭ كەلەشەك ۇرپاق ءۇشىن اتقارعان ەڭبەگى كۇنى بۇگىنگە دەيىن ءوز ماڭىزىن جويعان جوق.
ۇيگە تاپسىرما: ىبىرايدىڭ ولەڭدەرىنىڭ مازمۇنىن ءتۇسىنىپ كەلۋ. ىبىرايدىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعى جايلى وقىپ كەلىڭدەر. «وزەن» اتتى ولەڭىن جاتقا، مانەرلەپ ايتۋ. «دالانىڭ دارا ۇستازى» اتتى تاقىرىپتا شاعىن شىعارما جازىپ كەلۋ.
وقو، ماقتارال اۋدانى، قازىبەك بي ا/و، تاۋباي اتا اۋىلى
«№9 م. جۇمابايەۆ اتىنداعى جالپى ورتا مەكتەبى»
ءمۇعالىمى: تۋلەمەتوۆا ناعيما ۋميرزاحوۆنا
نازار اۋدارىڭىز! جاسىرىن ءماتىندى كورۋ ءۇشىن سىزگە سايتقا تىركەلۋ قاجەت.