ىزعار
رومان
جۇزدەگەن جىلدار بويى بۇل سوعىس ونەردىڭ بارلىق تۇرلەرى ءۇشىن — ەپوپەيا مەن تراگەديادان باستاپ، ليريكالىق شۋماقتارعا دەيىن وزەكتى تاقىرىپ بولىپ قالا بەرەدى.
الەكسەي تولستوي.
پرولوگ
ءيا، ناشەكەڭنىڭ كوزى جاڭا عانا ءىلىندى. قارتايىپ-اق قالىپتى جارىقتىق. ءوزى دە شۇيكەدەي شال ەدى، ودان ءارى شوگە تۇسكەن بە دەيمىن. ءبىر كەزدەگى بۋرىل قارا ساقالى اپپاق بولىپتى. باسى دا اپپاق. ەندى عانا بايقاپ وتىرمىن، بەتىنىڭ ءسولى تاۋسىلىپ، كۇلدىرەپ، جۇقارا ءتۇسىپتى. ءسۇيىنباي اقىننىڭ كارىلىك جونىندەگى ولەڭىنىڭ سوڭعى جولدارى ويىما ورالا كەتتى:
سەكسەننەن توقسان اسىپ كەلگەنىمدە،
كۇنگە قۋراپ كۇيگەن كوندەي بولدىم.
ءبىراق «كون» دەگەن ءسوزدى ناشەن قارتقا جۋىتقىم كەلمەيدى.
ول ماعان سول باياعى ناشەكەڭ سياقتانادى دا تۇرادى. سوعىس كەزىندەگى ءبىر اۋىلدى ءبىر ءوزى سۇيرەگەن كادىمگى ناشەكەڭ. مەنىڭ ول كەزدەگى تۇسىنىگىم بويىنشا قاي جەر قيىن بولسا، كولحوز سول جەرگە ناشەكەڭدى سالاتىن. ول بريگادير دە، زاۆحوز دا بولدى، قويما دا ۇستادى، قىرمان دا كۇزەتتى، تەمىرجول ستانسياسىنا ءدان دە تارتتى. ول كەزدە قازىرگىدەي ماشينا جوق. استىق — جازدا اربامەن، قىستا شانامەن تارتىلادى. جاز ءويتىپ-بۇيتىپ ءوتۋشى ەدى، ەڭ قيىنى قىس بولاتىن.
ءجۇز ەلۋ شاقىرىم جەردەگى لەپسى ستانسياسىنا بىرنەشە شانا لاۋمەن جونەلتىلەدى. وعان جەگىلەتىن جەكەمەنشىكتى بۋاز بيەلەر. ويتكەنى، جاز بويى تىنىم كەرمەگەن كولحوز اتتارى قىسقا بۇرلىعىپ جەتەدى، الىس جولعا جارامايدى. سودان بارىپ اۋىز جەكەمەنشىك بيەلەرگە سالىنادى. ادەتتە ولار كۇيلى، تىڭ بولادى. ءبىراق سۇراپ الۋ وڭايعا تۇسپەيتىن ەدى. بريگاديرلەر مەن ەسەپشىلەر ولەردەگى ءسوزىن ايتىپ جۇرەتىن. بالا-شاعا قاراپ وتىرعان جالعىز بيەنى كىم بەرە قويعىسى كەلەدى. جول ۇزاق، جۇك اۋىر، ىستىقتاي وتقا قويىلسا بولدى، قۇلىن تاستادى دەي بەر.
ال مايدان تالابى — قالايدا استىقتى ستانسياعا جەتكىزۋ. نە ىستەۋ كەرەك؟ بريگاديرلەر مەن ەسەپشىلەر ەكى ءتۇرلى ءادىس قولداناتىن. ءبىرى — الدەكىم بيەسىن بەرمەۋگە اينالعاندا، «كوز جاسىڭدى كول قىلىپ كۇتىپ وتىرعان بالاڭ اسكەردەن امان كەلسىن» دەگەن ءسوز. قانداي قاتتى ادام بولسا دا، وسى سوزبەن جىبىتەتىن ولاردى. ەكىنشىسى — «بۇل جولدى باستاپ باراتىن ناشەكەڭ» دەگەن ءسوز. ناشەكەڭ بارسا، بيەلەردىڭ امان-ەسەن، كۇيى قاشپاي قايتاتىنىنا جۇرتتىڭ ءبارى سەنەتىن. ول كىسى جول بويى ءار مالدىڭ قاس-قاباعىنا قاراپ، ارتىق قامشى سالدىرمايدى. جەم-شوپ جەتكىلىكتى بولادى. ءوزى توسەنبەسە دە، دالادا جىلقى بالاسىن جابۋسىز قالدىرمايدى. ناشەكەڭ ءوزى شىققان ساپارعا ەكى بيەسىن بىردەي الا جۇرەدى. باسقالاردىڭ دا تارتىنباۋىنا تۇرتكى بۇل. ستانسياعا دەيىنگى جول بويى، ەل-جۇرت ول كىسىگە تانىس. ناشەكەڭدى ءبارى بىلەدى. سول سەبەپتى دە «ول كىسىمەن ساپاردا بولۋ — جەڭىل» دەيتىن جۇرت.
ءبىر ساپار قىسقى لاۋدا ناشەكەڭنىڭ قاسىنا ەرگەنىم بار. ۇمىتپاسام، فيەۆرال ايىنىڭ ءىشى. بەس شانا جولعا شىقتىق. سول جىلى قار دا كەلىستىرىپ جاۋعان-دى. ءار شاناعا ەكى بيەدەن جەگىلەدى. بەس شانانى ءۇش ادام ايداپ بارماقپىز. ناشەكەڭ، مەن جانە تەڭگە دەگەن سالت ايەل — ۇشەۋمىز. ول كەزدە مەنىڭ 13-14 جاسار كەزىم. اكەم جارىقتىق مالجاندى كىسى ەدى. شانانىڭ ءبىر جاعىنا ءبىزدىڭ تورى بيە جەگىلەتىن بولعاندىقتان، باس-كوز بولاسىڭ دەپ قوسىپ جىبەردى. بريگادير «قاپتى تيەپ، تۇسىرگەندە قايرات كورسەتەتىن ەڭ بولماسا كەلىنىڭىز بارسىن» دەپ قولقالاعان-دى، وعان اكەم بولمادى.
— ايەلدىڭ اتى — ايەل. ودان مالعا ۇيىرسەك بولىپ وسكەن بالانىڭ ءوزى ارتىق.
قويشى، سونىمەن جولعا شىقتىق. استىق تيەگەن جەردە مەنەن ەش سەپتىك بولمادى. جيىرما بەس سەنتنەر ءداندى ناشەكەڭ تەڭگە ەكەۋى عانا تيەدى. وندا دا:
— قاراعىم، سەنىڭ زاتىڭ — ايەل، اۋىر جۇك كوتەرمە. مەنىڭ ارقاما سالىپ تۇرساڭ بولعانى، — دەپ تەڭگەگە دە كوپ اۋىرلىق تۇسىرمەدى. كىشكەنتاي عانا شالدىڭ كيىكتىڭ اسىعىنداي شىمىر ەكەنىن سوندا كورگەنىم بار.
مىناۋ كوز الدىمدا ۇيىقتاپ كەتكەن سول ناشەكەڭ. سۋالعان ۇرتى اندا-ساندا تومپايىپ، ەرنىنىڭ اراسىنان تىرس-تىرس دەم شىعادى. مەنىڭ ۇيقىم شايداي اشىلىپ كەتكەن. ۋاقىت ءبىراز بولىپ قالسا دا جاتقىم جوق. ياپىر-اۋ، بايقاماپپىن عوي. سول ءبىر كۇندەردىڭ ءوزى ەل باسىنان وتكەن ۇلكەن قيىندىقتىڭ كۋاسى ەكەن-اۋ، ءا. ناشەكەڭ كوپتەن قاراماي كەتكەن قىمباتتى كىتاپتى قايتا اقتارتقانداي بولدى.
ءيا، ناشەكەڭمەن بىرگە بولعان جاڭاعى ساپار نەمەن تىندى دەيسىز عوي.
انتونوۆقا دايىنداۋ پۋنكتىنەن 5-6 شاقىرىم جەردەگى «اعارتۋ» دەگەن كولحوزعا كەلدىك. وسى كولحوزدىڭ باتىسقا شىعا بەرىستە «قالماق قورعان» دەگەن قورعانى بار. سول قورعاننىڭ ۇستىنەن جول تابانعا تىپ-تىكە تۇسەدى. بەس سەنتنەر جۇگى بار شانانى مۇنداي قۇلامادان اتتاردىڭ الىپ ءتۇسۋى قيىن. ناشەكەڭ ءار شانانى بىرتىندەپ تۇسىرمەك بولدى. الدىڭعى ەكى شانا — وزىنىكى، ورتاداعى ءبىر شانا — مەنىكى، ارتقى ەكى شاناعا — تەڭگە يە.
جولدىڭ وسى قيىندىعىن كۇنى بۇرىن ەسكەرسە كەرەك، ناشەكەڭ ۇلكەن كەسپەلتەك اعاش الا شىعىپتى. العاشقى شاناداعى ەكى بيەنى شاۋجايدان ۇستاپ تەڭگە جاياۋ جەتەكتەپ تۇسپەك بولدى. ناشەكەڭ شانانىڭ قايقى باسىنىڭ الدىنا ءالسىن-السىن الگى كەسپەلتەك اعاشتى قويىپ، ونىڭ ەكپىنىن تەجەپ كەلەدى. اقىرى، قويشى، الگى شانا تابانعا امان-ەسەن ءتۇستى. ەكىنشى شانانى دا ءسويتىپ ءتۇسىردى. ءۇشىنشى شانا — مەنىكى. تەڭگە ارتتاعى ەكى شانانى ۇستاۋعا قالدى، ناشەكەڭ ءوزىڭ-اق ءتۇس دەگەن يشارات ءبىلدىردى. «ءبىراق دەلبەڭدى شىرەنە تارتىپ ۇستا»، — دەدى. ءوزى قاتارلاس قاردى ومبىلاپ، الگى كەسپەلتەگىمەن شانانى ءالسىن-السىن تەجەپ كەلەدى. ىلديدىڭ ورتان بەلىنەن اۋدىق-اۋ دەگەندە قانداي شايتان تۇرتكەنىن بىلمەيمىن، الدە بالالىعىم ۇستاپ كەتتى مە، دەلبەنى قويا بەرگىم كەلدى. سول كەزدە قارسى الدىمنان ءبىر جەل دە سوعىپ، دەلەبەمدى قوزدىرماسى بار ما! ونىڭ ۇستىنە، ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ تورى بيەسى جەلىكپەسى بار جانۋار ەدى، ىلديعا قاراي تومەن جۇلىپ تارتىپ، جۇلىپ تارتىپ بولمادى. قاۋقارى جوق قولىمنىڭ قارى تالىپ قالدى. نە بولسا، ول بولسىن، دەلبەنى قويا بەردىم. ەكى بيە الا جونەلدى. تۇياقتارىنان ۇشقان قار بەتىمە بىلش-بىلش تيەدى. كوزىمدى جەڭىممەن باسىپ الدىم. العاش الا جونەلگەندە-اق ناشەكەڭ دالادا قالىپ قويىپتى. بەس سەنتنەر جۇگى بار شانا تىك قۇلاما ەڭىستەن قويسىن با، بار شابىسىمەن كەلە جاتقان ەكى بيەنى تىرسەكتەن قاعىپ-قاعىپ جىبەردى. وپاي-توپايىمىز شىعىپ، وڭقا-شوڭقا بولدىق. قالىڭ قارعا بەتىممەن قۇلاعانىمدى بىلەم. ۇستىمە شاناداعى ءبىر قاپ قۇلاسا، شارۋام ءبىتىپ ەدى. جەڭىلدىگىمنەن سونادايعا ۇشىپ ءتۇسىپپىن. شانانىڭ وقتىعى ورتاسىنان قاق بولىنگەن. تورى بيەنىڭ ارتقى اياعى شانانىڭ استىندا قالىپتى. تۇرا الماي تىپىرلاپ، پىر-پىر ەتەدى. تاناۋىنىڭ دەمىنەن ۇشقان قار بۇرق-بۇرق. جانىنداعى بيە قالاي ەكەنى بەلگىسىز، شانانىڭ ارت جاعىنا شىعىپ كەتىپتى. ەكى قۇلاعى ەلەڭدەپ، قالش-قالش ەتەدى.
جۇگىرىپ ناشەكەڭ دە جەتتى. ءوڭى قۇپ-قۋ. بارىنە ايىپتى ءوزىم ەكەنىمدى ءبىلىپ، سۇمىرەيىپ مەن تۇرمىن. موينىمنان كىرگەن قار تامشىعا اينالىپ، قوينى-قونشىما سۇپ-سۋىق بوپ كەتىپ بارادى. ءبىرازعا دەيىن ونى سەزگەم دە جوق. ناشەكەڭ شانانى قاناتىنان يىعىمەن كوتەرىپ اۋدارىپ تاستادى دا، «شۋ، شۋ، جانۋار»، — دەدى. جاڭاعى اۋىزدىقپەن الىسىپ قۇتىرىنىپ تۇرعان بيەم ءبۇيىرىن قاعىپ قوزعالماي جاتىر. زارەم ۇشتى، مەرتىككەن ەكەن دەدىم. ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ دە قاراپ وتىرعانى وسى بيە. اكەم جاز بويى كولحوزدىڭ ەگىنىن قورعاپ، وسى بيەنىڭ ۇستىندە. مالعا — ءشوپ، ۇيگە وتىن-سۋ جيناعاندا دا اۋىرتپالىقتى كوتەرەتىن — اكەم مەن تورى بيە. ديىرمەنگە ءۇن تارتقىزساق تا جەگىپ باراتىنىمىز وسى. ول مەرتىكسە نە بولدىق؟ وسى وي كەلگەندە بىرەۋ جۇرەگىمە مۇز تاستاپ جىبەرگەندەي سەل ك ەتتىم. كوزىمنەن جاس تا ىرشىپ كەتىپتى. ناشەكەڭنىڭ قاسىنا جەتىپ باردىم.
— ناشەكە-اي، ەندى قايتتىك؟
وسىنى ايتۋىم مۇڭ ەكەن، ويىما «وبالى ساعان، نە جىن قۋدى ەندى» دەگەن سوزدەر ساپ ەتە قالدى. بىرەۋ جاعىمنان سالىپ بەرگەندەي ەكى بەتىم دۋ ەتە ءتۇستى. بالا جۇرەگىم وسى سوزدەردى ناشەكەڭ ايتادى دەپ كۇتىپ تۇر.
ءبىراق ناشەكەڭ ۇندەگەن جوق. تورى بيەنىڭ شاۋجايىنان الدى دا، «شۋ-شۋ، تۇر، جانۋار، تۇر»، — دەدى. تورى بيە وقىرانىپ ورنىنان اتىپ تۇردى. ارتقى اياعىن ءسال عانا اۋىرسىندى دا، جانۋار ءجۇرىپ كەتتى. سىلكىنىپ-سىلكىنىپ جىبەردى.
— تاۋبە دە، قاراعىم، تاۋبە دە! ءزار يمانىم ءزار تۇبىنە كەتىپ ەدى. اياعى ەمەس، بەلى ۇزىلگەن شىعار دەپ ەم. ەندى قۇلىن تاستاماسا، ۋاقاسى جوق. ءوزىڭدى دە قۇداي مىقتاپ ساقتادى.
ول كۇنى «اعارتۋ» كولحوزىنا ەرۋ بولدىق. ناشەكەڭنىڭ ءبىر كەلىنىنىڭ ۇيىنە قوندىق. ءوزىمىزدىڭ اۋىل نەبارى ون سەگىز شاقىرىم جەردە عانا. تاڭەرتەڭ تۇرسام، كۇن شىڭىلتىر اياز ەكەن. قوراعا بارسام، تۇندەگى ءشوپ سالعان جەرىندە تورى بيەم جوق. ناشەكەڭ دە كورىنبەيدى. قاسىنداعى مالدى تەۋىپ، تىستەپ تۇراتىن مىنەزى بار ەدى، سوسىن بولەك بايلادى ما ەكەن دەپ قورانىڭ ەكىنشى بولمەسىنە كىردىم. وندا دا جوق. اڭ-تاڭمىن. باسقا جىلقىنىڭ ءبارى تۇر. مالدان تورى بيە، ادامنان ناشەكەڭ جوق. الدەن ۋاقىتتا اۋىلدىڭ جانىنداعى قوڭىر توبەنىڭ اينالما بۇرىشىنان ءبىر اتتى كورىندى. كۇن قۇرىق بويى كوتەرىلگەن. دالانى باسقان اپپاق قار كۇمىس ءتۇستى داريا سەكىلدى. سول داريانىڭ كەز-كەلگەن تامشىسى جىلت-جىلت ەتىپ كۇنمەن شاعىلىسىپ تۇرعانداي. قىستى كۇنگى وسى ءبىر كورىنىس ءبىر ءسات بالا كوڭىلىمدى ەلىتىپ جىبەرىپتى. الگى اتتىنى تاني كەتتىم، ناشەكەڭ. استىنداعىسى — اۋىلداعى قالعان ءوز بيەسى. سوندا تورى بيە قايدا؟ جەر جۇتتى ما؟ ناشەكەڭ مەنىڭ ساسقالاقتاپ تۇرعانىمدى سەزدى بىلەم، ات ۇستىنەن سويلەپ كەلەدى.
— نەمەنە، بيەڭدى جوعالتىپ تۇرسىڭ با؟ سەنىمدى قولعا ءتيدى، اكەڭنىڭ ءوز قولىندا. تورى بيەنى اپارىپ، ورنىنا شابدار بيەنى الىپ كەلە جاتىرمىن.
ەندى عانا ءتۇسىندىم، كەشەگىدەي قۇلاعان سوڭ ۇزاق جولدا قۇلىن تاستاتىپ الارمىز دەپ قورىققان ەكەن. ايىپتى ادامداي ءوز بيەسىن اكەلە جاتقانى نەسى؟ ول ەمەس قوي قۇلاتقان. ناشەكەڭنىڭ ورنىندا باسقا بىرەۋ بولسا بۇلاي ەتپەس ەدى. يا، جەگىپ الىپ جۇرە بەرەدى نەمەسە بريگاديردىڭ ءبىراز قۇلاعىن ساسىتىپ، باسقا ەلدى دە اۋرە ەتەدى.
اراعا ەكى قونىپ، لەپسى ستانسياسىنا جەتتىك. جولدا قونعان جەردە ناشەكەڭ ۇيگە الدىمەن مەنى، سوسىن تەڭگەنى كىرگىزەدى. ءوزى ۇزاق ۋاقىت جوعالىپ كەتەدى. سويتسەك، بيەلەردى دوعارىپ، جابۋىن جاۋىپ، قاشانىڭ اۋزىن بەكىتىپ جۇرەدى ەكەن. باسى-كوزى اپپاق قىراۋ بوپ، ءبىر قاپ ايازدى الا-مالا ۇيگە الدەن ۋاقىتتا ناشەكەڭ كىرەدى. اياعىنداعى ساپتاما ەتىگى جەردى باسقاندا ءقازىر قارس ايرىلىپ كەتەردەي ساقۇر-سۇقىر ەتەدى. شەشىپ ۇلگەرگەنشە ەتىكتەرى تەرلەپ قويا بەرەدى. جول-جول بولىپ سىرتىنان سۋ اعا باستايدى. ول كەزدە ءبىز جىلىنىپ الىپ قىزارا ءبورتىپ وتىرامىز. سۋىقتان جىلى ۇيگە كىرگەندە ادامنىڭ بەتى ءبىر ءتۇرلى دومبىعىپ، بىلەۋلەنىپ كەتەدى عوي. تەڭگە ەكەۋمىز ءدال سونداي كۇيدەمىز. ءوز بەتىمىز وزىمىزگە ءبىرتۇرلى بولىپ وتىر.
تەڭگە — بيداي ءوڭدى اجارلى ايەل. اقشىل ءجۇزىن اياز قارىپ قوڭىرايتقان. ناشەكەڭ كىرگەندە لىپ ەتىپ ورنىنان تۇرادى. «ەركەك كىرگەندە بىلشيىپ وتىرعان ايەلدەن ساقتا!» — دەۋشى ەدى شەشەم. تەڭگە دە وسى قاعيدانى مىقتاپ ۇستاناتىن ادام بولسا كەرەك. ونىڭ ۇستىنە، ءبىزدىڭ اۋىلداعى جاسى كىشى ايەلدەردىڭ ءبارى ناشەكەڭە كەلىن، ىزەت كورسەتۋى كەرەك. مەن دە وتىرا الماي، تەرى شالبارىمدى قاۋدىراتىپ ورنىمنان تۇرام. ەكەۋمىزدىڭ بۇل ىزەتىمىزدى ناشەكەڭ ىشىنەن جەك كورمەيدى.
— الدارىڭنان جارىلقاسىن، باقىتتى بولىڭدار! — دەيدى. ەكىنشى قونعاندا بالا جۇرەگىممەن ول كىسىنىڭ اسا ءبىر ۇلكەن قىرىن اڭعارعانداي بولدىم. ۇندەمەيتىن كىسى مە دەسەك، اڭگىمەشىل ەكەن. ءۇي يەسى ءوزى قاتارلى ۇلكەن ادام بولىپ شىقتى. ەكەۋى ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىنا دەيىن سويلەستى. انا كىسى تەك ىڭىلداپ قوستاپ جاتىر، اڭگىمەنى ايتۋشى — ناشەكەڭ. جۇمساق، قوڭىر ۇنىمەن بيازى عانا سويلەيدى. اندا-ساندا «مىنا بالالاردى وياتىپ المايىقشى، سۋىق سورىپ شارشاپ كەلەدى عوي»، — دەپ قويادى. ءسوز سىڭايى سوعىس سارىنى، ەل جايى سەكىلدى. ءۇيدىڭ يەسىنە اۋىلداعى ءاربىر ءتۇتىننىڭ حال-جايىن باياندايدى. كىمنەن حات بار، كىمنەن حات جوق، كىمنەن قارالى قاعاز كەلدى، ءبارىن جاتقا سوعىپ جاتىر.
— ازاماتتار بولسا ەكى بەتىنەن قانى تامىپ، ەكى قولىن سۋعا مالىپ وتىراتىن كەلىنشەكتەر ەمەس پە؟ وسىنداي ايازدا قاپ كوتەرىپ، الىس جولعا ات ايداپ نەسى بار.
مەنىڭ ۇققانىم، اڭگىمە تەڭگە جايلى بولۋ كەرەك.
— باسقا قۇداي سالعان سوڭ، امال بار ما. كۇيەۋىنەن كوپ بولدى، حات تا جوق. ون ساۋساعىنان ونەرى تامعان جىگىتتىڭ تورەسى ەدى. قانداي جۇمىسقا سالساڭ دا قىڭق دەمەيتىن شىركىن نەمە!.
بۇل ءسوز ماعان تانىس، ناشەكەڭنىڭ رازى بولعاندا ايتاتىن ءسوزى وسى «شىركىن نەمە!»
— ويباي-اۋ، بىلەم عوي احمەتجاندى! مىنا جاتقان سونىڭ قاتىنى ما؟
كوزىم ءبىر اشىلىپ، ءبىر جۇمىلادى. ۇستىمدەگى سەڭسەڭ ىشىك بالبىراتىپ، ۇيقىمەن قوسا ۋىسىنا الىپ العان. اڭگىمەنى دە تىڭداعىم كەپ بارادى.
— مىناۋ — بىرەۋدىڭ قارشاداي بالاسى. اعاسى اۋداندا ۇلكەن قىزمەتتە بولعان ەدى. كۇن تۇسكەن سوڭ كورمەيسىڭ بە. بالا دا بولسا تەڭگە ەكەۋمىزگە ەس. تومپاڭداپ ايالداي قالعان جەردە اتتارعا ءشوپ سالىپ، بەلىن بوساتىپ جۇرگەنى. بىرەۋدىڭ بالاسىن مىنا سۋىقتا ۇشىرىپ الماسام جارار ەدى دەپ كەلەم. ازىرگە كۇن اشىق قوي، ايتەۋىر. ەل جوق، جاپان دالادا بوران سوعىپ كەتكەننەن ساقتاسىن. اسىرەسە، ماريامنىڭ ار جاعىنداعى سۇلاما جازىقتان قورقامىن. جىلميىپ جاتىپ جىن ۇرعانداي الاي-تۇلەي بولاتىنى بار ەدى.
— الگى كۇلجاميلانىڭ دانەكەرىنەن نە حابار؟ ول بايعۇستىڭ ءحالى قالاي ءوزى؟ — دەدى ءۇي يەسى.
— قالعان اڭگىمەنى بيەلەردى وتقا قويىپ كەلگەن سوڭ ايتايىق، — دەپ كيىمشەڭ جاتقان ناشەكەڭ ورنىنان تۇرىپ دالاعا شىقتى. مەن دە ءتاتتى ۇيقىعا كەتىپپىن. تاڭەرتەڭ ءۇي يەسى قۋىرعان بيداي مەن شاي بەردى. ناشەكەڭ تەڭگەگە جولعا الىپ شىققان بولكە ناننىڭ بىرەۋىن تۋراتتى. شايعا ءىشىمىزدى سىلقا تولتىرىپ الدىق. سىرتقا شىقساق، تاڭعى اياز قاقاپ تۇر ەكەن. تاعى دا جول، تاعى دا ىلگەرى كەتتىك.
... مىنە، سول ناشەكەڭ. سودان بەرى زىمىراپ قانشاما جىل وتكەن. ول كەزدەگى ون ءتورت جاسار مەن دە جىگىت اعاسىنىڭ جاسىندامىن. كوپتەن كورگىم كەلىپ، ساعىنىپ جۇرگەن ادامىمنىڭ ءبىرى ەدى. ۇلعايعان شاعىندا ءبىزدىڭ ۇيدەن ءدام بۇيىرعانىن كورمەيسىڭ بە جارىقتىققا. الماتىدان مەنى تاپقانىنا ءوزى دە قۋانىشتى سەكىلدى. ءبىراق قول ءۇزىپ، حابارسىز كەتكەن ادامعا ۇقسامايدى. ءسۇراپ-بىلىپ جۇرەدى ەكەن. زەرەكتىگى ءالى سول قالپىندا ما دەپ قالدىم. قاي جەردە ىستەگەنىمدى، بالا-شاعامنىڭ نەشەۋ ەكەنىن بىرگە جۇرگەندەي ءبىلىپ وتىر.
ۇستىندەگى كيىمىنىڭ ءبارى مۇنتازداي. قيسىق جاعالى اق كويلەگىنىڭ تۇيمەلەرىن اعىتىپ جىبەردى. كىر تاقياسىنىڭ ورنىنا تازا تاقياسىن الىپ كيدى. مەن جەرگە كيىز، كورپە توسەتتىم.
— نەسىنە اۋرە ەتتىڭ، ءبىز دە ورىندىققا وتىرا بىلەمىز عوي، — دەپ ازىلدەپ كۇلدى. ءبارى جاراسىپ تۇر. ءبارى ورنىندا. ەش ارتىق ارەكەتكە، ارتىق سوزگە جول بەرمەيتىن ناشەكەڭ. ءوز بالاسىنىڭ ۇيىندە جۇرگەندەي ەركىن ءارى وزگە ۇيگە كەلىپ وتىرعان قوناقتاي بيازى. ەركىندىك ءارى بيازىلىق. وسى قاسيەتتەرى بۇرىننان ەتەنە تانىس ماعان عانا ەمەس، ءبىزدىڭ ۇيدەگى بۇل ادامدى عۇمىرى كورمەگەن باسقالارعا دا ۇناپ قاپتى.
اس ۇيگە كىرىپ، گازدىڭ جانعانىن كوردى. ونىڭ قايدان، قالاي كەلەتىنىن سۇرادى. ءتورتىنشى ەتاجدان قالا كوركىنە ءبىراز تاڭىرقاپ قاراپ تۇردى. مەن بىلەتىن ناشەكەڭ بولسا، ءبارىن ىشكە توقىپ تۇر.
— شۇكىرشىلىك، شىراعىم، شۇكىرشىلىك. اتتەڭ، اكەڭ جارىقتىق كورمەدى بۇل كۇندى! مومىن شارۋا ەدى، بايعۇس. كولحوز جۇمىسى دەسە، ىشكەن اسىن جەرگە قوياتىن. ادال نيەتىنە بەرگەن عوي سەندەردى. اكەڭ بولماسا دا، اكەڭنىڭ كوزىن كورگەن مەن بولدىم ۇيىندە! باقىتتى بولىڭدار، وكىمەتتەن اينالايىن، جەتكىزدى عوي ءبارىمىزدى. ءتاۋبا، ءتاۋبا، بۇل كۇندى كورسەتكەنىڭە ءتاۋبا!
مەنىڭ ءبىر بايقاعانىم، ناشەكەڭ كەلگەننەن ءتاۋبانى كوپ ايتتى. وسى كىسىمەن وڭاشا اڭگىمەلەسۋگە وز-وزىنەن اڭسارىم اۋدى. ناشەكەڭە توسەك سالىنعان بولمەگە كەلىپ، ەل جايلى، وتكەن-كەتكەندى ايتۋىن قالادىم. اۋىلدى ساعىنىپپىن. جۋساننىڭ ءيسىن دە، توسكەيدەگى گۇلدى دە، سوناۋ بالالىق شاقتى دا وسى كىسى وزىمەن بىرگە الا كەلگەندەي. ءوزىم بىلەتىن كەمپىر-شالدىڭ ءبارىن سۇراپ جاتىرمىن، كىم بار، كىم جوق. ولاردىڭ بۇگىنگى وسكەن ۇرپاعىن دا بىلگىم كەلەدى. نەگە ەكەنىن قايدام، ناشەكەڭدى كورگەننەن وسىنداي قۇمارلىق پايدا بولدى. سوناۋ ءبىر جىلعى قىسقى تۇندەگى بۇل كىسىنىڭ اڭگىمەشىلدىگى ەسىمە ءتۇستى. ءقازىر ودان دا شەشەن سويلەپ جاتقان سەكىلدى.
ناشەكەڭدەي ادامنىڭ زەرەك كوڭىل ەلەگىنەن وتكەن سول ءبىر كەزدەگى اۋىل ءومىرى مەنىڭ جۇرەگىمە بۇگىن بولەكشە اسەر ەتتى. ۇزاق اڭگىمەنىڭ ءبىر بۇرىلىسىندا ءبىز دە كۇلجاميلا كەمپىردىڭ، ونىڭ بالاسى دانەكەردىڭ تاعدىرىنا كەپ سوقتىق.
— بورتە سەركەنى كەردىڭ عوي، ءا! — دەدى ناشەكەڭ ءسوزىن نىعىرلاپ.
— كورگەندە قانداي!
ءسال عانا جارىقشاعى بار قوڭىر ءۇنى ءالى مانا اڭگىمە باستاعان قالپىندا. مەن تەبىرەنىپ تىڭداي بەردىم.
الدەن ۋاقىتتا:
— شال ادامنىڭ ءسوزى كوپ بولادى. ەرتەڭ جۇمىسىڭ بار. ۇيقىڭنان قالما، — دەدى. ناشەكەڭنىڭ بۇل ۇسىنىسىمەن كەلىسكەندەيمىن. ءبىراق ۇيقىم شايداي اشىلىپ كەتتى.
ول كىسى ۇيىقتاپ جاتقانمەن، مەنىڭ ءالى كوز ىلە الماي وتىرعانىم دا سول تەبىرەنگەندىكتەن بولۋ كەرەك. ءبىر داۋىل سوعىپ تۇر ىشىمدە. ءبىر ىزعار جۇرەكتى جانشيدى. اڭگىمە الدەقاشان اياقتالسا دا، مەن ونى ىشىمنەن ۇزاققا جالعاپ اكەتتىم. وز-وزىنەن جالعاسىپ كەتتى. ناشەكەڭ ءتاتتى ۇيقى قۇشاعىندا، مەن تەرەڭ وي ۋىسىندا وتىرمىن. ول كىسى سۇيكىمدى عانا ۇيىقتاپ جاتىر.
مەنىڭ ىشىمدە داۋىل تۇرىپ، وتكەن كۇندەردىڭ ەلەسى ايتىلماعان جىرداي لىقسىپ كەتكەن سەكىلدى بولدى.
ءبىرىنشى تاراۋ
— بورتە سەركەنى كوردىڭ عوي، ءا!
— كورگەندە قانداي!
وسى سوزدەر ويىما ورالدى دا، الىسقا الىپ كەتتى. ىشتەگى سەزىم داۋىلىنىڭ كوتەرىلۋىنە دە سول سەبەپ بولدى-اۋ دەيمىن.
ەستەن قايدان كەتە قويسىن. ون جەتى جىگىتكە ءبىر كۇندە شاقىرۋ قاعازى كەلدى. ايتەۋىر، سوعىس جوق، تىنىشتىق ەدى. دەگەنمەن اۋىل ءبىرتۇرلى بولىپ قالدى. مۇڭلى. جىلاپ-سىقتاسقان جۇرت. اسكەرگە كەتەتىن جىگىتتەردىڭ وزدەرى عانا كوڭىلدى. ءبىر-بىرىنىڭ ۇيىنە بارىپ، ءبىرىنىڭ اكە-شەشەسىن، اعايىن-تۋعانىن ءبىرى جۇباتىپ ءجۇر.
— ءۇش جىل ءالى-اق وتە شىعادى. سىقيىپ، سارى الا بولىپ كيىنىپ ورتالارىڭا ءالى-اق ورالامىز!
اسكەرگە شاقىرىلىپ، اياق استىنان ەركە بولىپ قالدى ولار.
ۇلكەن دە، كىشى دە، قىز دا، كەلىنشەك تە ەركەلەتەدى. وسى ەركەلەتۋلەرىندە كەشەگى ءبىر مازاسىز بوزبالالاردى قيماستىق بار سەكىلدى. سول مازاسىزدىقتىڭ ءوزىن ساعىنادى-اۋ ەندى. اۋىل اجەپتاۋىر جۇدەپ قالاتىنداي. توي-دۋماننىڭ كوركى ەدى بۇلار. كۇرەسكە دە وسىلار شىعاتىن. ولەڭدى دە وسىلار ايتاتىن. ءتۇننىڭ بەيمازا ءبىر ۋاعىندا يتتەردى دە وسىلار شۋلاتاتىن. پەسا قويىپ، شارشادىق دەگەنىنە قاراماستان، جۇرتتى ءىڭىر كەشتە جيناپ جۇرەتىن دە وسىلار ەدى. تولەگەن، بەكەجان، قوزى، قودار، جانتىق — ءبارى وسىلاردىڭ ورتاسىندا بولاتىن. نەگە ەكەنىن قايدام، وسى كەزدە اۋىل وسىلارمەن عانا كورىكتى سياقتى ەدى. ەندى ءبارى بىردەي كەتسە، قۇلاق كەسكەندەي بولادى-اۋ.
اسكەرگە كەتەتىندەردىڭ اعايىن-تۋعاندارىنىڭ كوڭىل-كۇيلەرى ءوز الدىنا، ولارعا تۋىستىق قاتىسى جوقتاردىڭ دا جۇرەگى ءبىر ءسات وسىلاي قۇلازىپ كەتەدى. شاقىرۋ كەلگەن ۇيلەردىڭ بارىندە جولاۋشىلاردى جونەلتۋگە ازىرلىك قىزۋ. تارى ءتۇيىلىپ، جارما جانشىلىپ جاتىر. كورشىلەر ءوز كوڭىلدەرىن وسى ىسكە قاتىسۋ ارقىلى بىلدىرۋدە. ءبىرى — تارى قۋىرسا، ءبىرى — كەلى تۇيۋدە. ەندى ءبىرى قوي سويىسىپ، باۋىرساعىن ءپىسىرىسىپ ءجۇر. شاقىرىلعانداردىڭ بىر-ەكەۋى بولماسا، قالعانى تۇگەل بويداق. ارتتارىنا الاڭداماي-اق كەتەتىن ازاماتتاردىڭ ءوزى. كولحوز ولارعا كەرەكتىنى ارتىعىمەن بوساتتى. فەرمادان ءبىر-بىر قوي بەردى. «وسىنداي ەل امان، جۇرت تىنىشتا بارىپ، بورىشتان قۇتىلىپ كەلگەن دە جاقسى»، — دەيدى جۇباتقان جۇرت.
كوڭىل اۋلاۋ ءۇشىن نەشە ءتۇرلى سوزدەر ايتىلۋدا. ءبىراق مۇنىڭ ءبىرى دە كۇلجاميلا كەمپىردىڭ قۇلاعىنا كىرگەن جوق. ول دانەكەرگە شاقىرۋ كەلىسىمەن بۇكىل اۋىلدى باسىنا كوتەرىپ ايقاي سالىپ جىلاپ العان. تۇسكى مال كەلەردە دانەكەردىڭ ءۇي جاعى ازان-قازان بولىپ كەتتى.
— قۋ جالعىز-اۋ! مەنى ءوز قولىڭمەن كومىپ كەتسەڭشى! سەنىڭ ارتىڭدا اڭىراپ قالعاندا نە بەرەكە تابام! ەل قۇساپ ەڭ بولماسا بىرەۋدىڭ تەسىك مونشاعىن دا قولىما كىرگىزىپ كەتپەدىڭ!
شەشەسىنىڭ داۋىس سالعانىنا دانەكەردىڭ نامىسى كەلدى. جۇرتتىڭ ءبارى وسى جاققا قاراپ تۇرعانداي. لاقتار دا بايلانباي، كۇلجاميلانىڭ ەشكىلەرى جامىراپ كەتتى. ول ەش نارسەنى ەلەڭ قىلار ەمەس. اقىرزامان ورناپ، ول ءۇشىن بۇگىننەن باستاپ دۇنيە ادىرا قالاتىنداي. اياۋشىلىق ءبىلدىرىپ اۋىل ادامدارى جينالدى. ءبىراق ونىڭ ەشقايسىسى ءلام دەۋگە كۇلجاميلاعا باتا المايدى. بۇل وسى اۋىلداعى ايۋ كەمپىر. ول اشۋلانعاندا بەتىنە تۋرا كەلە المايسىڭ. قولىنان كەلسە، اركىم-اق شاقىرۋ قاعازىن ءقازىر قايتارىپ، دانەكەردى الىپ قالعىسى كەلىپ تۇر. ءبىراق، امال بار ما! جۇرت كوبەيگەن كەزدە كۇلجاميلا ءتىپتى ورشەلەنىپ كەتتى. داۋسى بۇرىنعىدان دا قاتتى شىقتى. مىنا قيعىلىعىنا دانەكەردىڭ اشۋى كەلىپ، بىردەڭە ايتىپ تاستاعىسى كەلدى. ءبىراق وعان بارمادى. الدە جاستايىنان قاداپ تاستاعان تەمىردەي ءتارتىپ جىبەرمەدى مە، الدە ونسىز دا سورلايىن دەپ تۇرعان اناسىن ايادى ما، ايتەۋىر ۇندەمەدى. جۇرت تا قۇساسىن شىعارىپ، شەرىن تارقاتسىن دەگەندەي ءۇنسىز تۇر.
— بىرەۋدىڭ اعاسى، بىرەۋدىڭ جاماعايىن تۋعانى بار. ال بۇل سورلى ءتىپتى تۇلدىر عوي، — دەپ كۇڭكىلدەيدى بىرەۋلەر.
كوپ ۇزاعان جوق، كۇلجاميلانىڭ كوز جاسى تىيىلا قالدى. الگىندە عانا دۇنيەنى تۇل عىپ وتىرعان انا كۇرت وزگەردى. جۇرتقا ءمالىم ونىڭ مىنەزى ءوزى وسى. وڭعا دا، سولعا دا اياقاستى وزگەرىپ شىعا كەلەدى. جاڭا عانا جىلاپ وتىرعان كەمپىر مىرس ەتىپ كۇلىپ جىبەردى.
ونى كۇلدىرگەن بالاسىنىڭ قۇرداسى مۇقاتاي. ول دا وسى جولى شاقىرىلعان. كەمپىردىڭ مىنەزى بۇرىننان وزىنە قانىق. شاڭ-شۇڭدى ەستىگەن سوڭ ءبىر بۇلىكتىڭ شىققانىن ءىشى سەزىپ جەتكەن ەدى. كەلدى دە، تۇرعان جۇرتقا «سميرنو!» دەپ ايقاي سالدى. ءوزى ەكى قولىن قۇلاشتاي سەرمەپ، «ايت، دۆا، ايت، دۆا»، — دەپ باسىن قايقايتىپ، ارلى-بەرلى ءجۇردى دە قويدى. جاپادان-جالعىز اياقتى كوتەرىپ تاستاپ ءالى ءجۇر. ءبىر كەزدە ەكى قولىن قوزعالتپاي باسىن ءبىر جاعىنا بۇرىپ سىرەسىپ قالدى. تەك اياقتارى كەزەك-كەزەك سەرەڭ-سەرەڭ ەتەدى. كۇلجاميلا كەمپىر ونىڭ وسى كەيپىن كورگەندە كۇلىپ جىبەرگەن. مۇقاتايعا كەرەگى دە سول ەدى. ايۋ كەمپىردىڭ ەندى ساباسىنا تۇسەتىنىن بىلەدى.
اۋىزدى جيىپ العانشا بولعان جوق، بەلىندەگى بەلبەۋىنە قوس قولىن تىرەي ورنىنان تۇردى دا، قوراعا جينالىپ قالعان ايەلدەرگە:
— ەي، سالداقىلار، نەمەنە، مەنىڭ ۇزاتۋ تويىما كەلىپ تۇرسىڭدار ما؟ انا تارىنى الىڭدار دا، اقتاڭدار ءقازىر. ونى ءتۇيىپ بەرەتىن مەندە كەلىن جوق! — دەدى وكتەم.
ايەلدەر ءاۋ دەسىپ، ءبىرى كيىز توسەپ، ءبىرى كەلى اكەپ، ۇيدەن ءبىر قاپ قارالاعان تارىنى سۇيرەپ شىقتى. ءبىر كەلساپتى دانەكەردىڭ ءوزى ۇستادى. بىرەۋىن مۇقاتايعا ۇسىنىپ ەدى، ول:
— مەن سەن سياقتى قۋ تىزەمدى قۇشاقتاعان بويداق ەمەسپىن. قۇدايعا شۇكىر، ۇيدە تارى تۇيەتىن ايەلىمىز بار، — دەپ سىتىلىپ شىعا بەردى. بۇل ەكەۋىنىڭ قاتتى قالجىڭداساتىنىن جۇرت بىلەدى. الدە ءبىر پالە شىعىپ كەتە مە دەپ ايۋ كەمپىردىڭ كوزىنشە ادەيى ۇشىقتىرمادى. ءبىراق ول سوزدەردى ەستىپ قالعان كۇلجاميلا شىداي المادى:
— ءاي، بالەم، سازايىڭدى بەردى مە! كون ەتىكتىنى مەنسىنبەي، كوك ەتىكتى تابىلماي، كولبەڭدەپ ءجۇردىڭ دە قويدىڭ. سول كەرەك ساعان!
— اپا، سەن مۇقاتاي ەكەۋىڭ ىلعي ءبىر جاق بولىپ شىعا كەلەسىڭ.
كورەرسىڭ، اسكەردەن اي دەسە اۋزى، كۇن دەسە كوزى بار ءبىر ماترەشكەنى الىپ كەلەم.
— ەي، مەيلى، شايتان بولسىن، مىنا ۇيىڭە يە بولاتىن بىرەۋدى ىزدەشى، اينالايىن.
كەمپىردىڭ كەڭىلى كوتەرىلەيىن دەدى. بۇل كەزدە جۇمىس تا قىزىپ بەرىپ ەدى. دانەكەر ءۇش كەلىنشەكتىڭ ورتاسىندا كەلىنى سوعىپ تۇر. كويلەگىن شەشىپ تاستاعان. بالاعىن تىزەسىنە دەيىن ءتۇرىپ الىپتى. جالاڭ اياق. شەشەسى ءوز بالاسىنا سىرتتاي سۇقتانا قارادى. ءالى كىشكەنتاي كورىپ جۇرسە، ەكى جاۋىرىنى قاقپاقتاي الپامسا جىگىت بولىپتى. كەۋدە جاعى تولىڭقى، مىقىن جاعى جىڭىشكە. بالتىرى دا كەلساپتى تۇسىرگەن سايىن تۇيەنىڭ شۋداسىنداي سولق-سولق ەتەدى. كادىمگى اكەسى سەكىلدى سالقى ءتوس، قالىڭ قاباق. جانىنداعى كەلىنشەكتەرگە قاراعانداعى كوزىنىڭ جىلتىلى دا اناسىنا الىستا قالعان اسا ءبىر اياۋلى كورىنىستى ەلەستەتكەندەي. بايقايتىن، قۇربىلارىنىڭ اراسىندا بالاسى پىسىق، وتكىر-دى. وسى اۋىلداعى كەش-دۋماندى دا ۇيىمداستىرىپ جىبەرەتىن. «جىنى» كەلگەن كۇنى شارشى توپتىڭ اراسىنان «قايت ۇيگە» دەپ قۋىپ شىعارۋشى ەدى-اۋ. بەكەرشىلىك ەكەن عوي ونىسى، كادىمگى ساليقالى جىگىت بولىپتى بالاسى. ءبارىن ءقازىر عانا كورىپ تۇرعانداي. مىناۋ شاقىرۋ قاعازى بالاسىن ءبىر-اق كۇندە ەسەيتىپ جىبەرگەنىن كوردىڭ بە؟
قانشا ۇرسىپ، قانشا ايعاي شىعارسا دا دانەكەر اناسىنا ءسوز قايىرىپ كورگەن ەمەس. الدىنا ءتۇسىپ، بەس جاستاعى كەزىندەي تومپاڭداپ جۇرە بەرەتىن. اياپ كەتتى، انا جۇرەگى ەلجىرەپ كەتتى. جالعىزىنا سونشاما قاتال بولماسا قايتەتىن ەدى.
شىپ-شىپ تەرشىگەن جاۋىرىنىنىڭ ورتاسىنان اناسى ءسۇيىپ كەپ الدى. كەلىنشەكتەر دۋ كۇلدى. كەلساپتارىن جەرگە قويا قويدى.
— مەنىڭ اپام بىردە — جاز، بىردە — قىس.
دانەكەر ءارى قىسىلىپ، ءارى ماقتانىپ ايتتى بۇل ءسوزدى.
— ءويتىپ مايموڭكەلەگەنشە، مەنىڭ شەشەم بايلاۋسىز جىندى دەمەيسىڭ بە!
وزىنە-وزى وسىلاي باعا بەردى دە، كۇلجەكەڭ اقتالعان تارىنى الاقانىنا سالىپ كوردى.
— مەن ءقازىر تالقانىن ۇشىرايىن. سوسىن جارمالاڭدار. جارمالانعان تارى ۇزاق جولعا شىدامدى ءارى جەۋگە دە جاقسى.
كەمپىردىڭ بۇل پەيىلى بالاسىن دا، باسقانى دا كوڭىلدەندىرىپ تاستادى. قوي دا سويىلىپ، وكپە-باۋىر دا قۋىرىلىپ قالىپتى.
— ەلدەن اينالايىن. «كوپپەن كورگەن ۇلى توي» دەگەن. سەندەر بولماساڭدار، دانەكەردىڭ ازىعى دا دايىن بولمايدى ەكەن عوي. جالعىز دەگەنىم كۇپىرلىك شىعار، تەگى. ءتاۋبا، ءتاۋبا، ءتاڭىرىم. كەشىر، ءوزىڭنىڭ ءتىلى تاستاي پەندەڭدى. مەندە نە ەس بار. مانا سول ازىن-اۋلاق ەستىڭ وزىنەن ايرىلىپ قالعام جوق پا! ءبارىڭنىڭ دە ەسىندى شىعارىپ جىبەردىم-اۋ، ءا. ارالارىنداعى ءبىر تەنتەك كەمپىردى كەشىرىڭدەر، تۇگە!
كۇلجاميلا وسىلايشا سويلەپ ءجۇر، سويلەپ ءجۇر. قارت جۇرەگىن شەرلى ءبىر شۋاق جايلاعانداي.
— كورەرسىڭدەر، ەرتەڭ جۇرەردە جىلامايمىن. قۇداي بىلەدى بار عوي، جىلامايمىن. جالعىزىمدى جاسىتىپ، اقىماق دەيسىڭ بە! مەن سەندەر ويلاعانداي اقىماق ەمەسپىن. ە، بۇل نە كورمەگەن كۇلجاميلا؟! اكەسى ۇركىنشىلىك جىلى اقتار ءولتىرىپ كەتكەندى دە كورگەنمىن. وندا بۇل ءبىر جاسار عانا بالا ەدى. سودان اۋزىما تىستەگەندەي عىپ ءوسىردىم عوي. كورمەيسىڭ بە، ەندى جەتتىك، ەندى ەل قاتارىنا قوسىلدىق دەگەندە ...
ءۇنى جارىقشاقتانىپ كومەيىنە الدەنە بۋلىعىپ كەلىپ قالدى.
— جوق، جىلامايمىن دەدىم عوي، جىلامايمىن. سورلى باسىم جوق سۇمدىقتى باستامايىنشى. قانە، تاماق ءىشىپ، وزدەرىڭ الدەنىپ الىڭدارشى. قورجىنعا سالۋدان باسقاسى قايرىلىپ قالدى ەمەس پە؟
جۇرت بىردەن توقتاي كويماي، كەلىنى ءالى ءتۇيىپ جاتىر ەدى.
— ەي، تاستا دەدىم عوي مەن سەندەرگە، — دەپ كۇلجەكەڭ ايقاي سالدى.
كەلى ءتۇيىپ تۇرعاندار كەلساپتارىن تۇرعان-تۇرعان جەرلەرىنە قويىپ، جۋىنۋعا كەتتى.
بۇل كەزدە كۇن ۇياسىنا كىرىپ، اۋىل ءۇستى كوكتۇماندانىپ كەتكەن-دى. دالاعا جەروشاققا جاققان وتىننىڭ ءتۇتىنى، كەشكى مالدىڭ تۇياعىمەن كوتەرىلگەن شاڭ — ءبارى قوسىلىپ كوگىلدىرلەنىپ تۇر. ءبىراق ءقازىر-اق ول ساپ باسىلادى. ويتكەنى، تۇستىكتەن بەسباقسىنىڭ جەلى سوقتى. اۋىل ءۇستىن بىردەن سامال جايلادى. كۇننىڭ ءدال ۇياسىنا كىرۋىن اڭدىپ تۇراتىن وسى سامال — تاسارىقتاعى ەڭبەكتەگەن بالا، ەڭكەيگەن كارىگە تانىس سامال ەدى.
بۇل سامال جايلى ەل اۋزىندا اڭىز كوپ. سونىڭ ىشىندە اتاۋىنا لايىق ەڭ ءجيى ايتىلاتىنى مىناۋ: ءبىر باقسىنىڭ تۇقىمى ۇيقىسى قاشىپ، ەلىرىپ اۋىرعانداردى تۇندە دالاعا ۇيىقتاتىپ ەمدەگەن ەكەن دەيدى. بۇل جەل كۇندىز ءىزناھار سوقپايدى. كۇن ۇياسىنا كىرە ەكى تاۋدىڭ اراسىنان شىعادى دا، ەرتەسىنە كۇن شىعا بىرەۋ ادەيى توقتاتقانداي باسىلا قويادى. بۇل اۋىلدا جاز بالاسى ەش ادام ۇيدە ۇيىقتامايدى. سىرتقا شىعىپ دالادا جاتادى. ءتىپتى سيىر ەكەش سيىردىڭ ءوزى دە جەلگە تاناۋىن بەرىپ تاڭ اتقانشا ءسۇيسىنىپ جاتقانى. وزگە اۋىلدان بۇل اۋىلدىڭ مالىنىڭ الابوتەن سەمىز بولاتىنىن دا جۇرت وسى اۋادان دەسەدى. ول ەشۋاقىتتا قاتتى سوقپايدى. سىزدىقتاتىپ جايىمەن عانا جەلپىپ تۇرعانى. شيپالىعىندا شاك جوق. قىستا ايازدى دا جۇمسارتىپ جىبەرەدى. ءبىراق اتاعىنا جاڭاعى باقسىلاردىڭ ۇرپاعى يەمدەنىپ، بەسباقسىنىڭ جەلى اتانىپ كەتكەن.
دانەكەردىڭ ۇيىندە قۋىرداققا جاڭا عانا باس قويعانداردى دا بۇل سامال ايمالاپ، قىتىقتاي باستادى. جاس ەتتىڭ يسىنەن ەسى كەتىپ شىداي الماي، ەكى ەزۋىن كەزەك-كەزەك جالاعان كوك توبەت جاتتى ەسىك الدىندا. ونىڭ بۇلاڭداعان قۇيرىعىنا ۇركە قاراپ، ۇيىلگەن وتىن تۇبىندە ءبىر توپ ەشكى تۇردى.
ەرتەسىنە كۇن الا شابىر بۇلتتى بولدى. كەشەگى اپتاپ ىستىق بۇگىن ءسال باسىلعانداي. اۋىل ادامدارىنىڭ كوڭىل-كۇيى دە وسى بۇلتتاي. پارلاپ ات جەگىلگەن ءۇش اربا ورتالىق قورا جاقتا بىرىنەن ءبىرى ءتىزىلىپ دايىن تۇر. كولحوز پرەدسەداتەلى احمەتقوجا بار جاقسى اتتى جەككىزگەنگە ۇقسايدى. الدىڭعى اربانىڭ ءبىر جاعىندا ەسىك پەن توردەي قوڭىر ايعىر تۇر. بۇل ايعىردىڭ ارباعا جەگىلگەنىن كورە بەرمەۋشى ەدى. ەكىنشى اربانىڭ ءبىر جاعىندا قىزىل ايعىر. ول قوڭىر ايعىرداي سالالى، سۇيەكتى ەمەس، جۇپ-جۇمىر شىمىر مال. ءبىراق شانا مەن ارباعا سالعاندا ونىڭ جۇرىسىنە شاق كەلەتىن جىلقى جوق. سول سەبەپتى دە كولحوز پرەدسەداتەلى قىس بويى ءوزى جەگىپ جۇرەتىن.
احمەتقوجانىڭ ەكى ايعىردىڭ ەكەۋىن دە جەككىزگەنى كەي ادامدى تاڭعالدىردى. قوڭىر ايعىردى ءتىپتى ۇيىردەن العىزىپتى. اسىرەسە، جىلقىشى كۇيىپ-پىسىپ ءجۇر.
— باسقا جىلقى قۇرىپ قالعانداي... بۇل نە ءزاۋىم؟ تويعا كەتىپ بارا ما! «باسى اۋىرماعاننىڭ قۇدايمەن ءىسى جوق» دەگەن وسى...
جىلقىشىنىڭ ءسوزىن بىرەۋ تىڭداپ، بىرەۋ تىڭداعان جوق. ءبىراق ول ءالى كۇڭكىلدەپ ءجۇر.
— 80 شاقىرىم جەردەگى اۋدان ورتالىعىنا بارىپ كەلگەنشە نەسى قالادى بۇل جانۋاردىڭ؟ ءىشىپ العان جاستار جول-جونەكەي جانىن شىعارىپ ايداماي ما! اپىر-اۋ، وسىنى تۇسىنبەگەن باسقارما ءقايتىپ ەل باسقارىپ جۇر-ەي!
ناشەكەڭ ارى ءوتىپ، بەرى ءوتىپ جىلقىشىنىڭ ءسوزىن جىبەرمەي تىڭدادى. ردۋانداردىڭ قازىعىن قاراپ، دوڭگەلەكتەردى قايتا-قايتا كوردى. اربالاردىڭ ءار جەرىن شۇقىلاي بەرەدى. احمەتقوجا اربالاردى، ات-سايماندى ازىرلەۋدى وسى كىسىگە ادەيى تاپسىرعان-دى. ناشەكەڭ ارالاسقان شارۋاعا الاڭ بولماۋ كەرەكتىگىن باسقارما جاقسى بىلەتىن ەدى. جاڭا ءوزى جۇرەتىندەردىڭ ۇيىنە كىرىپ شىعۋعا كولحوز اكتيۆتەرىن ەرتىپ كەتكەن-دى. اۋىل ادامدارىن قاراساڭ، بۇگىن ايتتاپ جۇرگەن سەكىلدى. انا جەردە دە، مىنا جەردە دە شوعىر-شوعىر كىسى. اسىرەسە، اسكەرگە كەتەتىندەردىڭ ءۇيىنىڭ ماڭى قايناعان ادام.
مۇنىڭ ەشقايسىسىندا شارۋاسى جوق جىلقىشى قوڭىر ايعىردى بەرگىسى كەلمەي، اربالاردى ءالى اينالشىقتاپ ءجۇر.
— قامىت-سايمانىن سىپىرىپ تاستاپ الىپ كەتسەم، مەنى شاۋىپ الا ما؟ كولحوز-كولحوز دەپ كەڭىردەكتەرىن كەرگەندە الدىنا جان سالمايدى. ونىڭ جالعىز ايعىرىن ارباعا سالىپ تۇرعاندارى مىناۋ.
ناشەكەڭ مانادان ۇندەمەي ءجۇر ەدى. ەندى شىدامادى:
— ەي، تىلەمىس، ۇندەمەيىن دەپ ەدىم، بولمادىڭ. ەرتەڭ سەنىڭ دە بالاڭ اسكەرگە شاقىرىلادى. مىنا وندىرلەردىڭ اۋدان ورتالىعىنان ءبىر جارقىراتىپ وتكەنىنىڭ ءوزى نە! ەكى سالسا ءبىر باسپاس شاباندارىڭدى بەرىپ، ەلدىڭ الدىندا جەر قىلايىن دەپ پە ەڭ بالالاردى. توقتات قىڭقىلىڭدى! ءبىر اششى تەرى الىنعاننان تۇگى دە كەتپەيدى.
— بولدى. ءسىز ايتساڭىز ءبىتتى، ناشەكە. ايعىرى قۇرىسىن. قويدىم. بالالاردان ساداعا.
— ساداعا دەمە. ايعىر دا كەرەك. بالالاردىڭ كوڭىلى دە كەرەك.
احمەتقوجا اقىماق ەمەس. ادەيى ىستەپ وتىر.
— جىلاعىم كەپ كوڭىلىم بۇزىلىپ تۇرعانىن قاراشى. تىلەمىس اڭگىمەنى باسقا جاققا بۇرىپ جىبەردى. ءار ءۇيدىڭ توڭىرەگىندەگى شوعىر-شوعىر ادامدارعا قاراپ، قولىمەن ماڭدايىن قالقالاپ الىپتى.
ناشەكەڭ مىرس ەتىپ كۇلدى دە، اينالىپ ءجۇرىپ كەتتى.
بەتالىسى كۇلجاميلا كەمپىردىڭ ءۇيى. بۇل كەزدە كۇن ساسكە تۇسكە تايانىپ، جولاۋشىلاردىڭ الدى ورتالىقتاعى اربالارعا قاراي بەتتەگەن ەدى. كەي ۇيدەن سۇڭقىلداعان داۋىس تا شىعىپ جاتىر. ايەل اتاۋلىنىڭ كوزى بىلەۋدەي.
ناشەكەڭ تايانعاندا كۇلجاميلا كەمپىردىڭ ءۇيىنىڭ ماڭى دا ادامعا تولىپ كەتتى. بۇلىكتى شىعارسا وسى كەمپىر شىعارار دەپ، ءبىر جاعىنان، ءوزىنىڭ دە كوڭىلى قوبالجىپ، ەكىنشى جاعىنان، بەكىندىرۋگە ايتار ءسوزىن دە ازىرلەپ كەلە جاتقان-دى. كولحوز پرەدسەداتەلى دە قاسىنداعى ادامدارىمەن وسى ۇيگە تاياپ قالعان ەكەن. ءار ۇيدەن ءبىر تاتىپ، بۇل توپتىڭ اراسىندا قىزىپ قالعاندار دا بارعا ۇقسايدى. اسىرەسە، ءتامپىش مۇرىن بۋحگالتەر ەشمۇحان كۇلەر سوزگە دە، كۇلمەس سوزگە دە جىرقىلداپ، ەكى ەزۋى ەكى قۇلاعىندا كەلە جاتىر. احمەتقوجا كۇلجاميلا كەمپىر جونىندە سىرتتاي ەستيتىن. ءبىراق تىكە سويلەسىپ كورگەن ادامى ەمەس. ول دا ناشەكەڭ سەكىلدى بۇلىك شىعارا ما دەپ كۇدىكتەنىپ كەلە جاتقان-دى. ناشەكەڭدى كورىپ قۋانىپ كەتتى. ءوزىنىڭ يىعىنان اۋىر جۇك تۇسكەندەي بولدى.
— پالە، اپام مىقتى ەكەن عوي. كوزىندە ءبىر تامشى جاس جوق. شىركىن، بۇرىنعىنىڭ ادامدارى-اي! شىمىر عوي، شىمىر. جىلاۋ دەگەن نە، ول؟ ايداۋعا كەتىپ بارا جاتقان جوق. اسكەرگە، بورىشىن وتەۋگە بارادى. قازاق دەسەك وزىمىزگە تيەدى. كەيدە ءتىپتى جوق جەردە قابىرعامىزدىڭ تىم قايىساتىنى بار.
باسقارمانى كورىپ، الدەكىمدەر كوزىنىڭ جاسىن تىيعان بولدى.
كەمپىرلەر دانەكەردى كەزەك-كەزەك قۇشاعىنا الىپ، قولدان-قولعا تيگىزبەي ءسۇيىپ جاتىر ەكەن. كەلگەن كولحوز بەلسەندىلەرىن كورىپ، دانەكەر ولاردىڭ قۇشاعىنان سىتىلىپ شىقتى دا، ءتور جاقتى نۇسقادى. داستارقان ۇستىندە جەۋسىز سول كۇيىندە قالعان ەكى تاباق ەت. مايى شىلقىعان باۋىرساق ءۇيىلىپ ول جاتىر. كەلگەندەر جايعاسىپ وتىرعانشا، ۇيدەگى قاتىن-قالاشتىڭ ءبىرازى ىعىسىپ دالاعا شىقتى. دانەكەر جاۋتاڭداپ شەشەسىنە قارادى. كىسىلەرگە اراق قۇيعىسى كەلىپ تۇر. ءبىراق باتپايدى.
اناسىنىڭ اراق دەسە توبە شاشى تىك تۇراتىنى وزىنە بەلگىلى. بۇل كەزدە كولحوز بۋحگالتەرى ەشمۇحان ەتكە دە، باۋىرساققا دا تابەتى شاپپاي، قىليلانعان كوزىنە كۇلكى ۇيىرگەن بوپ جان-جاعىنا قارادى. جۇتقىنشاعى جىبىرلاپ-اق تۇر.
— ۇلپەرشەگىم مەنىڭ، اعالارىڭا زامانىنىڭ اسىن بەرە عوي. وسى ءۇيدى ورتەپ كەتەم دەسەڭ دە سەنىڭ قولىڭنان تارتارمىن با بۇگىن؟ — دەدى كۇلجاميلا بالاسىنىڭ ىڭعايىن سەزىپ.
— ءاپ باسە، شىركىن، بۇرىنعىنىڭ ادامدارى-اي...
قىزۋ بولسا دا باسقارمانىڭ ىڭعايىنا قاراي جىعىلۋدان بۋحگالتەر جاڭىلا قويماپتى. وسىلاي دەدى دە، سانىن ءبىر سالىپ داستارقانعا قاراي ەمپەڭدەي ءتۇستى.
احمەتقوجا كەلگەن بەتتەن كۇلجاميلا كەمپىردەن كوز الماي وتىرعان. تويعا باراتىنداي ۇلكەن شۇبەرەگىن باسىنا وسقىرتا تارتىپ اپتى. كيمەشەگىنىڭ جاق تۇسىنداعى، ومىراۋىن الا تۇسكەن كەستەسى جارتى قارىس. ۇستىنە كوك ساتەن شاپان كيىپتى دە، بەلىن قوڭىر شۇبەرەك ورامالمەن تاس قىپ بۋىپ الىپتى. ءجۇرىسى تىپ-تىك. بويىندا تۋا جارالعان پاڭدىق، تاۋەلسىزدىك بارداي. كادىمگى اقسۇيەكتىڭ تۇقىمىنان شىققان ادام سەكىلدى وسى وتىرعاننىڭ بارىنە شەكەسىنەن قارايدى. سونىمەن بىرگە، اركىمنىڭ ىشىندەگىنى جازباي وقي الامىن دەگەن كىسىشە وتىرعاندارعا وقتى كوزىمەن قادالىپ قويادى. بالاسىنا جاڭاعى ءسوزدى ايتقاندا كەرىلىپ جاتقان كەڭ دالاداي جومارت كورىندى. انالىق ادال ىقىلاسى كارى جۇزىنە مول نۇر اكەلدى. ەشمۇحاننىڭ ءسوزىن ەستىگەندە كوزىنەن ءسال مىسقىل كۇلكى كورىنىس بەردى. ايبات شەگىپ تىكسىنە قالىپ ەدى، ءبىراق ول كەيىپ تەز تاراپ كەتتى. احمەتقوجا «كەل دە مىنەزىڭ بار، كەر دە مىنەزىڭ بار كەمپىر ەكەنسىڭ-اۋ» دەپ ءتۇيدى ىشىنەن.
— اپا، سيىرىڭ بار ما؟ دانەكەر مال جيناپ بەرە الدى ما ءوزى؟
— سيىردىڭ باعۋى قيىن، قاراعىم. ون ەشكى بار. قۇداي بەرەكەسىن بەرسە، جالعىز كەمپىرگە سول دا جەتەدى عوي. ەل امان بولسىن، ازامات امان بولسىن.
— ولارىڭىز كولحوز كىنەگەسىنە تىركەلىپ پە ەدى؟ —دەدى ەشمۇحان.
احمەتقوجا الا كوزىمەن اتىپ قالعاندا، بۋحگالتەر قيپىڭ-قيپىڭ ەتىپ، ءبۇرىلدى دە قالدى.
— سەنىڭ كىنەگەڭسىز-اق باعا الامىن. الدەقالاي الدىڭا بارعاندا سول جازۋىڭدى بۇلداپ، اقشيىپ وتىرعىڭ كەلەدى عوي، ءا! ادىرا قال!
جۇرت دۋ كۇلدى.
— وزىڭە دە كەرەگى سول ەدى. جوق جەردە كىنەگەڭدى قىستىرىپ نەڭ بار، — دەپ جاتىر قاسىنداعىلار. ەلمەن بىرگە ەشمۇحاننىڭ ءوزى دە ءماز بولىپ كۇلەدى. جۇرت بۇعان كۇلىپ وتىرسا، ول نەگە كۇلىپ وتىرعانىن ءوزى دە بىلمەيدى. احمەتقوجا قويعان استان، قۇيعان اراقتان اۋىز تيگەننەن كەيىن ۇيدەگىلەرگە ەندى دالاعا شىعۋ كەرەكتىگىن ايتتى.
— جىگىتتەردى كەشىكتىرىپ المايىق. ۆوەنكوم دەگەن كىنامشىل كەلەدى. اربا جەگۋلى دايىن تۇر. ۋاقىت ءبىراز بولىپ قالدى. ەندى جونەلتەيىك ازاماتتاردى، — دەپ ورنىنان تۇردى. وتىرعانداردىڭ ءبارى دە قوپارىلا قوزعالدى.
ەكى جىگىت ەكى باسى شىپىلداپ تولعان دانەكەردىڭ قورجىنىن الا جونەلمەك بولىپ ەدى، اۋىر ەكەن، كىدىرىپ قالدى. قورجىن كوزدىڭ جاۋىن الادى، ىسمەر ءبىر قولدان شىققان. العاشقى ۇستالايىن دەپ تۇرعانى دا وسى شىعار.
بۇل اۋىلدا سىرماققا، تەكەمەتكە، شيگە ويۋ سالۋدا كۇلجاميلادان شەبەر ەشكىم جوق. كيىز باسۋ كەزىندە تەنتەك كەمپىر قولدان-قولعا تيمەيدى. ءار ءۇيدىڭ ءتاتتى ءشايى مەن ءدامدى ەتى وسىنىڭ اۋزىندا. مىنا قورجىندى بالاسىنا جاقسى نيەتپەن بار ىقىلاسىن سالىپ توقىعان سەكىلدى. احمەتقوجانىڭ كوزى قورجىنعا بىردەن ءتۇستى. ەكى شەتىن الا جۇرگىزگەن سارى جولاق ەرەكشە ءسان بەرىپ تۇر. ءتورت بۇرىشىن اينالدىرىپ، قوشقار ءمۇيىز جۇرگىزىپتى. مۇنىسىنىڭ ءوزى قورجىننىڭ ۇلكەندىگىن بىلدىرمەي شاعىن ەتىپ كورسەتەدى. ءتۇپ جاعىنان سالعان جەلبىرشەكتەرى دە كۇلتەلەنىپ، جاڭا تۋعان قۇلىننىڭ جالى قۇساپ تۇر. جەرگە قويۋعا اياعاندايسىڭ. تەك قانجىعادان تاستاماي سانگە سالىپ جۇرەتىن قورجىن ەكەن.
جاستار جاعى اراق ءىشىپ وتىر دەگەن سوڭ ناشەكەڭ ۇيگە كىرگەن جوق ەدى. دالادا بىر-ەكى شالمەن اڭگىمەلەسىپ تۇرعان-دى. بۋى بۇرقىراپ باسقارمانىڭ جانىنا ەرگەن نوكەرلەرى شىقتى. قاتىندار قايتادان بىرسىڭداي باستادى. كەشىگىپ جاتقان دانەكەر مەن شەشەسى عانا.
قانشا بەكىنەم دەگەنمەن ءدال وسى ءسات دانەكەردىڭ كوڭىلى الابۇرتتى. بالشىقتان سوعىلعان ەكى بولمەسى كوزىنە ءبىرتۇرلى ىستىق كورىنىپ كەتتى. بۇرىش-بۇرىشقا قاراي بەرەدى. اۋىز ءۇيدىڭ توبەسى سىلانباپتى. بىلتىر عانا سالىنعان ءۇي، كولحوز جۇمىسىمەن انە-مىنە دەپ جۇرگەندە قولى تيمەپتى. توقىپ سالعان قامىسى تەپ-تەگىس-اق. ءبىراق سىلاسا ودان دا ادەمى كورىنەتىن ەدى عوي. شەشەسىنىڭ ەسكى كەبىسى، دارەت الاتىن قۇمانى، ەسىك الدىندا تۇرعان ءوزىنىڭ ات ايدايتىن ۇزىن قامشىسى - ءبارى-بارى ىستىق كورىنىپ كەتتى. ەكى جەردەن كۇلتەلەنگەن شاشاعى شەگەگە ءىلىنىپ تەمەن سالبىراعان قامشىنى ءتىپتى سۇلۋ ەتىپ تۇر. جاس ەمەننەن جاسالعان سابىنا دا ءدال قازىرگىدەي نازار اۋدارىپ كورگەن ەمەس ەدى. كوزىنە جاس كەلىپ قالدى. شەشەسى كورمەسىن دەگەندەي دەرەۋ سۇرتە قويدى. ءبىراق، انا ونى بايقاپ قالدى. ۇندەگەن جوق. دانەكەر ءۇيدىڭ تەرەزەلەرىنە، توبەسىنە تاعى قارادى. ىشىندە سۇراپىل ءبىر داۋىل. ەرىككە قويماي تىعىلعان جاس جوعارى قاراعان كوزدى اينەكتەي جالتىراتىپ جىبەردى. توبەدە ۋىقتىڭ اراسىندا شانشىلىپ تۇرعان اق ءبىزدى كوردى. ءوزىنىڭ جۇرەگىنە شانشىلىپ تۇرعانداي ءدىر ەتتى. ءسويتتى دە، وقىس جۇلىپ الدى.
— اپا، مىنانى قوبديعا سالىپ قويشى. كەرەك بولار. قاجەت كەزىندە كىمنەن سۇراپ جۇرەسىڭ ...
اناسىنىڭ جالعىز قالىپ بارا جاتقانىن ءبىر-اق ويىنا تۇسىرگەندەي بولدى. شىداي الماي ومىراۋىنا بارىپ باسىن تىعىپ جىبەردى. انا دا دۇنيەنىڭ ءبارىن ۇمىتىپ قالشيىپ تۇرىپ قاپتى. تارامىس قولدارى عانا بالاسىنىڭ قايراتتى شاشىنان سيپايدى. ونى ءوزى سەزىپ تۇرعان جوق. دانەكەردىڭ يىعى ەكى-ۇش رەت بۇلك ەتتى. انانىڭ ەسىنە كىشكەنتاي كەزىندە وسىلاي تۇرتپەكتەپ ەمەتىنى ءتۇسىپ كەتتى. الپىس ەكى تامىرى ءيىپ، كوزىنەن جاس سورعالاي باستادى. ومىراۋىنا، قوس انارىنىڭ ۇستىنە ىستىق تامشى ءتيىپ كەتتى. بۇل دانەكەردىڭ كوز جاسى ەدى. ءبىراق ەكەۋىنەن دە ءۇن شىققان جوق. اناسى «بولدى ەندى، بوساما» دەگەندەي ىڭعاي ءبىلدىرىپ، سىرتقا قاراي بەت الدى. بالاسى بوساعادان اتتاي بەرگەندە:
— ا، قۇداي، وڭ جولىڭدى بەر، — دەپ بەتىن سيپادى.
بۇلار سىرتقا شىقسا، ەلدىڭ كوبى ورتالىق جاققا كەتىپ قاپتى. ەسىك الدىندا احمەتقوجا قاسىنداعىلارمەن، ناشەكەڭ تۇر ەكەن. دانەكەر جۇگىرە بەرمەك بولىپ ەدى، شەشەسى قاباعىمەن توقتاتتى.
— اناۋ بورتە لاقتى بەرى ۇستاپ اكەلشى!
تۇرعان جۇرت تا، دانەكەر دە بۇعان تۇسىنگەن جوق.
— لاق ۇستاۋدى ۇمىتىپ قالدىڭ با، انا بورتەنى اكەل دەيمىن. وتىننىڭ ۇستىندە ويناقتاپ تۇرعان بورتەنى دانەكەر لىپ ەتكىزىپ سيراعىنان ۇستاپ الدى.
— ءاي، بەلسەندىلەر! سەندەر مىنا كارى كەمپىردى الجىدى دەمەڭدەر. جان دەگەندەگى جالعىزىم الىس ساپارعا كەتىپ بارادى. اق تىلەۋىن تىلەپ، مىنا بورتەنى جولىنا ايتتىم سونىڭ. سەندەرگە سوكەت بولعانمەن، ماعان سوكەت ەمەس.
— ايتتىم جولىڭا، مىنا ءوزىمدى دە ايتتىم وسى بورتەمەن بىرگە، — دەپ كۇلجاميلا كەمپىر لاقتى موينىنان ۇستاپ بالاسىن ءۇش اينالىپ شىقتى.
دانەكەر نە دەرىن بىلمەي قىپ-قىزىل بوپ كەتتى.
— تىلەۋىڭ قابىل بولسىن، — دەپ ناشەكەڭ قولىن جايدى. الدەنە ايتىپ، ەرنى جىبىرلاپ تۇر. ەشمۇحان قىليلانعان كوزىمەن احمەتقوجاعا قاراپ ەدى، ول دا قولىن جايىپ تۇر ەكەن. جالما-جان بۇل دا قولىن جايام دەگەندە ءبىر جاعىنا اۋىپ كەتىپ، قۇلاپ قالا جازدادى.
— ءامين!
ءبارى بەتىن سيپادى. كۇلجاميلا لاقتى قويا بەردى. ول قارعىپ-قارعىپ، ەشكىلەرگە قوسىلدى دا كەتتى. ەنەسى جايىلماي توپتى جۇرتتىڭ ورتاسىندا قالعان لاعىنا ەلەگىزىپ تۇر ەدى. ويناق سالىپ جەتىپ كەلگەندە باۋىرىنا الىپ، قۇيرىعىنان يىسكەپ جاتتى. «ەشكى ەكەش ەشكى دە بالاسىن الىسقا ۇزاتقىسى كەلمەيدى، ءا». وسى وي وسىپ وتكەندە كۇلجاميلا ارتىنا بۇرىلىپ تۇرىپ، ەشكىلەرگە تاعى قارادى. بورتە لاق بولپ-بولپ ەتكىزىپ، الاڭسىز ءالى ەمىپ جاتتى. ال، بۇلار بولسا ءۇنسىز ارباعا قاراي بەتتەپ كەلەدى.
جۇرت دۋىلى كوبەيگەن سايىن قوڭىر ايعىردىڭ تىنىمى كەتە باستادى. جۇلىپ تارتىپ، جۇلىپ تارتىپ تىقىرشىپ تۇر. قاسىنداعى بەدەۋ شاعىر بيە دە باسىن تۇقىرتىپ، ارتقى اياقتارىن ويناتىپ-ويناتىپ قويادى. بىرەۋ جىلاپ تۇر، بىرەۋ كۇلىپ ءجۇر. قىم-قيعاش ءبىرىنىڭ بەتىنەن ءبىرى سۇيگەن جۇرت. قىزىڭقىراپ العان جىگىتتەر شارشى توپتىڭ ورتاسىندا قىزداردى دا ءسۇيىپ جاتىر.
دانەكەر كەشە كەشتە ۇيدەن شىعا الماعان. كوزىمەن بىرەۋدى ىزدەپ تۇر، كورىنبەيدى. جۇرتقا بىلدىرمەي اندا-ساندا موينىن سوزىپ-سوزىپ قويادى. قورجىنىن سالىپ، الدىڭعى ارباعا ءمىندى. اناسىمەن سوڭعى رەت اربا ۇستىندە قۇشاقتاستى.
— تۇنىمەن قاسىڭىزدان شىعارماي ماۋقىڭىزدى باسقان شىعارسىز. ءبىز دە قوشتاسايىق تا.
كۇلجاميلانىڭ ءدال قۇلاعىنىڭ تۇبىنەن وسىنداي ايەل داۋسى شىقتى. ءوزى دە، بالاسى دا جالت قارادى.
— جانار!
دانەكەر ەكەۋىنىڭ قۇشاعى ايقاسا كەتتى.
— مىنا ءپاتشاعار ەشتەڭەدەن تايىنار ەمەس قوي!
— اپا، ايىپقا بۇيىرماڭىز. ازاماتتى بۇكىل اۋىل بولىپ سۇيسەك تە ارتىقتىعى جوق شىعار.
بۇل ءسوزدى جانار كۇرسىنىپ ايتتى. كوكىرەگىندە اشىلماعان سىردىڭ ايناسى جالت ەتكەندەي بولدى. بىتەۋ جارا جانشىپ جىبەردى مە، قاباعى وراقشا ءيىلىپ، شىتىلا قالدى.
كۇلجاميلانىڭ الدىندا كادىمگى كەلىنى قۇساپ تومەن قاراپ سىنىپ تۇر. اربا ۇستىنەن دانەكەردىڭ كوزى قوس بۇرىمىنىڭ اراسىنداعى جەلكەسىنە ءتۇستى. موينى جۇپ-جۇمىر ەكەن. قىرىنان قاراعاندا بۇعان دەيىن ءوزى بايقاماي جۇرگەن ءبىر پاڭدىقتى اڭعاردى. ول باسىن ۇزاق سالبىراتقان جوق. پاڭ كۇيىندە جوعارى جۇلىپ الدى. جاسقا تولى كوزى جارق ەتتى. دەرەۋ قوس جانارى قۇرعاپ سالا بەردى.
— اپامنىڭ كوزىنشە-اق بەرەيىن. اتتاعان قادامى ساناۋلى ءبىز بەيباقتىڭ قولىنان بۇدان باسقا ەش نارسە كەلمەدى.
ءتورت بۇكتەۋلى كەستەلى ورامالدى دانەكەردىڭ قالتاسىنا سالدى دا، اۋزىنان قۇشىرلانىپ تۇرىپ ءسۇيىپ الدى. ءبىرسىپىرا جۇرت بۇل كورىنىسكە اڭىرىپ قاراپ قالىپتى. كۇلجاميلا دا اڭ-تاڭ. ازدى-كوپتى اۋىل اراسىنداعى الىپ-قاشپا ءسوزدىڭ قۇلاعىنا تيگەنى بار ەدى. راس بولعانى ما؟ قىز قۇرىعانداي، كۇيەۋى بار ايەلمەن اۋەي بوپ...
وسى كەزدە ات ايداۋشى:
— ال ەندى جۇرەلىك، جولدى بوساتىندار، اۋ، اعايىن، كەشىگىپ قالامىز، — دەپ ايقاي سالدى.
دەلبەنى بوساتۋى مۇڭ-اق ەكەن، شاعىر بيە مەن قوڭىر ايعىر جۇلىپ تارتا جونەلدى. تۇرەگەپ تۇرعان كەي جىگىت اربادان ءتۇسىپ قالا جازدادى. ءبارىنىڭ كوزى ارتتا. قولدارىندا ورامال.
— حوش، حوش!
— وڭ ساپار. امان بارىپ، ساۋ قايتىڭدار!
اۋىل ۇلاردا-شۋ بولدى دا كەتتى. بالا-شاعا تۇگەل، جىگىتتەر، قىز-كەلىنشەكتەر ارباعا ىلەسىپ كەلەدى. شال-كەمپىرلەر قولىن بۇلعاپ، كوزىن سىعىمداپ قالدى. استىنداعى قاسقا اتىن ويناقتاتىپ، الدىڭعى اربانىڭ قاتارىندا احمەتقوجا كەلەدى. ونىڭ ارتىندا دا بىرنەشە سالت اتتى بار.
— قاتتىراق ايدا، مىنا جۇرت قالسىن. ىلەسە بەرسە، جىگىتتەردىڭ كوڭىلىن بۇزادى.
احمەتقوجا الدىڭعى ات ايداۋشىعا وسىلاي ءامىر بەردى. دەلبەنى قاعىپ قالعاندا شاعىر بيە مەن قوڭىر ايعىر cap جەلىسكە سالىپ بەردى. اربانىڭ دوڭگەلەگى لەزدە كورىنبەي كەتتى. جەرمەن دوڭگەلەپ ەمەس، اۋامەن قالقىپ كەلە جاتقان سەكىلدى.
مىناۋ — تۋعان جەر، وسكەن ەل. قيمايدى ءبارى دە. اسىر سالىپ اسىق ويناعان اۋىل قوڭىر بەلدەن اسقان سوڭ ءتىپتى كورىنبەي قالماقشى. ءبارى دە ءۇنسىز. جاڭا عانا قۇلاق تۇندىرعان دابىر-دۇبىر، ايقاي-شۋ جەر جۇتقانداي جوق بولدى. ءۇش اربادا وتىرعانداردىڭ ءبارى دە اينالاعا قۇمارتا قارايدى. اناۋ — قايراننىڭ جوتاسى. قاتپار-قاتپار بولىپ، ءپىلدىڭ جونىنداي جاتىسىن قاراشى. ساسىر جۇلىپ، پىشەن شاپقاندا وسى وتىرعانداردىڭ ءبارى دە قويناۋىندا ويناق سالعان. قوڭىر بەلدىڭ ۇستىندەگى ءتورت قۇلاقتى بەيىت تە ءبىرتۇرلى ىستىق كورىندى. تۋعان اۋىلدىڭ ءبىر بەلگىسى سەكىلدى ول دا. ار جاعىنداعى جازىقتا كولحوزدىڭ ەگىسى. تالاي كۇندەر، تالاي تۇندەر سول دالادا ءوتىپ ەدى-اۋ. قوڭىر بەلدەن اۋىلدىڭ مالى قاپتاپ ءتۇسىپ كەلەدى. تۇسكى ساۋىنعا اكەلە جاتقانى باقتاشىلاردىڭ. نەتكەن ادەمى كورىنىس. وڭ جاقتا توڭكەرگەن استاۋداي اپپاق قارى كۇنگە شاعىلىسىپ تاكاپپار الاتاۋ جاتىر. ەتەك جاعى الا سيىردىڭ باۋىرىنداي شۇپ-شۇبار. كۇندە، ءتىپتى ساعات سايىن كورىپ جۇرگەن كورىنىستەر بۇگىن ەرەكشە ىستىق. 17 جىگىتتىڭ ءبارى دە جاڭا كورگەندەي اينالاعا، اۋىلىنا قايتا-قايتا قاراي بەرەدى. جالعىز شاتىرلى ءۇي — مەكتەپ قانا اپپاق شاڭقانداي بولىپ ءالى ايقىن كورىنىپ تۇر. توبەسىندەگى قامىسى الىستان تاقتاي سەكىلدى اسەر قالدىرادى. ودان كەيىن ۇپ-ۇزىن بوپ كولحوزدىڭ كەڭسەسى جاتىر. قالعان ۇيلەر كورىنبەۋگە اينالدى. ونىڭ ۇستىنە، ساعىم كوتەرىلە قالماسى بار ما! ءبىراق كوڭىل كوزىمەن اركىم ءوز ءۇيىن تانىپ كەلەدى. دانەكەر اناسى ءۇيدىڭ توبەسىنە شىعىپ، وسى جاققا قولىمەن كوزىن كولەگەيلەپ قاراپ تۇرعان سەكىلدى. قاسىندا ويىندا تۇك جوق بورتە لاق ويناق سالىپ ءجۇر. جانار شە...
جىگىتتەر، ەندى ءبىز دە قالايىق.
بايقاماپتى، احمەتقوجا باستاعان ءبىر توپ سالت اتتى قاستارىندا ءالى شاۋىپ كەلە جاتىر ەكەن. الگى ءبىر ساتتە ولار دا ءۇنسىز قالسا كەرەك. اربالاردىڭ ءجۇرىسى، اتتاردىڭ ءدۇبىرى — ءبارى-بارى ۇمىت بولىپتى-اۋ. انشەيىندە ءبىر اتتىڭ شابىسى ءبىر اۋىلعا ەستىلەدى. ال، مۇنشاما ات، ادام كەلە جاتقاندا اركىمنىڭ مەڭىرەۋ تىنىشتىق قۇشاعىندا قالعانداي سەزىنگەنى نەسى؟ سول ءبىر ءسات قۇلاق اتاۋلى ەستۋ قابىلەتىنەن ايرىلدى ما؟.. ونداي ساتتەر بولادى. سەزىمنىڭ كۇشتىلىگى سوندا. ول كەيدە وسىنداي ءدۇبىردى دە تۇنشىقتىرادى، ال كەيدە شىبىننىڭ ىزىڭىنان نازىكتى دە جەتكىزەدى.
احمەتقوجا اتتان ءتۇسىپ، جىگىتتەردىڭ ءبارىنىڭ بەتىنەن ءسۇيدى. اياۋلى اۋىلدى قايراننىڭ جوتاسى ابدەن جاسىرعان كەزدە ەن دالادا وڭاشادا ەركەكتەر ەمىن-ەركىن قۇشاقتاسىپ قوشتاستى. تىقىرشىپ تۇرعان اتتار دا قۇلاقتارىن سالبىراتىپ مۇلگي قاپتى. ءبارى دە جىلادى، ءبارىن دە ءبىر بوساندىق بيلەپ كەتتى. بۇرىن اۋدان ورتالىعىنان ارى بارماعان جىگىتتەردىڭ كوڭىلى ءبىرتۇرلى قۇلازىپ قالدى. مانادان ىلەسىپ كەلە جاتقان سىنا سالت اتتىلار دا ەس ەكەن. ەندى ولار دا قالماقشى.
— جىگىتتەر، جولدارىڭ بولسىن! امان بارىپ، ساۋ قايتىڭدار!
اۋىلعا قاراي بۇرىلعان سالت اتتىلار بۇل سوزدەردى حورمەن ايتتى. مانادان ىلەسىپ قالماي كەلە جاتقان قويۋ شاڭ ەكىگە ءبولىندى. ءبىرى — اۋىل جاققا. ءبىرى — اۋدان جاققا. قوڭىر كۇز بولسا دا قاپىرىق ىستىق بوپ كەتتى. اربانىڭ ۇستىندەگىلەردىڭ ءبارى دە ومىراۋلارىن اعىتتى. مۇقاتايدىڭ كوزى بىلەۋدەي بولىپ كەتىپتى. موينىن سوزىپ، اۋىلدى كورىپ وتىرعانداي ارتىنان كوز المايدى.
— ەي، مىقتىم! «ايت، دۆاڭ» قايدا؟ جامان كەلىنشەگىڭە جاڭا جۇرەردە سونشاما سۇلىكتەي جابىسقانىڭ نە؟
الدىڭعى ارباداعىلار دۋ كۇلدى. مۇقاتايدىڭ ءوزى دە كۇلدى. كەشەگىسىن دانەكەردىڭ ءدال بۇگىن الدىنان كەلتىرگەنىن كوردىڭ بە. بۇل كەزدە ارتقى ەكى ارباداعىلار دا كوڭىلدەنىپ، ورتاداعى اربادان ءان ەستىلىپ ەدى. «تۋعان ەل». باستاپ وتىرعان — ءابدىراحماننىڭ ءقۇرمانالىسى. كادىمگى «قىز جىبەكتە» تولەگەن بولىپ وينايتىن ءقۇرمانالى. ونىڭ قوڭىر جۇمساق داۋسىن جاستار ءاربىر شىلدەحانا، تويدا دا تىڭداۋعا جالىقپايتىن. مۇڭلى ءان. كەلە جاتقانداردىڭ ءبارى قوسىلدى. توڭىرەك كۇڭىرەنىپ كەتكەندەي بولدى. تاۋ دا، جوتا دا، جەل دە، مىنا استارىنداعى اربا دا وسى ءاندى ايتىپ كەلە جاتقانداي. كەشەدەن بەرى جۇرەكتىڭ ءار تۇپكىرىنەن شىقپاي، ءبىراق ءبارىن سىزداتىپ جۇرگەن سەزىمدى وسى ءان سۋىرىپ الىپ شىققانداي. اتتار دا ارىندى جەلىستەن اقىرىن بۇلكىلگە باستى. اينالا ءبىر ءسات مۇلگىپ، اۋىرلاپ، ءبىر ءسات كەڭەيىپ شالقىپ كەلەدى. ءتىپتى جيىن-توي اتاۋلىنىڭ بارىندە قانشا قىستاسا دا اۋىز اشپايتىن بايجان دا انگە قوسىلىپ كەتتى.
ءبىراق وعان تاڭىرقاعان ەشكىم جوق. وسى ءبىر ءان بارلىق كوڭىلدەگى ماحابباتتى جيناپ ءبىر ارناعا قۇيىپ جاتقانداي. تۋعان ەل دەپ ءبارىنىڭ اڭىراپ كەلە جاتقانى - وسى ءبىر ءجۇز ءتۇتىنى بار شاعىن كولحوز.
كىر جۋىپ، كىندىك كەسكەن ەلىم ەدىڭ-اۋ،
قوينى قۇت، سۋى كاۋسار جەرىم ەدىڭ،
تۋعان ەل، ەندى ەسەن بول!
باۋىرىڭنان جول ۇزاق بوپ كەتە قالساق-اۋ،
وگەيسىپ، پەرزەنتىڭنەن جەرىر مە ەدىڭ
تۋعان ەل، ەندى ەسەن بول!
قوش بوپ تۇر تۋعان انا، ءاعا-ىنى-اۋ،
ەرجەتىپ، ادام بولدىق ءبىز دە مىنە،
تۋعان ەل، ەندى ەسەن بول!
تۇرارمىز قۇشاعىندا ءالى-اق ويناپ-اۋ،
اسكەردەن امان-ەسەن كەلگەن كۇنى،
تۋعان ەل، ەندى ەسەن بول!
ويناعان قۇلىن-تايداي قۇربى امان بول-اۋ،
كەتپەيدى كوز الدىڭنان بۇلعاعان قول
تۋعان ەل، ەندى ەسەن بول!
كەشتەردى بىرگە وتكىزگەن ەسكە ساقتا-اۋ،
جۇرەكتەن اسىل سەزىم ۇرلاعان مول،
تۋعان ەل، ەندى ەسەن بول!
شەشەسى جاس كەزىندە سۋىرىپ سالىپ ولەڭ ايتقان. دانەكەردىڭ دە ولەڭ جازاتىنى بار ەدى. قولىنداعى ءبىر جاپىراق قاعازعا قاراپ، سۇڭقىلداتىپ سوعىپ وتىر. قاي كەزدە جازىپ ۇلگەردى ەكەن. ءدال وسى ساپارعا ارنالىپ جازىلعانداي. سوڭعى ەكى جولدى جانار ەكەۋى قوسىلىپ ايتار ما ەدى!
وسى وتىرعانداردىڭ ءبىر-بىر جانارى قالىپ بارا جاتقانىندا ونىڭ شارۋاسى جوق. ءوز جانارى كەلدى دە، قولىنان جەتەكتەپ ۇزاققا الىپ كەتتى. ولەڭ تىنا قالدى. اربا ءجۇرىپ كەلە مە، قاپىرىق شاڭ تاماقتى قاري ما، وندا دانەكەردىڭ ءىسى جوق. وي ۋىسىندا قالدى. شاعىر بيە مەن قوڭىر ايعىر ءجۇرىستى ابدەن تۇزەگەن. باستى شۇلعىپ تاستاپ، سەسپەن cap جەلىپ كەلەدى. جىلدا بۇل كەزدە كۇن سۋىپ كەتۋشى ەدى. بيىل كۇز جىلى بوپ تۇر. ات ايداۋشى كويلەكشەڭ عانا وتىر.
— اۋداننىڭ ورتالىعىنا كىرگەندە ويناتامىن بۇل ەكەۋىن. «العاباس» كولحوزىنىڭ جىگىتتەرى قالاي كەلگەنىن كورسىن جۇرت. كوكەڭ كادىمگى كينوداعى چاپايەۆتىڭ تاچانكاعا جەككەن اتتارىنداي اياقتارىن وراتىپ تاستاپ، وراتىپ تاستاپ جۇرتتى وزىنە قاراتپاسا، اكەل بەرى قولىڭدى.
— كانە، جانۋار، ءبىر جاتتىعۋدى جاساپ جىبەرەيىكشى! — دەپ ات ايداۋشى دەلبەنى ەكى جاققا ايىرا قاعىپ-قاعىپ جىبەرىپ ەدى، شاعىر بيە مەن قوڭىر ايعىر مويىندارىن سىرتقا قاراي اققۋداي ءيىپ، ءتورت اياقتى ءتورت جاققا تاستاي ويناقتاي جونەلدى.
جانۋار مىنا قالپىندا تىم سۇلۋ ەكەن. ادام سۇقتانعانداي. تاناۋى دەلديىپ، كوزى جايناپ، اياقتارى ءبيشى قىزداردىڭ اياقتارىنداي ويناقتايدى. تەر باسقان دەنەسى ونىڭ بيازى سىلدىرى قوسىلعاندا تىڭ ءبىر مۋزىكالىق قوڭىر تۇستەن قارا تۇسكە كوپ ۇقسايدى. اربانىڭ ءجۇرىسى دە جۇمسارىپ كەتكەندەي. اتتاردىڭ اياعى مەن اۋەز سەكىلدى. ات ايداۋشى مۇنىسىنا ابدەن ماساتتانىپ جىگىتتەرگە قوقيلانىپ قاراپ قويادى. «كوردىڭدەر مە، ءبىزدىڭ سالتانات قالاي!؟» دەگەندەي. دانەكەر ءوز ويىمەن ءوزى. ماناعى قيال قۇشاعىنا مىقتاپ الىپ، تالاي جەرگە اكەتكەندەي. بوساتار ەمەس، ءوزى دە بوساعىسى كەلمەيدى.
ەكىنشى تاراۋ
ايلى ءتۇن جۇمساق ساۋلەسىن كىشكەنە تەرەزەدەن سىزدىقتاتىپ قانا تۇسىرەدى. سوناۋ ءبىر تۇنگە قاتتى ۇقسايدى. ءبىراق وندا بۇلار دالادا ەدى-اۋ. بەسباقسىنىڭ سامالى بەتتەرىنەن ايمالاپ، سەزىمدەرىن قىتىقتاعان-دى. جۇرە بەرگىسى، كۇلە بەرگىسى كەلىپ ەدى. جامىلىپ شىققان شاپاندى ىستىقتاعانداي بولعان سوڭ بىلەگىنە قىستىرىپ الىپ، ەركەلەي باسىپ بارا جاتقان-دى. دانەكەر بىرەسە اش بەلىنەن ۇستاپ، بىرەسە قولىن اقىرىن عانا موينىنا اسادى. الدەن ۋاقىتتا قولاڭ شاشىن جۇمساق قانا سيپاپ كەلە جاتادى. ءبارى جۇمساق. مىناۋ ايدىڭ ساۋلەسى دە، اياق استىنداعى كوك مايسا دا، قاسىنداعى جىگىتتىڭ دەمى دە، سيپاسى دا، سىبىرى دا جۇمساق. ەكەۋدەن ەكەۋ كەلە جاتسا دا، سىبىرلاسىپ قانا سويلەسەدى. دانەكەردىڭ اۋزى دامىل-دامىل قۇلاعىنىڭ تۇبىنەن تابىلادى دا، العان دەمى اقىرىن عانا قوزعالعان تورعىنداي تاماعىنىڭ استىنا دەيىن جىبىرلاتادى. ءسۇيسىنىپ، بالقىپ، تاعى دا سولاي قىتىقتاشى دەمىڭمەن دەگەندەي باۋىرىنا كىرە تۇسەدى. سول كەزدە اق تاماقتىڭ استىن دانەكەردىڭ ەركىنە بەرەدى. ول ەمىرەنە يىسكەيدى، ەرنىنىڭ ۇشىمەن عانا جاس بوتاداي ءتۇرتىپ-تۇرتىپ، سۇيكىمدى ەتىپ سۇيەدى. سول كۇيىمەن، بالبىراعان، بالقىعان بەتىمەن تاڭ اتقانشا جۇرۋگە بار ەدى-اۋ...
بۇگىنگى اي دا سونداعىداي جارىق. ءبىراق تار تەرەزەدەن تالىقسىپ قانا سىعالايدى. ءۇيدىڭ ءىشى دە ءوز كوڭىلىندەي الاكولەڭكە. ءتۇن دە قاپىرىق سەكىلدى، كورپەنى ءالسىن-السىن جۇلىپ الىپ تاستادى. دوڭبەكشىپ ۇيىقتاي الماي جاتىر. تولەپ ءبىر رەت كوزىن اشىپ، كورپەنى جاۋىپ قىمتادى.
— نەمەنە، ءبىر جەرىڭ اۋىرا ما، نەگە ۇيىقتاماي جاتىرسىڭ؟
— بىلمەيمىن. جۇرەگىم اتشا تۋلاپ، كەۋدەمە سىيماي بارادى. سەن بۇگىن بولەك جاتشى. مازاڭ كەتەر...
تولەپ توسەگىن ارتامانىراق الىپ كەتتى. كوپ كەشىكپەي قورىلعا باستى. ول بەيباقتىڭ قاپەرىندە تۇك جوق. جارىنىڭ جان ازابىنان مۇلدە بەيحابار. ونىڭ ءقازىر دوڭبەكشىپ، وسى ءبىر ءتورت قابىرعانىڭ ىشىنە نەگە سىيماي جاتقانىن سەزبەيدى. تاعى دا كۇندەگىسىنشە تۇرار دا، دۇكەنىنە بارار. كۇنى بويى بالعا سوعادى، كەشكە ۇيگە كەلەدى. ءار كۇنگى كۇن كەشىسى وسى عانا. بۇدان بوتەن ءومىر بار دەپ ويلامايدى ول. الاڭسىز جۇمىسىن ىستەيدى، الاڭسىز ۇيىقتايدى. الاڭسىز جارالعان ءبىر ادام.
سول الاڭسىزدىعى ما ەكەن، قوينىڭداعى جارىن ۇرلاتقان؟ ەگەر تولەپ ايەلىنىڭ باسقان ءىزىن باقسا، دانەكەر مەن ەكەۋى ءبۇيتىپ تىم تەرەڭگە كەتپەس ەدى. سوڭعى كەزدە ءوزىنىڭ اسا باتىل بولىپ بارا جاتقانىنا جانار ءبىر ءسات قىسىلعانداي. ويىندا بولدىم دەپ ەكى-ۇش رەت وتە كەشىگىپ كەلدى. ءبىراق ۇندەمەس تولەپ ۇندەگەن جوق. الدە ءوزىنىڭ ۇلكەندىگىنەن قورعانا ما؟ بۇل بايعۇستى دا ايايدى.
ءبارىنىڭ باسىن شاتقان جەڭگەسى عوي. تۋماعاندىعىن ىستەدى-اۋ! ءسوزىن جىقپاي تولەپتىڭ پىشاق، قايشىسىن، كەتپەن-كۇرەگىن سوعىپ بەرەتىنىنە قىزىعىپ، ساۋ باسىن داڭ قىلدى. ونىڭ ويىنشا، جەتىم قىز يتكە تاستار سۇيەكتەي. قاي يت قاپپاي جۋاس جۇرسە، سوعان ءىشى جىلىپ لاقتىرا سالادى. ءوزىنىڭ اكەسىندەي ادامعا نەندەي زۇلىمدىق ەسەپپەن شاتاستىردى ول؟ الدە بار بولعانى، ورەسىنىڭ جەتكەنى سول ما ەكەن؟ دۇكەنگە بارعىشتاپ، سىپىلداپ جۇرگەنىنەن شوشۋشى ەدى. ويىندا تۇك جوق تولەپتى مايلى ىشىكتەي اينالدىرىپتى انشەيىن. «قاشانعى قۋ تىزەڭدى قۇشاقتاپ جۇرمەكسىڭ؟ ەي، سەن ءوزىڭ ەركەكسىڭ بە؟ جوق الدە، الدەبىرەۋ قوينىڭا اكەپ سالعانشا سوپيىپ جۇرە بەرەمىسىڭ؟».
— ءوستىدىم، ءبىراز قايرادىم بالەمدى، — دەپ سامپىلداپ وتىرعانىن جاناردىڭ سان ەستىگەنى بار. ءبىر كۇنى توبەدەن جاي تۇسكەندەي: «سەن تولەپكە كۇيەۋگە شىق!» — دەدى. تەرىسىنە سىيماي تارىلىپ، ەكى ءبۇيىرىن تايانىپ، بوراتتى-اي كەلىپ.
ون التىعا دەيىن قىزدىڭ ۇيدە وتىرعانىنان سۇيكىمسىز نە بار ەكەن. سەنى جەتكىزەم دەپ-اق كوك جۇلىن بولدىم عوي وسى. ءبىر كۇنى قۇداي تاس توبەڭنەن ۇرىپ بىرەۋمەن اۋەي بوپ قويساڭ... ويبۋ، بەتىم-اي، ەل-جۇرتقا نە دەيمىن. قۇرى، ودان دا قۇرى. كوزى سوقىر، بەتى قيسىق بولسا دا كەت بىرەۋدىڭ سوڭىنان. بەس كلاستىق ءبىلىم الدىڭ. قىز وقىپ كىمدى كوگەرتكەن. ءالىپتى تاياق دەپ بىلمەسەك تە، اعاڭنىڭ ەكى اياعىن ءبىر ەتىككە تىققان قاتىن بولعانبىز. ەندى سەنىڭ كويلەگىڭ، كونشەگىڭ دەپ الا وكپە بولار جايىم جوق. بۇل كۇندە قالىڭ مال الىپ، قادىرىمەن قىز ۇزاتۋ بار ما. قارنىڭ توياتىن جەر تابىلسا، قايقاي ءارى. باياعىدا جەتپىستەگى شالعا دا بارا بەرەتىن قىزدار. ون بارماعى اعىپ تۇرعان ونەر، اعىپ تۇرعان مال. بىرەۋدىڭ كەسەسىن جاماپ، شاينەگىن تۇپتەسە دە سەنى اسىرايدى. ءوز قوتىرىڭدى ءوزىڭ قاسىپ، وتىن-سۋىڭ بولەك، قايقايعان قاتىن بولاسىڭ. كەتپەن-شوتىمىزدى تۇزەتىپ ءبىز دە پايداسىن كورەيىك تە. ءتورت جاسىڭنان بەرى اسىراعان ەڭبەگىمدى ەڭ بولماسا سولاي اقتامايسىڭ با؟ شال-شاقپىت بولماسا، سەندەي جەتىمەكتى جاستار ءقايتسىن. قۇرى دەگەن سوڭ، قۇرى!
جەڭگەسىنىڭ «جەتىم»، «سالداقى» دەگەن سوزدەرىنە جاناردىڭ جاستايىنان قۇلاعى، تاياعىنا ەتى ۇيرەنىپ بولعان ەدى. مىنا قورلىعى بارىنەن دە اسىپ ءتۇستى. جار دەگەندە سۇيەۋ كورەر جالعىز نەمەرە اعاسى بىلتىر كۇرت اۋرۋىنان قازا بولعان-دى. سونىڭ توپىراعى كەپپەي جاتىپ ويلاپ تاپقان پالەسىن كوردىڭ بە. «وقيىن دا» دەگەن ءسوزى ءۇشىن ەكى كۇن ۇيگە قوندىرماي، كوك الا قويداي ەتىپ ساباپ قۋىپ شىقتى. ولسەم جانىم ارتىق پا دەپ ءبىر كۇن اعاسىنىڭ زيراتىنا بارىپ تۇنەدى. ءبىراق ونىڭ مۇڭىنا قۇلاق اسىپ، قولۇشىن بەرگەن ارۋاق بولمادى. ارۋاققا جالىنۋدان باسقا جولدى جانار ول كەزدە بىلمەيتىن. ادۋىن جەڭگە جاستايىنان تاپتاپ ءوسىرىپ، ءوزىنىڭ ءومىرىن قۇدايدىڭ جازۋى عىپ قۇلاعىنا قۇيعان-دى. الدىندا ەكى-اق جول تۇردى. ءيا، تولەپكە ايەل بولۋ، ءيا جەڭگەسىنىڭ بۇدان دا سۇرقيا قورلىعىنا كونۋ. اشۋ ۇستىندە قىز ويى العاشقى جولعا ويىستى. جەتىمدىك پەن جەڭگەنىڭ قورلىعىن كورگەنشە كۇيەۋدىڭ زورلىعىنا كونگەنىم ارتىق شىعار دەپ ءتۇيدى ازالى جۇرەك. تاعدىر تولەپ پەن جاناردى وسىلاي قوسقان ەدى.
وبالى نە، تولەپتەن كورگەن زالالى جوق. بەتىنەن قاقپاي الاقانىندا ۇستادى. تاپقان-تايانعانى وسىنىڭ اۋزىندا. كۇيەۋگە تيگەن سوڭ ەكى جىلدان كەيىن قۇلىنداي دومالانىپ شىعا كەلدى. كيىنىپ، جاسانىپ، جاناردىڭ كوڭىلى ءوستى. جاستايىنان كورگەن جەڭگە تەپكىسىنىڭ دا پايداسى ءتيدى. ءۇي شارۋاسىنا پىپ-پىسىق، ءۇستى-باسى جىپ-جيناقى. توسەك-ورىننىڭ ءبارىن جاڭارتىپ، شىمىلدىق-پەردەنى ءوزى تىگىپ الدى. ەكى-ۇش تەكەمەت باسىپ، سىرماق تا سىردى. نە كەرەك، اۋىل-ايماق كەشەگى جالبا-جۇلبا جاناردىڭ اپ-ادەمى كەلىنشەك بولعانىن كوردى. كەيبىر اۋزى سۇيرەڭدەگەن شىدامسىز ايەلدەر «ويباي-اۋ، ءتىپتى قۇلپىرىپ بارادى، تولەپتىڭ ماڭدايىنا سىيسا جارار ەدى»، — دەپ كۇندەي باستادى. وسىنداي كۇندەۋدى جەڭگەنىڭ اۋزىنان ەستىگەنى دە بار جاناردىڭ. «ساعان ەرەگەسكەندە مە؟» دەپ ءتۇتىنىن ءتىپتى تۇزەي باستادى ول. بىر-ەكى رەت جەڭگەسى ىرعالا باسىپ كەلىپ، ىڭىرانا ءمىن تاعىپ كەتتى.
— بايىڭا جاعام دەپ اسىرە پىسىق بولا بەرمە! اقىرىن. جيعان-تەرگەنىڭنىڭ ءبارىن ءوز باسىڭا ۇيە بەرمەي، اعا-جەڭگەمنىڭ ءۇيى بار ەدى دەسەڭ قايتەدى. باياعىنىڭ قىزدارى قولىنا ەكى ساباق ءجىپ تۇسسە، ءبىرىن توركىنىنە تاسيدى ەكەن. بۇگىنگىنىڭ قىزدارى نە بوپ كەتكەن؟ سەن ءتىپتى قارىس جەردە تۇرىپ ات ءىزىن دە سالعىڭ كەلمەيدى عوي. سەنەن تولەپ مەيىرلى. بارساڭ، ايتەۋىر ءسوزىڭدى ەكى ەتپەي، ايتقانىڭدى ىستەپ بەرەدى. «ءوزى بولعان قىز توركىنىن تانىماس» دەپ، كەيدە ءتىپتى قايقايىپ قاراعىڭ دا كەلمەي مە، نەمەنە ءوزى. و، تەگى وڭباعان! «جامان اتقا جال بىتسە، جانىنا تورسىق بايلاتپاس، جامان ادامعا ءال بىتسە، ماڭىنان مال ايداتپاس» دەگەن راس ەكەن-اۋ.
جاناردىڭ جاستايىنان سىزداپ، جانىنا باتىپ جۇرگەن بىتەۋ جاراسى وسى كۇنى جارىلىپ ەدى. وڭاشادا جەڭگەسىنىڭ سىباعاسىن جاقسىلاپ تۇرىپ بەرگەن-دى.
— بويىمدى وسىرمەي عۇمىر بويى جانشىپ كەلگەنىڭ از بولعانداي، بۇل كوكۋىڭە جول بولسىن. ەندى كۇيەۋگە شىققاندا دا ىزعارىمنان ىعىپ ءجۇر دەيسىڭ بە؟ سەنىڭ ىزعارىڭ جاستايىمنان گۇلىمدى سولدىرتتى. سەلت ەتىپ بالا بولىپ وينامادىم. ۇستىمە ءوڭى ءبۇتىن ءبىر كويلەك كيدىم بە؟ جاماپ ال، جاسقاپ ال دەپ ەسكى-قۇسقىڭدى لاقتىرىپ تاستاي سالاتىنسىڭ. وتىڭمەن كىرىپ، كۇلىڭمەن شىقتىم. ءبىر ۋاق كۇلگەنىمدى دە كەپ كورۋشى ەڭ. اعامنىڭ ايىقپاس دەرتكە شالدىققانى دا سەنىڭ كەسىرىڭنەن، لاستىعىڭنان، ماستىعىڭنان بولدى. ءحالى ناشارلاعان كەزدە دە بابىن تاۋىپ اس بەرگەن جوقسىڭ. نيەتىڭنەن تاپتىڭ. وز-وزىڭنەن قۋىرىلىپ، تارىلۋشى ەڭ. بار اشۋىڭدى مەنەن الاتىنسىڭ. جىنىسىم ءبىر عوي، بىردە بولماسا، بىردە ەڭسەسىن كوتەرسىن دەدىڭ بە، اياۋشىلىق جاسادىڭ با؟ جوق. ءقايتىپ قانا مەنىڭ جۇرەگىم جىليدى ساعان. سۋىتقان ءوزىڭسىڭ. بالا جۇرەگىمدى بالعىن كەزىنەن مۇزدا ۇستادىڭ. ەندى توركىن، جەڭگە بولا قالىپسىڭ. وسى تولەپكە دە مەنى ەمەتايىڭ ەرىپ بەردىم دەپ وتىرسىڭ با؟ مەكتەپ بىتىرگەنشە ىشەتىن كوجەمدى كوپسىنگەن جوقسىڭ با. شۇكىر، قۇدايعا! ءوز قولىم ءوز اۋزىما جەتتى. ەندىگى كوكەزۋلىگىڭ كوكىرەگىمدەگى كەكتى قوزعاپ، كەۋدەمدەگى وتتى كوسەيدى. جونىڭمەن كەل. ىزبارلانىپ، باياعى جانشىلعان جانار عوي دەپ كەلەتىن بولساڭ، وندا مىنا بوساعادان اتتاما! ەگەر اقىلىڭ كىرىپ، ادام قۇساپ كەلەتىن بولساڭ، سۋىعان جۇرەكتەن دە ءبىر شۋاق تابام. نەشە بۇگىن يت بولساڭ دا، ايتەۋىر اعامنىڭ جانىندا جاتتىڭ عوي.
— استاپىراللا، استاپىراللا! مىنانىڭ ءتىلى نە دەگەن تاستاي ەدى، ەي؟
جەڭگەسىنىڭ كوزى شاراسىنان شىقتى.
— تاستاي بولسا، الدىڭنان العان تاربيەم. وعان كىنالى ءوزىڭسىڭ. ەس بىلگەلى ەستىگەنىم بىلاپىت، بوقتىق ءسوز بولسا، جۇقپادى دەيسىڭ بە سودان. ماعان جاساعان مىڭ دولىلىعىڭنىڭ ءبىرى عانا بۇل. ادام قۇساپ كەلمەسەڭ، قايتارارمىن ءبارىن دە. ساعان دەگەن جۇرەگىمدە تيتتەي مەيىر بولسا بۇيىرماسىن.
— تفۋ-تفۋ! مىنا پالەنىڭ قۇداي ماڭىنان جۇرگىزبەسىن، — دەپ سول كۇننەن بەرى ات ءىزىن سالعاندى قويعان.
وڭاشا وتىرىپ جانار ءارى قاپالاندى، ءارى ىشەگى قاتا كۇلدى. قاپالانعانى — كوك دولىدان شىنىمەن-اق دولىلىق جۇققان با دەپ ويلادى. ءوز ويىنان ءوزى شوشىپ كەتتى. اشىنعاننان اقتارىلعان شەر ءوز بويىنا كۇيە بوپ جابىسقان پالەدەي كورىندى. كۇلگەنى — تالاي جىلدار كەتىپ جۇرگەن ەسەسىن مىقتاپ قايىردى بىلەم. تۇرا قاشقانداي بولعان جوق پا، باتىرىڭ. جاتقان جىلاننىڭ قۇيرىعىن باسقان ءوزى. بۇل شايقاس جايلى تولەپكە جەڭگەمنىڭ ءوزى-اق جەتكىزەر دەپ ويلاعان ەدى جانار. ءبىراق تولەپ ول جايلى ءلام دەپ ۇندەگەن جوق.
جاناردىڭ قايران قالاتىنى دا ونىڭ وسى ۇندەمەيتىندىگى. كەيدە، ءتىپتى ءىشى جارىلىپ كەتە جازدايدى. ەركەك بوپ ەڭسە كوتەرگەندى بىلمەيدى. تۇقىرايىپ تومەن قاراپ جۇرەدى دە قويادى. دۇكەننەن كەلىسىمەن ۇيدەگى ءبالعا-توسىنىڭ قاسىندا تاعى دا شىقىلداتىپ وتىرعانى. جاناردان تولەپ، تولەپتەن جانار بولەك سەكىلدى. ەكى بىردەي ادام بار وسى ءۇي كەيدە يەسىز جۇرتتاي اڭىراپ تۇرادى. سامبىرلاق، سارناۋىق جەڭگەنىڭ ايقاي-شۋىنا ۇيرەنىپ كەتكەن جاناردىڭ ءتىپتى ءىشى پىسادى.
ەكەۋىنىڭ ەرلى-زايىپتى ەكەنىن اڭعارتاتىن قاراڭعى ءتۇن مەن قاتار سالىنعان جەر توسەك قانا.
ەكىنشى جىلى جانار ەپتەپ اشىلايىن دەدى. اشىلعاننىڭ العاشقى بەلگىسى ءشاي قايناتىپ، تاماق ءپىسىرىپ ءجۇرىپ ىڭىلداپ ءان سالادى. تولەپتىڭ ۇيدەگى كىشكەنە قول كورىگىن باسادى. توڭىرەكتەي بەرسەم اشىلار ما ەكەن، ءتىلى شىعار ما ەكەن دەپ ۇمىتتەنەدى. كورىك باسىپ وتىرىپ تا اندەتەدى. ءبىراق تولەپ سەلت ەتپەيدى. ونىڭ بار نازارى، وي-ىقىلاسى قىپ-قىزىل بوپ وتتان شىققان تەمىردە بولادى. سونى سان مۇسىنگە كەلتىرگەننەن عاجاپ ءلاززات الاتىن سەكىلدى.
جاناردىڭ ءوزى دە كوپ جايدى اڭعاردى. اسىرەسە، تولەپتىڭ ساقينا، بىلەزىككە سالعان ەرنەگى ادەمى. شەبەردىڭ اتى شەبەر ەكەن عوي. قاعازعا سىزعان جازۋداي عىپ تۇسىرەدى تەمىرگە. انشەيىندە كۇرەسىندە جاتاتىن سيىردىڭ مۇيىزدەرى دە تولەپتىڭ قولىنا تۇسكەندە ادەمى باكىنىڭ، پىشاقتىڭ، قانجاردىڭ سابى بولىپ قۇلپىرىپ شىعا كەلەدى. كورىك باسىپ، ىڭىلداپ ءان سالىپ وتىرىپ كوزىن المايدى. ءبىر ءسات بۇل دا ءوزىن ۇمىتىپ كەتەدى. ۇندەمەيتىن، جۇپ-جۋاس ادامعا دا قۇدايىم وسىنشا ونەر بەرەدى ەكەن، ءا! ەگەر ۇستا بولماسا، مۇنداي ادامعا تاڭ اتىپ، كۇن باتا ما؟ كۇندە بىرگە جاتىپ جۇرگەن ايەلىنەن دە ۇدايى قايىنەنەسى قاسىندا جۇرگەندەي قىسىلادى. مۇمكىن، ەل اراسىندا، كولحوز دۇكەنىندە ءوزىن بۇدان گورى اشىعىراق ۇستايتىن شىعار. جانار بايقايىنشى دەگەن نيەتپەن بىر-ەكى رەت بارعان دا. ەشكىمدە شارۋاسى جوق، قىپ-قىزىل بولىپ مازداعان اربانىڭ شەنىن ءتوس ۇستىنە ۇزىن قىشقاشپەن ولاي ءبىر، بۇلاي ءبىر اۋناتىپ تۇر ەكەن. بالعاشى جاس جىگىت جاناردى كورىسىمەن:
— توكە، دەمالايىق!— دەدى.
— قوي، باسقارما ۇرسادى، بىتىرەيىك. تۇرما، تۇرما!
جاناردىڭ كەلگەنىنەن قىسىلعانداي، ءتىل قاتۋدىڭ ورنىنا، توسكە بۇرىنعىدان دا ەمىنە ءتۇستى. بالعاشى جىگىت جاۋتاڭداپ قاراي بەردى. ءبىر كەزدە جانار ەكەۋىنىڭ كوزى كەزدەسىپ قالدى. جاناردىڭ دەنەسى ءدىر ەتكەندەي بولدى. بەتىن بۇرىپ جىبەردى. كۇيەۋىنە قارادى. ونىڭ ەشتەمەدە جۇمىسى جوق. اينالدىرعانى — الدىنداعى تەمىرى. كومىردىڭ اراسىنا كوسىپ جىبەرىپ، شۋىلداپ ۇشقان شوققا راحاتتانا قاراپ تۇر. بالعاشى جىگىت ەندى ۇلكەن كورىكتى باستى. بالعا سوققانداي ەمەس، كورىك باسقاندا جان-جاعىنا قاراۋعا مۇرشاسى بولادى ەكەن.
بەلىنەن جوعارى جالاڭاش، اققان تەر بەتىنەن اندىز-اندىز ەتىپ قارا قوجالاق جول سالعان. سونداي جولدار جوتاسىنا دا، كەۋدەسىنە دە تۇسكەن. مىنا كۇيىمەن كەلىنشەك كوزىنە تۇسكەنىنە ۇيالعانداي. كۇيە بىلەگىمەن ماندايىن ءبىر تارتىپ قالىپ ەدى، ودان سايىن قارا قوجالاق بولا ءتۇستى. جانار مىرس ەتىپ كۇلىپ جىبەردى.
— نەمەنە، جەڭگەي. بەتىنە كۇيە جاققان ەركەكتى كورمەپ پە ەدىڭىز؟ كۇندە قاسىڭىزدا جاتادى عوي.
تولەپ جىميىپ كۇلدى. جانار نارتتاي بولىپ قىزارىپ كەتتى. ونى قىزارتقان جاڭاعى ءوزىنىڭ وقىس كۇلكىسى عانا ەمەس، مىنا جىگىتتىڭ «جەڭگەي» دەگەن ءسوزى دە. بەرىسى وزىنەن ءۇش-تورت جاس ۇلكەن ادام جەڭگەي دەيدى. تولەپتەن كىشى بولعان سوڭ، ارينە، سولاي دەيدى. بۇل اۋىلدىڭ جاستارىنا ونىڭ جانار دەگەن اتى ۇمىتىلاتىن شىعار. «جەڭگەي»، «تولەپتىڭ توقالى». ەسىركەگەنى عانا «جەڭەشە» دەر. وسى ويلار جاناردىڭ تۇپكىرىندە جاتقان جان پەرنەسىن شەرتىپ-شەرتىپ جىبەرگەندەي بولدى. بۇرىلىپ ۇيگە كەتتى. تولەپ «نەگە كەلدىڭ-اۋ» دەگەن جوق.
قۇلاعىنا تەمىردى بالشىقتاي يلەگەن بالعانىڭ داۋسى كەلەدى. تاپ سونىڭ سولقىلىنان تابانىنىڭ استىنداعى جەر دە سولقىلداپ كەلە جاتقانداي. ارتىنا بۇرىلۋعا ۇيالادى. «بويىڭدى ادەمى ۇستا، ادەمى ءجۇر» دەپ ءبىر سەزىم سىبىرلايدى. ۇستا دۇكەنىنىڭ ۇلكەن ەسىگىنەن الگى بالعاشى جىگىت كوز الماي قادالا قاراپ تۇرعان سەكىلدى. تۋ سىرتىنان ونىڭ قوس جانارى تەسىپ بارا ما قالاي؟! اۋىل شەتىندەگى ۇيىنە جەتكەنشە جاس كەلىنشەك بەلگىسىز ءبىر سەزىمنىڭ قاماۋىنا ءتۇسىپ، سونىڭ قاقپايلاۋىمەن ءجۇردى دە وتىردى.
تاعى ءبىر بارعاندا دا سول ۇيدەگى ۇندەمەس تولەپتى كورگەن. بۇل جولى جۇرت كوبىرەك جينالىپ، گۋ-گۋ اڭگىمە سوعىپ تۇر ەكەن. جاناردى كورىسىمەن جىگىتتەر توكەڭدى ورتاعا الدى.
— توكە، جاس توقال ىستىق پا، الدە وسى جاس توقالعا ءسىز ىستىقسىز با؟ كەيىنگى كەزدە ءتىپتى كەلگىشتەپ ءجۇر عوي.
جۇرت دۋ كۇلدى. تولەپتىڭ ەزۋى جىبىر ەتتى دە، تەمىرىن سوعا بەردى.
— توكە، وسى ءسىز توسەكتە جاتقاندا دا ۇندەمەيسىز بە؟
— جاس توقال ۇندەتۋشى مە ەدى؟
— حا-حا.
دۇكەننىڭ ىشىندە تۇرعان ءبىر توپ جىگىتتىڭ كۇلكىسى قاسىنداعى كولحوز كەڭسەسىنە دە ەستىلدى.
— جەڭگەيدىڭ وزىنەن سۇرايىق، وزىنەن!
— توكەڭ وسى ۇندەي مە؟
— جاعىنا سۇيەنىپ جالاقتاعان جاس جىگىتتەردەن گورى، ۇيدەگى ۇندەمەيتىن ۇلكەن كىسىمنەن جارىلقاسىن.
جانار بۇل ءسوزدى جاسىماي ويناقى ايتتى. كوپ جىگىتتىڭ ورتاسىندا تۇرمىن-اۋ دەپ قىسىلمادى. بەلگىسىز ءبىر كۇش، جىگەر بىتكەندەي بولدى. جىگىتتەردىڭ كۇلكىسى نامىسىن قايراپ جىبەردى. ءوزىنىڭ ەمەس، تولەپتىڭ نامىسىنا تيگەندەي بولدى ولار. بۇل ۇندەمەسە، تولەپ ۇندەمەسە، مىناۋ جۇرت وزدەرىن مازاق ەتۋگە ءازىر. كوكىرەگىندە ءبىر داۋىل ويناپ، سول مازاققا قارسى ايبات شەككەندەي بولدى. جىگىتتەر توسىلىپ قالدى.
— ءاپ بالەم، قاتىردى. ءبارىمىز ءبىر تەكەڭنىڭ تۇياعىنا تاتىمادىق.
— ءبىراق قايناعاسىنداي «ۇلكەن كىسىمى» نە؟ ەڭ بولماسا، توكەڭ دەمەي مە. تيەرىن ءتيىپ الىپ، ۇلكەنسىنىپ ءجۇر مە ءوزى، نەمەنە؟
توبىمەن تۇرىپ ءبىر كەلىنشەكتەن جەڭىلىپ قالۋعا نامىستانعان جىگىتتەر وسىلايشا قيالاپ سوعىپ جاتتى.
— «سۇيگەنىن شۇناعىم» دەيدى. اتاڭ قازاقتىڭ وسىنداي ماقالىن بىلمەۋشى مە ەدىڭدەر. قالاي دەپ اتاۋ — مەنىڭ ەركىمدە.
— قوي، جەڭىلدىك. جەڭدىڭ، جانار.
— «سىنىقتان باسقانىڭ ءبارى جۇعادى» دەگەن. كوك داۋىل جەڭگەسىنەن كەرگەنى بار ەمەس پە.
سوڭعى ءسوزدى جانار ۇزاڭقىراپ كەتكەندە ەستىدى. كوك داۋىل جەڭگە. كورىك پەن بالعا ءتوستى عانا بىلەتىن تولەپ. ومىردە كورگەنى وسى ەكەۋى عانا بولماق پا؟ كەۋدەسىنە ءتۇتىن تولعانداي تۇنشىعىپ كەتتى. «جەڭدىڭ، جانار» دەدى-اۋ! جوق، بۇل جەڭىلىپ كەلەدى. جاڭاعىلاردىڭ الدىنا ءومىر مۇنى جىعىپ بەردى. قۇزدان قۇلاپ بارا جاتقانداي قورقىنىش بيلەيدى بويىن. وزىنشە تىرمىسىپ شىققىسى كەلەدى. قۇز تەرەڭ، اياق تىرەر بۇدىرلارى دا از سەكىلدى. ءبىراق توبەدەن تۇسكەن جارىققا قاراپ، شىعام-اۋ دەپ ۇمىتتەنەدى. قورقىنىش، ءۇمىت ەكەۋى الما-كەزەك اۋىسادى. جانىن جانشىپ، جۇرەگىن سىعادى. جاڭاعى تۇتىنگە تۇنشىققانداي بولعانى سودان.
اڭگىمەگە ءبىر عانا جىگىت ارالاسا قويعان جوق. ول — بالعاشى جىگىت. جىميىپ كۇلىپ قانا تۇر. انا جولى اڭعارماپتى. كەيىن قايىرعان قويۋ شاشى بار ەكەن. سالقى ءتوس. ويناعان بۇلشىق ەتتەرى جاستىعىن، قايناعان قايراتىن اڭعارتقانداي. جانىنداعى تولەپتى ايادى ما، الدە كەلگىشتەپ جۇرگەن وسى ءبىر جاس كەلىنشەكتى ايادى ما، ايتەۋىر الگىندە ايتىلعان داراقى سوزدەردەن بويىن اۋلاق ۇستادى. سول جىگىت قۇساپ جانار دا نەگە سىپايى قالا بەرمەدى؟ نەگە قىزىندى بۇل؟ دورەكى سوزدەرگە دورەكى جاۋاپ بەرەم دەپ، ءوزى دە ايەل باسىمەن تىم دورەكى بوپ كەتكەن جوق پا! تامام جىگىتكە جالعىز ءوزىنىڭ جاساعان شابۋىلى ءۇشىن، جاڭاعى سوزدەرى ءۇشىن باسقادان ەمەس، بارىنەن دە بالعاشى جىگىتتەن قىسىلىپ كەلەدى. ول جىميىپ قۇر كۇلدى دە تۇردى.
سول جىميعان كۇلكىسىمەن بە ەكەن، مۇنىڭ تۇبىنە جەتكەن. قانداي شايتان ءتۇرتتى. «شىعاسىعا يەسى باسشى» دەمەكشى، تولەپتىڭ ەكى ايعا متس-كە ماستەرسكويعا كەتكەنى دە سەبەپشى بولدى-اۋ. ەگىن شوبىندە جۇرگەندە دانەكەر جىميىپ كۇلىپ مۇنى جاعالاي بەردى. ونىڭ كەلگىشتەگەنىن ءوز جۇرەگى دە تەرىس كورمەيتىن سەكىلدى.
ءبىر كۇنى قاراڭعى تۇسە ەكەۋى ەلدىڭ ارتىندا قالدى. كەشكى سامالمەن قالىڭ بيدايدىڭ اراسىندا كەلە جاتىر. بەلۋاردان كەلەتىن ەگىن تەڭسەلىپ، تەڭىزدەي تۋلايدى. جانار ءبىرتۇرلى سىنىق. انشەيىندەگى اقجارقىن مىنەزىن ءوزى زورلاپ، ۇرلاپ تىعىپ كەلە جاتقانداي. نەگە ءبۇيتتى؟ اپاق-ساپاقتا قالىڭ ەگىن اراسىندا جىگىتپەن وڭاشا نەگە قالدى؟ دويىر مىنەزدى بىرەۋ بولىپ، تارپا باس سالسا... بويى ءدىر ەتىپ، الدەنەدەن قورىقتى. دانەكەردىڭ قولى ەكەن. ارقاسىنان، شاشىنان عانا سيپايدى. ار جاعى نە بولار ەكەن؟ ەركەكتەر سيپاۋدان باستاپ، شىڭعىرتۋعا باراتىن مەيىرىمسىز ەمەس پە. قاراڭعى تۇندە ۇرعاشىعا ولار قاسقىر سەكىلدى. دانەكەردىڭ العاش وزىمەن جاناسۋىن جانار وسىلاي قارسى الدى. اتتاپ باسقان سايىن ايەلگە قولى تيىسىمەن قوزىپ كەتەتىن ەركەكتىڭ اق سايتانىن كۇتىپ كەلەدى. جۇرەگى ءلۇپ-لۇپ ەتەدى. اپىر-اۋ، وسى جايعا ءوزىن نە دۋشار ەتتى؟ كىم زورلادى؟ تۇسىنسە بۇيىرماسىن.
— جانار، تاماعىما تاس تىعىلعانداي اۋزىما ءسوز تۇسپەي كەلەدى. مالىندى جايلاعان سوڭ ۇيىڭە كەلسەم قايتەدى؟ كوپتەن كەۋدەمدى كەرنەپ جۇرگەن ءبىر سىر بار ەدى.
— مىنا كەڭ دالادا اۋزىڭا كەلمەگەن ءسوز تار بولمەدە كەلە قويار ما ەكەن؟
مانادان بەرى بويىن بيلەگەن قورقىنىش لەزدە عايىپ بولىپ، ەركىندىك ءبىتتى. سىقىلىقتاپ كۇلدى. دانەكەر دە بىرگە كۇلدى. ەكەۋى ەن دالانى باسىنا كوشىرە كۇلدى. اينالا بۇلارعا قوسىلىپ تۇگەل كۇلگەندەي بولدى. ەكەۋى اۋىل شەتىنە ەندى ىلىككەندە جاڭا تۋىپ كەلە جاتقان اي كورىندى. ءتۇننىڭ ءبىر تاماشا كوركىن كورگىڭ كەلسە، جازدا اي تۋاردا دالاعا شىق. قاراڭعىلىق تۇڭلىك اشقانداي تۇرىلە تۇسەدى. سۋدان سۋىرىلىپ شىعىپ كەلە جاتقان ارۋعا ىنتىققانداي ايدان كوز المايسىڭ. سول ارۋدىڭ جۇمساق اقشىل ايناسىمەن توڭىرەك ايقىندالا تۇسەدى. انشەيىندە كۇنگە شاعىلىسىپ، شاقىرايىپ جاتاتىن الاتاۋ دا كوگىلدىرلەنىپ، اسەم كورىنەدى. جانار بۇرىن-سوندى مۇنداي سۇلۋلىقتى بايقاماعان-دى. تاڭىرقاپ تۇرىپ قاپتى. بۇل سۋرەتتى سالىپ تۇرعان كوڭىلى مە، جوق الدە تابيعاتتىڭ ءوزى دە وسىنداي شەبەر مە؟ دانەكەردەن تاپ وسىلاي سۇراعىسى كەلىپ ەدى، سۇرامادى...
سول ءتۇنى ول بارلىق سىرىن ايتقان. سوناۋ دۇكەنگە كەلگەن كۇننەن جۇرەگىمە شوق سالدىڭ دەدى. وعان بارىنەن دە ءبىر توپ جىگىتكە جالعىز تويتارىس بەرگەنىم ۇناپتى. نامىسىڭدى جىبەرمەي، تولەپكە اراشا تۇسكەنمەن، بويىڭنان ءبىر جۇمباق سىر ۇشقىن اتتى. سول سىردى ءالى تىعىپ ءجۇرسىڭ. اينالاڭا اق جارقىن اشىق بولعانمەن، ار جاعىندا اۋزى كىلتتەۋلى ساندىق بار. اشسام دەپ ەم سول سىردى. بىتەۋ جارانىڭ سىزداعانىن بىلدىرمەي سىر ساقتاعانىڭ ۇنايدى ماعان. تولەپتى دە ايايمىن. ەش جانعا زالالى جوق ادال ادام. ءبىراق سول اياۋشىلىقتان دا اسىپ تۇسكەن ءبىر سەزىم بار مەندە. سەن ءۇشىن بالعاشىلىقتى دا تاستادىم. كوزىڭە امسە كۇيە-كۇيە بوپ كورىنبەيىن دەدىم. ءارى ار جاعىمداعى ارام ويىمدى توكەڭ ءبىلىپ قويسا... بىرگە ىستەگەن، ءبىر-بىرىمىزدى بىلەتىن ادامبىز. قاسىندا ءجۇرىپ قاستىق جاساماي، اۋلاقتاۋ ءجۇرىپ اڭديىن دەدىم سەنى. ار الدىندا قايسىسى بولسا دا قىلمىس قوي. ءبىراق، نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن، بارىنە دە كوز جۇمدىم.
جاناردىڭ ىشىندە داۋىل وينادى. تاپ ءوزى ويلاپ جۇرگەننىڭ ءبارىن الدىنا تارتىپ وتىر دانەكەر. جان پەردەسىن ءدال باسادى. ەگىلىپ جىلاعىسى دا كەلدى. ءبىراق كىم ءبىلسىن، ەركەكتىڭ ايەلگە قۇرار قىرىق تۇزاعىنىڭ ءبىرى شىعار. ەزىلىپ، كۇيدىم، جازدىم دەپ باستاۋ ادەتتەرى ولاردىڭ. وڭاي تۇسە قالساڭ، مازاق ەتەدى دە، جۇرە بەرەدى. ءبىر قولايلى ءساتتى كۇتكەندەي. شىن سىرى سوندا اشىلادى. مانا ەگىس باسىندا دا كۇتىپ ەدى ونى. ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعى بولدى. ەندى قانشا شىدار دەيسىڭ. ەركەكتىك اق سايتاندى تىزگىندەي المايتىن جىگىت بولسا، سىر بەرەر ءوزى دە. سوندا مانادان بەرى ايتىپ وتىرعانىنىڭ ءبارى بوس ءسوز بوپ شىعادى. سىرى اشىلار دەپ وتىرعانى سول. ايتپەسە قىز قۇرىپ قالعانداي، ەسىك كورگەن، كۇيەۋى بار ايەلدە نەسى بار؟ انشەيىن ءبىر كوڭىل سوقپاسى دا. جانار دانەكەردى اسا بەتتەن سوعىپ قاشىرتىپ تا، تىم ەلجىرەپ ءىش-باۋىرىنا جىبەرىپ تە وتىرعان جوق. ءبىراق وز جۇرەگى ءبىر سۇمدىققا باستاپ، كەت ءارى دەمەيتىندەي. نەسى، قانداي قىلىعى ۇنايدى وسى جىگىتتىڭ؟ ءوزى دە بىلمەيدى ونى. شىم-شىمداپ تارتىپ، باۋراپ بارادى ءوزىن. بىرگە قايتايىقشى، — دەپ قالدى. كەشكە كەلەيىنشى، — دەدى، — كەلىپتى. كەسىپ ايتىپ، الدىن توسىپ تاستاسا اۋرە جوق ەدى عوي. اسىقپايىن، توسۋدىڭ ءساتى كەلەر، ەركەكتىك جەلىك قانشاعا شىدار دەرسىڭ دەپ وتىرعان. ءبارى كەرىسىنشە بولدى.
— اپام ايعايدى سالىپ ىزدەپ جۇرگەن شىعار. ول كىسىنىڭ مىنەزى قيىن. اشۋى كەلسە، بۇكىل اۋىلدى ارالاپ ىزدەۋگە بار مەنى، — دەدى دە، جاناردىڭ اۋزىنان ءشوپ ەتكىزىپ ءسۇيىپ، ورنىنان تۇرىپ كەتە باردى.
مىناۋ تۇلا بويىن ورتەپ، دوڭبەكشىتىپ جاتقان دەرت سول تۇننەن باستالعان-دى. ەرتەسىنە-اق وز-وزىنەن قورقىپ، تولەپ تەزىرەك كەلسە ەكەن دەپ اسىققان-دى. ايتپەسە ەزى دە اراندار، وزگەنى دە ارانداتار ءبىر پالە بولايىن دەپ تۇر.
از ۇيىقتاعاننان با، جانار بۇل كۇنى جۇمىسقا تۇلا بويى سىنىپ، دەنەسى اۋىرلاپ كەلدى. ءبىراق جاس ەگىننىڭ ءيسى بويىن سەرگىتىپ، سارايىن اشىپ جىبەردى. سارجاسىن ارقالاپ جەر ولشەپ جۇرگەن دانەكەردى كوردى. ارام ءشوپتى جۇلۋعا كەلگەن ادامدار بۇگىن ءبىراز بار ەكەن. ەكى-ۇشتەن بىرىگىپ، بىر-ەكى تىلىكتى الىپ جارىسىپ بەردى. جانار قاسىنداعى ەكى وقۋشى بالامەن قايداعى ءبىر مياسى قالىڭ تىلىككە ءتۇسىپتى. جۇرتتىڭ كوبى وق بويى وزىپ كەتكەندە بۇلار تىلىكتىڭ باسىندا ءالى مىقشىڭداپ ءجۇر ەدى. قاسىنداعى ەكى وقۋشىنى ايايدى. وزگەدەن قالىپ قويعاندارىنا نامىستانىپ تىرمىسىپ-اق جاتىر. ءبىراق مياسى قۇرعىر جۇرگىزبەيدى. كىپ-كىشكەنە الاقاندارى اپ-ساتتە كوكپەڭبەك بولدى. جانار، اسىرەسە، تۇلىمى جالبىراعان جاس قىزعا قاراي بەرەدى. ويىندا تۇك جوق. ميامەن عانا الىسىپ ءجۇر. قىزىققانداي وسى ءبىر بالالىق شاققا. مىناۋ ەگىننىڭ مياسىز جەرى ءسابي كوڭىلىندەي پاك، ءسابي جۇرەگىندەي تازا سەكىلدى. ال، ءارامشوبى قالىڭ جەر الابۇرتقان ءاز كوڭىلى سياقتى. اشقىلتىم تارتقان ميا ءيسى جۇرەگىن اينىتقانداي بولدى. الاڭسىز جۇرگەن تولەپ جاناردىڭ، اسىرەسە كەشەدەن بەرگى كوڭىل-كۇيىن سەزسە، وسىلايشا قۇسقىسى كەلەر مە ەدى، قايتەر ەدى. ءاي، ءومىر دەگەننىڭ ءوزى قىزىق-اۋ! مىناۋ جايقالعان ەگىندەي نەگە تاپ-تازا بولمايدى ەكەن؟ ونىڭ دا ءارامشوبى بار. «ارام» دەگەن — قانداي جامان ءسوز. ارام پيعىلدى دا وسى شوپتەي جەك كورەدى- اۋ جۇرت. ءار ميانى جۇلعان سايىن جانار كوڭىلىندەگى بوتەن سەزىمدى تامىرىمەن سۋىرىپ الىپ تاستاپ جاتقانداي بولدى. تىلىكتىڭ اياعىنا شىققاننان كەيىن ارتتارىنا قاراسا، اقىرىن سوققان جەلمەن ىرعالا تولقىعان جاسىل ەگىن كوزدىڭ جاۋىن الارداي ادەمى تازا بوپ تۇر ەكەن. كوكالا ميادان تازارعانى قانداي جاقسى بولدى.
سول كۇنى جۇرت اۋىلعا اندەتىپ قايتتى. ەكىنشى بريگادا ەگىننىڭ ارام ءشوبىن جۇلۋدى اياقتاعان ەدى. توپ الدىندا — سارجاسىن موينىنا سالعان دانەكەر. داۋسى ادەمى دە اشىق ەكەن. «ءبارىڭ دە قوسىل» دەگەندەي ارتىنا ءبىر بۇرىلىپ قولىن بۇلعادى. ەگدە ايەلدەر كەيىنىرەك قالىپ، ولەڭدە شارۋاسى جوق، كەرىلدەسىپ اڭگىمە سوعىپ كەلە جاتقان-دى. جاستار الدا، ولەڭ ايتۋدا. اسىرەسە، وقۋشىلار بارىنەن دە بەلسەندى. دانەكەردىڭ كوزى بىردەن جانارعا ءتۇستى. جانار ودان كوز الماي، ارتىنان قادالا قاراپ كەلە جاتقانىن سوندا ءبىر-اق ءبىلدى. دانەكەر جىميىپ كۇلدى. كادىمگى تانىس، جۇرەگىڭدى ءدىر ەتكىزەتىن جىميىسى. جانار قاسىنداعىلاردان قىسىلعانداي قىزارىپ كەتتى. بۇل سەزىم قۇرعىردى جاسىرۋ قيىن-اۋ، ءوزى.
— جانار، كەل بىزگە قوسىل، — دەپ دانەكەر ساڭق ەتىپ ايقاي سالدى. ايەلدەر «بار، باردىڭ» استىنا الىپ، كەۋ-كەۋلەپ جاتىر. جانار ىڭعايسىزدانىپ، بارا قويعىسى كەلمەپ ەدى، مارجىم اپاي ايعاي سالدى:
— نەمەنە، ون ەكىدە ءبىر گۇلىڭ اشىلماي جاتىپ قارتايا قالعانىڭ. كۇيەۋىڭ كارى بولعانمەن، ءوزىڭ جاسسىڭ. سارقارىن قاتىنداردىڭ ىشىندە نەڭ بار. بار، قوسىل، انا جاستارعا!
جانار جىلدامىراق باسىپ ىلگەرى كەتتى، جاستارعا قوسىلدى. الىپ ۇشقان جۇرەگىن زورلىقپەن تەجەپ، قاتىنداردىڭ اراسىندا ءوزىن زورلىقپەن ۇستاپ كەلە جاتسا، جاستاردىڭ اراسىنا دا مارجىم زورلاپ جىبەرگەندەي بولدى. قايدا جۇرسە دە وسى ءبىر زورلاۋ قىر سوڭىنان قالماي قويدى-اۋ. ءومىر بويى وز ەركىمەن ىستەگەن ءبىر ءىسى بولماي وتە مە؟ وسى وي جانىنىڭ وتە ءبىر نازىك پەردەسىن باسقانداي بولدى. «كەشەگى ءسۇيىپ العانىما ايىپتىمىن با؟» دەگەندەي دانەكەر جالبارىنا ءبىر قارادى. جانار «قاسىڭا ارەڭ جەتتىم-اۋ» دەگەن كىسىشە كوز تاستادى. ەكەۋى ءبىر-بىرىنىڭ جانارىنداعى جازۋلاردى وقىپ، ىشتەي سىر ءتۇيىستى.
— كانە، ءان باستاشى، جانار. «گاۋھارتاستى».
دانەكەردىڭ ەكى شىلدەحانادا جاناردىڭ ءان سالعانىن ەستىگەنى بار. ءوزى دە، وزگە جۇرت تا وندا مۇنداي ونەر بار دەپ ويلامايتىن. سول تويلاردا جانار ءوزىنىڭ تاعى ءبىر قىرىن اڭعارتقان-دى. «دۋمان كورسە، ونەرلىنىڭ جوتاسى قوزادى» دەمەكشى، وز-وزىنەن كوڭىلى ءوربىپ ءبىراز سىلتەگەن ەدى. الدەن ۋاقىتتا ەسىككە سۇيەنە قاراپ تىڭداپ تۇرعان تولەپتى كوزى شالىپ قالعان.
— بۇل قالاي، قالاي سىلتەيدى، تاكەڭ ۇيىندەگى جەڭگەي!
وسىنداي قىستىرما سوزدەردەن قىسىلدى ما، الدەن ۋاقىتتا تولەپ جوق بوپ كەتتى. ونىڭ ەڭ ءبىر جامان ادەتى كىسى ۇيىنە بارعاندا عۇمىرى تورگە شىقپايدى. ءتىپتى وزىنەن كىشى جاستار وتىرسا دا جاسقانشاقتاپ ەسىك جاققا تىزەرلەي كەتەدى. ادۋىن جەڭگەنىڭ تەپكىسىن كورىپ وسكەن جانار دا مۇنداي جاسقانشاق ەمەس. قايتا دۋماندى جەردە ورلەڭكىرەپ، بيىك وتىرعاندى جاقسى كورەدى. كەي-كەيدە وسى مىنەزىنە ءوزى دە تاڭقالاتىن. عۇمىر بويى ەڭسەمدى كوتەرىپ كورمەگەن ماعان وسى ەرلىك قايدان كەلگەن؟ ءبىراق مۇنىسىن دا تولەپتىڭ ۇياڭدىعى تۇسايتىن سەكىلدى ەدى.
الگىندە عانا ەسىكتەن قاراپ تۇرعان كۇيەۋىنىڭ جوق بوپ كەتكەنىنە قىسىلىپ، تويدىڭ ناعىز قىزۋ كەزىندە ۇيگە كەلگەن-دى. الدەكىمنەن قىزعاندى ما ەكەن، تولەپ اۋىزعى ۇيدە شامدى جاعىپ، شىقىلداتىپ ءتوسىنىڭ قاسىندا وتىر. «وسى سورلى قىزعانۋدىڭ دا نە ەكەنىن بىلمەيتىن شىعار، تەگى». جانار ءبىرتۇرلى قومسىنىپ كەتتى تولەپتى. نە ءان تىڭداي، نە ايەل قىزعانا، نە ايەلگە ەركەك داۋسىن كوتەرە بىلمەيتىن ءمۇساپىر سەكىلدى كورىندى. ءتوس قاسىندا تومەن قاراپ وتىرعاننان گورى، «قايدا ءجۇرسىڭ؟» دەپ اقىرعانىن كۇتكەندەي وسى ءسات.
دانەكەردىڭ «گاۋھارتاستى» ايتشى دەگەنى سول تويلاردى، سول كورىنىستەردى اكەلدى كوز الدىنا. تولەپ وزىنەن قاشىقتاي تۇسسە، دانەكەر تىم جاقىنداپ بارا جاتقان سەكىلدى. قانشا الىس ۇستاعىسى كەلسە دە، اربالعان بوزتورعاي سەكىلدى اۋزىنا كەتىپ بارا جاتىر. نە سيقىرى بار؟ كوڭىل قۇسى ورلەپ، سامعاپ سالا بەردى. «گاۋھارتاس» ءوز قۇلاعىنا دا ەرەكشە ەستىلدى. اينالاسىنداعىلاردىڭ تۇنا تىڭداپ كەلە جاتقانىن جانار اڭعارعان جوق. ءان ىرعاعىندا قالقيدى. ونىڭ بايقاۋىنشا، جاڭا كورىنگەن اۋىلداعى ءار ءۇيدىڭ ءتۇتىنى دە تاپ ءقازىر بولەكشە شالقيتىن سەكىلدى.
ەگىن ءشوبىن اياقتاپ، اندەتىپ كەلە جاتقان جاستاردى اۋىل بۇگىن بولەكشە قارسى العانداي.
ءۇي قاسىنا شىعىپ، انشىلەرگە اڭىرىپ قاراپ قالعان كەمپىر-شال، بالا-شاعانىڭ تاندانۋ-تاڭىرقاۋىندا دا ءبىر سالتانات بار سەكىلدى. جانارعا بايگەدەن دارا كەلە جاتقان جۇيرىكتەي جەلىك ءبىتتى. اۋىلعا كىرگەندە ول ءتىپتى جاقىنداي ءتۇستى. مۇنىڭ بارىنە قىزىعا، قۇنىعا قاراپ ءارى انگە قوسىلىپ كەلە جاتقان دانەكەر جاناردىڭ جۇزىنەن اسا ءبىر اياۋلى الاۋ كوردى. سول الاۋ ءتىپتى نۇرلاندىرىپ جىبەرگەندەي ءوزىن. مىناۋ جۇمىس كيىمىنىڭ ەزىندە سىندى، سىمباتتى كورىندى. قۇلاعىنان تاستامايتىن ايشىق سىرعا جۇمساق ءجۇرىسىنىڭ ىرعاعىمەن تەڭسەلىپ، جالت-جۇلت ەتىپ كۇنگە شاعىلىسادى. جاناردىڭ قازىرگى كوڭىل-كۇيى دە وسى سىرعاداي جارقىلداپ تۇر ەدى. ول ءبارىن ۇمىتتى. تۇسكە دەيىنگى جۇمىستان شارشاعانىن دا، ەركەگىنە قاراپ ءوزىنىڭ وسى اۋىلداعى ەگدە توپقا جاتاتىنىن دا، بۇكىل جاعدايىنىڭ جارقىلداق بولماي، سىنىق جۇرۋگە مەزگەيتىنىن دە ۇمىتتى. ءبىر جان تولقىنى ۇمىتتىردى ءبارىن.
ءيا، وسى تولقىن كۇن وتكەن سايىن كەۋدەسىن سوققىلاپ، جۇرەگىن مۇجىگەن ەدى. اقىرى دانەكەردىڭ الدىنا اكەپ سىلق ەتكىزدى. قانشا قايراتتانىپ، اردىڭ اق قىلىشىن الدىنا قانشا توسقانمەن، سەزىم شىلدەرى مىقتى ەكەن، ماتادى دا تاستادى. سول ءبىر تۇنگى السىزدىگى ءۇشىن ءوزىن جازعىرارىن دا، جازعىرماسىن دا بىلمەيدى. نەسىنە جازعىرادى. ىلعي وزگەنىڭ زورلاۋىمەن كەلگەن بۇل بيشارا ءوز جۇرەگىنىڭ امىرىنە ءبىر كونبەي مە، ءوزى ءوز بوپ ءبىر ەركىندىك الماي ما! قۇلازىپ جۇرگەن كوكىرەككە ءبىر نۇر شاپاق شاشپاي ما! قالاي عانا توسقاۋىل قويا الادى الدىنا. كورگىسى كەپ كوپتەن بەرى اڭساعان ءبىر تۇس ەدى.
كوك مايسانىڭ ۇستىندە الما-كەزەك ايمالايدى ءبىر-بىرىن، قۇشادى كەپ، قۇشىرلانا سۇيەدى. بار ەرىكتى ءوزى دە بەرگەندەي-اق ءبىر سوعان. اي دا ۇرلانىپ شىقپاي تۇر، قۇمارى ءبىر قانسىن دەپ. ءتۇن دە مۇلگىپ تۇنەرەدى، تۇك كورمەدىم دەگەندەي. اينالا دا جىم-جىرت بوپ، ەكى جاستىڭ ۇرلىعىن ۇندەمەي اندىپ تۇرعانداي. جەل دە تىنا قالىپتى، كۋاسىز ەتسىن بۇل ءتۇن دەپ. سەزىم وتى بالقىتقان، بالبىراعان ەكى جاس سىلق-سىلق ەتىپ اقىرىن عانا كۇلەدى، بۇيىرلەرى بۇلكىلدەپ. ءتۇسى ەمەس، بۇل ءوڭى ەدى. بارلىعىنا كىنالى، بىلە تۇرا ءبارىن دە وشىرە الماي، ءورشىتىپ العان ءوزى ەدى.
دانەكەرمەن كەزدەسكەن سايىن ءبىر جاسايدى. كوكىرەگىندەگى تاتتىڭ ءبارى ارىلىپ، كەۋدەسى كۇي ساندىعىنداي ءبىر كۇمبىرلەپ قالادى. كەرەمەت ءبىر كوڭىلدىلىك، جارقىندىق بىتەدى. ەكەۋى ءبىر اپتا كورىسپەسە، جىل ارالاپ وتكەندەي بولادى. اڭسايدى ءبىرىن-بىرى. ءبىر كۇنى دانەكەر:
— سەنى ۇزبەي كورىپ ءتۇرۋ ءۇشىن قايتادان بالعاشى بولسام قايتەدى؟ — دەدى.
جانار مۇنى ءبىرتۇرلى تىكسىنە قارسى الدى.
— سەنى تولەپپەن قاتار كورمەيىنشى. جاسىتاسىڭ وندا مەنى. وڭاشا، وزىڭمەن عانا كەزدەسىپ جۇرەيىنشى.
دانەكەر جانارعا قول ۇستاسىپ ءبىر جاققا كەتۋدى دە ۇسىنعان. جانار ونى قۇپتاماعان. كۇتپەپ ەدى مۇنداي ءسوزدى. ءوزىن جاس جىگىتتىڭ جارى بولۋعا لايىق سانامايتىن.
— ويلانىپ ايتىپ تۇرسىڭ با؟ مۇمكىن، قاسىمدا بولعاندا تۋلاعان سەزىم ماستىعى ەمەس پە بۇل ءسوزىڭ.
— سەنسەڭ، شىنىم. مەن كوپ تولعاندىم. تاۋەكەل. قۇداي قىزداي العاننان جارىلقاي ما، جوق...
«نە ايتقالى تۇرمىن». دەنەسى وت شارپىعانداي دۋ ەتتى. ماڭدايىنان تەر بۇرق ەتە قالدى.
— كەشىر، جانىم. كەلەڭسىز ءسوز ايتا جازدادىم. تاۋەكەل ءتۇبى — جەلقايىق، مىنەيىك تە وتەيىك.
ەل نە دەيدى. تولەپپەن ءۇش جىل تۇرعانداعى كويلەك بۇتىندىگىن كوتەرە المادى دەمەي مە. ول سورلىنى دا ايايدى. قاتىن قۇتايماعان بايعۇس. جانار — ونىڭ ءتورتىنشى ايەلى.
بۇعان دەيىنگى ءۇش قاتىننىڭ ۇشەۋى دە تاستاپ كەتكەن. ءبىراق بىرەۋىنەن دە بالا جوق. ەكى ايەل جيعان-تەرگەنىنىڭ ءبارىن سىپىرىپ، ءوزىن تاقىر جەرگە وتىرعىزىپ كەتىپتى. تاستاندى ەركەك اتانىپ ابدەن ميلاۋ بولعان با، ايتەۋىر وتە جۋاس. جاسى كەلدى، قارتايدى دەيتىن مۇنىڭ جاسىنداعىنىڭ ءبارى قاقاڭ قاعادى. جاس توقالدىڭ جانىندا ميىعىنان كۇلىپ جۇرمەي مە. ءاي، بيشارا بولعاندا، بيشارا-اۋ! ءبارى جاراتۋدان عوي. ءتاڭىرىم سورلى قىپ قويعان سوڭ امال نە. ءوزى سورلىنى ودان سايىن جەر قىلعاندا سەن ءقايبىر بارقادار تاپپاقسىڭ. دۇنيەدە ەكى سورلى بولسا، سونىڭ ءبىرى ءوزىم عوي دەپ جۇرەتىن بۇرىن. سورلىعا سورلىنىڭ جانى اشىماسا، كىمنىڭ جانى اشيدى. ەسىن ەندى جيىپ، ەل قاتارىنا قوسىلىپ كەلە جاتقاندا مۇنداي قىلىق شىعارسا، ونى ەل دە، قۇداي دا قۇپتاماس. قارعىسىنا قالارمىن بەيباقتىڭ. ءاي، وسى قارعاي دا الادى دەيسىڭ بە. قاتىندارىنىڭ ءبارى دە كەيىنگى شىققان كۇيەۋلەرىنەن بالا ءسۇيىپ، باقىت تاۋىپتى دەسەدى عوي. تولەپتىڭ قارعىسى تيسە سويتە مە؟ كەتكەن ايەلدەرىنەن ءتىپتى ءۇي-جيھازىن، مالىن دا داۋلاماپتى-اۋ بۇل شىركىن. سونىسى ەسكە تۇسكەندە جاناردىڭ جانى كۇيىپ كەتەدى. تاۋەكەل دەپ تايىپ تۇرۋعا دا بار. ءبىراق ايايدى. الىپ ۇشقان جۇرەككە تاك-تاك ايتىپ، ارىنىڭ باساتىن دا سول اياۋشىلىق.
دانەكەرگە جاناردىڭ تولەپتى ايايتىنى دا ۇنايدى. سۇيەگىنە سۇتپەن بىتكەن ادامگەرشىلىكتى كورگەندەي ونىڭ بويىنان. ەكەۋىنىڭ اراسىنداعى قيماستىقتى دا تەرەڭدەتىپ بارا جاتقان سول ما، قالاي؟ ول قيماستىق قايدا اپارىپ تىرەيدى، جارعا ما، قۇزعا ما؟ ەكەۋى دە ودان بەيحابار. جانار كەيدە ءوزىن قۇزدان تۇڭعيىق قاراڭعىعا قۇلاپ بارا جاتقانداي سەزىنەدى. ءبىراق دانەكەرمەن كەزدەسكەندە ءبارى ۇمىت، ءبارى تاماشا. بۇل دۇنيەدە ەكەۋىنەن باقىتتى ادام جوقتاي بوپ كەتەدى. انەۋكۇنگى ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىندا شاپانىن بۇركەنىپ تۇرىپ كەتكەنىن قايتەرسىڭ. نەنىڭ كۇشى بۇل؟ نەتكەن ءتاتتى ءتۇن ەدى سول. نەگە قيىلدى سونشا. الدە اسكەرگە كەتەرىن ءبىلىپ، قۇمارىنان شىققىسى كەلدى مە ەكەن.
اپىر-اۋ، اجىراماستاي ەدى عوي. جىلعا جۋىق ۋاقىت ىشىندەگى بىرىنەن-بىرى وتكەن ءتاتتى كەزدەسۋلەردى باز قالپىندا قايتالاعىسى كەلەدى. اسا ءبىر اسىلىن ءتۇسىرىپ الۋدان ساقتانعان ادامشا ءبارىن ەسكە ءتۇسىرىپ تۇگەندەپ جاتىر. دانەكەردىڭ ءار قىلىعى، ءار مىنەزى سول كۇيىمەن كوز الدىنا كەلەدى. ۇزاق، تاۋسىلماستاي كورىنۋشى ەدى. نەگە شولتاڭ ەتىپ ءۇزىلىپ قالدى. شىقپادى-اۋ قۇمارىنان. ول جونىندە ويلاعاندا بۇرىن ەلجىرەۋشى ەدى، بالقۋشى ەدى. بۇگىن كۇيىپ بارادى. قولقاسىن بىرەۋ وقىس سۋىرىپ العانداي وزەگى ۋداي اشيدى. عايىپ بولعان عاجايىپ تۇستەي بىردەڭە. بۋالدىر ساعىمنىڭ ار جاعىندا قول بۇلعايدى قيماسى. بۋىنى قۇرىپ جەتە الماي بۇلقىنادى كەپ. اق سايتاندار ساق-ساق كۇلەدى. مازاق ەتەدى ءوزىن. الدەن ۋاقىتتا دانەكەر ۇستىندەگى كورپەسىن الا قاشتى. قاپتاپ قاتىندار شىعا كەلدى دە، بىلشىلداتا تۇكىردى مۇنىڭ بەتىنە. ىشىندە كوك دولى جەڭگەسى دە ءجۇر. ونىڭ كوزى ءتىپتى اقشيىپ كەتىپتى. دانەكەرگە رەنجيدى جانار. ول موينىنا كەلىپ اسىلا كەتەدى، دورەكى اسىلادى. انتالاپ تۇرعان جۇرت ساق-ساق كۇلەدى. تىنىسى تارىلىپ، تۇنشىعىپ كەتتى. ايقاي سالايىن دەپ جۇلقىنىپ ەدى، دانەكەر جىميىپ سۇق ساۋساعىن شوشايتا قويدى، ۇندەمە دەيدى.
تاعى دا تۇنشىقتى، ىشقىنىپ قالعاندا ويانىپ كەتتى. دەنەسى قىزىپ جاتىر ەكەن. قىزىق دەپ جۇرگەندەرى جۇرەگىن قىسىپ، وكپەسىن قابىندىرادى. «اۋ، وسى مەنىڭ دەنىم ساۋ ما، جىندانعان جوقپىن با؟». الاقانىمەن ماڭدايىن ۇستاي الدى. شىپ-شىپ شىققان سۋىق تەر. وزەگىنەن ۋ ءجۇرىپ وتكەندەي. كۇيدىرىپ بارادى. الاكولەڭكە اي جارىعىمەن بولمە ىشىنە كوز توقتاتتى. تولەپ بىرىلداپ ۇيىقتاپ جاتىر. ونىڭ وسى ۇيقىسىنىڭ ءوزى جانارعا قورلاۋ سەكىلدى كورىندى. «ورتەن، كۇي دە جان، وزىڭە دە سول كەرەك» دەپ جايباراقات جاتقانداي.
سىرتتا اۋىل يتتەرى شۋ ەتە قالدى. جانار ەلەڭ ەتتى. باسىن جۇلىپ الىپ، تەرەزەگە موينىن سوزدى. جۇرەگى تارسىلداپ، اۋزىنان شىعىپ كەتەردەي الىپ-ۇشىپ بارادى...
ءۇشىنشى تاراۋ
كۇلجاميلا كەمپىر كۇن بويى قۇنجىڭداپ، ءۇي توڭىرەگىندە ءجۇردى دە قويدى. دانەكەر كەتكەن كۇنگى تۇندە كورگەن ازابى ورالا بەرەدى ويىنا. بۇگىن نە ىستەسە ەكەن. الدەبىرەۋدىڭ بالاسىن اكەپ جاتا ما قاسىنا؟ كۇندە كىم بالاسىن بەرە بەرەدى. مىنا كەلە جاتقان كەش وعان ازىرەيىلدەي كورىندى. تۇندەگىدەي ازاپتى كارى جۇرەگى كوتەرە الماس. جاپادان-جالعىز، تاماعىنان ءشاي دا جۇرمەي، وسىلايشا دال بوپ وتىرعاندا اۋىزعى بولمەگە تاسىر-تۇسىر بىرەۋ كىرىپ كەلگەندەي بولدى. قاراسا، بورتە لاق. ەنەسىن ەمىپ ابدەن تويىپ العان شىركىن ويناق ساپ تۇر. كۇلجاميلا كۇلە قارادى.
— قۇتىرۋىن، ءپاتشاعار! شەشەڭ قاسىڭدا. سەن قۇتىرماعاندا كىم قۇتىرادى؟
كۇلجاميلا وز-وزىنەن سويلەپ وتىر. قاراڭعى ءتۇسىپ، ەشكىلەردى قورالايتىن ۋاقىت بوپتى. كۇندىز بولەك بولعانمەن، لاقتار تۇندە ەنەسىمەن بىرگە جاتاتىن. بورتە لاق قوراعا كىرگىسى كەلمەي، ەسىك الدىندا ويناقتاپ ءجۇرىپ الدى. ىشتەگى ەنەسىنىڭ ماڭىراعانىنا ءپىشتۋ دەيتىن دە ءتۇرى جوق.
— ءاپ، ءپاتشاعار. قوراعا كىرگىڭ كەلمەسە، وندا مەنىمەن بىرگە بولاسىڭ.
كۇلجاميلا شاپ بەرىپ اياعىنان ۇستاپ الدى دا، بورتە لاقتى تورگى بولمەگە اكەلدى. بۇرىشتان ۇيا جاسادى. الدەن ۋاقىتتا ەنەسىن ىزدەپ ماڭىراي باستادى.
— سولاي ما ەكەن، ءپاتشاعار. جاڭا عانا قۇتىرىپ تۇر ەڭ عوي.
بورتە لاق قۇلاعىن ەدىرەيتىپ جاعۋلى تۇرعان شامعا قارايدى.
سۇيكىمدى-اق شايتان. كۇلجاميلاعا ەرمەك بولدى. جۇرەگىن شانشيتىن قالىڭ ويلار قاپتاپ كەلە جاتقاندا بورتە لاق «ءما-ا-ا» دەي قويادى. نازارى لاققا اۋادى. ورنىندا تۇرىپ سەكىرىپ قالىپ، ونەر كورسەتەدى. ەرىكسىز كۇلدىرەدى. الدەن ۋاقىتتا ءتىپتى ماڭىراپ مازا بەرمەدى. ورنىنان تۇرىپ نان بەردى. بىر-ەكى رەت پىسقىرىپ-پىسقىرىپ جىبەردى دە، شوپەڭدەپ جەي باستادى.
— ءدامدىنى سەن دە بىلەسىڭ، ءپاتشاعار. جىلاعانىڭدى قويا قويدىڭ، ءا؟
ەندى ول كۇلجاميلانىڭ قولىن جالاپ، جەڭىن يىسكەي باستادى. ۇلكەن كىسى ونىڭ بۇل قىلىعىن قىزىق كورىپ ءبىراز وتىردى. تىزەسىنە تايانىپ ورنىنان تۇرا بەرىپ ەدى، بورتە لاق الدىندا تۇرعان بوگەتتەن قارعىپ شىقتى. شامدى قاعىپ قيراتىپ كەتە جازدادى. مۇنىڭ بارىنە كۇلجاميلا ءماز بولدى. ۇيدە كادىمگى اياعى شىققان تەنتەك، مازاسىز بالا ويناپ جۇرگەن سياقتى. قورادان اندا-ساندا ماڭىراعان ەنەسىنىڭ داۋسى ەستىلەدى.
دانەكەرى كەتكەننەن بەرى قۇلازىعان ءوزى سياقتى بوپ تۇر-اۋ ول بەيباق تا. بورتە لاقتى قوراعا جىبەرگىسى كەلدى. مانادان بەرى الدانىش بولعانىن قيماي، ءبىر جاعىنان جىبەرگىسى دە كەلمەيدى. سول ەكى ورتادا ول تورگە بارىپ جاتا قالدى. موينىن قايىرىپ مونتيا قالىپتى. تىڭقيىپ تويىپ العان ءبۇيىرى بۇلك-بۇلك ەتەدى. اندا-ساندا ارتقى اياعىمەن قۇلاعىنىڭ ءتۇبىن قاسىپ-قاسىپ جىبەرگەندە كۇلجاميلانىڭ كۇلكىسى كەلەدى. «ءپاتشاعار، قىلىعى تۋرا بالا سەكىلدى ەكەن». قاسىنا كەلىپ، قاسىعان جەرىن سيپادى. كوزىن جۇمعان كۇيى سۇيسىنە كەرىلەدى.
بالاسىن ۇيىقتاتقان كىسىشە ءىس تىندىرعانداي جايدارى كوڭىلمەن كۇلجاميلا توسەگىنە كەلدى. بورتە لاقپەن اۋرە بوپ جۇرگەندە ءبىراز ۋاقىت بوپ قالسا كەرەك.
قاتتى ۇيىقتاپ قالىپتى، بەتىن جالاپ تۇرعان بورتە لاقتىڭ ەرنىنىڭ جىبىرىنان وياندى. ءتوردىڭ الدىن جاقسىلاپ قۇمالاقتاعان. نان بەرىپ ەدى، تۇندەگىدەن دە پىسىق جەدى. قۇيرىعىن جىبىرلاتىپ، جالماڭ قاعادى. سۇيكىمدى-اق شايتان. كۇلجاميلا بورتە لاقتىڭ قىلىعىنا شىداي الماي، جىبىرلاعان تاناۋىنان يىسكەپ، باسىنان سيپادى. ەشكى ەكەش ەشكى دە ەركەلەتكەندى بىلەدى. دالاعا جەتەلەپ الىپ شىعىپ قورانىڭ اۋزىن اشىپ ەدى، ەنەسىنىڭ باۋىرىنا قويدى دا كەتتى...
بارعان سايىن كۇلجاميلا ءۇشىن وزگە ەشكى ءبىر توبە، وسى بورتە لاق ءبىر توبە بولا بەردى. العاشقى كۇندەرى جەتەلەپ اكەپ، ءوز قاسىنا اكەپ زورلاپ تۇنەتىپ ءجۇردى. كەيىن ونىڭ ءوزى دە ۇيرەندى. كەش تۇسىسىمەن وزگە ەشكىلەر قوراعا بەتتەگەندە، بۇل ۇيگە بەتتەيدى. كۇلجاميلانىڭ ەتەگىنەن يىسكەپ، سەكىرەكتەپ قالمايدى. بولەك تۇنەۋىنە ەنەسى دە ۇيرەندى، بۇرىنعىداي ماڭىراپ ىزدەمەيدى. ءوز بالاسىنىڭ سەنىمدى قولدا ەكەنىن سەزگەندەي. بورتە لاق كەيدە كۇندىز دە كۇلجاميلانى كورسە، بالاشا سوڭىنان ەرىپ بەرەدى. قولىنا تۇسكەن قانت، ناندى بەرۋ ارقىلى وسىلاي ۇيرەتىپ الدى.
بورتە لاق ءۇشىن كورشىسى ورىنبايمەن دە ءتۇس شايىسىپ قالعانى بار. ورىنبايدىڭ كەمپىرى سىرماققا ويۋ سالىپ بەرشى دەپ جالىنعان سوڭ، كوڭىلىنىڭ حوشى بولماسا دا كەلگەن ەدى. بورتە لاق ادەتىنشە ىلەسە كەلدى دە، سىرتتا قالىپ قويعان. ءۇش-تورت كەمپىر باس قوسىپ، گۋ-گۋ اڭگىمەمەن ءىستىڭ قىزىعىنا ەندى كىرە بەرگەندە لاق باج ەتە قالدى. كۇلجاميلا جۇگىرىپ دالاعا شىقسا، ورىنبايدىڭ كوك توبەتى سانىنان تىستەپ باجىلداتىپ جاتىر. سۋ اكەلەتىن ءيىناعاشتىڭ قولىنا قايدان تۇسكەنىن ءوزى دە بىلمەيدى، قايقايتىپ كەلىپ كوك توبەتتى كۇلجاميلا قۇلاق شەكەدەن وتىرعىزدى دەيسىڭ. ول اۋىلدى باسىنا كوتەرە قىڭسىلاي جونەلدى. قولىنداعى ءيىناعاشتى بىرەۋ جۇلىپ الدى. قاراسا، ورىنباي. ءوڭى قۇپ-قۋ بوپ، ساقالى سەلك-سەلك ەتەدى.
— نەڭ بار يتتە!
— نەگە تىستەيدى لاقتى؟
— تىستەسە، تىنىش جاتقان ءيتتىڭ ۇستىنە ويناقتاپ نەسى بار؟ ءبىر لاعىڭ ولسە، قازانىڭ ورتايىپ قالا ما؟
— وسىدان ءولتىرىپ كور! ساقالىڭدى جۇلىپ، قولىڭا بەرەيىن. دانەكەرىمنىڭ باسىنان اينالدىرعان قۇدايى لاك ول.
ساقالعا تيىسكەن سوڭ، ورىنبايدىڭ دا جىنى قوزىپ كەتتى بىلەم. بۇرقىرادى ول دا ءبىراز. دالاداعى شاڭ-شۇڭعا ۇيدەگىلەر اتىپ-اتىپ شىقتى. ورىنبايدىڭ كەمپىرى شالىن باسپاق بولىپ ەدى، ابدەن اشۋعا ءمىنىپ العان ول قويار ەمەس. قىڭسىلاعان كۇيى ءۇيدى شىر اينالا جۇگىرگەن كوك توبەت باسىن شايقاپ-شايقاپ، ۇلىپ-ۇلىپ جىبەردى.
— ءوشىر ءۇنىن، انا ىرىمى جامان ءيتىڭنىڭ. باسىندى جۇتايىن دەپ ۇلىپ تۇر انە!
— ساعان كەلسىن ول جاماندىق. سەنىڭ انا اسكەردەگى جالعىزىڭا...
— ا... نە دەيسىڭ!
كۇلجاميلا ءوزىن-وزى ۇمىتىپ كەتتى. ورىنبايعا تۇرا ۇمتىلىپ ەدى، كەمپىرلەر اراشاعا ءتۇسىپ، ەكەۋىن ەكى جاققا ايىرىپ جىبەردى. كۇلجاميلا كەمپىرلەرمەن جۇلقىلاسىپ ءجۇرىپ، ۇلىپ تۇرعان يتكە قولىنداعى دوڭدى جىبەرىپ قالدى. ءبىراق تيمەدى. كوك توبەت قاشا جونەلدى.
بۋى بۇرقىراپ، ساماۋىردا قايناپ تۇرعان شاي دا، جارتى ويۋى ءتۇسىپ، جارتى ويۋى تۇسپەگەن سىرماق تا جايىنا قالدى. كۇلجەكەڭ ۇيىنە تارتىپ وتىردى. اۋىلدى باسىنا كوتەرە ورىنبايدىڭ سىباعاسىن بەرىپ كەلەدى. سوڭىندا ءبىر اياعىن اۋىرسىنىپ، ءسال عانا سىلتىپ باسقان بورتە لاق. سونىڭ وزىندە سەكىرىپ-سەكىرىپ ويناقتاپ قويادى. مىنا ۇلكەن جانجالدىڭ شىعۋىنا باستى سەبەپكەر ءوزى ەكەنىن و شىركىن قايدان ءبىلسىن. ۇيگە جاقىنداي بەرگەندە تەرەزە الدىندا كۇنشۋاقتا تۇرعان لاقتاردى كورىپ، قارعىپ-قارعىپ قوسىلدى دا كەتتى. جاڭاعى يت قاپقاننان ءىز دە قالماعانداي.
كۇلجاميلانىڭ ءبىر كوتەرىلسە، بىرنەشە كۇن سوعاتىن قارا داۋىلداي باسۋ بەرمەس اشۋىن بۇكىل اۋىل بىلەدى. ورىنبايدىڭ كەمپىرى دە كەشكە شەيىن شالىنىڭ قۇلاعىنان قيقۋ كەتىرمەدى.
— جالعىزىنا، جاندى جەرىنە ءتيىپ نەڭ بار؟ قاتىن سياقتى قايداعى بالە اۋزىڭا قايدان تۇسەدى. باسقا ءسوز قۇرىپ قالدى ما؟ سەنىڭ كەسىرىڭنەن سىرماق تا قالدى جايىنا. يت پەن لاقتىڭ اراسىنا ءتۇسىپ، الجىعانسىڭدار-اۋ دەيمىن وسى وزدەرىڭ.
بۇل ۇرىستىڭ باسى-قاسىندا بولعاندار ۇستامسىزدىعى ءۇشىن العاشقىدا كۇلجاميلانى كىنالاعان ەدى. دانەكەرگە تيىسكەن جەردەن بىلاي ورىنبايدى جازعىردى. ونسىز دا قام كوڭىلدى سورلىنىڭ جاندى جاراسىن قانسىراتا تۇسكەندەي بولدى. اشۋى باسىلعان سوڭ بۇل ايىپتى ورىنبايدىڭ ءوزى دە سەزگەندەي. ونىڭ ۇستىنە، كەمپىرى دە قۇلاعىنىڭ ەتىن جەپ قويدى. كوك توبەت ۇلىپ-ۇلىپ، ەرتەسىنە تۇك كورمەگەندەي باياعى اۋپىلىنە قايتا باستى.
تەك كۇلجاميلا عانا تەرەڭنەن كوتەرىلگەن تەڭىز تولقىنىنشا ءالى ساباسىنا تۇسە الماي ءجۇر.
— يتىڭە بولا مەنىمەن ەگەسكەن ەركەكتىگىڭ ادىرا قالسىن. مەنى جىلاتقان قۇداي سەنى دە جىلاتسىن!
كۇندە ورىسكە مال شىعارىپ بارا جاتىپ، ورىنبايدىڭ قۇلاعىنىڭ ءدال تۇبىنەن وسىلايشا ايعايلاپ-ايعايلاپ جىبەرەدى. ورىنباي ۇندەگەندى قويدى. «اشۋىڭ ايان ايۋ كۇلجاميلاسىڭ عوي»، — دەيدى ىشىنەن. ابايسىزدا سول اشۋدىڭ تيەگىن اعىتىپ العانىنا وكىنگەندەي.
پوشتاشى مالىك بولماعاندا كۇلجاميلا اشۋىنىڭ تالاي كۇنگە سوزىلارى حاق ەدى. الا بايتالدىڭ ۇستىڭدە قيسايا وتىرعان پوچتاشى قامشىلانا ءتۇسىپ كەلە جاتتى. كۇلجاميلا ۇرشىعىن يىرگەن كۇيى ورنىنان تۇردى. ۇستىندەگى ەسكى بەشپەتى شوقپىت-شوقپىت، اجارىن الىڭقىراپ جىبەرگەن. كيمەشەگىنىڭ الدى دا ساعال-ساعال. مالىك كۇلجاميلانى مۇنداي كۇيدە سيرەك كورەتىن-دى. اياپ كەتتى. ءجۇزى سىنىپ، جۇدەپ تە قالعانعا ۇقسايدى.
— ال، اپكە! ءسۇيىنشى اكەل. دانەكەردەن حات كەلدى.
الا بايتالدىڭ باسىن تارتىپ شىرەنە قالدى.
— ساعان دا جۇمىس تابىلىپ جاقسى بولدى-اۋ. سالەمىڭ قايدا، كورگەنسىز؟
مالىك ابىرجىپ قالدى. ساسقانىنان بوكتەرىنشەگىندەگى ۇلكەن سومكەدەن حاتتى جۇلىپ الىپ:
— دانەكەردىڭ حابارىنان ارتىق قانداي اماندىق كەرەك، اپكە-اۋ، — دەدى. — ءىشى قاپ-قاتتى. سۋرەتى دە بار ما دەيمىن.
كوزى جاساۋراپ كۇلجاميلا جاقىنداي بەردى. مالىك حاتتى ات ۇستىندە جالما-جان اشا باستادى.
— ويباي-اۋ! بالاڭىز تۋرا بودەننەي بوپ قاپتى عوي. و، كوزدەرىڭنەن اينالايىن، جاۋدىراپ تۇرعاندارىن.
— بودەننەيىڭ كىم؟
— ءماسساعان، ءوزىڭىز كەڭەس ەلىندەگى ەڭ مىقتى باتىردى بىلمەيدى ەكەنسىز عوي.
كۇلجاميلا سۋرەتتى جۇلىپ الىپ، بالاسىنىڭ بەتىنەن ءسۇيىپ جاتىر. ءقۇرمانالى، مۇقاتاي، دانەكەر ۇشەۋى بىرگە ءتۇسىپتى. ۇستەرىندەگى ۇزىن شينەل توبىقتارىنا دەيىن ءتۇسىپ تۇر. باستارىندا شولاق قالپاق. بەلدەرى قىناي بۋىلعان. ءبىر قالىپتان شىققانداي سىپتاي بولىپ قالىپتى.
— جاۋدىراعان كوزىڭنەن... ۇلپەرشەكتەي ەرنىڭنەن... شوشايعان قالپاعىڭنان اينالايىن...
مالىكتىڭ دە كوڭىلى بۇزىلىپ كەتتى. كۇلجاميلا جانسىز قاعازدان جابىسىپ ايرىلماي، قايتا-قايتا سۇيە بەرەدى، سۇيە بەرەدى.
— كەلشى، سەنىڭ دە بەتىڭنەن سۇيەيىن، جالعىزىمدى جانىما ەرتىپ اكەلگەندەي بولدىڭ عوي. ونىڭ شوشايعان، ال سەنىڭ جاپىرايعان قالپاعىڭنان...
مالىك ىڭعايسىزدانا ەڭكەيە بەردى.
— ءپالى، مىنا اپكەم نە بوپ كەتكەن! كۇلجاميلا قالتاسىنان ءۇش تەڭگە سۋىرىپ الدى.
— اپكە-اۋ، انشەيىن ايتام. ءسىزدى قۋانتقانىمنىڭ ءوزى نە تۇرادى. كەرەگى جوق.
— بوعىڭدى جەمە! سال قالتاڭا. باسقا بالالاردان دا حات كەلدى مە؟
— بارىنەن دە بار. مەن ەندى قالعاندارىن قۋانتامىن. الدىمەن سىزگە اكەلدىم. شايعا ايالدامادى دەپ ۇرىسپاڭىز.
— وۋ، انا جازعانىن وقىپ بەرمەۋشى مە ەدىڭ.
— اپكە-اۋ، حاتتىڭ سىرتىن تانىعانىما شۇكىر دەڭىز. مەن ەجىكتەپ وتىرعاندا كۇن باتادى. كەتەيىن.
ءسويتتى دە، مالىك بايتالىنىڭ باسىن بۇردى. كوڭىلى ءوسىپ، كەمپىردى قۋانتقانىنا، ونىڭ ۇستىنە، قالتاسىنا ءۇش سوم اقشا تۇسكەنىنە جىمىڭ-جىمىڭ قاعىپ كۇلىپ بارا جاتتى. قۇداي قالاسا، بۇگىن سۇيىنشىگە ءبىراز تيىن جينالار... ۇستىندەگى يەسىنىڭ قۋانىشى الا بايتالعا دا بەرىلدى بىلەم، ارتقى ەكى اياقتى ۇيىرە تاستاپ، اياڭعا باسىپ بارا جاتتى.
كۇلجاميلا حات وقىتۋعا ادام ىزدەپ اينالا كوز سالىپ ەدى، ءۇيىنىڭ توڭىرەگىندە كۇيبەڭدەپ جۇرگەن ورىنباي شالدان باسقا ەشكىمدى تاپپادى. قولىنداعى سۋرەت پەن ءبىر جاپىراق قاعاز ءبارىن ۇمىتتىردى:
— ەي، الجىعان شال! جىبەرشى الگى اسەمدى. مىنا حاتتى وقىپ بەرسىن.
ورىنباي مانادان مالىك ەكەۋىنىڭ اڭگىمەسىن ەستىپ تۇرعان. كۇلجاميلانىڭ وزىنە جىبىگەنىنە قۋانىپ كەتتى.
— ءقازىر، ءقازىر، بايبىشە.
ۇيىنە قاراي بۇگجەڭدەپ جۇگىرە جونەلدى.
وكپەسىن الىپ-ۇشىپ جەتكەن اسەم:
— دانەكەر اعادان با؟ و... قانداي جاقسى بولدى. پالە، سۋرەتىن دە جىبەرىپتى عوي.
حاتتى سۋىلداتىپ وقي جونەلدى.
— ءاي، زۋىلداتپاي ءجايلاپ وقى. ءار ءسوزى التىن بوپ تۇرعاندا... ونىسى نەسى سۋدىرلاتا جونەلگەنى...
اسەم حاتتى جايلاپ وقي باستادى:
«جان انا! اسكەردەگى بالاڭنان دۇعاي سالەم. مەن كەتكەن سوڭ ەكى كوزىڭ ءتورت بولىپ، جولىما قاراپ جۇرگەن شىعارسىڭ. وسى اراعا جەتەر-جەتكەنشە ءوزىڭدى ويلاپ، مەنىڭ دە وزەگىم ورتەندى. وزىڭنەن بۇعان دەيىن الىسقا ۇزاپ شىقپاعاندىعىمنان دا بولار ول. جاسىما، اسكەرگە ءبىر مەن ەمەس، ەلدىڭ مەن قاتارلى بار بالاسى الىنىپ جاتىر عوي. برەست دەگەن قالاعا كەلدىك. بەلورۋسسيانىڭ عانا ەمەس، سوۆەت ەلىنىڭ شەتى ەكەن. بۋگ دەگەن وزەن عانا شەت ەلدەردەن ءبولىپ جاتىر. شەكارادا اسكەر ويىنىن ويناۋدامىز. تاماق توق. ۇستىمىزگە مىنا سۋرەتتەگى كيىمدەردى بەردى. قاتقان جاۋىنگەرمىز. ءبىر جاقسىسى، جۇماننىڭ كەلبەتىنەن باسقامىز بىرگەمىز. كادىمگى ءوزىمىزدىڭ اۋىل كوشىپ كەلگەندەي وسى اراعا. راس، ويىن وتە قاتتى. تاڭەرتەڭ ەرتە تۇرعىزادى. «پودەم» دەگەندە ۇيدە ۇيقىسى قانباسا تۇسكە دەيىن جاتاتىن بالاڭىز اتا جونەلەدى. ءبارىمىز دە اسكەر تارتىبىنە ۇيرەنىپ كەلەمىز.
اپا! اۋىلدان اتتانعالى تۇسىمنەن ءبىر شىقپاي قويدىڭ. جىلاپ جۇرگەن جوقسىڭ با؟ مىقتى ەدىڭ عوي، جىلاما! انادا ءبىز جۇرەردە قايراتىڭا ءمىنىپ جىلاماعاندا سونداي ريزا بولدىم. جىگىتتەرگە «مەنىڭ اپام التىن دەسەڭ —التىن، الماس دەسەڭ — الماس» دەپ ماقتاندىم دا. سول اسىلدىعىڭنان ايرىلما، جان اپا! ءۇش جىل دەگەن ءالى-اق وتە شىعادى. ەشكىلەرىڭە قىسقا قاجەت ءشوپتى ءتۇسىرىپ بەرەدى، حات جازام ءازىم ولارعا. قارنىڭ اش بولا قويماس، قامىقپا. كوپپەن كورگەن ۇلى توي.
مۇندا كەلگەلى كوپ نارسەگە كوزىم اشىلدى. وتان دەگەن ءوزىڭ سياقتى قيماس انا ەكەن. ءبارىمىزدىڭ، بۇكىل حالىقتىڭ اناسى ەكەن. ەگەر سول اناعا تۇرتكىلەپ، جاۋ تيىسپەك بولسا، كىم قاراپ جاتا الادى. بۇلاي دەگەنىمە قورىقپا. ءازىر ەشتەڭە جوق. تىنىشتىق.
كوك قۇرساۋلى ءوز قۇربىلارىمدى كورگەندە وسىنداي ايدىندى كۇشى بار ەلگە كىمنىڭ باتىلى بارا قويادى دەپ ويلايمىن.
«تۋعان ەلدىڭ ءيتى دە ىستىق» دەگەن راس ەكەن. «العاباستىڭ» ۇلكەن-كىشىسىن، وي-قىرىن تۇگەل ساعىندىق. سەنىڭ توسىڭە باسىمدى قويىپ ۇيىقتاپ قالۋدى، سەنىڭ ۇرىسقانىڭدى، كەيدە ءتىپتى سىرىق الىپ ۇي-ۇيدەن قۋىپ جۇرەتىنىڭدى دە ساعىندىم، جان انا.
اۋىل-ايماققا تۇگەل مەنەن سالەم. الىستا جۇرگەن ۇلىنىڭ ەڭسەسى جوعارى، ءجۇزى جارقىن بولسىن دەسە، ارتىمدا قالعان اناما كوزدەرىنىڭ قىرىن سالسىن. انامنىڭ قاباعىنا قاراعان ەر-ازاماتتىڭ جاقسىلىعىن ءتىرى بولسام وتەرمىن. الاڭ بولما، جاسىما، جان انا.
دانەكەر».
جينالىپ قالعانداردىڭ ءبارى جىلاپ تۇر. كۇلجاميلا دا اتتىڭ باسىن جىبەرگەن، اعىل-تەگىل.
— اقىلىڭنان اينالايىن. بوز قاسقاڭ بولايىن! ايتتىم جولىڭا ءوزىمدى...
كۇلجاميلا جاۋلىعىنىڭ ۇشىمەن سورعالاپ تۇرعان جاستى ءسۇرتتى. ورىنباي شالدىڭ كوزى دە دىمقىلدانىپتى. تاياعىنا سۇيەنىپ تاپ قاسىندا تۇر ەكەن.
— ءتاڭىر يەم! ۇمبەتىڭە ءوزىڭ جار بولا قور! — دەپ بەتىن سيپاپ باتا قىلدى ول.
وسى كەز كەشكى مال ورىستەن قايتىپ، كۇن ەڭكەيىپ قالعان ەكەن. كۇلجاميلانىڭ ەسىنە لاقتاردىڭ كوگەندەلمەگەنى ءتۇستى. ەشكىلەر ءتىپتى ءۇي جانىنا تاياپ قاپتى. لاقتار تىراعايلاپ جامىراي شابا جونەلدى.
— مەيلى. بۇلار دا بۇگىن مەيىرىنەن شىقسىنشى. ءسۇيىنشىم بەرگەن سولارعا، — دەپ كۇلجاميلا جامىراعان ەشكى-لاقتاردى ەلەڭ قىلماي تۇرا بەردى. بورتە لاق تۇرا قالعان ەنەسىنىڭ ەمشەگىنە جارماستى. قۇيرىعى جىبىر-جىبىر ەتەدى.
بۇل كۇنى تالاي مال جامىراپ، تالاي ءۇي ءسۇتسىز قالدى. ءبىراق ونى ەلەڭ قىلعان ەشكىم جوق. كوپ ۇيگە كەلگەن ءۇش بۇرىش حاتتاردىڭ توڭىرەگىندە گۋ-گۋ اڭگىمە. كەتكەندەرىنە ايدان اسقان ازاماتتاردى بۇكىل اۋىل ساعىنعانداي. بۇكىل اۋىل قۋانىسىپ جاتىر.
ءتۇن دە بۇلتسىز، ءبىرتۇرلى جايدارى ەكەن. جۇلدىزدار كۇلجاميلاعا كيىزدەي قالىڭ كورىندى. ءبارى بىردەي جىمىڭداپ، جىلت-جىلت ەتەدى. اۋىلدىڭ ءالى دە باسىلماعان دابىرىنا قۇلاق ءتۇرىپ، جىمىڭداعان جۇلدىزدارعا قاراپ كۇلجاميلا ۇزاق تۇردى.
كۇلجاميلا اشىق اسپانعا تاعى ءبىر قاراعاندا ۇركەرگە كوزى ءتۇستى. ەداۋىر ۋاقىت بولعانىن سەزدى. ومىراۋىنان ماناعى سۋرەتتى جۇلىپ الىپ، بالاسىنىڭ بەتىنەن تاعى دا ءبىر ءسۇيدى دە، ۇيگە قاراي بەتتەدى. بورتە لاق تا كۇندەگى ۇيرەنگەن ورنىنا كەلىپ جاتتى. كۇلجاميلا حات پەن سۋرەتتى كەۋدەسىنە قىسقان بويى ۇيقىعا كەتتى.
بۇل جىلعى استىقتىڭ شىعىمىنا تاڭقالماعان جان جوق. جيىپ الا الساق جارار ەدى دەپ قاۋىپتەنگەن جۇرت. قارا كۇز بولىپ قالسا دا ەلدىڭ كوبى ەگىس باسىندا، قىزىل تاناۋ كەز. ءتىپتى ۇيىنە دە كەلمەيدى، قوستا، قىرماندا تۇنەيدى. جالعىز ءوزى ابدەن زەرىككەن سوڭ ءبىر كۇنى جۇرت اراسىنا بارۋعا اڭسارى اۋدى. تاياعىن بەلىنە قىستىرىپ، اۋىل سىرتىنداعى قىرمانعا قاراي ايانداپ كەلەدى. جەل وڭىنان تۇرىپ، ءسىرا، جىگىتتەر ءدان تاستاۋعا كىرىستى بىلەم، قىرمان ۇستىندە شاڭنان كوتەرىلگەن تۇيدەك-تۇيدەك بۇلت كورىندى. ءدان تيەگەن اربالار كەرۋەنى وزىنە قارسى بەتتەدى. نەعىلسا دا ءيا قامباعا، ءيا انتونوۆكاعا استىق وتكىزۋگە بارا جاتىر. پارلاپ جەگىلگەن وگىزدەردىڭ باستارى شايقالاق-شايقالاق ەتەدى، تيەلگەن جۇكتى ارەڭ تارتىپ كەلە جاتقانداي. اڭىزدان سالىنعان جول دا تىم بورپىلداپ كەتىپتى. اربانىڭ دوڭگەلەكتەرى ورتان بەلىنە دەيىن كورىنبەيدى. سونىڭ ازىندە سىقىر-سىقىر ەتىپ سىنىپ كەتە جازداپ كەلەدى:
— سوپ! سوبا!
اندا-ساندا شىعاتىن ارباكەشتەردىڭ وسىنداي ۇندەرىندە بولەكشە پاندىق بار.
تاستالعان بيدايدىڭ بۋداق-بۋداق بۇلتى، قولدان ۇيىلگەن جوتالارداي ءتىزىلىپ تۇرعان ۇزىن-ۇزىن مايالار، شۇبىرعان مىناۋ كەرۋەن، التىن جالاتقانداي بولىپ جاتقان اينالاداعى اڭىز — ءبار-بارى عاجاپ ءبىر سۋرەت. سول كورىنىس اۋىل شەتىنە شىعىسىمەن قارت-انانى وزىنە باۋراپ اكەتتى. ۇيدە وتىرامىن دەپ دۇنيەدەن قۇر قالىپتى. مىناۋ قىرمانعا كۇنىنە ءبىر كەلىپ كەتكەنىنىڭ ءوزى نە تۇرادى. سەرگىپ قالماي ما!
— اپا، امان با؟
— اپكە، حالىڭىز قالاي؟
ارباداعىلار كۇلجاميلانى كورىسىمەن جاپاتارماعاي سالەم بەرىپ جاتىر.
— شۇكىر، قاراقتارىم. الارلارىڭ كوبەيسىن.
— ايتقانىڭىز كەلسىن!
قولىن كوزىنە كولەگەيلەپ تۇرىپ، اربا ايداپ بارا جاتقانداردى تۇگەندەپ شىقتى. شاڭ اراسىنان ءبىرىن تانىدى، ءبىرىن تانىمادى.
قىرمانعا كەلگەندە كۇلجاميلانىڭ كوزىنە ەڭ الدىمەن تۇسكەن ناشەن. ءدان شارلاپ تۇر ەكەن. قاسىندا ءدان تاستاپ، يىقتارىنان دەم الىپ تۇرعان ءتورت جىگىت بار. كۇلجاميلاعا ءبارى جاپىرلاي امانداستى. ناشەكەڭ الدىنداعى ۇيىندىدەن باس الماستان بيداي شارلاپ جاتتى. شارلاۋىندا ءمىن جوق. اككى ديقاننىڭ ءوزى. ابدەن تازارعان باداناداي داندەر قۇمشا سۋسىپ تۇرمايدى.
قىرماننىڭ ەكىنشى شەتىندەگى كومبايننىڭ ساقىلى ەشتەڭە ەستىرتپەيدى. ول جاقتاعى شاڭ-توزاڭ كادىمگى قۇمدا سوققان داۋىلداي. باۋ-باۋ بيدايدى ءبىر توپ ادام مايادان قۇلاتىپ جاتىر. ەكى كىسى ولاردىڭ بەلىندەگى باۋلىقتاردى سىرت-سىرت ۇزەدى. قاس قاققانشا باۋلىقتان بوساعان بيداي كومبايننىڭ وڭەشىنە ىسىرىلادى. كادىمگى پەشكە تىعىلعان وتىنداي. ساق-ساق، تارس-تارس ەتىپ ۇستى-ۇستىنە شاق كەلتىرمەي جۇتىپ جاتقان بىردەڭە. جاڭا عانا تاۋداي بوپ تۇرعان ۇلكەن مايا اپ-ساتتە مۇجىلدى دا قالدى. كۇلجاميلانىڭ ەستىگەنى بولماسا، كومبايندى كورگەنى وسى. ونەر-اق! قانداي باس ويلاپ تاپقان، ءا؟ ءدانى ءبىر بولەك، سابان-توپانى ءبىر بولەك ءتۇسىپ جاتىر. باياعى زامان بولسا مىنا مايالاردى باستىرىپ الۋعا قانشا ۋاقىت كەتەر ەدى.
ناشەكەڭ كۇلجاميلانىڭ قاسىنا كەلىپ حال-جاي سۇرادى. جىگىتتەرگە ءبىراز دەمالۋعا رۇقسات بەردى. ەكەۋىنىڭ ۇزاق اڭگىمەلەسۋ نيەتى بار ەدى، جۇرت ابىر-سابىر بولا قالدى. قاراسا، شۇبىرىپ وراقشىلار كەلە جاتىر ەكەن. دەنى ايەلدەر. بريگاديردى، ەسەپشىنى ورتالارىنا العان. وراقتارى يىقتارىندا. قىرمانداعىلارعا ايقايلاپ سالەم جولداپ، ال قىرمانداعىلار ولارعا قول سوعىپ جاتىر. جاڭا عانا بەزگەگى باسىلعان كىسىدەي كومباين دا تىنا قاپتى.
ناشەكەڭ مەن كۇلجاميلا دا جيىن جۇرتتىڭ ورتاسىنا كەلدى. كۇن بەسىنگە تاياپ قالعان. جۇمىستان قايتۋعا ۋاقىت ءالى ەرتە ەدى. ءبىراق مىنالار قىرمانعا جينالىپ جاتىر. انشەيىندە ىلعي تۇكسيىپ جۇرەتىن بريگادير سىدىق تا ءقازىر كوڭىلدى. ول كولحوز پارتيا ۇيىمى مەن باسقارماسىنىڭ اتىنان جينالىس اشتى. نەگىزگى جۇمىسى بريگاديرلىك بولعانمەن، كەلىنشەكتەر
سىدىقتى «پارتورگ قايناعا» دەيتىن. ويتكەنى، وسى كولحوزدىڭ پارتورگى سول.
— وراقشىلار ەرلەدى. تىك تۇرعان ەگىن تۇگەل باۋعا ءتۇستى. ەندى اڭگىمە تەك باستىرىپ الۋدا عانا... وزىق وراقشىلارعا سىيلىق بار.
جۇرت گۋ ەتە قالدى. كىم نە الار ەكەن؟ سىدىق ءبىراز ءۇنسىز قالىپ، قاسىنا الدەنەنىڭ كەلۋىن كۇتتى. ەكى جىگىت كۇزەتشىنىڭ كۇركەسىنەن ۇلكەن الا قورجىندى اكەلدى.
— جولداستار! بيىلعى وراقتىڭ باسىنان اياعىنا دەيىن الدىنا جان سالماعان ءبىر ادام بار. ول — يمانسەرىك. ءبىرىنشى سىيلىق — يمەكەڭدىكى.
— سوندا الاتىنى نە؟ — دەپ شىدامسىزدار شۋ ەتە قالدى.
— يمەكەڭنىڭ سىيلىعى ءبىر قوي، بەس مەتر كەزدەمە!
— ءپالى، قارىق بولدى عوي.
— مۇنى بىلگەندە مايا سالۋدى قويىپ، مەن دە وراققا باراتىن ەم.
بۇلار وسىلايشا وكىنىش ايتىپ جاتىر.
— يمەكەڭە جەتەر وراقشى جوق. ءوزىمىزدىڭ كومباين عوي ول، كومباين.
ورتاعا ءسال ەڭكىش كەلگەن، شوقشا ساقالدى قاراسۇر كىسى شىقتى. ىرجيىپ كۇلگەندە مۇرتى مەن ساقالىنىڭ اراسىنان اقسيعان تىستەرى كورىندى.
— قويىڭ ورىستە، كەيىن الاسىڭ. ماتان مىنەكەي.
— يمەكە، توي جاسا!
— راس، راس، جاساۋ كەرەك. وراقتىڭ ءبىتۋ قۇرمەتىنە كولحوز جاساسىن.
— ەكىنشى سىيلىق — جانارعا.
جۇرت دۋ قول سوقتى.
— ورتاعا، ورتاعا!
— بۇل نە الادى ەكەن؟
— جاناردىڭ سىيلىعى — بەس مەتر جىبەك.
دانەكەر كەتكەننەن بەرى كۇلجاميلانىڭ جانارمەن كەزدەسكەنى وسى. ءوڭى سىنىقتاۋ كورىندى. الدە كولحوز جۇمىسى شارشاتىپ جىبەرگەن بە؟ شىت استىندا تۇرسا دا جەلكەسىنە تۇيگەن شاشى قوماقتى كورىندى. ەرنى كەزەرىپ، بەتىنە قارا داق تۇسكەن. الدىندا كەنەپ الجاپقىش. كەربەز باسىپ ورتاعا شىقتى. كۇلجاميلا ەكەۋىنىڭ كوزدەرى كەزدەسىپ قالدى. ەلىكتىڭ لاعىنداي ەلەڭ ەتتى. يبامەن باسىن يزەدى. ىشىندە وقىس وت جانعانداي ءجۇزى ءبىرتۇرلى الاۋلاپ كەتتى. تۋ سىرتىنان مىڭ ينە قادالا تۇسكەندەي بولدى. جۇرتتىڭ ءبارى سىيلىق الدىڭ دەپ ەمەس، ەسىڭە كىم ءتۇستى دەپ سۇراپ تۇرعانداي كورىندى.
— ءبىزدىڭ جانار — ايەلدەر اراسىنداعى ەڭ ۇزدىك وراقشى. ناۋقان باستالعالى ءبىر كۇن دە جۇمىستان قالعان ەمەس. بارىنەن دە بيداي ورىسىن ايتساڭشى! قايىقشا ءجۇزىپ بەرەدى. كەي كۇندەرى يمەكەڭنىڭ ءوزىن دە ارتقا تاستاپ ءجۇردى.
— تولەپتەن ءسۇيىنشى سۇراۋ كەرەك ەكەن.
— بايگەسىن بايلايدى عوي بىزگە.
قۋاقى جىگىتتەر وسىلايشا شىمشىلاپ جاتتى. ۇلكەن الا قورجىننىڭ ىشىندەگى سىيلىقتار تاراپ بولعانشا ءبىراز ۋاقىت ءوتتى. جۇرت دۇرىلدەپ، كوتەرىلىپ، كوڭىلدەنىپ قالدى.
— جولداستار، سىزدەرگە ارنالىپ مال سويىلىپ، قازان اسىلىپ جاتىر. بۇگىن وسىندا ويىن-ساۋىق بولماقشى. اۋداننان ادەيى ارتيستەر كەلدى.
ەل تاراي باستاعان كەزدە كۇلجاميلا قاسىنان سىدىقتى كوردى.
— ءيا، اپكە، قىزىل قىرمان كەزىندە ءسىز دە قىزىپ كەتتىڭىز بە؟ كومەكتەسكەلى كەلدىڭىز عوي.
— اتاڭنىڭ باسى. ماعان قاراساڭ جارىرسىڭ.
— ويباي، قويدىق. اپكەمە بىردەڭە ايتساڭ، پالەگە قالاسىڭ. نەگە كەلدىڭىز، بۇيىمتايىڭىز بار شىعار؟
— قىزىل قىرمان كەزى عوي. مىنا ناشەكەڭنەن كەۋسەن سۇراي كەلدىم.
ناشەكەڭ ەزۋ تارتىپ كۇلدى.
— مانادان بەرى نەگە ايتپادىڭىز؟ پارتورگتىڭ كوزىنشە سۇراعان سوڭ بەرە الام با ەندى.
— ادەيى ايتىپ تۇرمىن. ءوزىڭ بەرسەڭ، ۇرلاپ بەرگەندەي بولاسىڭ. پارتورگ بىلسە، ول ۇرلىققا جاتپايدى.
كۇلجاميلانىڭ سوزىنە ءبارى كۇلدى.
— ەڭبەگىمنەن جازدىرىپ ەكى سەنتنەر بيداي بەرەم. قالاساڭ بۇگىن، ايتپەسە ەرتەڭ ءتۇسىرتىپ بەرەيىن ۇيىڭە، - دەدى ناشەكەڭ.
— مەنەن ءبىر سەنتنەر! — دەدى سىدىق.
— ءتاڭىر جارىلقاسىن. زەرىگىپ كەتكەن سوڭ سەندەردىڭ توبەلەرىڭدى كورەيىن دەپ كەلىپ ەم. ولجالى بولدىم عوي.
— بۇل — ءوزىڭىزدىڭ سىباعاڭىز. دانەكەردىڭ سىباعاسى بولەك، بايبىشە!
كوڭىلى ءوسىپ، جادىراپ قالعان كەمپىردى ناشەكەڭ ودان سايىن كوڭىلدەندىرە ءتۇستى.
كۇلجاميلا اۋىلعا بەت الدى. كەشكى مال كەلەتىن ۋاقىت تا بوپ قالىپتى. لاقتاردى ەرتەرەك قورالاۋ كەرەك. قىرمانداعى جۇرتتىڭ ءبىرازى اۋىلعا مانا كەتكەن. كەيبىرى ۇزدىك-سوزدىق ەندى كەلە جاتىر. جۋىنىپ-شايىنىپ، كيىنىپ كەلمەك قوي ۇيلەرىنەن. ەشكىلەرىن ساۋعان سوڭ كۇلجاميلا دا كەلگىسى كەلدى.
«بوزبالالاردى كورىپ، دانەكەرىم ويىما ءتۇسىپ، تاعى دا كوڭىلىم بۇزىلىپ جۇرمەسە... ويىن مەنىڭ نە تەڭىم، ايتپاقشى، بورتەشىم انەۋكۇنگىدەي تاعى ەلەگىزىپ، ماڭىراپ جۇرەر. ورىنباي شالدىڭ كەمپىرىمەن ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىنا دەيىن اڭگىمەلەسىپ وتىرىپ قالعان ەدىم. كەلسەم، بورتە ماڭىراپ ەسىك الدىندا تۇر. مال ەكەش مال شىركىن دە جالعىزسىراپ جاتا الماسا كەرەك. بالاسىنىڭ داۋسىن ەستىپ قورادا ەنەسى ماڭىرايدى. ويبۋ، ەسسىز باسىم-اي، سەنى قاماپ كەتىپ قاراشى... بورتەشىم سول...».
سىرتتان سويلەي كىرگەن كۇلجاميلانى داۋسىنان تانىعان بورتە ەتەك-جەڭىن، قولىن جالاپ بىردەڭە دامەتكەن-دى. الا كەلگەن ەكى باۋىرساعىن اۋزىنا تىقتى. سولپ-سولپ ەتكىزىپ جەپ جاتىر. ماڭىراعانىن قويا قويدى. قوراداعى ەنەسى دە تىنىشتالدى. بورتەنى باسىنان سيپاپ، قۇلاعىنان، اۋزىنان يىسكەپ، ورنىنا جاتقىزعان. سول جالعىزسىراعانى ەسىنە ءتۇسىپ اياپ كەتتى. جەم، نان، ارا-تۇرا قانت بەرگەندىكى مە، وزگە لاقتاردان ءىرى بولىپ ءوسىپ كەلەدى. بويى ءقازىردىڭ وزىندە ەنەسىنە جەتەقابىل. «قولدا وسكەن تۇيەنىڭ تايلاق اتى قالمايدى» دەمەكشى، كۇلجاميلا ءۇشىن ءبىراق ول ءالى بۇلتىلداپ سەكىرىپ جۇرگەن بورتە لاق سەكىلدى. ءمۇيىزى دە تىم شاپشاڭ بوي الىپ كەلەدى. مال شىركىن ادام بالاسىنداي ەمەس، تەز وسەدى عوي. ءبىراق ءومىرى قىسقا، تەز قارتايادى. بورتە يت-قۇستان امان بولىپ، دانەكەردىڭ كەلگەنىنە جەتسە ەكەن... بىر-ەكى كۇندە لاقتاردىڭ ءبارىن ەنەلەرىمەن بىرگە جىبەرمەك. ەشكىلەر سۋالايىن دەدى. بۇدان ءارى قاقتاپ ساۋا بەرسە، ارىتىپ الار. اۋىل توڭىرەگىندە عانا، ءتىپتى كەيدە وزىمەن بىرگە جۇرەتىن بورتە ەندى وزگە مالدارمەن بىرگە ورىسكە شىعادى. وندا دا تەنتەك بولار ما ەكەن. كەشە باقىلداپ تەكە بولىپ جۇرگەنىن بايقاعان-دى. تارتتىرىپ جىبەرمەسە ەت الماس. ورىنباي شالدىڭ قولى جەڭىل دەۋشى ەدى. تۇنەۋكۇنگى كوك توبەتىنىڭ ءوشىن السىن...
كۇلجاميلا وز-وزىنەن كۇلىپ جىبەردى. الدەكىم ەستىپ قالمادى ما ەكەن دەپ ارتىنا قاراسا، وكشەلەي باسىپ جانار كەلەدى.
— ەي، سەن سالداقى نەعىپ ەل سوڭىندا ءجۇرسىڭ؟
— اپكە، ءسىزدىڭ وڭاشا قالۋىڭىزدى كۇتتىم.
«اپكە» دەگەنى كۇلجاميلاعا دا، وزىنە دە ەرسىلەۋ كورىندى. ەلدىڭ ءبارى «اپكە» دەيتىن بولعان سوڭ، بۇل دا سولاي اتاپ ەدى. ءبىرتۇرلى قاشىقتاتىپ العان سياقتى. مانادان بەرى وسى ادامعا اقتارىلعىسى كەلىپ تۇرعان سەزىمدى الگى ءسوز بوگەپ تاستادى. كۇلجاميلا دا «سالداقى» دەپ مۇنىڭ بەتىنە سالىپ جىبەردى. باسقا بىرەۋ بولعاندا ايقاسا تۇسۋگە بار ەدى. مىنا ادامنىڭ با، الدە ءبىر بەلگىسىز سەزىمنىڭ بە، مىسى باسىپ جىبەرمەي تۇر. ءۇنسىز قاتار ءجۇرىپ كەلەدى. مانادان بەرگى ويى مىناۋ اياق استىنداعى بورپىلداق توپىراق سەكىلدى باسى بىرىكپەي، جان-جاققا سۋسىپ قاشىپ جاتىر. الدەن ۋاقىتتا بارىپ:
— اپا! مىنا سىيلىعىمدى سىزگە بايلادىم! — دەدى.
كەنەپ الجاپقىشتىڭ استىنان مانا العان بەس مەتر جىبەكتى سۋىرىپ الدى دا، كۇلجاميلانىڭ بىلەگىنە قىستىرا سالدى. ءوزى جىلاپ، ىلگەرى جۇگىرە جونەلدى.
«قاعىنعان اۋزىم قاشان ابىروي اپەرەسىڭ. مىنا بەيباقتى رەنجىتىپ الدىم-اۋ، ءا! شىن ىقىلاسى شىعار». دانەكەر اسكەرگە جۇرەردە كەستەلى ورامال اكەپ بەرگەنى ەسىنە ساپ ەتە ءتۇستى. وندا باتىل، اق جارقىن، ايبىندى سەكىلدى ەدى. بۇگىنگى سىڭايى تىم سىنىق. «جىلاتىپ الدىم-اۋ، سورلىنى. مەن سەكىلدى ول دا مۇڭلى ما ەكەن؟ ادام قۇساپ ءتىل قاتپاي تىرناپ الدىم-اۋ بەتىن».
— وۋ، جانار! توقتاشى. بەتىڭدى بەرى بۇرشى!
جانار سولق-سولق ەتىپ جىلاعان كۇيى ارتىنا قاراماستان، جۇگىرە باسىپ كەتە بەردى.
ءتورتىنشى تاراۋ
كۇن جەلدەتىپ تۇر. اياقاستى باتىس جاقتى قويۋ قارا بۇلت باستى. تۇيدەك-تۇيدەگىمەن شوپشىلەرگە قاراي جوڭكىلىپ كوشىپ كەلەدى. جاڭبىر ءيسى ءبىلىندى... بيىكتەپ قالعان مايانىڭ ۇستىنە ءشوپ بەرۋ قيىنداي ءتۇستى. ناشەكەڭ بول-بولدىڭ استىنا الىپ، جاڭبىر جاۋعانشا مايانى شىعارىپ كەتكىسى كەپ تۇر. سۇيرەتپەلەرمەن اكەلە جاتقان ءشوپتى جەل كەي جەردە توڭكەرىپ كەتىپ جاتىر. بيىك مايانىڭ ۇستىندە ناشەكەڭ ءبارىن كورىپ تۇر. جاڭاعى قالىڭ بۇلت وڭتۇستىككە ويىستى. سارقانتتىڭ تۇسىنداعى الاتاۋ كورىنبەي قالدى. بايقاپ تۇر، سارقانتقا جاۋىن قۇيىپ بەردى. كوپ جىلعى تاجىريبەدەن ءتۇيىپ جۇرگەنى بار، سارقانتقا بۇلت ءۇيىرىلدى دەگەنشە، مۇندا دا جاۋىن جاۋدى دەي بەر. جاز شىققالى تامباي قويىپ ەدى. مىنا قالىڭ نوسەر بۇدان جارتى اي بۇرىن بولساشى، شىركىن. تابيعاتتىڭ ءوزى قىزىق، بىردە، قولى اشىق تا، بىردە، تىم قىتىمىر. بىلتىر عوي، قولمەن قويعانداي ءدال كەرەك كەزىندە جاۋىن جاۋدى دا تۇردى. تۇندە قۇيىپ بەرەدى دە، كۇندىز اشىلىپ كەتەدى. استىقتىڭ استىندا قالعاندارى دا سوندىقتان. بيىلعى كوكتەم كەش شىقتى دا، ونىڭ ۇستىنە اڭىزاق جەل كوپ بولدى. ناعىز كەرەك كەزىندە جاۋىن تامباي قويدى. ناشەكەڭ انەۋكۇنى ەگىندى ارالاپ كورگەندە بيدايدىڭ بويى تىربيىپ قالعان ەكەن. كوپ جەردە باسىن جارىپ كەتىپتى. سودان بريگاديرلەرگە «ەندى سۋعا باسپاساڭدار، جاۋىننان قايىر كۇتپەڭدەر» دەگەن-دى.
ناشەكەڭ ساسىردىڭ قۇلاعىن كورگەندە قاتتى شوشىدى. بۇل ءوزى عاجاپ وسىمدىك. بارىنەن ەرتە پىسەدى، بارىنەن بۇرىن ۇشادى.
بار عۇمىرى ءبىر-اق اپتالىق. سول اپتانىڭ ىشىندە جۇلىپ الماساڭ ءبىتتى، ساسىر جوق. ونىڭ كۇشتىلىگى سوندا، جەلىندەپ تۇرعان بۋاز بيەگە بەرسەڭ، قۇلىن تاستايدى. ال قۇلىنداعان سوڭ بەرسەڭ، تاپتىرمايتىن قالجا. مالدىڭ بەلى تەز بەكيدى. اسىرەسە، قوي، ەشكى قاتتى ءسۇيسىنىپ جەيدى. ولارعا دا كوبىنەسە تۋعاننان كەيىن بەرۋ كەرەك. وسىدان ءبىر اي بۇرىن ناشەكەڭ بالالاردى جاۋىپ، ەڭ الدىمەن كۇلجاميلاعا ءبىر شومەلە ساسىر جۇلدىرىپ بەرگەن. ساسىردىڭ قۇلاعى قۇرىسىپ شىققان جىلى قۇرعاقشىلىق بولادى. مۇنى ناشەكەڭ سان جىلدار بويعى تاجىريبەدەن جاقسى بىلەدى. سول قۇرعىردىڭ قۇلاعى بيىل قۇرىسىپ شىعىپتى. «ءوي، قۇلاعىڭ قۇرعىر!» دەپ ناشەكەڭ العاش كورگەندە قامشىمەن تارتىپ جىبەرگەن. ايتقانىنداي بوپ شىقتى. جاڭبىر تامباعان سوڭ ءشوپ سۇيىق. سول سۇيىق ءشوپتىڭ ەزىن جيناپ الۋعا جانتالاسقان جاي بار. ناشەكەڭدى كولحوز باسشىلارى ناۋقاننىڭ وسى سالاسىنا ادەيى قويعان ەدى. تاپسىرىلعان ءىستى تاپ-تۇيناقتاي ەتپەي تىنبايتىن ول كىسى ءوزى دە تىنىشتىق كورمەدى، وزگەگە دە تىنىشتىق بەرمەدى. قوڭىر جوتانىڭ ۇستىندە اندا-ساندا ءبىر كورىنگەن مايالاردىڭ ءوزى دە ءشوپتىڭ بيىل سۇيىق ەكەنىن اڭعارتقانداي. ءشوپ قالىڭ شىققان جىلدارى بۇل جەردە مايالار جىبىرلاپ قاپتاپ تۇرۋشى ەدى.
ناشەكەڭ اينالاعا كوز تاستادى. سوناۋ شەتتەگى مايالاردى جەل جۇلمالاي باستادى. ۇستىندەگى ءوز كويلەگى دە دەلديىپ، كەڭ دامبالىنىڭ بالاعى ۇرگەن بۇيەندەي بوپ كەتتى. جەردەن كوتەرىلگەن ءشوپتى ارەڭ ۇستايدى، اياعىمەن باسادى، اشاسىمەن باسادى.
— ناشەكە، تەز جەرگە ءتۇسىڭىز. مىنا جەل شوپپەن بىرگە ءوزىڭىزدى اۋدارىپ تاستاپ جۇرەر.
وسىنداي داۋىس تومەننەن ارەڭ-ارەڭ ەستىلەدى.
الدەن ۋاقىتتا جەل سايابىرلاپ، جاۋىن تامشىلاي باستادى. سارقانت جاقتان قالىڭ جاڭبىرمەن جارىسا سۋىت كەلە جاتقان ءبىر اتتى كورىندى. ول شوپشىلەرگە تىكە تارتتى. شومەلەشىلەر دە، ماياشىلار دا سالىنعان مايانىڭ تۇبىنە جينالىپ قالعاندى. ءبىرسىپىراسى تامشىلاي باستاعان جاۋىننان قورعانىپ، بەشپەتتەرىمەن باستارىن بۇركەپ الىپتى. ءبارى الگى اتتىعا قارايدى. پارتورگ سىدىق. ونىڭ قاباعى مىنا تۇنەرىپ تۇرعان كۇننەن دە جابىڭقى كورىندى. ەكى بەتىنىڭ ۇشىنان عۇمىرى كەتپەيتىن تارام-تارام قىزىلدارى دا جوعالىپ كەتىپتى، ءوڭى بوپ-بوز. مايانىڭ قاسىنا كەلىسىمەن اۋىر كۇرسىنىپ اتتان ءتۇستى. ءۇستى مالمانداي سۋ. جۇرت ءۇرپيىسىپ قالدى. ناشەكەڭ ءالى مايانىڭ ۇستىندە بولاتىن. سىدىق اياعىنا تاس بايلاعان ادامداي اۋىر باسىپ، جيىن قاسىنا جاقىندادى. كوكىرەگىندە ودان دا اۋىر بىردەڭە بار.
— سىدىق-اۋ، جاي ما، ءوڭىڭ نەگە قاشىپ كەتكەن؟ — دەدى ناشەكەڭ ايعاي سالىپ. داۋسى تارعىلدانىپ شىقتى.
— جاي بولماي تۇر.
— و نە پالە؟
جۇرتتىڭ ءبارى شۋ ەتە قالدى.
— سوعىس! نەمىستەر باسىپ كىرىپتى.
— و... سۇمدىق قۇداي، نە دەيدى؟
ايەلدەر جىلاپ قويا بەردى. ەركەكتەر تومەن قاراپ تۇنجىراپ تۇر. سىدىق وسى تۇرعانداردىڭ ءبىر-بىر اياۋلىسىن اتىپ ولتىرگەندەي ايىپتى سەزىندى ءوزىن. ناشەكەڭ دە اشاسىنا سۇيەنگەن كۇيى قالشيىپ قاتىپ قالىپتى. جۇرت سول كۇيى اۋىلعا قاراي جوڭكىلە جونەلدى. اركىم جاۋ ءوز ءۇيىنىڭ ىرگەسىنەن شىققانداي ىزالى.
— وۋ، ناشەكەندى تۇسىرمەيسىڭدەر مە؟
سىدىقتىڭ سوزىنە جالت قاراعان ەكى-ۇش جىگىت ءۇنسىز كەلىپ، ۇزىن ارقاندى مايانىڭ ۇستىنە لاقتىردى دا، ءبىر ۇشىنان وزدەرى مىقتاپ ۇستادى. ناشەكەڭ لاقتىرعان ۇشىن بەلىنە بايلاپ، مايانىڭ ەكىنشى جاعىنان سىرعاناپ جەرگە ءتۇستى.
وسى كەزدە جاڭبىر قۇيىپ كەتتى. شارت-شۇرت نايزاعاي جارقىلدادى. اسپان ايرىلىپ كەتە جازداعانداي بولدى. ارتىنشا تامشىلارى باداناداي نوسەر توگىپ بەردى. سۋىق حاباردى ەستىپ اۋىلعا قايتقان جۇرت مۇنى ەلەر ەمەس. ءوز كەۋدەلەرىندە دە نايزاعاي ويناپ، نوسەر قۇيىپ كەلەدى.
ناشەكەڭنىڭ ويىنا وتكەن كۇزدە اسكەرگە اتتانعان 17 جىگىت ءتۇستى. ىشىندە ءوزىنىڭ تۋعان اعاسى، جەتپىستەگى احمەتجاننىڭ قاليى دا بار. اناۋ كۇلجاميلانىڭ دانەكەرى... بالاسىنىڭ اسكەرگە الىنعانىنىڭ وزىنە جەر-كوكتى جۇلىپ ءجۇر ەدى. ەندى مۇلدە سورلادى عوي، بەيباق. وڭاشا كەلە جاتىپ ىشىنەن دۇعا وقىدى. ساقالىنان سورعالاعان جاڭبىر ءوڭىرىن شايدى. اعىل-تەگىل جىلاپ كەلە جاتقان ادام سەكىلدى. دۇعاسىن ءبىتىرىپ، بەتىن سيپاپ ارتىنا قاراسا، جالعىز سىدىق قالىپتى. ول شومەلە تاسۋدان بوساعان ەگىز، اتتاردى جيىستىرىپ، اۋىلعا قاراي ايدايدى. وگىزدەر جەرگە جابىسىپ ءولىپ بارادى. جاڭبىر سۋىنا بۋسانعان ءشوپ ءدامدى بولسا كەرەك. مالدىڭ اتى مال عوي، قارىن تويسا بولدى دا. انشەيىندە وگىز قايىرىپ كورمەگەن سىدىق بۇگىن بۇل مىندەتتى ءوز موينىنا العانداي. ناشەكەڭ ونى دا جىلاپ ءجۇر دەپ ويلادى.
جاڭبىردىڭ تامشىلارى ۇساقتالايىن دەدى. تەگى ۇزاققا سىلتەپ، اق جاۋىنعا ۇلاسقالى تۇر-اۋ. سىدىق قايىرۋ بەرمەگەن ەگىزدەردى قامشىمەن وسىپ-وسىپ جىبەردى. مانادان بەرگى ىشىنە سىيماي تۇرعان بىردەڭە لىقسىپ سىرتقا شىققانداي. «تۇسىنبەيسىڭ، ەل باسىنا كۇن تۋعاندى، وگىز بولىپ جارالىپ، وگىز بولىپ ولەسىڭ عوي، سەن شىركىن». ناشەكەڭ سىدىقتى مىناۋ اق جاڭبىردىڭ استىندا جالعىز قالدىرعىسى كەلمەدى. كەيىن بۇرىلىپ، كىلت توقتادى.
ەكىندىگە تايانا جاڭبىر تولاستاپ، كۇن اشىلايىن دەدى. ەرتەڭنەن ەشبىر قىبىرسىز تۇرعان اۋىلعا جان ءبىتتى. اسىرەسە، ورتالىق مال قوراسىنىڭ توڭىرەگى ابىر-سابىر بولا باستادى. ناۋقان كەزىندە ءار ۇيدەن مال جيىپ ءجۇرۋدىڭ ىڭعايسىز ەكەنىن ەسكەرىپ، كولحوز باسقارماسى ورتالىقتان قورا سالعان. جۇرت تۇسكى، كەشكى كەزدە جەكەمەنشىك مالدارىن وسى جەردەن ساۋادى. مۇنىڭ ىڭعايلى بولاتىنى اركىم ۇيىنە مال ايداپ، ونى ورگىزەردە تاعى قايتا جيناپ جۇرمەيدى. قوزى-لاعىن كوگەندەپ، قوي-ەشكىسىن وسى جەردەن ساۋادى دا كەتەدى. بۇل، اسىرەسە، بالالارعا راحات بولىپ ەدى. ولار تۇسكى، كەشكى مال كەلەردە باستارى قوسىلىپ، اسىر سالىپ ويناپ قالادى. كۇلجاميلا بۇلاردىڭ «اسكەر ويىندارىنىڭ» ۇستىنەن الدەنەشە رەت شىعىپ، شىقپىرتىپ قۋعانى بار.
— ىرىمى جامان يتتەر! اتىستان باسقا ويىڭ قۇرىپ قالىپ پا؟
قولىنا تۇسكەن تالايدىڭ قۇلاعىن بۇراپ، جەتى اكەسىنەن بەرى قاراي سان سۋارعان. «اسكەر ويىنىن» ويناعاندا بالالاردىڭ بىرەۋى كۇلجاميلانىڭ ءۇي جاعىنا قاراپ تۇرادى. ايۋ كەمپىردىڭ توبەسى كورىندى-اق، تىم-تىراقاي قاشىپ بەرەدى.
بۇگىن بالالاردىڭ دا ءوڭى ءپاس. توبەسى اشىق قورانىڭ ءىشى كۇنى بويى جاۋعان جاۋىن جانە قوي-ەشكىنىڭ قيىمەن ارالاسىپ، لايساڭ بولىپ جاتىر. وتىرىپ مال ساۋاتىن توقىمداي قۇرعاق جەر جوق. جۇرتتىڭ ءبارى دەگدىگەن جەردى قۋالاپ، سىرتقا شىعىپ كەتكەن. كەيبىر ايەلدەر مال ساۋىپ وتىرىپ ەڭىرەپ وتىر. ونى كورگەن بالاسى قويدىڭ نە ەشكىنىڭ باسىن ۇستاپ تۇرىپ تومەن قاراپ مۇڭايادى. جامان حابار بۇكىل اۋىلدىڭ رەڭىن الىپ جىبەردى. ۇلكەن دە، كىشى دە، جاس تا، كارى دە مۇڭدى.
— قاراعىم-اۋ، جاۋ ءتىپتى ەنتەلەپ ىشكە كىرىپ كەتىپتى دەيدى عوي. الگى ەشكىمدى جىبەرمەس كوك قۇرساۋىمىز، جاۋعا سۇيەمدەي جەر بەرمەيتىنىمىز قايدا؟
— قاپىدا سوققان عوي، قاپىدا!
— وي، زۇلىم يت-اي، نە جەتپەيدى ەكەن!
— تۋرا ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ بالالارى تۇرعان جەردەن كەلىپ تيىسكەن دەي مە؟
— قايران ازاماتتار-اي، امان بولسا جارار ەدى.
— قۇدايىم-اۋ، ساقتاي گور. اقسارباس!
ىشقىنا شىققان اششى داۋىسقا جۇرت ەلەڭ ەتە قالدى. وقىس ۇنگە ەشكىلەر دە قۇلاقتارىن تۇرگەندەي.
— قۋ قۇداي! شۇناق قۇداي! سوعىس دەگەن نە پالەڭ؟ كۇندە ساعان جالبارىنىپ جۇرگەندە جارىلقاعانىڭ وسى ما! جۇتپايمىسىڭ مەنى ودان دا. جىبەر ءقازىر اجالىڭدى، ات وعىڭدى مىنا ماعان.
جەر-كوكتى باسىنا كوتەرىپ كەلە جاتقان كۇلجاميلا ەكەنىن جۇرت بىردەن تانىدى. ونسىز دا سىزداپ تۇرعان جۇرەكتى كۇلجاميلانىڭ جاڭاعى سوزدەرى ءتىلىپ-تىلىپ جىبەرگەندەي بولدى.
— استاپىراللا! مىنا بەيباقتىڭ قۇدايدا نەسى بار؟
— اشىنعان سوڭ ءقايتسىن سورلى.
ەكى كوزى قانتالاپ، بەتىنىڭ تۇكتەرى تۇگەل تىكىرەيىپ كەتىپتى. قولىنداعى شەلەكتى وندى-سولدى سىلتەپ، ءالى زارلاپ كەلەدى.
— شەتىڭنەن شەشەك السىن جۇگەرمەكتەر. اتىسىپ ءجۇرىپ اقىرى دەگەندەرىڭە جەتتىڭدەر مە! قۇدايدىڭ وعى تيگىر، قۋ جۇگەرمەك وڭشەڭ!
اي-شاي جوق، شەتتە تۇرعان بالانى كوك جەلكەدەن ءتۇيىپ جىبەردى.
— سابىر، بايبىشە، سابىر! نەگە تاۋسىلدىڭ سونشا؟ ءبىر سەنىڭ باسىڭا ەمەس، ەلدىڭ باسىنا تۋعان كۇن عوي.
وسىلايشا باسۋ ايتىپ الدىنان شىعا بەرگەن ايەلدىڭ ءسۇت تولى شەلەگىن تەۋىپ كەپ جىبەردى.
— كوسەمسۋىن، كورلاقاتتىڭ. جالعىزىڭ جاۋ ەتىندە قالسا كورەر ەم، قالاي زارلاعانىڭدى؟
جۇرت ءقازىر بۇل كەمپىردىڭ الدىنان شىعۋدىڭ بەكەرشىلىك ەكەنىن بىردەن ۇقتى. تەك بورتە عانا الشاڭداي باسىپ قاسىنا كەلدى. ادەتىنشە، جەڭىنەن يىسكەي بەرىپ ەدى، قولىنداعى شەلەكپەن ءبىر پەردى. شەلەك مۇيىزىنە سوعىلىپ، داڭعىر ەتە قالدى. كەيبىر ارەڭ تۇرعان اساۋ قويلار باسىن ۇستاعان بالانى جۇلا-مۇلا الا جونەلدى. بورتە سەركە ءىشىن دە جيعان جوق، كۇلجاميلانىڭ ارتىنان ەرىپ كەلە جاتتى.
— تىلەۋى تەرىس كەبەنەك! قاسقىر جەسىن سەنى.
ءبىراق قايتىپ ۇرعان جوق. بۇگىن كۇلجاميلا ەلدىڭ ەڭ سوڭىندا قالىپتى. لاقتارى قلارداي شۋلاپ كەلەدى، كوگەندى جۇلا تارتىپ، ارەڭ تۇر ەكەن. ورتالىق قوراعا كوشكەلى كۇلجاميلا ءوزى لاق كوگەندەپ كورگەن ەمەس. بۇل اۋىلدىڭ بالالارى ونىڭ لاكتارىن شەتىنەن تانيدى. كەمپىردى اياپ، ءبىرى بولماسا ءبىرى كوگەندەي سالادى.
جۇلىنىپ تۇرعان لاقتاردى شەتىنەن اعىتا باستادى.
— بار، جامىرا، جامىراڭدار، كەبەنەكتەر. مىنا قۇلاعى جوق قۋ قۇداي، قاتىن-بالاسى جوق تۇل قۇداي، جالعىزىڭدى جاۋدان قاقتىم دەپ سىبىرلاسا، بورتەنى باس قىلىپ قىرار ەدىم ءبارىندى، نەمەنەمە مال باعىپ ءجۇرمىن وسى!
ءبارى — كۇيگەندىكتىڭ سالدارى. بورتەنى ۇرعانى دا، لاقتاردى تۇگەل اعىتىپ جىبەرگەنى دە كۇلجاميلانىڭ قۇساسىن ازايتا العان جوق. شەلەگىن الىپ كەلگەن بويى بوستان-بوسقا قايتا الىپ قايتتى. اياعىنىڭ استىنداعى سۋ ما، شالشىق پا، ونى ەلەڭ عىپ جاتقان كۇلجاميلا جوق. ەسەڭگىرەگەن ادامشا اياعىن انا جەردەن ءبىر، مىنا جەردەن ءبىر باسادى. بۋىندارى سىرت-سىرت ەتىپ، ارتىنان بورتە ەرىپ كەلەدى. وزگە ەشكىلەر بورتەنى قيماعان كەيىپپەن ەلەڭ-ەلەڭ ەتىپ قورادا قالا بەردى.
بۇلت بولعاندىقتان با، كۇن ەرتە كەشكىردى. قايتادان سۋىق جەل سوقتى. جازدىڭ ورتاسى دەيتىن ەمەس، كادىمگى كۇزگى قارا سۋىق سەكىلدى. الدە باعاناعى نوسەردىڭ ارتى انا تاۋدا قارعا اينالدى ما ەكەن؟ ونداي جاعدايدا بۇل ارا تەز سالقىنداي قالۋشى ەدى. ءبىر قىزىعى، بۇلتتى كۇنى بەسباقسىنىڭ جەلى سوقپايدى. سوندىقتان بۇگىن ادەتتەگى سامال جوق. تىستا دا ىزعار، ىشتە دە ىزعار. الدەن ۋاقىتتا بۇلت استىنان باتىپ بارا جاتقان كۇن كورىندى. قىپ-قىزىل، قانعا مالىنىپ تۇرعانداي. بۇل كورىنىس اۋىلدىڭ مۇڭىن ءتىپتى اۋىرلاتىپ جىبەرگەندەي بولدى. كۇندە كەشكە تامانعى ازان-قازان ۋ-شۋدان بەلگى دە جوق.
ءار-ار جەردەن اۋىل يتتەرى ۇلي باستادى. الدەن ۋاقىتتا اۋىلدا ءتىپتى ءۇيىر-ۇيىر قاسقىر قاپتاپ كەتكەندەي بولدى. بىرىنەن-بىرى قالىسپاي ۇلاردا-شۋ بوپ ۇلىعان يتتەر ۇرەيدى ۇلعايتا ءتۇستى. جاڭا عانا قورالانعان قويلار ەلەگىزىپ ۇركە باستادى. قورا ءىشى الدەنەشە رەت ءدۇر-دۇر ەتتى. اسىرەسە، ەشكى شىركىندەر سەكەڭ-سەكەڭ ەتىپ توقتامايدى، «ءا» دەسە اتا جونەلەيىن دەپ تۇر. كۇزەتشى دە قورىققانىنان قورانىڭ اۋزىن ەرتە بەكىتتى. مىنا تۇندە ءبىر جاققا بوسىپ ءجۇرىپ بەرسە عوي، ءبىتتى...
كۇلجاميلا ۇيىنە قاراي داۋىستاپ جىلاپ كەلە جاتقان-دى. مانادان بەرگى كەرنەگەن قۇسا بويىن السىرەتىپ، ەندى اعىل-تەگىل جاسقا اينالىپ ەدى، بۋىن-بۋىنى دىرىلدەپ قۇلايىن دەپ كەلەدى. ءدال ەسىگىنىڭ الدىندا ورىنباي شالدىڭ كوك توبەتى قۇيرىعىن بۇتىنا قىسىپ ۇلىپ تۇر. ونسىز دا ارەڭ كەلە جاتقان ءالسىز جۇرەك اۋزىنان شىعىپ كەتە جازدادى. قالشيىپ تۇرىپ قالىپتى. كوك توبەت قاڭق ەتە قالدى. قاراسا، الگىندە عانا ارتىندا كەلە جاتقان بورتە بار پارمەنىمەن بۇيىردەن كەپ پەرىپتى ونى. العاشقىدا يت ەكى دومالاپ ءتۇستى. بورتە قۋالاپ ءجۇرىپ ءسۇزىپ ءجۇر. توبەت قىڭسىلاپ قاشىپ الا جونەلدى. بورتە وز-وزىنەن ەلىرىپ، جەر تارپىپ، قايتا-قايتا پىسقىرىنىپ، ۇيگە كىرمەي قويدى. بىرەسە ورتالىقتاعى قورا جاققا، بىرەسە كوك توبەت قاشقان جاققا قارايدى.
«ايتاق، ايتاق» دەگەن كۇزەتشىنىڭ ءۇنى شىقتى. ول بۇگىن ءجيى ايقايلايدى. ءسىرا، قورقىپ تۇرعان بولسا كەرەك. كۇزەتشى ايقايلاعان سايىن اۋىل يتتەرى شۋ-شۋ ەتەدى.
كۇلجاميلا بورتەنىڭ موينىنان قۇشاقتاپ تۇرىپ، ايقاي سالىپ جىلادى.
— دانەكەر-اۋ، بارمىسىڭ، الدە جوقپىسىڭ؟ بۋىن-بۋىنىم قۇرىپ، مىنا قۋ جۇرەگىم نەگە سۋىلدايدى؟
— قويىڭىز، بايبىشە! بەيۋاقىتتا بۇيتپەس بولار.
قاراسا، ناشەن.
— ناشەكە-اۋ، مىنا قۇدايمەن تىلدەسسەڭشى. ەڭ بولماسا، ساعان ءجونىن ايتار.
— سابىر، بايبىشە. جامان ىرىم شىعارماي، ۇيىڭە شام جاق.
ناشەكەڭ كۇلجاميلانى ۇيگە كىرگىزدى. بورتە دە ءمۇيىزى سورايىپ بىرگە كىردى. كۇندەگىدەي ەمەس، تىنىشسىز. انشەيىندە تيمەيتىن الا مىسىقتى دا ساندىقتىڭ ارتىنا قۋىپ تىقتى.
تولەپتىڭ ءۇيىنىڭ ماڭى ىعى-جىعى. كوبىنەسە، كەمپىر-شال مەن بالا-شاعا.
از كۇندە اپا-ساپاسى شىعىپ، اۋىل ازاماتتارىنىڭ كوبى اسكەرگە كەتتى. كۇنىنە تورت-بەس ادامدى شىعارىپ سالۋ ادەتكە اينالدى. باياعى دانەكەرلەر اتتانعانداعى سالتانات تا جايىنا قالدى. شاقىرۋ قاعازى كەلگەندەر ۇي-ىشىمەن قوشتاسادى دا، كولحوز بولگەن كولىككە ءمىنىپ، اۋدان ورتالىعىنا تارتا بەرەدى.
— بۇگىن پالەنشە اتتانىپتى، تۇگەنشەگە شاقىرۋ قاعازى كەلىپتى، — دەگەندى جۇرت جۇمىس باسىندا ءجۇرىپ-اق ەستي سالادى.
جۇمىس دەگەندە نە، انا جۇمىس تا، مىنا جۇمىس تا ادام جەتپەيتىندىكتەن توقتاپ جاتىر. جىلدا ەگىن وراعى باستالعانشا پىشەن شابۋ تاپ-تۇيناقتاي ءبىتىپ تۇراتىن. بيىل ولاي ەمەس، پىشەنگە دە، وراققا دا ادام جەتپەيدى. كولحوز پرەدسەداتەلى احمەتقوجا العاشقى شاقىرىلعانداردىڭ ءبىرى بولىپ اسكەرگە كەتتى. ۋاقىتشا باستىق — سىدىق. پرەدسەداتەل دە، پارتورگ تە، بريگادير دە ءوزى. ءبىرىنشى بريگاداعا ناشەكەڭدى يە ەتتى. ءۇشىنشى بريگاداعا باستىق — ناشەكەڭ سياقتى الپىستان اسقان شال قۇمار.
ەكپە جوڭىشقا باسىن جارىپ بارا جاتقان سوڭ سىدىق شالعىعا سەگىز ايەل شىعاردى. بىرەۋى دە بۇرىن شالعى شاپپاق تۇرماق، ونىڭ قۇلاعىن ۇستاپ كورمەگەن. باس-كوز بولىپ ءارى شالعىلارىن جانىپ بەرۋگە ءبىر ەركەك كەرەك. ارى ويلاپ، بەرى ويلاپ، سىدىق شورابي اقساقالعا توقتادى. بۇل ءوزى قىزىق كىسى. ونىڭ وڭ سويلەگەنىن ەشكىم كورگەن ەمەس. ىلعي تەرىس سويلەيدى. جانە ادامنىڭ زارەسىن ۇشىرا سويلەيدى. سىرمىنەز ەمەس كىسى، «مىنانىڭ دەنى دۇرىس پا؟» دەپ شوشىپ قالۋى دا ىقتيمال. كەرى سويلەپ، ىلعي كەرى مىنەز كورسەتكەندىكتەن بە، جۇرت وعان كوپ جولامايدى، ءوزى دە ەشكىممەن جۋىسپايدى. ايتەۋىر، جاراتىلىسى بولەك ادام. ەل امان، جۇرت تىنىشتا قاي-قايداعى سۇمدىقتى شىعارىپ وتىرعانى. ونىڭ ءبىر اڭگىمەسى سىدىقتىڭ ءالى قۇلاعىندا. ەسىنە تۇسكەندە جۇرەگى زۋ ەتە قالادى. ءبىر كۇنى شورابي بايلاپ وتىرعان كوك بيەنىڭ قىمىزىن ىشۋگە اڭسارى اۋىپ بارا قالادى. امان-ساۋلىق ايتىپ، ادەتتەگى «ءحالىڭىز قالاي، اقساقال؟» — دەگەن سۇراققا بەرگەن جاۋابى:
— قۇداي جالعىز ۇلدى جايراتىپ السا. شورابي قوس ءبۇيىرىن تايانىپ زارلاپ وتىرسا!
سىدىق شوشىپ كەتتى. بەس قىزدىڭ ورتاسىندا جالعىز ۇلى بار ەدى. سوعان تىلەپ وتىرعان تىلەۋىنىڭ ءتۇرى الگى. قىمىز ىشپەك تۇرعاي، تۇرا قاشقانداي بولادى.
مىنە، سول قىرسىق مىنەزدى قيىن شالعا ءىس تۇسكەلى تۇر. ايەلدەرگە باس-كوز بوپ بار، شالعى ۇستاۋدى ۇيرەت دەپ ايتپاق. و، عاجاپ، ءلام دەمەستەن الگى شال ايتقانىنا كانە كەتتى. سىدىق بۇعان تاڭقالدى.
جۇمساعاننىڭ ەرتەسىنە شالعىشىلاردىڭ ءحالىن بىلۋگە كەلگەنى بار. ءشورابيدىڭ سالالى ساقالى، تىپ-تىك ۇزىن بويى بىردەن كوزگە ءتۇسۋشى ەدى. سول سەبەپتى دە اۋىلدا ونى «ۇزىن شال» نەمەسە «قىرسىق شال» دەيتىن. سىدىق قالشيىپ-قالشيىپ تۇرعان ايەلدەردى، ءشورابيدى كوردى. ەكى كۇننەن بەرى شاپقاندارى ەكى-اق تىلىك. جاقىنداي بەرە ءوز كەزىنە ءازى سەنبەدى. شورابي جىلاپ تۇر. و، عاجاپ، وڭ سويلەۋدى بىلمەيتىن، اشۋلانعاندا جالعىزىنا دا ءولىم تىلەگەن تاستاي ادامنىڭ دا كوزىنەن جاس شىعادى ەكەن. ايەلدەردە ءۇن جوق. ولاردىڭ دا ۇش-تورتەۋىنىڭ كوزدەرى بىلەۋدەي.
— ەي، سىدىق! — دەدى شورابي جۇلىپ العانداي، — مىنا ازابىڭدى كورسەتكەنشە، مەنى دە جىبەر مايدانعا. ەڭ بولماسا، ءبىر نەمىستى ءولتىرىپ، جاستىعىمدى الا جاتارمىن. قابىرعاسى قايىسىپ ايەل قاشان شالعى شاۋىپ ەدى؟ كورسەتپە مىنا سۇمدىعىڭدى. قارا، انا شالعىلاردى.
بەس شالعى ۇڭعىسىنان سىنىپ جاتىر. سىدىق ءبارىن ءتۇسىنىپ تۇر. تۇنجىراپ تومەن قارايدى. ايەلدەر سىلتەگەن دە جەرگە ۇرعان، جەرگە ۇرعان دا سىندىرعان. ازامات جوقتا ارۋ باسىنا تۋعان وسىنداي كۇن «قىرسىق شالدىڭ» دا جانىن كۇيزەلتسە كەرەك. ونىڭ وڭ سويلەگەنىن تۇڭعىش كورگەنى وسى. انشەيىندەگى مىنەزىنەن ار جاعىندا قان قاتقان ادام با دەپ ويلاۋشى ەدى. مۇنىڭ دا ەلجىرەر جۇرەگى، مۇنىڭ دا مۇڭلى كۇي شەرتەر نازىك پەردەسى بار ەكەن عوي.
اينالاعا ويلى كوزبەن قارايدى. مىنا جوڭىشقانى ەكى كۇندە-اق اپاي-توپايىن شىعارار جىگىتتەر كوز الدىنا كەلگەندەي. تەرشىگەن جوتالارى جىلتىلداپ، ءبىرىن-بىرى قايراپ، جۇمىستى شاق كەلتىرمەي جاتپاۋشى ما ەدى، وسى ارادا. كوك بيەگە شوپ الا كەلگەندە شورابي دا قىزىعا قاراپ، «شىركىن، جىگىتتىك شاق-اي!» دەپ تۇرۋشى ەدى. ويى كىلت ءۇزىلىپ، قىبىرلاي باستاعان ايەلدەرگە كوزى ءتۇستى. قيمىلدارى ءتاي-تاي باسقان بالاداي تىم سەنىمسىز. شالعىلارىن جەردەگى شەپتى ايايتىنداي اقىرىن-اقىرىن سەرمەيدى. كىمگە سەنەدى، كىم كەلىپ شاۋىپ بەرەدى. ءونىمسىز بولسا دا وسىلاي قيمىلداي بەرۋ كەرەك. سىدىقتىڭ ويى دا وسى تۇيىققا كەلىپ تىرەلەدى. ءشورابيدىڭ كوزى جانارعا ءتۇستى. ول تاعى الدىعا شىقتى. سەگىز ايەلدىڭ ىشىندە شالعى ۇستاۋعا بەيىمدىسى وسى. ءبىراق اۋزى-مۇرنىنان شىققان ەكىقابات. كەشە «تىم تىراشتانبا» دەپ ۇرسىپ تاستاعان.
«ءوزىڭدى اياماساڭ دا، انا تولەپتى ايا! عۇمىرى شىر ەتكەن پەرزەنت داۋسىن ەستىمەگەن سورلى عوي ول».
جاناردى شالعىعا شىق دەپ زورلاعان ەشكىم جوق. ەل جۇمىسقا كەتكەندە قاڭىراعان جۇرتتا قالعانداي بولادى. مۇنىڭ ءوزى وعان ۇلكەن ازاپ. نەشە ءتۇرلى ۇرەيلى ويلار كەلەدى. سوعىس باستالعالى دانەكەردەن دە حات ءۇزىلدى. بۇرىنعى جازعاندارىن جىلاپ وتىرىپ قايتالاپ وقيدى. بىرەۋدىڭ ايەلىنە قايتىپ قانا شەشىلىپ جازا السىن. اماندىقتى تولەپتىڭ حال-جايىنان باستايدى. كوز قىلعانى عوي. «ءقادىرلى اعامىزعا، جەڭگەمىزگە» دەگەن سوزدەر تۇرادى. ءبىراق مۇنى جانار وزىنشە ۇعادى. كەلگەن حاتتاردى جيناپ تىعىپ جۇرەتىن. مىنە، ەندى سول ساران جازاتىن حاتى دا جوق. قاتار كەتكەن ون جەتى جىگىتتىڭ بارىنەن دە حابار پىشاق كەسكەندەي تىيىلدى. «اپىر-اۋ، شىنىمەن-اق ءبارى بىردەي ءولدى مە ەكەن؟» وسى وي كەلگەندە جۇرەگى اۋزىنا تىعىلىپ، تىنىسى تارىلادى. سول ساتتە ىشتەگى نارەستە بۇلقىنىپ-بۇلقىنىپ قالادى. ونىڭ دا تىنىسى تارىلىپ كەتەتىن سياقتى.
دانەكەر كەتكەلى جانارعا مۇڭ بىتكەن. تولەپتىڭ ۇيدە بارى دا، جوعى دا ءبىر. بۇرىنعىداي ونىڭ ساقينا، بىلەزىك، باكى سوققانىنا دا قىزىقپايدى. ءوز ءۇيى دە، كولحوز دا قاڭىراپ بوس قالعانداي. ۇيدە ءىس سوققاندا تولەپكە كورىك باسىپ بەرۋشى ەدى، وعان زاۋقى دا جوق. دانەكەرسىز وسىناۋ توعىز اي جانارعا توعىز جىلداي بوپ كورىندى. ونىڭ ۇستىنە اياعى اۋىرلاپ، دەنەسىن ءزىل باسىپ بارادى. ساعىنىش ءزىلى، ىشتەگى نارەستە ءزىلى، ەل باسىنا تۋعان مىناۋ سۇراپىل سوعىس ءزىلى — ءبارى قوسىلىپ جالعىز قالعاندا جانىن جانشىپ جىبەرەدى. سودان ءبىر مەزگىل سەيىلگىسى كەلگەندەي شالعىعا شىققان-دى. ءشورابيدىڭ ساقالىنان اققان التى تارام جاستى، ەل اعاسى سىدىقتىڭ تۇنجىراعان ءتۇرىن، قاسىنداعى ايەلدەردىڭ بىلەۋدەي كوزىن كورىپ، وزىنشە قايرات شاقىردى. شالعىنى وزگەلەردەن گورى قۇلاشتاڭقىراپ، سەرمەپ-سەرمەپ قالدى. كەنەت بەلى سىنىپ كەتكەندەي بولدى. ءىشى ءبۇرىپ الا جونەلدى. بۇك ءتۇسىپ وتىرا كەتتى. قاسىنداعى ايەلدەر ابىرجىپ ۇيمەلەسىپ قالدى.
— سىقا! قايناعا! جاناردى تەزىرەك ۇيگە جەتكىزۋ كەرەك.
ايەلدەردىڭ ابىرجۋىنان شورابي دە، سىدىق تا ءبىر پالەنىڭ بولعانىن سەزدى. بۋرىل اتقا ەكى ايەلدى مىنگەستىرىپ اۋىلعا جىبەردى.
— كوزدەرىڭ قارايىپتى-اۋ، ابدەن. اي-كۇنى جەتىپ وتىرعان ادامدى وسىنداي جۇمىسقا جىبەرۋگە بولار ما! — دەدى شورابي ادەتتەگى ءزارلى ۇنىمەن.
سىدىقتىڭ بەتىنەن وتى شىقتى. قىزعىلت ءجۇزى ءورت سوندىرگەن ادامداي كۇرەڭدەنىپ كەتتى. «مەن دە بارايىن» دەگەن سوڭ قارسىلىق بىلدىرمەپ ەدى. بەكەر ىستەگەن ەكەن. «ءبىر ادام دا بولسا قارا كوبەيسىن» دەگەن وي قايدان كەلىپ ەدى. ءوزىن ايىپتى سەزىنىپ تۇر.
— ءىشى ماعان كىشىلەۋ بولىپ كورىنىپ ەدى.
ەستىلەر-ەستىلمەس ەتىپ، مۇرنىنىڭ استىنان مىڭگىرلەپ ايتتى بۇل ءسوزدى.
شورابي سىدىقتىڭ كۇرەڭىتكەن جۇزىنە سۇرلانعان سۇستى كۇيى ۇزاق قاراپ تۇردى. بۋرىل اتقا مىنگەسكەن ەكى ايەل اۋىل قاسىنداعى وزەككە ءتۇسىپ كورىنبەي كەتتى.
سول تولعاتقاننان جانار ءۇش كۇن تولعاتتى. ءۇشىنشى كۇنى السىرەپ، اۋىق-اۋىق ەسىنەن ايرىلدى. تولەپ موينىنا بۇرشاق سالىپ، زار يلەپ دالادا ءجۇر. كورگەن جۇرت اياپ كەتتى بايعۇستى. قۇدايعا جالبارىنىپ، نارەستە مەن انانىڭ جانىن امان قالدىرۋدى سۇرايدى. «ءتوس شاقىلدات» دەدى، «قازان قاق» دەدى، ءتوس شاقىلداتتى، قازان قاقتى. بەس-التى كەمپىر ءۇش كۇننەن بەرى جاناردىڭ ءىشىن كەزەك-كەزەك تارتىپ وزدەرى دە شارشادى. جاناردى دا شارشاتتى. مۇنىڭ سورىنا اۋىلداعى جالعىز فەلدشەر قىز دا بولماي قالدى. سىدىقتىڭ اۋدانعا شاپتىرعان ادامىنان حابار جوق. اۋىلسوۆەتتەن تەلەفون ارقىلى سويلەسكەندە «دارىگەرلەر اسكەرگە الىنۋشىلاردى قاراۋدان قولى تيمەي جاتىر»، — دەگەن حابار الدى. «قىرسىققاندا قىمىران ءىريدى» دەگەن وسى.
ەسى كىرگەن ءبىر ساتتە جانار كەمپىرلەرگە تولەپتى شاقىرتتى.
— كۇلجاميلا كەمپىردى... شاقىرشى! بىلەتىن كىسى دەۋشى ەدى... جانار بۇل سوزدەردى ءۇزىپ-ۇزىپ ايتتى. تولەپ جۇگىرىپ الا جونەلدى.
كۇلجاميلا كەلگەندە جانار تاعى تالىقسىپ كەتىپ ەدى.
— قاراعىم-اي، اششى كوزىڭدى، كەلدىم مەن، كەلدىم! جانار كوزىن اشىپ، ەزۋىن تارتتى. شار ەتىپ بالا جەرگە ءتۇستى.
— و، قاسيەتىڭنەن اينالايىن، يەلى اپكەم. سەنى كۇتىپ تۇر ەكەن عوي.
— تولەپتەن ءسۇيىنشى سۇراڭدار! جىلقىشى، جىلقىشى! قۇداي تىلەۋىن بەردى، بايعۇستىڭ.
ەكى كەمپىر تالاسا-تارماسا دالاعا تۇرا ۇمتىلدى. كىشكەنە ەسىككە كەپتەلىپ قالدى.
— تولەپ! تولەپ! ءسۇيىنشى! قاتىنىڭ ۇل تاپتى، ۇل تاپتى، — دەپ جارىسا ايقايلاپ جاتىر.
ساسقانى ما، قۋانعانى ما بايعۇستىڭ، «راس پا، راس پا» دەپ ەسىك الدىندا بۇلك-بۇلك جەلەدى. جاڭاعى تالاسا شىققان ەكەۋدىڭ ىشىندەگى ءبىر داراقىسى تولەپتىڭ باسىنان ۇدايى شەشپەي جۇرەتىن تاقياسىن الا قاشتى. اقجەم-اقجەم بوپ تۇرعان تازى كورىنىپ قالدى.
تولەپ قىزارىپ كەتتى.
— ويبۋ، باسىڭنىڭ پالەسى بار ەكەن عوي. ونى قايدان بىلەيىن. ۇل تۋعاندا ءبىر اشىلسا، ەشتەڭە ەمەس.
قارق-قارق كۇلىپ، ءوزىن-وزى جۇباتىپ جاتىر. تولەپتىڭ تاقياسىن دا بەرە سالدى.
مىناۋ ىعى-جىعى جۇرت «جانار بوساندى» دەگەن سوڭ كەلىپ قالعان كەمپىر-شال، بالا-شاعا بولاتىن. دالاداعى جەروشاقتا شاي قايناپ، قورادا قوي سويىلۋدا. تۇسكى جۇمىستان قايتقاندار دا «باۋى بەرىك بولسىن» ايتىپ كىرىپ-شىعىپ جاتىر. سىدىق، ناشەن، شورابي ۇشەۋى دە بىرگە كەلدى.
— شالعى باسىندا تولعاتتىڭ، شالعىباي قويشى ءوزىنىڭ اتىن، — دەدى شورابي كۇلىپ.
— توكە، ايەلىڭىز امان-ەسەن بوساندى. تۇستەن كەيىن دۇكەنگە بارماساڭىز، ەكى كومباين، ءۇش لابوگرەين توقتاپ قالدى.
سىدىق جۇمىس جايىن ءسوز قىلىپ جاتىر. ناشەن جاناردىڭ تىم السىرەپ كەتكەنىن بايقادى. كىرىپ-شىعىپ جاتقان جۇرتتىڭ ۋ-شۋىن اۋىرسىنعانداي.
تولەپ تۇستەن كەيىن جۇمىسقا كەتتى. جاناردىڭ نە شايعا، نە ەتكە تابەتى شاپپاي قويدى. ءبىرتۇرلى مازاسىزدانىپ، ەنتىگە بەرەدى. كەمپىرلەر «بالانىڭ جولداسى ءالى جوق»،— دەپ كۇبىر-كۇبىر ەتەدى. جانار قىزۋى كوتەرىلىپ، ساندىراقتاي باستادى. اۋىق-اۋىق ەسىنەن تاندى. كەمپىرلەر ساسقانىنان تولەپتى شاقىرتتى. ول القۇم-جالقۇم بوپ جەتكەندە جانار ەسىن جيعان ەدى. ءبىراق كەۋدەسى ۇستانىڭ كورىگىنشە ءبىر كوتەرىلىپ، ءبىر باسىلىپ جاتىر ەكەن.
— تولەپ، مەنىڭ جۇلدىزىم سونەيىن دەدى-اۋ دەيمىن. كەشىر مەنى.
جانار بۇل سوزدەردى ەنتىگىپ ارەڭ ايتتى. تاعى ەسى اۋىپ كەتتى.
تاعى سۇلق قالدى. كەمپىرلەر باسىنان باقىرتىپ تاۋىق اينالدىردى.
تولەپتى دالاعا شىعارىپ جىبەردى. موينىنا بەلبەۋىن سالىپ تاعى بەبەۋ قاقتى ول سورلى.
وسىناۋ ءبىر جىل پوشتاشى مالىك ءۇشىن اسا اۋىر جىل بولدى. الا بيەنىڭ ۇستىندە شىرەنىپ وتىراتىن باياعى وتىرىس قالعان. بۇگجيە، ءبۇرىسىپ اۋىلعا قاراي ارەڭ ءىلبىپ كەلە جاتادى. ونى كورگەندە بۇرىن بالا-شاعا شۋلاسىپ تۇرا جۇگىرۋشى ەدى. قىز-كەلىنشەك، كەمپىر-شال دا كۇلە قارسى الاتىن. ءدامدى اس، ءتاتتى شاي سونىڭ اۋزىندا بولاتىن. قۋانىشتىڭ، اماندىقتىڭ حابارشىسى ەدى.
ەندى مۇنى كورگەندە جۇرتتىڭ جۇرەگى ءدىر ەتە تۇسەدى. جۇزدەرى سۇپ-سۇر بوپ، ەرىندەرى دىرىلدەپ تۇرعان ايەلدەردى كورگەندە ءوزىنىڭ دە زارەسى كەتەدى. ەركەك اتاۋلى اسكەرگە كەتىپ جاتىر. اۋىل ازاماتتارى تاۋسىلۋعا اينالدى. بارلىق شاقىرۋ قاعاز مالىكتىڭ قولىنان ءوتتى. جاماندىقتىڭ ءبارىن دە جەتكىزگەن — وسى. قاراڭعىلىقتىڭ قاپى سوققىزعان جەرى دە كوپ بولدى. اماندىعى شىعار دەپ اكەلگەن حابارى الدەنەشە رەت جاماندىعى جايلى بولىپ شىعىپ، تالاي ءۇيدى شۋلاتتى. ەندى ول وزىنشە ساق بولعىسى كەلدى. قولىنا تيگەن حاتتاردىڭ سىرتىنان باسىپ، قالىڭ، جۇقاسىن بايقايدى. جاماندىق حاباردى كوبىنەسە جۇقادان كۇتەدى. ءوزى جازسا، اسكەردە جۇرگەندەردىڭ ەڭ بولماسا ەكى بەت تولتىراتىنىنا ول سەنىمدى. وزگە جازسا از جازادى، ازالى حاباردى جازادى. كەيىنگى كەزدە جۇقا حاتتاردى كولحوز كەڭسەسىنە كەلىپ، تەكسەرتىپ الىپ ءجۇر. «قازا بولدى» دەگەندى وز قولىمەن اكەپ ۇستاتا سالعاننان گورى، وزگەنىڭ اۋزىنان ەستىرتكەن جەڭىلدەۋ كورىندى وعان. ءويتىپ جەڭىلدەتكەنى دە قۇرىسىن. الدىندا سىدىق پەن ناشەن، ارتىندا مالىك كەلە جاتسا، ءبىر سۇمدىقتىڭ بولعانىن بىلە قوياتىن بولدى جۇرت. الدارىنان شۋلاپ شىعا كەلەدى. ويباي دا اتتان، باۋىرىم دا بوزداعىم. قاندى جاسىن توككەن جار، شىرىلداعان قارشاداي بالا. ءبىر ازاماتتىڭ قازا بولعانىن ەستىرتسە، ءبىر جەتى مەڭ-زەڭ بوپ جۇرگەنى.
سىدىقتىڭ ءوزى دە مالىك كەڭسەگە كىرگەن سايىن سۇرلانىپ كەتەدى. قاباعى سالبىراپ، ۇندەمەي ۇزاق وتىرادى. بۇل جولى ناشەكەڭ دە كەڭسەدە ەكەن. ءتورت جۇقا حاتتى الدارىنا لاقتىرىپ تاستاي بەردى. ءتورت ازاماتتىڭ قازاسى جايلى قارا قاعاز بوپ شىقتى. بىر-بىرىنە بەدىرەيىپ قاراپ قالىپتى.
— ويپىرم-اي، مالىك-اي، بىرتىندەپ اكەلسەڭ قايتەدى؟
— ناشەكە-اۋ، اداسايىن دەگەنسىز بە؟ مەن بە ەكەم بۇل سۇمدىقتى جاساپ تۇرعان؟
مالىك ورىندىق ۇستىندە جاتقان قارا سومكەنى قامشىمەن تارتىپ-تارتىپ جىبەردى دە، جىلاپ وتىرا كەتتى. ناشەكەڭ ەكى قولىن ارتىنا ۇستاعان كۇيى تەرەزەگە تەلمىرىپ قاپتى. جامان قاعاز كەلگەن ازاماتتاردىڭ ارتىندا قالعانداردى اياپ كەتتى. ەتىكشى كاتكەنىڭ ايەلى ۇيىنەن شىعا اينالاسىنا الاق-جۇلاق قاراپ جۇگىرە جونەلدى. جۇمىستان كەشىگىپ قالعانىنا ۇيالعانداي. ۇزاپ كەتكەن وراقشىلار توبىنىڭ سوڭىنان بۇلك-بۇلك جەلەدى. ويىندا تۇك جوق سورلىنىڭ. كۇيەۋىنەن «حات تىيىلىپ قالدى» دەپ انەۋكۇنى كوزىنىڭ جاسىن سىعىپ-سىعىپ العانى كوز الدىندا. ەندى قاندى جاسى اعاتىن بولدى عوي.
سەمىزدىڭ احمەتجانى ءبىرتوعا ساباز جىگىت ەدى. اسكەرگە كەتكەنىنە ءۇش-اق اي. ارتىنان جامان قاعاز دا كەلىپ ۇلگەردى. كەلىنشەگى تەڭگە جىگىت ورنىنا جۇمسالىپ، كولحوزدىڭ ءبىر جاعىن سۇيرەپ ءجۇر. شالعى شاپقانداعى قايراتى-اي شىركىننىڭ. قۇمار ەكەۋى باستەسىپ، كۇمىس پەن تەڭگەنى ءبىر كۇن جارىستىرعان. سوندا ءبىر گەكتار 20 سوتىق جەر شاپتى. كۇمىس ون-اق سوتىق كەم ءتۇستى. جىگىتتەردىڭ بارىندا بيداي شالعىمەن شابىلمايتىن. مۇنداي كولەمدى جىگىتتىڭ جىگىتى عانا شابا الۋى مۇمكىن. باسقا تۇسكەن سوڭ كونەدى ەكەن عوي. تەڭگە ەندى سوناۋ جەر تۇبىندەگى تەمىر جول ستانسياسىنان قۇرىق تيمەگەن اساۋ «اقالتەكە» ايعىرىن اكەلۋگە جىبەرىلگەن. احمەتجان مەن ەكەۋىنىڭ ەڭ ۇلكەن ارمانى بالا ەدى. ەندى ءتۇتىنى مۇلدە ءوشتى-اۋ سورلىنىڭ. اساۋ ايعىرمەن الىسىپ، الىستان شارشاپ كەلگەندە الدىنان شىعايىن دەپ تۇرعان حاباردىڭ سيقى مىناۋ.
مالىكتىڭ كوزى مەن ناشەكەڭنىڭ كوزى كەزدەسىپ قالدى. انەۋكۇنى ستانسياعا كەتىپ بارا جاتىپ، مالىككە «قايناعا، مەن كەلگەنشە جاقسى حابار اكەلىڭىز ىنىڭىزدەن»، — دەپ ەدى. سول اماناتى الدىنان ازا بوپ شىققالى تۇر.
ءاليشانىڭ ءوزى ءتىرى قالسا جارار ەدى. ءبىر جامانات كۇيەۋى ايت جايلى دا، ءبىر جامانات باۋىرى نۇرقاسىم جايلى. ءقايتىپ ەستىرتەدى؟ قايسىسىن جاسىرا تۇرادى؟ ءبىر بريگادانىڭ ەگىسىن سوناۋ كوكتەمنەن جالعىز ءوزى سۋارىپ ءجۇر. ءاليشا دەگەن اتى بولماسا، بۇل ەركەك بوپ كەتكەن. قايدا سالساڭ دا قىڭق دەمەيدى. ويپىرم-اي، تاعدىر دا مۇنداي قاتال بولادى ەكەن. ءارى باۋىردان، ءارى جاردان بىردەي ايىرار ما. تاعدىر دەپ تۇرعانى — سوعىس. بۇگىنگى ءتاڭىر سول. سول ءتاڭىر باۋىردى السا — جارعا، جاردى السا — باۋىرعا راقىم جاساسا قايتەدى ەكەن. نەتكەن قاتىگەز ەدى.
جاماناتتى ەستىرتە-ەستىرتە وسى ۇشەۋى دە راقىمسىز بوپ كەتكەن جوق پا؟ «اكەڭدى كىم ەستىرتسە، سونى جەك كورەسىڭ» دەمەكشى، «قازا بولدى» دەگەن ءسوزدى ايتا-ايتا بۇلار دا جەككورىنىشتى بوپ ءبىتتى-اۋ ابدەن.
ۇشەۋىنىڭ ويى تاپ وسى جەرگە توعىسقانداي. سىدىق باسىن كوتەرىپ مالىككە قارادى. كومىردەي قارا ساقالى اق جيەكتەنىپ كەتىپتى. باسى مۇلدە بۋرىل تارتقان. كوزى شۇڭىرەيىپ، جاعى سۋالىپ، ادام اياعانداي ءوزىن. اناۋ قىرماندا ءدان تاسىپ نەمەسە جەر سۋارىپ جۇرگەندەردەن دە جۇدەۋ. ات ۇستىندەگى قىزمەتتەن دە ازادى ەكەن ادام. مالىكتىڭ جۇدەۋ سىرى سىدىققا ءمالىم. مىنا كۇيىندە بۇل سوعىس سوزىلا بەرسە، مالىكتەن جۇمىسى اۋىر ەشكىم بولا قويماس. مۇنىكى يىققا تۇسكەن اۋىرلىق ەمەس، جۇرەككە تۇسكەن اۋىرلىق. «ال مەنەن مىنا قارالى سومكەنى» دەپ الدىنا جىلاپ الدەنەشە كەلدى. «شويرىلمام ۇستاماق تۇرعاي، شوڭقيىپ وتىرىپ قالسام دا، لاۋ ايدايىن، ەگىن سۋارايىن، قۇتقار مىنا پالەڭنەن» دەپ شىرىلدادى. جان كۇيگەندە ادام جانىنان بەزەدى ەكەن. ەسكىدەن كەلە جاتقان شويرىلماسى بار شالدى ءبىر كۇن سۋعا سالىپ كور، نە بولار ەكەن؟ ونىڭ ۇستىنە، مىنا جۇمىسقا كىم بارادى؟ مالىككە باسۋ ايتقان، توقتاتقان. «ازاماتتار مايداندا. قاتىن-قالاش، بالا-شاعانىڭ قاسىندا سەن كۇيرەك بول، مەن كۇيرەك بولايىن، ناشەكەڭ كۇيرەك بولسىن، مىنا جۇرت سوندا كىمدى مەدەۋ تۇتادى؟ ەركەك باسىمىزبەن ءبىز بوسايىق، وزگە نە بولادى. ءار ءۇيدىڭ بۇزاۋلى سيىرىن سوقاعا سالعاندا، اركىمنەن استىق تارتۋعا اشاماي، ارقان، قاپ سۇراپ العاندا ناشەكەڭ ەكەۋمىزدىڭ قاي شەكەمىز قىزىپ ءجۇر دەيسىڭ. كەشە جيىن تويدا جىگىتتەرمەن گۇل جايناپ وتىراتىن كەلىنشەكتەردىڭ كويلەكتەرىنە تۇسكەن جاماۋ سەكىلدى مەنىڭ جۇرەگىم كۇن اسقان سايىن شوقپىت-شوقپىت. جاماۋلى كويلەك قانشا كيىس بەرەدى؟ شوقپىت جۇرەك تە قاشانعى شىدار دەيسىڭ». سىدىق تا جانى كۇيىپ، كۇيزەلىپ ايتقان بۇل سوزدەردى. دەگەنمەن مالىكتى رايىنان قايتارىپ ەدى.
ءبىراق بۇگىنگى ءتورت بىردەي ازاماتتىڭ قازاسى تۋرالى حاباردان كەيىن ونى توقتاتۋ وڭاي بولماس. ماناعى جىلاعانى وسى جۇمىستان ات قۇيرىعىن ءۇزدىمنىڭ بەلگىسى ەمەس پە. امال تاپپاي باسى داڭ بولدى. بۇگىن مالىك كەتەدى. مىناۋىڭا شىدامادىم دەپ ەرتەڭىنە ناشەكەڭ كەتسە... ول كىسى دە «بريگاديرلىكتى مەنەن الساڭ، باسقا قانداي جۇمىسىڭا بولسا دا بارايىن، دۇنيەدە قاتىن-قالاش پەن بالا-شاعانى جۇمساعاننان اۋىر ەش نارسە جوق ەكەن» دەپ قۇلاققاعىس ەتكەن-دى. سىدىق ول سوزدەردى جۇرە تىڭداعان. ناشەكەڭدى بوساتۋ — جۇمىستى قۇلاتۋ دەگەن ءسوز. بۇل كىسىگە دەگەن حالىقتىڭ قۇرمەتىنىڭ ءوزى-اق ۇيىستىرادى جۇرتتى.
— سىدىق، — دەدى ناشەكەڭ سالماقتى ۇنمەن، — وسى قارالى قاعازداردى جاسىرساق قايتەدى؟ ونسىز دا جانشىلىپ جۇرگەن جۇرتتى مۇلدە تيتىقتاتاتىن ءتۇرىمىز بار. كوزىمەن كورىپ، قولىمەن كومگەن ەشكىم جوق. سوعىستىڭ اتى — سوعىس. «قىرىق جىل قىرعىن بولسا دا اجالدى ولەدى» دەگەن بار. ءبىر پۇشپاقتا ولمەي، مۇمكىن، امان قالعان شىعار. انا «اعارتۋداعى» ىسقاقتان جامان قاعاز كەلگەننىڭ ارتىنان ءۇش ايدان سوڭ ءوزى كەلگەن جوق پا! امان شىعار-اۋ دەگەن ءۇمىتتىڭ ءوزى - ۇلكەن سۇيەۋ. سول سۇيەۋ ەڭ الدىمەن مىنا كولحوزعا كەرەك بوپ تۇر. ءبىز وسى تارپا باس ساپ ەستىرتكەندى قويايىق. ءوز جۇرەگىمىز دە قانسىرادى ابدەن، ەلدى دە زارلاتىپ بولدى. جامان قاعازداردى انا ساندىعىڭا تىق تا قوي. ول كۇنامىزدى ءبىر قۇداي كەشىرەر.
— و... اقىلىڭنان اينالايىن، ناشەكەم!
مالىك ورنىنان تۇرىپ، قۇشاعىن جايا تۇرا ۇمتىلدى.
سىدىق تا بۇل سوزگە ەلەڭ ەتتى.
سىرتتان كۇلجاميلا كەمپىردىڭ داۋسى ەستىلدى. سىدىق جامانات جازىلعان قاعازداردى ستولدىڭ تارتپاسىنا تىعا قويدى.
— ءا... جالماۋىزدار! تاعى دا كىمدى جۇتىپ تىمسىرايىپ وتىرسىڭدار؟
ناشەكەڭ جۇرەگىنە بىرەۋ ءبىز تىعىپ العانداي ءدىر ەتە قالدى.
— ەي، قارا ساقال! — دەدى كۇلجاميلا مالىككە قاراپ كوزى شىتىناپ، — سەن وسى مەنى كورگەندە نەگە سىرت اينالاسىڭ. دانەكەردىڭ ولگەنىن ايتا الماي، ءجۇزىڭ قارا بوپ ءجۇر مە؟ ايت ءقازىر جانىڭنىڭ بارىندا، اكەل قارا قاعازىڭدى! سالما ازاپقا جانىمدى. مىڭ ولگەنشە ءبىر-اق كۇن ولەيىن.
سودان ناشەن مەن سىدىققا قارادى.
— الا بيەنىڭ كەڭسە الدىندا بايلانعانى قاشان. نەمەنە، قۇدالىق سويلەسىپ وتىرسىڭدار ما؟ الدىمەن مىنا ماعان ەستىرتىڭدەر، ويباي!
كۇلجاميلا ستولدىڭ ءۇستىن قوس قولداپ قويىپ-قويىپ جىبەردى.
مىنا كۇيىندە ۇشەۋىن بىردەي جەپ قويۋعا ءازىر. قايتادان مالىككە سوقتىقتى.
— اپكە، اپكە دەپ الدىمەن ماعان كەلۋشى ەڭ. جىلى-جۇمساعىمدى سەن جەۋشى ەڭ. ەندى نە، مەنى كورسەڭ ازىرەيىل كورگەندەي انادايدان الا بيەنىڭ باسىن بۇرا جونەلەسىڭ. سەن جىمسىق ار جاعىڭدا بىردەڭە ساقتاپ ءجۇرسىڭ. وزىڭشە اياعانسيتىن شىعارسىڭ. قۇداي اياماعان كەمپىردى پوشتاشى اياعاندا دانەكەر امان قالادى دەپ پە ەڭ! بۇگىن سەنى ادەيى اڭدىدىم. سەن قولىما تۇسسەڭ بە دەپ ەم، ءتۇستىڭ بە بالەم. اش مىنا قارعىس اتقان سومكەڭدى!
مالىك تىرپ ەتكەن جوق. كۇلجاميلا سومكەدەگىنىڭ ءبارىن لاقتىرا باستادى.
— ەي، بايبىشە! — دەدى ناشەكەڭ ءزىلدى ۇنمەن، — حات تانىساڭ ءبىر ءسارى، قۇر شاشقاننان كەلەر نە بار ساعان. بالاڭ ولگەن بولسا، ءولدى دەمەيمىز بە؟ ەلدەن اۋليە مە!
ناشەكەڭ ءونى سۇرلانىپ، كۇلجاميلانىڭ قاسىنا كەلدى. عۇمىرى ەشكىمگە «ەي» دەپ ايتىپ كورمەگەن كىسى ەدى. جاڭاعى «ەيدىڭ» قالاي شىعىپ كەتكەنىن ءوزى دە بىلمەي قالدى.
— بەرشى، سىدىق! كوزى جەتسىن مىنا كوكجال كەمپىردىڭ، تورتەۋىن دە تۇگەل كورسەت.
كۇلجاميلا اڭ-تاڭ. جاڭا عانا استاڭ-كەستەڭ بولىپ اتىلعان اساۋ تەڭىز ساباسىنا تۇسە قالعان سەكىلدى. ءبىراق بويى ءمۇزداپ بارادى. كوزىندەگى جاس تا مۇز بوپ قاتىپ قالعانداي، كىرپىكتەرىنىڭ اراسىندا جانسىز جالتىرايدى.
— ءما، ورنىنا ەگىن ەكسەڭ. ساعان ءوز بالاڭ عانا كەرەك قوي. وزگەنىڭ دە ولگەنىن ەستى.
— سەمىزدىڭ احمەتجانى، ەتىكشى كاتكە، ايت، بالدىزى نۇرقاسىممەن. ال تىندى ما ەندى كوڭىلىڭ؟
ءۇش ەركەكتىڭ ۇشەۋى دە ءۇنسىز تۇر. بويلارىن ءبىر السىزدىك بيلەگەن. كۇلجاميلانىڭ اششى سوزدەرى بۇلاردىڭ جۇرەگىندەگى سىزداپ جۇرگەن جاندى جارانى ءتىلىپ-تىلىپ جىبەردى. ەركەك باستارىمەن بوساعاندارى شىدامدارىنىڭ تاۋسىلعانى عوي. مۇنى كۇلجاميلا دا جۇرەگىمەن سەزگەندەي بولدى. «مەن بەيباقتا تيتتەي ساڭىلاۋ بولسايشى. كوكىرەگىمدى تابەلەپ، دانەكەر، دانەكەر دەي بەرەم. ءار شاڭىراقتىڭ ءوز دانەكەرى بار ەمەس پە. مىنە، ءتورت دانەكەردىڭ جاماناتى. مىنا سورلىلار بارىنە دە جانشىلىپ، قابىرعاسى قايىسادى ەكەن-اۋ. اۋىلدىڭ دا اۋىرلىعى، قالعان-قۇتقان، كارى-قۇرتاڭ وسىلاردىڭ موينىندا. سونىڭ ءبارىن كورىپ ءجۇرىپ تەپسىنگەنىم تىم جورىقسىزدىق ەكەن-اۋ. ۇلكەن دەيدى، جالعىز دەيدى، سىيلايدى. وتىن-سۋىم وسىلاردىڭ موينىندا. ال مەن بولسام، دانەكەردى تاپ دەيمىن. شابالانام، ۇرسامىن. «تازى اشۋىن تىرنادان الادى» دەمەكشى، مەن اشۋىمدى وسىلاردان الامىن. بۇل بايعۇستار كوتەرەدى ءبارىن دە. ءبىر جاعىنان، سوعىس، ءبىر جاعىنان، اۋىلداعى اۋىر حال. مەن سەكىلدى اۋمەسەرلەردىڭ ارتىق قىلىعى جانە بار. ارىستاي ءتورت جىگىتتەن ايىرىلىپ، امالدارى قۇرىپ وتىرعاندا ايقاي سالىپ كەلگەنىم، ءيا اسقاندىق، ءيا ارسىزدىق... بىلش دەگىزىپ بەتىمە تۇكىرسەشى مىنا مۇڭدار...».
مانادان بەرگى قۇيىن بوپ كوتەرىلگەن قۇسا، ىزانى اقىل ساۋلەسى ىعىستىرا باستادى، ءۇي ىشىندەگى ءۇش ەركەككە جانى اشىپ كەتتى. «سەندەردىڭ كەۋدەلەرىڭدەگى شەردى ۇقتىم، مەنىكىنەن الدەنەشە كوپ ەكەن» دەيدى ىشىنەن. مالىك قانا ءالى كوزىن سىعىمداپ تۇر. ناشەن مەن سىدىق «مىنە، ءبىزدىڭ حال، بايبىشە، سەنىڭ بالاڭنان ايتەۋىر جامانات جوق، ال مىنالاردى قايتەمىز»، — دەپ تۇرعانداي.
ۇنسىزدىكتى مالىك بۇزدى. ۇلكەن ورامالىمەن كوزىن ءسۇرتتى دە:
— ال، سىقا! مەنىڭ شىدامىم ءبىتتى ەندى. مىنا سەكىلدى بالاسىن كۇتكەن كەمپىردىڭ، بايىن كۇتكەن قاتىننىڭ، اكەسىن كۇتكەن بالانىڭ كوز جاسىن ارقالاعانشا، بۇگىن ولسەم دە سۋىڭ بولسا سۋىڭا، ماياڭ بولسا ماياڭا بارام. قۇتقار مىنا پالەدەن، — دەپ قارا سومكەنى ىشىندەگى قاعازدارىمەن لاقتىرىپ تاستاي سالدى. ءوزى قامشىسىن ەكى بۇكتەگەن كۇيى ەسىككە قاراي بەتتەدى.
— مالىك، اي مالىك! توقتاشى!
مالىك ارتىنا بۇرىلعان دا جوق. الا بيەنى ات اعاشتان بوساتتى دا، ۇزەڭگىگە اياعىن سالدى. كۇلجاميلا ورامالىن الىپ تاعى دا ونىڭ كوزىن سۇرتكەنىن كوردى.
ناشەكەڭ تەكەلى قالاسىنان شارشاپ-شالدىعىپ بۇگىن ورالعان. اپارعان ۇنىن قانىن جەرگە تيگىزبەي اكەتىپتى. جينالعان اقشاعا ۇلكەن قارا پورتفەل سىقيا تولعان. ايتەۋىر جەتسە بولعانى...
سوعىس كەزىندەگى جۇمىستىڭ ءبارى اۋىر. كۇرمەۋگە كەلمەيتىن قىسقا ءجىپ سياقتى شولتاڭداعان بىردەڭە. بىرىنە تارتساڭ، بىرىنە جەتپەيدى. ءبىراق بارىنەن دە اۋىرى وسى زاەم بولدى. كادىمگى سوعىس زاەمى، ون مىڭداپ، ءجۇز مىڭداپ تۇسەدى. ءوزى كوكتەم جۇمىسىمەن قاربالاس كەلەدى. ءارى از كۇننىڭ ىشىندە جيناپ ءبىتۋ كەرەك. بۇل حالىقتان اينالايىن، قويساڭشى، قىڭق دەمەيدى. «كوپ تۇكىرسە قول» دەگەن راس ەكەن. مىنە، ءۇش جىل بولدى، زاەمنايا كولحوز قارىزدار بوپ كورگەن جوق. بىرەۋ مالىن ساتادى، بىرەۋ اسكەرگە كەتكەن ادامدارىنىڭ كيىم-كەشەگىن ساتادى. ايتەۋىر، قۇتىلادى.
استىق دەگەندە كوكتەمگە قاراي ول ەڭ ۇقىپتى دەگەن ۇيدە عانا قالادى. ەڭبەككۇننىڭ ماردىمسىز بولعانىنا ءۇشىنشى جىل. بار استىق مەملەكەتكە وتكىزىلەدى. جۇرت ازىن-اۋلاق بولىنگەن استىقتى، ماساقتان جيناپ العان پۇتتاعان ءداندى عانا قاناعات تۇتادى. كوكتەمگە قاراي ءبارى اققا، مالدىڭ ءتورت ەمشەگىنە قارايدى. بۇعان ۇيرەنىپ بولعان-دى. سوعىس كورمەگەندى كورسەتىپ، كوپ نارسەگە ۇيرەتتى عوي. ول كەمپىر-شالدىڭ بەلىن جازىپ، بالا-شاعانى ەرتە ەسەيتتى. العاشقى جىلدارى كۇيەۋىنەن جامان قاعاز كەلگەن ايەل ۇيىندە ءبىر جەتى وتىرۋشى ەدى. كولحوز امالسىزدان كونەتىن وعان. قارالى جانعا قالاي عانا جۇمىس قالدى دەپ ايتارسىڭ. بارا-بارا ازاماتتى ازا تۇتۋ مەرزىمى دە قىسقاردى. بۇگىن جىلاپ-سىقتاپ، ەرتەسىنە ءوزى جۇمىسقا كەتە بارادى. كولحوز جاعدايىنا ءبارى دە ءتۇسىنىپ، ءبارى دە ونىڭ جۇمىسىنا كوندىگىپ العان. سوعىس ءبارىن ۇيرەتىپ كەلەدى.
ءولدى دەگەنگە سەنبەۋ اۋىل ادامدارىندا، اسىرەسە ءابدى كەلگەننەن كەيىن كۇشەيدى. بۇل بىلاي بولعان ەدى: جىلقىشى تىلەمىس شالدىڭ ءابدى دەگەن بالاسى ۇيلەنگەننەن كەيىن ءبىر ايدان سوڭ اسكەرگە كەتتى. ونىمەن بىرگە شاقىرىلعان مۇقات ءبىر جىل دەگەندە اياعىنان جارالانىپ قايتىپ كەلدى. سونىڭ الدىندا عانا ابدىدەن قارالى قاعاز كەلىپ، شەشەسى بەتىن جىرتىپ، ءۇش كۇن تالىپ جاتقان. جاس جارى بالجان ءبىر جەتى قارا جامىلىپ وتىردى دا، جۇمىسقا شىقتى. ول كەسىرلى شال ءشورابيدىڭ قىزى ەدى. كوپ كەشىكپەي مۇقات جان جولداسىمنىڭ جارىن جەسىر ەتپەيمىن دەپ بالجانعا ۇيلەنبەك بولدى.
اۋىل ەكىگە جارىلدى. بىرەۋلەر ول ەكەۋىنىڭ بۇل قادامىن قۇپتادى. «جازۋ سولاي شىعار. بالجاندا نە كىنا بار. ون ەكىدە ءبىر گ ۇلى اشىلماعان جاس. قاشانعى جەسىر بولىپ وتىرادى. ايتەۋىر كۇيەۋگە شىعادى عوي. وزگەگە كەتكەنشە، اۋىل بالاسى ءارى جولداسى مۇقاتقا بارسىن. باياعىدا قازاق جولداسى تۇرعاي، اعاسىنىڭ ايەلىنە دە ۇيلەنە بەرەتىن. ونىڭ قاسىندا بۇل اق نەكە عوي. ءابدىنىڭ قازا بولعانىن ءوز كوزىمەن كورگەن ءبىر سولداتپەن مۇقات ەمحانادا بىرگە جاتىپتى. بالجان ابدەن كۇدەر ۇزگەسىن عوي، ءبۇيتىپ جۇرگەنى. قايتەمىز، ءبارى — قۋ سوعىستىڭ كەسىرى».
ەكىنشى توپ باسقاشا توپشىلادى: «بۇل نە دەگەن سۇمدىق. قىز تابىلماعانداي، ءوز جولداسىنىڭ جەسىرىنە قىزىققانى. جاس كەزىندە ءتاۋىر كورگەن شىعار. بالجاندا دا يمان جوق ەكەن. بايسىز قالامىن دەپ قورقا ما؟ تىم بولماسا سوعىس بىتكەنشە شىداسا قايتەدى».
ءابدىنىڭ اكەسى مەن شەشەسى ءبىر ولمەدى، ەكى ءولدى. بالاسىنان قارالى قاعاز كەلگەننەن گورى مىناۋ اۋىر سوقتى. جۇرت «قايتەدى، اقىرى باتالارىن بەرىپتى» دەستى. مۇقات پەن بالجان، مۇقاتتىڭ اكە-شەشەسى ءابدىنىڭ اكە-شەشەسىنىڭ الدىنا الدەنەشە باردى. اقىرى كوندىردى. كونبەسكە امال بار ما! ولەر ءابدى ءولدى. جاس كەلىنشەك كەمپىر مەن شالدىڭ بەتىنە قاراپ وتىرماق پا ەندى. ەتەكتەن تارتىپ جاتقان بالا جوق. اۋىر جاعداي جاندارىن قانشا جانشىسا دا، وسى اقيقات ءابدىنىڭ اكەسى مەن شەشەسىنە «ءبىر جىل تۇرار، ەكى جىل تۇرار، سوسىن قايتىپ ۇستارسىڭ. ءوزى كەلىپ باتا سۇراپ تۇرعاندا، قادىرىڭمەن جاقسى اتتى بولىپ قالسايشى. رۇقسات تا سۇراماي كەتىپ وتىرسا قايتەر ەڭ؟» دەپ سىبىرلاعانداي بولدى. قايتەدى ەندى، امال بار ما! كورمەستى كورسەتتى عوي بۇل سوعىس.
وسى اۋىلدا بۇل نەكەگە ريزالىعىن بەرمەگەن ءبىر-اق جان بولدى. ول — شورابي، قىزدىڭ اكەسى. مۇقات پەن بالجان الدىنا الدەنەشە رەت باردى. ءابدىنىڭ اكە-شەشەسىنىڭ كونگەنىن دە ايتتى. كەسىر شال ءمىز باقپادى.
— ازاماتتىڭ ارتىن كۇتە الماعان قىزعا، جولداسىنىڭ توسەگىن بىلعاعان ۇلعا باتا بەرە المايمىن. قۇدايدان مۇنداي قىز بەر دەپ سۇراعام جوق. اۋلاق، مەنەن اۋلاق! ءا-ا-ا..، بۇل ازاپتى دا كورسىن دەگەن ەكەن عوي ماعان، — دەپ ادەتىنشە ىزعارمەن شىعارىپ سالدى ولاردى.
توي بولىپ جاتتى. شورابي ول كۇنى توسەگىنەن دە تۇرماپتى دەدى جۇرت. ناشەكەڭ اۋىلدا جوق ەدى. انتونوۆكا دەگەن كولحوزدىڭ وتكىزگەن استىعىنىڭ ناقتى ەسەبىن اكەلۋگە كەتكەن.
جۇرتتىڭ ءبارى ەستەن تانعان وقيعا بوپتى. اۋىل تۇسىنان وتەتىن ۇلكەن قارا جولدان اسكەري كيىم كيگەن ءبىر ادام بۇرىلادى. قولىنداعى شاعىن چەمودانىن كوتەرگەن بويى جۇرت جينالعان جەرگە كەلەدى. ەلدىڭ ءبارى سوستيىپ-سوستيىپ تۇرىپ قالادى. ول اڭ-تاڭ. بالا-شاعانىڭ، قاتىن-قالاشتىڭ ءبارىن تانيدى. ءبىراق ولاردىڭ ءبىرى كەلىپ مۇنىڭ موينىنا اسىلعان جوق. تۇسىنسە بۇيىرماسىن. ءوزى ەسەڭگىرەپ تۇر ما، جوق الدە، مىنا جۇرت تۇگەل ەسەڭگىرەپ قالعان با؟
— اۋ، جاراندار! مىناۋ «العاباس» پا، جوق، مەن باسقا جەرگە اداسىپ كەلىپ تۇرمىن با؟
ءتىلى كۇرمەلىڭكىرەپ، ءسوزى اسا انىق ەستىلمەيدى. وق ءبىر جاعىنىڭ جارتىسىن الىپ كەتىپتى. «و توبا، باسىن جۇلىپ كەتە جازداپتى عوي. قايتا قۇداي قاققان»، — دەپ ايەلدەر ەرىندەرىن سىلپ-سىلپ ەتكىزدى. ەسى كىرگەندەي بولعان بىر-ەكى شال، ەكى-ۇش كەمپىر بەتىنەن ءسۇيىپ، بولەك ۇيگە الىپ كەتتى. مۇقات پەن بالجان دا ەستىسىمەن توبەسىنەن جاي تۇسكەندەي بولىپتى. ءابدى ەت جەگەنشە بۇل تويدىڭ كىمدىكى ەكەنىن بىلە الماپتى. سۇراسا، جۇرت ۇندەمەيدى. شالدار اڭگىمەنى باسقا جاققا بۇرىپ، سوعىس جايلى سۇراقتى جاۋدىرتا بەرەدى. ءابدى اسا كوسىلىپ سويلەي المايدى، وق تەسكەن ءتىل ورامعا كەلە بەرمەيدى.
— اۋ، اعايىن، كىمنىڭ تويى ەكەنىن ايتپايسىڭدار ما؟ قيىن كەزەڭدە جالعاسىپ جاتقان ومىرگە گۇل ءبىتسىن دەيىك تە. جىگىت كىم، قىز كىم؟
ءابدى بۇل سوزدەردى ەجىكتەپ، ارەڭ ايتىپ شىعىپتى. بۇدان ءارى ونى قيناۋدىڭ قاجەتى جوق ەدى. جۇرت شىنىن ايتادى. ءابدى كەۋدەسىن كوتەرە كۇرسىنەدى. ءۇي تولى ادام تۇگەل كۇرسىنەدى. تويدان گورى، مۇنىڭ ءوزى اسا ءبىر تۇڭعيىق مۇڭعا ۇقساپ كەتەدى. ءابدى ورنىنان سۇيرەتىلە تۇرادى دا، ۇيىنە قاراي بەتتەيدى. بۇل جەردە ءوزىنىڭ اكە-شەشەسىنىڭ نەگە جوق ەكەنىن سوندا عانا تۇسىنەدى. ءابدىنىڭ الدىندا ءجۇزىقارا بولعانداي جۇرت تۇنجىراسىپ-تۇنجىراسىپ ۇيدى-ۇيىنە تاراسادى. اشىنا ايقاي سالىپ جىلاعان بالجاننىڭ داۋسى ەستىلەدى. ءبىراق وعان قۇلاق قويعان ەشكىم بولمايدى. كەرەمەت-اۋ، اندىپ تۇرعانداي ءدال تويدىڭ ۇستىنەن شىققانىن كورمەيسىڭ بە؟
قۋانىشتى ەكى-اق ادام. ول — ءابدىنىڭ اكەسى مەن شەشەسى.
— قاتىنى قۇرىسىن. جانىڭ ولجا، باس امان بولسا ايەل تابىلادى، — دەپ قالباڭ قاعىپ، قۇدايى جارىلقاپ ولار ءجۇر. ون شاقتى كۇن وتكەن سوڭ تىلەمىس توي جاسادى. بۇكىل اۋىل جينالدى. جۇقارىپ جۇرگەن جۇرت سورپا-سۋ ءىشىپ جاقسى بوپ قالدى. توي الدىندا مۇقات ءابدىنىڭ اياعىنا جىعىلىپ، «تۋ سىرتىمنان ءوتىمدى الساڭ دا ريزامىن. نەمىستەن قالعان جانىم سەنىڭ الدىڭدا شىقسىن»، — دەپتى. ءابدىنىڭ ايتقانىن دا ەل جاتقا سوقتى.
— اماندىعىڭدى اۋىل بوپ كۇتكەن ازاماتتىڭ ءبىرى ەدىڭ. نەمىستەن قالعان قانىڭا نەسىنە ورتاق بولايىن. قوساعىڭمەن قوسا اعار، — دەپتى.
سودان كوپ كەشىكپەي اكە-شەشەسىن الىپ، ار جاعىنداعى اندرەيەۆ اۋدانىنداعى اعايىندارىنىڭ اراسىنا كوشىپ كەتتى.
شورابي شال سول جاتقاننان مول جاتتى. اقىرى دۇنيە سالدى. سالەم بەرە كەلگەن ابدىگە بىلاي دەپتى:
— قىزىمنىڭ قىلىعىن ماعان سىندىرما قاراعىم. قۇي سەن، قۇي سەنبە، مەنىڭ ارىم — سەنىڭ الدىندا تازا. تورىمنەن كورىم جاقىن اداممىن. وسى ەل باسىنداعى، ونىڭ ىشىندە، سەنىڭ دە اۋىرتپالىعىڭدى الا كەتسەم، مەنەن يماندى ەشكىم بولماس ەدى. ەل اۋىرتپالىعىن عۇمىرى وزىنە قارسى سويلەپ كەلگەن كەسىر شالمەن قابىرعا بىرگە سالسا، قۇدايدىڭ دا كۇناسى جەڭىلدەر ەدى.
اقشا ساناپ وتىرىپ ناشەكەڭنىڭ ەسىنە قىڭىر شالدىڭ قيساپسىز ءماندى وسى ءبىر ءسوزى ءتۇستى. مىناۋ دا سول اۋىرتپالىقتىڭ اقشاسى. سوعىس زاەمى. انەۋكۇنى كولحوزشىلارعا تۇسكەن سالىق تولماي، سىدىق ەكەۋى قىسىلعاندا ۇسىنىستى جاساعان ءوزى بولاتىن.
— ءبىر جىلقى، ءبىر سيىرىمدى كولحوز استىققا ايىرباستاپ بەرسىن. ءقازىر نە قىمبات، ۇن قىمبات قوي. كەنشىلەردىڭ اقشاسىمەن شىعارمىز تۇيىقتان.
سىدىق بۇل ۇسىنىستى جەك كورمەگەن-دى. ەلدەن الاتىن دا ەشتەڭە قالمادى. ارتىق-اۋىس مالدارىن ساتىپ بولعان. شاما-شارقىنشا تولەپ جاتىر. سونىڭ وزىندە بەس مىڭنان، ون مىڭنان. ءبىراق ءالى جوسپار تولعان جوق. تەنتەك كەمپىر كۇلجاميلانىڭ ءوزى دە ءۇش ەشكىسىن ساتتى. ناشەكەڭدەي تاعى ءۇش-تورت «پاتريوت» شىقسا... ەل اراسىندا كوپ اقشا بەرەتىندەردى وسىلاي اتاپ كەتكەن. گازەتتەردەن وقىپ جۇرگەنى بار. ءار-ار جەردەن كوپ اقشا تولەۋشىلەر تابىلىپ جاتىر. اتاقتى پالۋان قاجىمۇقاننىڭ ءبىر سامولەت جاساۋعا جەتەتىن اقشا بەرگەنىن ەل-جۇرتقا ءوزى وقىپ بەرگەن.
— ونداي پاتريوتتار بۇل اۋىلدان دا تابىلدى. جۇمان، ادامباي، ناشەن، قۇمار، تولەپ. ەڭ كوبى ناشەكەڭدىكى — 200.000 سوم. تەكەلىگە اپارعان 20 سەنتنەر ءۇن وسىنشا اقشا شىعاردى. ءبىر كيلوگرامم ۇن — 100 سوم.
ناشەكەڭ بازاردا تۇرىپ جاعاسىن ۇستاعان.
الدە اقشادا قۇن قالماعان با، الدە ەلدىڭ جاعدايى اۋىرلاي باستاعان با؟ اۋىلدا تۇرعانىنا شۇكىرلىك ەتتى. مالىڭ بار، استىق ءوز قولىڭنان ەگىلەدى. قولداعىنىڭ اتى قولدا عوي. قالا ادامدارىن اياپ كەتتى. ءبىر كيلو ۇننىڭ ءوزىن ءجۇز سومعا الادى. بۇلاردا ساۋىپ وتىرعان مال، ءىشىپ وتىرعان اق جوق. بار سۇيەنەرى — اقشاسى. اياپ كەتتى.
مال — باققان ادامعا ىستىق. ءبىر جىلقى مەن ءبىر سيىردى زاەمعا بەرەم دەگەندە كەمپىرى جىلاپ جىبەرگەن-دى. ءوزىنىڭ دە ءىشى ۋداي اشىعان بولاتىن. اكەلگەن ۇندى جۇرتتىڭ قاداقتاپ تالاپ الىپ جاتقانىن كورگەندە بىزدىكى پەندەشىلىك ەكەن دەدى. انشەيىندە ءبىر سيىرىڭ مەن ءبىر جىلقىڭ ءبىر قالانى ءبىر كۇن اسىرايدى دەسە سەنبەگەن بولار ەدى.
سوعىس اۋىرتپالىعى بۇرىن اياداي «العاباس» كولحوزىندا سياقتى بوپ كورىنگەن. ناشەكەڭە ەندى باسقا وي تۋدى. بۇگىن سوعىس توقتايدى دەپ كەپىلدىك بەرسە، قالعان مالىن دا زاەمعا سالۋعا ءازىر. مىناۋ قالا حالقىنىڭ جۇزىنەن دە اۋىر ءبىر سىزدى كوردى. ءوز جۇرەگىندەگى سىزدان اينا-قاتەسى جوق. ونىڭ نەگە قىمبات دەپ ولار سۇرامايدى. ناشەكەڭ دە قىسىلىپ تۇرعان جوق. ءوز قالتاسى ءۇشىن ساتىپ جاتپاعان سوڭ ارى تازا سەكىلدى. اۋىرتپالىق قالا حالقىن دا شىدامدىلىققا ۇيرەتىپتى. بۇلاردىڭ شىدامدىلىعى اۋىلداعىلاردىكىنەن باسىم با دەيمىن.
قاسىنا ەرىپ كەلگەننىڭ ءبىرى كۇلجاميلانىڭ ۇيىندەگى اكىم ەدى. تەنتەك كەمپىر، ءارى دانەكەردەن حابار جوق، ءارى ءبىر ۇيدە جاپادان-جالعىز جىندانار بولعان سوڭ ناشەكەڭ «قولىڭا كوپ جەتىم بالانىڭ ءبىرىن ال، ەس بولسىن» دەپ كەڭەس بەرگەن-دى. سودان دەتدومنان كەلگەن اكىم دەگەن بالانى ۇيىنە كىرگىزگەن بولاتىن. بۇكىل اۋىلدى ءبىر شىبىقپەن ايدايتىن شاتاق كەمپىر مۇنى دا مىقتاپ شىڭداعان. ءىسى، ءجۇرىس-تۇرىسى تۋرا ۇلكەن كىسىدەي. كوز تيمەسىن بايعۇسقا، ءتىپتى پىسىقتىڭ پىسىعى. ءوزى اكەلگەن ءبىر سەنتنەر ۇندى كوزدى اشىپ-جۇمعانشا ساتىپ بولدى. اسىرەسە، قاپتاردى تۇسىرگەندەگى قايراتىن ايت. قارشاداي بوپ قايقالاڭ قاعىپ الا جونەلەدى. سىدىقتىڭ بىردە «تىلەۋىڭ بەرگىر، جانىپ تۇرعان نەمە، ازامات ورنىنا جۇمساپ ءجۇرمىز» دەگەنى ەسىندە. جۇمساسا جۇمساعانداي ەكەن.
عۇمىرى مۇنداي كوپ اقشانى ۇستاپ كورمەگەن بالا ناشەكەڭە كەلىپ، ساسقالاقتاپ «قايدا سالام؟» دەدى. اينالاسىنا الاق-جۇلاق قارايدى. الدەكىم تارتىپ اكەتە مە دەپ قورقاتىن سەكىلدى. بازاردا نەشە ءتۇرلى بولادى عوي. ناشەكەڭ بۇل ساقتىعىنا دا ريزا. بولجىراپ تۇرسا قايتەر ەدى.
— شەشەڭە ءبىر كويلەك ال. قۋانىپ قالسىن. قالعان اقشاڭدى اۋىلعا بارعانشا ماعان بەر.
بازاردا نە ارزان، كيىم ارزان. اتتەڭ، مىنا بۇگىنگى تۇسكەن اقشانى جۇمسار بولسا، ءبىر اۋىلدى تۇتاس كيىندىرۋگە بولعانداي ەكەن. امال نە، اپارىپ وتكىزۋ كەرەك...
— اتا، ساتسا ءبىزدىڭ بورتە سەركە دە ءبىر سيىرداي بولار ەدى. ءداۋ عوي ءتىپتى، — دەدى اكىم ناشەكەڭدەگى اقشانىڭ كوپتىگىنە قىزىعىپ.
— ءتايت! مىنا ءسوزىڭدى شەشەڭ ەستىسە تۋ سىرتىڭنان ءوتىندى الار. سول بورتە سەركە وسى سۇراپىل سوعىستان دانەكەردى امان الىپ قالاتىنداي بوپ جۇرگەن جوق پا! بالالىق قىپ ۇيىڭدە اۋزىڭنان شىعارىپ الما بۇل ءسوزدى.
— بىلەم ونى. اپام اكەمدى تانىتادى عوي وندا.
— اكەڭدى تانىتىپ قانا قويسا جارار. شەشەڭدى، اتا-باباڭدى قوسا تانىتىپ جۇرمەسە...
ناشەكەڭ اقىرىن عانا كۇلدى. اكىم شەشەسىنە العان كويلەگىن قورجىنىنا مىقتاپ سالىپ جاتتى.
ءومىر دەگەن — وسى. ءبىر جاعىنان، قىرعىن سوعىس. ونى ەسىڭە العاندا، بۇل دۇنيە تار سەكىلدى. ەكىنشى جاعىنان، مىناۋ اكىم سياقتى جاس تىرشىلىك قۋانعىسى، قۋانتقىسى كەلەدى.
الدەبىر ءۇمىت ساۋلەسى جەتەكتەيدى ىلگەرى. بارىپ-بارىپ، ءبىر كەڭ جازيراعا شىعىپ، كەۋدەسىن كەرە دەمالعانداي بولدى ناشەكەڭ. وي قۇشاعىندا. بۇل ادام قىزىق قوي ءوزى. تىرشىلىكتىڭ قىمبات ەكەنىن بىلە تۇرا بىر-بىرىنە سونى نەگە قيمايدى؟ اتام زاماننان قىرقىسىپ كەلەدى. اقىل، سانا دەگەن جاۋىزدىق ويلاۋعا نەگە جۇمسالادى؟ جاقسىلىققا عانا جۇمسالماي ما. جىلاۋ، سىقتاۋ، كۇيزەلۋ، كۇيرەۋ كىمگە تاڭسىق. گيتلەر يتكە بۇگىن مۇنى تۇسىندىرە الاسىڭ با. جەر ءجۇزىن قىرعىن سوعىسقا دۋشار ەتكەندەگى پيعىلى ۇستەم بولسام دەگەن جەكسۇرىن نيەت قوي. تىنىش جاتقان ەلگە، ءبىتىمى بار ەلگە مۇنشاما نەگە بۇلىك سالادى؟ حالىق وعان قارسى كوتەرىلدى. بار قيىندىققا شىداۋدىڭ ءمانى دە وسى ارناسىنان اسقان اشۋ مەن كەرنەگەن كەكتە مە دەيمىن. شورابي ايتقان اۋىرتپالىق اياسىنىڭ تىم كەڭەيىپ كەتكەنى-اي، نەمەن تىنار ەكەن. ءبىر-اق كۇندە كورگە تىعا سالاتىن ءولى دەنە ەمەس قوي ول. سوزىلار ءالى، سوزىلار! شىدامنىڭ ۇلكەنى بۇگىننەن گورى، ەرتەڭگە كەرەك شىعار...
تەكەلىدەن اكەلگەن اقشانى ءداۋ قارا پورتفەلگە سالىپ، اگەنت قىزعا وتكىزۋگە الىپ كەلە جاتقاندا ناشەكەڭنىڭ جۇرەگىندە وسىنداي اۋىر ءزىل بار ەدى. تومەن قاراي تارتىپ، ءۇزىلىپ كەتە جازداسا دا، بەلگىسىز ءبىر كۇش بويىن قايتا كوتەرەتىن سەكىلدى.
— ويپىر-اۋ، اناۋ جانار ما؟
ناشەكەڭنىڭ كوزى بالا جەتەكتەپ كەلە جاتقان كەلىنشەككە ءتۇستى. ول دا زاەمنان قۇتىلايىن دەگەن عوي. شىركىن، تىرلىك كۇشتىسىڭ-اۋ. ءوزى دە، بالاسى دا ءاۋپىرىم تاڭىرمەن ەلىم اۋزىنان قالىپ ەدى. تولەپ بايعۇستىڭ كوز جاسى دا. جانار قىسىلعاندا موينىنا بۇرشاق سالىپ جىلادى دەپ ەدى. ەندى ءقايتسىن، دۇنيەدە شىر ەتكەن پەرزەنت داۋسىن ەستىگەنى سول. بايعۇس دەيدى-اۋ، بۇل اۋىلدا تولەپتەن مىقتى كىم بار ءقازىر، ءوزى ون ساۋساعىنان ونەرى تامعان ۇستا. ايەلى جاس. عۇمىر بويعى ارمانى بالا ەدى، ول تىلەگىن دە قۇداي قابىل ەتتى. ءوزى دە ەڭبەك ءۇشىن تۋعان، ەل ءۇشىن جارالعان ادام عوي. كۇنى-تۇنى ۇستا دۇكەنىنەن شىقپايدى. مىناۋ قيىن شاقتا كولحوزدىڭ ءبىر جاعىن سۇيرەپ جۇرگەن سول. اربا، شانا، كەتپەن، كۇرەك، وراق، شالعى، سوقا-سايمان بۇگىنگى تىرلىككە قاجەت دۇنيەنىڭ ءبارى وسىنىڭ قولىنان شىعىپ جاتىر. كەتىكتى بىتەپ، كەمىستىكتى بىلدىرمەي تۇرعان وسى تولەپ ەمەس پە؟ بار ايىبى — جۋاستىعى. ءبىراق جۋاستىق ايىپ پا ەكەن؟ ەگەر ءار سوققان تەمىرىن التىنعا بالاپ، اتىرىلىپ بەتتەن الىپ، توسكە شاۋىپ تۇرسا نە ىستەر ەدىڭ؟ كونەسىڭ عوي. ۇستانى قايدان تاباسىڭ؟ اۋىرلىققا شىداماي، انا كولحوزدىڭ ۇستاسى، مىنا كولحوزدىڭ ۇستاسى كەتىپ جاتىر دەگەن حابار از با؟ سوناۋ «اعارتۋ»، ءتىپتى سارقانت اۋدانىنىڭ «جاڭا تۇرمىس» كولحوزىنان دا وقتا-تەكتە تولەپكە كەلىپ-كەتىپ جۇرەدى. ىستەمەيمىن، شارشادىم دەگەندى بىلمەيتىن جان عوي. جاراتىلىسىڭا بولايىن! تاپ بۇل كۇندە ناشەكەڭە «العاباس» كولحوزىنىڭ ۇلكەن ءبىر ىرىسى وسى تولەپ سياقتى بولادى دا تۇرادى.
بالا كورگەننەن بەرى ءتىپتى شيراعان ءوزى، ۋاقىت پا الدە شيراتقان، ەڭسەسى بۇرىنعىدان كوپ جوعارى. جانارعا دا ناشەكەڭ ءدان ريزا. ورتان قولداي ۇل تاۋىپ بەردى تولەپكە. ءتورت قاتىننان كورمەگەن قىزىقتى كورسەتتى. ءوزى دە جەتىم ەسكەن ەدى. تولەپ تە جەتىم ەمەي نەمەنە. ەكى جەتىم ءبىرىن-بىرى اياپ، قانداي ادەمى تۇرمىس قۇرىپ جاتىر. كوپ كىشىلىگىنە قاراماستان، وتاسىپ كەتتى ايتەۋىر. ەندى ەتەك باستى، بالالى بولدى، قايدا بارادى؟ ءقازىر جاناردان دا جاستار تولەپ تۇرعاي، ودان دا شالدارعا جەتە الماي ءجۇر اۋەلى. و، ۋاقىت-اي! جاناردىڭ سول ءبىر ەكى دۇنيە اراسىندا جاتقان شاعىندا سىدىق شىنىندا دا ەرلىك جاسادى. ناعىز پارتورگكە لايىق ارەكەتكە باردى. اقسۋدان شاقىرتقان دارىگەر كەلمەگەن سوڭ، استىنداعى اتىن جەگىپ، وزگە اۋدان بولسا دا سارقانتقا ءوزى اپاردى. ءسويتىپ، اتاقتى پەتروۆسكيي جاناردىڭ جانىن الىپ قالدى. بۇل وڭىرگە ونى دارىگەرلىك داڭقى تىپتەن جايىلدى. تولەپ پەن جانار سىدىقتىڭ بۇل جاقسىلىعىن عۇمىرى ۇمىتار ما. اۋزى-مۇرنىنان شىعىپ وتىرعان ايەلدى ابايسىزدا شالعىعا سالىپ، اقىرى ايىبىن ءسويتىپ تارتقانى بار. جاناردىڭ جانىن الىپ قالۋ دەگەن ءسوز تولەپتى دە ساقتاۋ ەدى. ايەل مەن بالادان ايرىلسا، بۇل بايعۇستىڭ كۇنى نە بولادى؟
جاناردى كورگەندە ناشەكەڭنىڭ ويىنا وسى وقيعالاردىڭ ءبارى ءتۇستى. كەكىلى جەلكىلدەپ كەلە جاتقان بالاسىنىڭ اتى — جەڭىس. بۇل اتتى قويعان دا الگى پەتروۆسكيي. وسىناۋ بۇكىل قاۋىمنىڭ، بۇل كۇندە ءاربىر پەندەنىڭ تىلەپ وتىرعانى وسى جەڭىس ەمەس پە؟ سول تولەپتىڭ جەڭىسى دە، مىنە، تورتكە كەتىپ بارادى. سوعىس باستالىسىمەن تۋعان بالانىڭ دا تۇلىمشاعى جەلبىرەپ ءجۇر. وي، زىمىراپ ءوتىپ بارا جاتقان ۋاقىت-اي! ناشەكەڭنىڭ ەسىنە بىلتىر قىستا تولەپ سوعىپ جاتقان قانجار ءتۇستى. ونەرلىنى قويساڭشى، قابىن، سابىن ادەمى اشەكەيلەگەنى سونشا، ناشەكەڭ قىزىعىپ كەتكەن-دى.
— مۇنى كىمگە سوعىپ جاتىرسىڭ، بالاڭا ما؟
— جوق، ناشەكە. بالانىڭ دا، جاناردىڭ دا جانىن امان الىپ قالعان مەنىڭ قۇدايدان دا بيىك ءپىرىم بار ەمەس پە. الگى پەتروۆسكيي. بۇل — سوعان.
ناشەكەڭ تولەپتىڭ ارقاسىنان قاقتى. ونداي جاقسىلىق سيرەك كەزدەسەدى. سوڭىنان پەتروۆسكيي دە بۇل سىيعا قاتتى ريزا بولىپتى دەپ ەستىدى.
جانار مەن تولەپتىڭ جانى وسى ءبىر تۇلىمشاعى جەلبىرەگەن جاس ءسابيدىڭ ۇستىندە. اۋىزدارىنا تىستەگەندەي عىپ ءوسىرىپ كەلەدى. قاي جۇمىسقا جۇرسە دە جانار قاسىنان تاستامايدى. وراقتا بولسا، باۋدان كولەڭكە جاساپ، تىلىك باسىنا وتىرعىزىپ قويعانى. سوقادا جۇرسە كۇركە تىگىپ، كۇندە قالدىرماۋعا تىرىسادى. وسى بالا ءۇشىن تۇندە قىرماندا جاناردىڭ ورنىنا سان رەت جۇمىستا جۇرگەن تولەپتى دە كورگەن. قۋ بالا نە ىستەتپەيدى! ولگەندە كورگەن جالعىزى!
بالا دەسە دە، كولحوز دەسە دە تولەپ پەن جاناردا ەس جوق. قايدا جۇمساسا دا، قاشان جۇمساسا دا ءازىر. انە، اقشالارىن دا الدىمەن اكەلە جاتىر. اگەنت قىزدا ايتپەسە تاڭ اتپاي جاناردىڭ نە شارۋ اسى بار.
اكىمدى ەرتىپ كۇلجاميلا دا شىقتى ۇيىنەن. ونىڭ دا قولىندا ءبىر دوربا...
بەسىنشى تاراۋ
ورىنباي شالدىڭ كەشەگىدەن جۇرەگى شايلىعىپ قالىپتى. اينالاسىنا الاق-جۇلاق قاراي بەرەدى. ەندى ءبىر ءسۇت پىسىرىمنەن كەيىن الدىنداعى مالدى اۋىلعا قايىرماق بوپ تۇرعان. بورتە سەركە ەدىرەيىپ جەر تارپىدى. پىسقىرىپ-پىسقىرىپ جىبەردى. جانۋار ءويتىپ جەلىكپەۋشى ەدى. تويعاننان كەيىن ماڭقيىپ وتار شەتىندە قاراپ تۇراتىنى بولاتىن. سول كەزدە كۇز باسىندا تابىنىن كۇزەتكەن تاۋ تەكەدەي كورىنۋشى ەدى. جارىقتىقتىڭ ءمۇيىزى دە بارعان سايىن ارتىنا قاراي ءوسىپ، قاراعايداي بولىپ بارادى. ءتۇبىنىڭ جۋاندىعى جەڭدى بىلەكتەي. ەشكىگە دە مۇنداي ءمۇيىز بىتە بەرەدى ەكەن عوي. ال، ءوزىنىڭ ۇلكەندىگى سەنگەن كىسىگە قۇناجىن سيىرداي.
استىنداعى وگىزدى تەبىنىڭكىرەپ جاقىنداپ كەلسە، شي تۇبىندە ەكى كوزى جامىراي جايىلعان وتارعا قاراپ قاسقىر جاتىر. جۇرەگى سۋ ەتە ءتۇستى. ءقازىر ءتيىپ بەرسە، ايرىلدى دەي بەر بارىنەن. ءوزى كۇن كەشكىرىپ كەلە جاتقان مەزگىل. وگىزبەن قۋا الا ما ونى. جان دالباسا ايتەۋىر، «ايت، ايت» دەپ ايقاي سالدى. سول كەزدە قويلار دا ءدۇر ەتىپ بورتە سەركەنىڭ توڭىرەگىنە ۇيلىعا قالدى. سول-اق ەكەن، قاسقىر دا وقشاۋلاۋ قالعان ءبىر توقتىعا تاپ بەردى. ورىنباي ساسقانىنان «اتتانعا» باستى. و، عاجاپ، ءمۇيىزىن شايقاپ بورتە سەركەنىڭ وتاردى اينالا جۇگىرمەسى بار ما! ايعىردىڭ ءۇيىرىن قاسقىردان قورعايدى دەگەندى ەستىگەنى بار، ال سەركە قاسقىرعا ايبات شەگىپتى دەگەندى ەستىسە، قوس قۇلاعى تاس كەرەڭ بولسىن. مۇنداي قاتەرلى ساتتە قايتا ەشكىدەن وڭباعان مال جوق. وگىزدى قويشىنىڭ اتتانىن اسا ەلەڭ قىلا قويماعان قاسقىر الدەنەگە ۇمىتكەر بوپ كوپ ۇزاماي تاعى توقتادى. قۇداي ونىڭ تىلەۋىن بەرمەي تۇر. شاشاۋ شىققان ءبىر قوي جوق. تاناۋلارى ەدىرەيىپ، بىر-بىرىنە تىعىلىپ العان. ورىنباي دا تىم-تىراقاي بوپ قاشۋىنان ساقتا قۇداي دەپ تۇر. بورتەنى ارقا تۇتىپ وزگە ەشكىلەر دە مۇيىزدەرىن كەزەپ، وتاردىڭ شەتىنە شىققان. سونىڭ بارىنە قاراماستان، قاسقىر ۇيلىعىپ تۇرعان وتارعا ەكى ۇمتىلدى. ورىنباي «اتتانداعان» بويى قاسقا وگىزدى قامشىلاپ شىر اينالىپ ءجۇر. ەكەۋىندە دە بورتە سەركە مۇيىزىمەن شايقاپ جىبەردى. بىرىندە ءتىپتى قاسقىرعا ءمۇيىزى دارىدى دا. قاڭق ەتە قالدى. قانشىعى بولسا كەرەك. ورىنبايدىڭ ويىنا لاق كەزىندە مۇنى كوك توبەتتىڭ قاپقانى، كۇلجاميلامەن بولعان جانجال ءتۇستى. سول كەز بورتە وزىنە سەرىك بولادى، قاسقىرعا قارسى ايبات شەگەدى دەگەن ءۇش ۇيىقتاسا ويىنا كىردى دەيسىڭ بە!
اتتانداعان داۋىسقا قارا جولدان كورىنگەن ەكى اتتى تۇرا شاپتى. سول كەزدە بارىپ قاسقىر سايعا ءتۇسىپ زىتىپ بەردى. متس-تان كەلە جاتقان سىدىق پەن ناشەن ەكەن. ورىنباي جۇرەگى ورنىنا تۇسكەن سوڭ بورتە سەركەنىڭ ەرلىگىن ايتىپ تاۋىسا الماي كەلەدى: «ات بەرمەيسىڭدەر، وسىندايدا قۋىپ كەتسە قايتەسىڭدەر؟» — دەپ شاعىم دا جاساپ قويدى. «اتتى قويشى — اشۋلى قويشى، وگىزدى قويشى — ولگەن قويشى» دەگەن راس ەكەن. مەنى ءتىپتى ءپىشتۋ قۇرلى كورمەدى. قانشىعىنىڭ ءوزى سويتەدى، ارلانى بولسا قايتەر ەم. اينالايىندار، وسى اۋىل اشسا الاقاندارىڭدا، جۇمسا جۇدىرىقتارىڭدا عوي. ماعان ءبىر ىڭىرشاقتى قيساڭدارشى. ايتەۋىر، جىلقى اتى بار عوي. بيىل ءوزى قاسقىر كوپ. انادا جىلقىعا دا شاۋىپتى دەپ ەستىدىم. قوڭىر ايعىردىڭ ايعىرلىعىنان عانا امان قالعانعا ۇقسايدى. ول جانۋار ءىڭىر ءتۇستى-اق بولدى، مال بوپ ءشوپ ۇزبەيدى دەيدى. ءۇيىرىن شولۋمەن جۇرەتىن كورىنەدى. تىلەمىس بايعۇس قۇدايداي سەنۋشى ەدى وعان. مىنا سوعىس كەزىندە مەنىڭ تۇنگى كومەكشىم قوڭىر ايعىر دەيتىن. سونداي جىلقىشىنى بەكەر جىبەردىڭدەر.
قۇمار دا جاسىندا جىلقى باققان عوي. ءبىراق كەيىن شولاق ەتەك بوپ ۇمىتىپ قالماسا... تىلەمىستەي تىندىرىمدى بولا قويار».
ورىنباي بۇل ارادا سىدىق پەن ناشەندى دە ءىلىپ كەتتى. «بۇلار دا بەلسەندى عوي، كوڭىلدەرىنە دىق الىپ قالار ما ەكەن» دەگەن كىسىشە بەتتەرىنە باجىرايىپ قارادى. ولار ەشتەڭە دەگەن جوق.
— بورتەنىڭ اڭگىمەسىن ايتساڭشى، — دەپ سىدىق ۇندەمەي قالعان ورىنبايدى سوزگە شاقىردى.
— سەن بورتەنى قاسقىرعا قارسى تۇردى دەپ ءبوسىپ كەلەسىڭ. ءبىر كۇنى ابايسىزدا قاسقىر جارىپ كەتسە، كۇلجاميلا سەنى جارار، - دەدى ناشەن كۇلىپ، — وزگەنى قوي دا، الدىمەن بورتەگە ساق بول. مال دا بولسا جالعىزىنىڭ كوزى عوي.
ورىنباي كۇرسىندى، سىدىق پەن ناشەن دە كۇرسىندى.
بورتە قۇرىق بويى وتار الدىندا كەلەدى. ءوزىنىڭ كۇندەگى ادەتى - سول. ورىستەن قايتاردا، ورىسكە باراردا قول باستاعان ساردارشا وسىلاي جۇرەدى دە وتىرادى. ءبىتىمدى شىركىن. ەشكى مالىنان تۋدى دەيتىن ەمەس. ءمۇيىزىنىڭ ادەمىسىن! ءجۇرىسى دە سەستى. باسىن تىك ۇستاپ، اياقتارىن جەڭىل تاستايدى. بۋىندارىنىڭ سىرتىلداعانى دا جاراسىپ تۇر. وسكەلەڭ ءجۇنى ونسىز دا ءىرى سەركەنى ۇلكەيتىڭكىرەي تۇسكەن. ادەمى جابۋ قۇساپ ەكى جاعىنا سالبىراي توگىلگەن. وزگە ەشكىلەردەي ەمەس، مۇنىڭ ءۇستى تازا. ءجۇنى جىلت-جىلت ەتەدى. كۇلجاميلانىڭ ونىڭ ءۇستىن كۇندە تارايتىنى، استى لاس قوراعا جاتقىزبايتىنى، كۇندە وزىنە بولەك جەم بەرەتىنى بۇل كەلە جاتقانداردىڭ بارىنە ايان. سونداي كۇتىمنىڭ ارقاسى عوي بۇل ءبىتىم. ىرىلىگىنە، ادەمىلىگىنە، مۇيىزىنە تاڭىرقاپ، سۇقتانا قاراۋشىلاردى دا جاقتىرمايدى ول كەمپىر.
— نەمەنە، ەشكى كورمەپ پە ەڭ؟ كوزىڭ شىققىر. تۇكىر ءقازىر، تۇكىر! — دەپ اركىممەن ايقاسىپ جاتقانى.
بۇل اۋىل كۇلجاميلانىڭ مىنەزىنە دە، بورتە سەركەنىڭ ىرىلىگىنە دە، ادەمىلىگىنە دە ۇيرەنگەن. حابار-وشارسىز كەتكەن دانەكەردەن قالعان ءبىر بەلگى — وسى. وسى سەركەنى كورگەندە دانەكەردى ەسكە الادى. دانەكەردىڭ اتىن دا شىعارىپ تۇرعان — وسى. سول سەبەپتى دە جۇرت كەيىنگى جىلدارى «بورتە سەركە» دەگەندى تاستاپ، «دانەكەردىڭ سەركەسى» دەگەنگە كوشتى. كۇلجاميلا كەمپىرگە سونىڭ ءوزى ۇلكەن مەدەۋ. بورتەنىڭ ءتىرى جۇرگەنى بالاسىنىڭ ءتىرى جۇرگەنىندەي. بورتەنىڭ ەركەلىگى باسىنان بالاسىنىڭ ەركەلىگىندەي. كۇندە ورىستەن كەلىسىمەن الدىنان شىققان كۇلجاميلانىڭ ومىراۋىنا تۇمسىعىن تىعىپ تۇرادى. قوس انارىنىڭ اراسىنا ءبىر ءۇزىم نان تىعىپ، وسىلاي ۇيرەتكەن ءوزى ەدى. سول ناندى بورتە ىلعي الىپ جەيدى. ومىراۋىن تۇرتكىلەپ، جىبىرلاتسا، انانىڭ سوعان الپىس ەكى تامىرى ءييدى. كۇنى بويى زىلدەي باسقان قايعىدان ءبىر ءسات جەڭىلدەگەندەي بولادى. كۇندە وسىلاي ءوزىن جۇباتادى. جانعا شۋاق قۇدىرەتتى بەلگىسىز ءبىر سەزىمدى كۇندە وزىنە الدانىش ەتەدى. بورتەنىڭ جىبىرلاعان ەرىندەرى ونىڭ مال ەكەنىن دە ۇمىتتىرىپ جىبەرەتىن.
ورىنباي اۋىلعا كىرىسىمەن «مالدارىڭدى تۇگەندەڭدەر، قويعا بۇگىن قاسقىر شاپتى» دەپ ايقاي سالعان بولاتىن. وتاردىڭ امان ەكەنىن جاقسى بىلە تۇرسا دا، ءوز باعاسىن اسىرماققا جاساعان ارەكەتى ەدى. كۇلجاميلاعا بورتە سەركەنىڭ بۇگىنگى «ەرلىگىن» ايتا الماي تۇر.
— مال يەسىنە تارتپاي قويمايدى ەكەن عوي. دانەكەر شىراعىم دا باتىل ەدى عوي، باتىل! — دەپ كوزىنەن جاس شىقپاسا دا كوزىن سۇرتكەن بولدى. ەندى عانا كۇلجاميلانىڭ ومىراۋىنا باس قويعان بورتەنىڭ ساۋىرىنان سيپادى. كۇلجاميلا وي قۇشاعىندا.
ادام امالى تاۋسىلعان سوڭ جوقتان وزگەنى ءدات قىلادى، ءا. قاسقىرعا كورسەتكەن ەشكىنىڭ ايباتى نە؟ جاۋعا كورسەتكەن قاتىننىڭ ايباتى نە؟ قاتىن شاۋىپ قامال العان با، ەشكى قورعاپ قوي امان قالعان با؟ «يت جوقتا شوشقا ۇرەدى قوراعا» دەگەن وسى دا. ازاماتتار بولسا، جەتپىستەن اسىپ، قوي باعىپ، ەشكىنىڭ كورسەتكەن ەرلىگىن جىر قىلىپ نەڭ بار ەدى، سەن شالدىڭ. باسقا ءتۇستى، سەن دە كوندىڭ، مەن دە كوندىم. جىلاپ-سىقتاپ مال باعىپ سەن ءجۇرسىڭ، اھىلاپ-ۇھىلەپ دانەكەردى كۇندە كۇتىپ مەن ءجۇرمىن. «قامال الا الماس» دەگەن قاتىندار قانشاما اسكەردى اسىراپ جاتىر. بالا-شاعا ءوز الدىنا. باسقا ءتۇستى، ولار دا كوندى. كوندىك ءبارىمىز دە، نەبىر سۇمدىقتى دا كوردىك. وھ... شىركىن دۇنيە!» سوڭعى ءسوزدى كۇلجاميلا داۋىستاپ ايتىپ جىبەردى. ۇزاڭقىراپ كەتكەن ورىنباي ارتىنا جالت قارادى.
— بايبىشە، ماعان بىردەڭە دەدىڭىز بە؟
ورىنباي سوناۋ جىلعى يت ۇلىعاندا «دانەكەرىڭە كورىنسىن» دەگەن ءسوزدى نەگە ايتتىم دەپ كۇنى بۇگىنگە دەيىن بارماعىن شاينايدى. قۇداي اۋزىنا قايدان سالىپ ەدى. حابار-وشارسىز بولدى دا كەتتى سورلى. جىل وتكەن سايىن نەمىستىڭ وعىنا ءوزى ۇستاپ بەرگەندەي بوپ ءجۇر. كۇلجاميلانىڭ ەسىندە قالعان-قالماعانىندا شارۋاسى جوق. وسى كەمپىردىڭ الدىندا ولە-ولگەنشە ايىپتى سەكىلدى. قيسىنى كەلە قالعان جەردە قالبالاقتاپ، جارباقتاپ قالاتىنى سول. سول ادەتىمەن ارتىنان شىققان داۋىسقا جالت قارادى.
— ادەتىم عوي ەزىمنىڭ. «وھ... شىركىن دۇنيە!» دەدىم. مالىڭا قاسقىر شاۋىپ قالجىراعان شىعارسىڭ بۇگىن. دەمىڭدى ال! — دەدى قامقور ۇنمەن. شالدۋ تارتقان قاسقا ەگىزدى قوس بۇيىردەن تەپكىلەپ، ورىنباي ۇيىنە قاراي كەتىپ بارا جاتتى...
تۇنىمەن ۇيقىسى كەلمەي، بەلگىسىز ءبىر ۇرەي كىرىپ، ورىنباي ەرتەسىنە بەي-جاي بوپ تۇرعان-دى. ورىستە دە سول، بويى ءبىرتۇرلى اۋىرلاي بەردى. نەگە ەكەنى بەلگىسىز، جۇرەگى لوبلىپ، اۋزىنا تىعىلدى. قورقا ما، قۋانا ما؟ نەگە ەكەنىن ءوزى دە بىلمەيدى. قاسقا ەگىزدىڭ ۇستىندە قالقايىپ وتىر، ايتەۋىر. قالعىپ كەتكەن ەكەن. قوي ءدۇر ەتە قالدى. سەلك ەتىپ قاسقا وگىزدىڭ ۇستىنەن قۇلاپ قالا جازدادى. ات بولعاندا ورەكەڭ ەندىگى جەردە جاتاتىن ەدى. قاسقا وگىز جاي عانا قوزعاي سالدى. ساسقانىنان «ءپىسمىللا، ءپىسمىللا»، — دەدى. ەشكىلەر ەدىرەيىپ قالعان، قويلار قايتادان وتقا باس قويىپتى.
ساي جاقتان ءبىر ادام كەلەدى. بۇل ماڭداعىنىڭ بىرىنە دە ۇقسامايدى. اياعىنا كوزى ءتۇستى، سۋ جاڭا بىلعارى ەتىگى بار. بەلىن قالاي بۋىنعان، كادىمگى اسكەردەن قايتىپ كەلگەندەر سەكىلدى. باس كيىمى، كويلەگى، شالبارى ءبارى سول. اسكەردەن قايتقان بولسا، جولسىزدا، ەن دالادا نەسى بار؟ اسىنعان مىلتىعى نەسى؟ نايزاسى كۇنگە شاعىلىسىپ جالت-جۇلت ەتەدى. باسىن تومەن سالبىراتىپ، نىق باسىپ كەلە جاتىر.
ورىنباي كوزى بۇلدىراپ كەتكەندەي بولدى. جەڭىنىڭ ۇشىمەن جانارىنىڭ الدىنداعى بىلشىقتى الدى. الگى جاياۋ ءتىپتى جاقىنداپ قالدى. جىلىۇشىراپ بارادى. وسى اۋىلدىڭ بالاسى — ەردەن. حابار-وشارسىز العاشقى كەتكەن ون جەتىنىڭ ءبىرى. قاسقا وگىزدەن قارعىپ ءتۇسىپ، «قۇلىنىم ەردەن-اي، امان كەلدىڭ بە»، — دەپ ۇمتىلدى. جاياۋ موينىنداعى مىلتىققا جارماستى. ورىنبايدىڭ الدىنان كەزەپ تۇرا قالدى.
— دىمىڭدى شىعارما!
ءسويتتى دە، اينالاسىنا الاق-جۇلاق قارادى. الدەنەدەن قورقاتىنداي. ءبىراق ايدالادا كىم بولسىن. ءتىرى پەندەدەن ورىنباي، ونىڭ الدىنداعى مىناۋ مىلقاۋ مال. باسقا ۇشقان قۇس تا كورىنبەيدى.
ورىنباي تۇككە تۇسىنسە بۇيىرماسىن. «قالجىڭداپ تۇر ما» دەيىن دەسە، ءتۇسى سۋىق. قالجىڭداپ تۇرعان ادامعا ۇقسامايدى.
— مەنى كوردىم دەپ ءتىرى پەندەگە تىسىڭنەن شىعارمايسىڭ. مىنا وتارىڭنان ءبىر مال بەرەسىڭ.
جايىلىپ جۇرگەن قوي-ەشكىگە قارادى دا، «اناۋ تۇرعاندى» دەپ سونادايدان كورىنگەن بورتە سەركەنى كورسەتتى.
— وسى وتاردى تۇگەل ال، ءجونىڭدى ايتشى، قاراعىم. قايدان ءجۇرسىڭ؟ باسقا بالالاردان نە حابار؟
ورىنباي ءىش تارتىپ جاقىنداي بەرىپ ەدى، سۇستى مىلتىق وزىنە قاراي قايتا كوزدەلدى. شوشىپ كەتتى، ءتۇسى ماناعىدان دا سۋىق. ەندى اتتاسا اتىپ جىبەرەتىن ءتۇرى بار. اۋزى سويلەۋگە كەلمەي، ورىنباي شالدىڭ ساقالى سەلكىلدەي بەردى.
— ورنىڭنان تاپجىلساڭ، ولەسىڭ!
شالدىڭ ەستەن تانىپ قورقىپ تۇرعانىنا كوزى جەتكەن ەردەن بورتە سەركەگە قاراي بەتتەدى. ول ماڭقيىپ باسىن كوتەرە قارسى الدى. اۋىلداعى ۇلكەن-كىشىنىڭ تۇمسىعىنان سيپاعانىنا ۇيرەنگەن بورتە مىنا بوگدە ادامنان دا سونى كۇتتى. ءبىراق ول موينىنان شاپ بەردى. سول ساتتە باسىن شايقاپ قالىپ، قاراعايداي قارۋلى مۇيىزىمەن جات ادامنىڭ قولىنداعى مىلتىقتى ۇشىرىپ ءتۇسىردى. بورتە سەركەنىڭ اشۋ شاقىرعانىنا بوگدە ادام تاس-تالقان بولدى. قوس ءمۇيىزدىڭ اراسىنان مىلتىعىن كەزەنە بەرگەندە ورىنبايدىڭ قۇلىنداعى داۋسى شىقتى.
— اتپا، ويباي، اتپا! بورتە سەركەنى اتقانشا مەنى ات!
الگىندە عانا قازىق قىپ قاعىپ كەتكەن شالى وزىنە قاراي وكپەسىن الىپ ۇشىپ كەلەدى. بوگدە ادامنىڭ ساسقانى شالدىڭ داۋسى جەر جارىپ بارادى. ول اينالاسىنا الاق-جۇلاق قارادى.
— قانشا قارا جۇرەك بولساڭ دا، اياشى انا سورلى كەمپىردى. بۇل دانەكەردىڭ سەركەسى ەدى.
«دانەكەردىڭ» دەگەن ءسوز ەردەندى شالقاسىنان تۇسىرە جازدادى. ول شەگىنىپ كەتتى. ورىنبايدىڭ اششى داۋسىنان قويلار تاعى دا ءدۇر ەتتى. ەشكىلەر ەدىرەيىپ، مىنا ەكى پەندەنىڭ اراسىندا ساۋداعا ءتۇسىپ تۇرعان بورتەگە قارايدى. بورتە جانىنا كەلگەن ورىنبايدىڭ جەڭىنەن يىسكەدى.
— ەشكىمگە كوردىم دەپ ايتسام، يمانىم بۇيىرماسىن دەپ انت بەر. باسقا ءبىر قويىندى الام، ەندەشە.
— يمانىم بۇيىرماسىن!
ەردەن شالدىڭ ءوزىن جامساتىپ كەتسەم قايتەدى دەگەن ءبىر جامان نيەت جىلت ەتتى. ءبىراق ول ىزىنە قۋعىن سالۋ عوي. ودان دا ءبىر مالىن الىپ، ازىرگە تاسالاي تۇرايىن.
مىلتىقتى قايتا ورىنباي شالعا كەزەدى دە، «يمانىم بۇيىرماسىندى» ءۇش قايتالا دەپ بۇيىردى.
— يمانىم بۇيىرماسىن! يمانىم بۇيىرماسىن! يمانىم بۇيىرماسىن!
جالت بۇرىلدى دا، قارسى الدىنداعى قارا الا قويدى جىلپ ەتكىزدى. قاسىنداعى كەپە قوزى ماڭىراپ جىبەردى. ەنەسىنىڭ باۋىرىن يىسكەپ بىر-ەكى رەت ءتۇرتىپ ەدى، ول دا اياعىن بىر-ەكى رەت سەرىپتى دە، سىلق ەتە ءتۇستى. ەردەن ولگەن قويدى يىعىنا سالىپ كەتە بەردى. ەنەسىنەن سورعالاپ اققان قاندى يىسكەگەن كەپە قوزى وتار شەتىنە دەيىن ماڭىراپ، جات جاياۋدىڭ سوڭىنان ەردى.
ورىنبايعا ەردەن قاسقىردان دا مەيىرىمسىز كورىندى. كەشە اللانىڭ قاسقىرىنان وتارىن امان الىپ قالىپ ەدى، بۇگىن مىنا ادامنىڭ قاسقىرىنان امان الىپ قالا المادى. جۇرەگى قوبالجىپ، باسى اينالىپ كەتتى. ەردەننىڭ قاي جاققا بەت العانىن دا باعدارلاي الماي قالدى.
بۇل كۇنى قويدىڭ تۇسكە قايتىپ كەلگەنىنە جۇرت اڭ-تاڭ. كۇز باسىنان بەرى كەشكە ءبىر-اق اكەلىنىپ جۇرگەن. ورىنبايدى ءۇيىنىڭ ءىشى قاسقا وگىزدىڭ ۇستىنەن ارەڭ كوتەرىپ ءتۇسىردى. ول ۇيگە كىرە قۇستى، سول قۇسقاننان مول قۇسىپ، باسىن كوتەرمەستەن جاتىپ قالدى.
... قارا الا قوي ناشەكەڭدىكى ەكەن. قوزىسى ماڭىراي بەرگەن سوڭ ناشەكەڭ ورىنبايعا كەلگەن-دى. ورىنباي ءبارىن ايتتى، يمانىمەن انت بەرگەنى ەسىنە كىرىپ تە شىققان جوق. ەن ۇلكەن كۇنا — بۇل وقيعانى جاسىرۋ سياقتى بوپ كورىندى وعان.
— شىن تانىدىڭ با؟ مۇمكىن، باسقا بىرەۋ شىعار؟
— قۇداي بىلەدى، ەردەن! كوز الدىمىزدا وسكەن بالا عوي. استاپىراللا-اي، ءپاتشاعار مۇلدە تاعى بوپ كەتىپتى.
— بۇل جاقسىلىق بولمادى. ماسقارا بولدىق. اسكەردەن قاشقان عوي ول. ال ەندى تىسىڭنەن شىعارما! بىرەۋگە ايتىپ قويعان جوقسىڭ با؟
— جوق ءارى. ءوزىمنىڭ ەس جيعانىم وسى.
— كەمپىرىڭە دە ءلام-ميم دەۋشى بولما!
— ايتسام يمانىم بۇيىرماسىن، ناشەكە!
سول كۇنى تۇستەن كەيىن كەڭسە جاق كۇبىر-كۇبىر، جىبىر-جىبىر بوپ كەتتى. ءۇش ادامنىڭ باسى قوسىلسا، كوڭىلىنە سەكەم الاتىن كۇلجاميلا ءبىر پالەنى سەزگەندەي. تاياعىن بەلىنە قىستىرىپ، كەڭسە جاققا بەتتەدى. ناشەكەڭنەن ءجون سۇراپ ەدى، ول كىسى «انشەيىن» دەدى.
— انشەيىنىڭىز نە؟ مىنا ەركەكتەر نەعىپ تۇنجىراپ ءجۇر؟
— قارتايايىن دەگەنسىز بە، بايبىشە. ازىن-اۋلاق ەركەكتىڭ باس قوسقانىن دا كورە المايسىز با؟ الدە وسى اقساق-توقساق، شال-شاقپىت ءبىزدى دە كوپسىنىپ ءجۇرسىز بە؟ اۋىل قامى، اقىلداساتىن شارۋا بولادى دا. تاعى دا استىق وتكىزۋ كەرەك. سونى قايدان تابامىز دەپ باسىمىز اڭكى-تاڭكى.
ىمىرت جابىلا تورت-بەس ەركەك سىدىقتىڭ ۇيىنە كەلدى. كۇبىر-كۇبىر ۇزاق اڭگىمەلەستى. ۇيگە ايەلىن دە كىرگىزگەن جوق. ناشەكەڭ بۇل جينالعانداردىڭ قاق ورتاسىندا.
— بۇگىن ءتۇن ول ۇيىنە سوقپاي قويمايدى.
— قايتسەك تە ۇستاۋ كەرەك.
— ويباي-اۋ، قارۋى بار عوي؟
— اڭگىمە سوندا. قارۋى بار ادامدى ۇستاۋدىڭ قيىندىعىندا بوپ تۇر، — دەدى سىدىق مۇڭلى ۇنمەن.
— ورىنبايدىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، تىم تاعى بوپ كەتكەن دەيدى. ەش نارسەدەن تايىنبايدى ول. وعى بولسا، ءبارىمىزدى جايراتۋى مۇمكىن.
— وعى بولماسا قارا الا قويدى اتىپ الا ما؟
اقىرى تاڭ اتقانشا ەردەننىڭ ءۇيىن تورۋعا كەلىستى.
— ول كەلسە ءوزى دە ىڭىردە كەلمەيدى. ەل ابدەن ۇيقىعا كەتتى-اۋ دەگەندە كەلۋى ىقتيمال.
سىدىق پەن ناشەن ۇيلەرىنە «ءبىزدى اۋىلدىقسوۆەت شاقىرىپ جاتىر ەكەن. بۇگىن كەلە الماسپىز. قونا قايتارمىز» دەدى. كۇلجاميلادان دا ات باعۋعا دەپ اكىمدى سۇراپ الدى. كولحوزدىڭ تۇندە تۇرعىزىپ الىپ جۇرگەنى ءبىر بۇل ما! كۇلجاميلا ابدەن وعان ۇيرەنگەن-دى. قايتا ءوز ۇيىنەن ءبىر ازاماتتىڭ اجەتكە جاراپ، قولقابىس ەتىپ جۇرگەنىنە شۇكىرشىلىك ەتەتىن. قاي ۋاقىتتا جۇمساسا دا باس تارتپا دەيتىن ءوزى. بىر-ەكى رەت قيقاقتاعاندا «سەن تۇگىل، مەن دانەكەردى دە سابايتىنمىن» دەپ سىباعاسىن بەرىپ العان. سودان بەرى اكىم قۇرداي جورعالايدى. كولحوز جۇمساسا دا، كۇلجاميلا جۇمساسا دا قايت جوق. بۇل بالانى الايىق دەگەن ناشەكەڭ بولاتىن. وتە جىلپىڭ. كادەگە جارايدى. ماناعى ىڭىردەگى كەلىسىم بويىنشا اكىمدى ەردەننىڭ كەلىنشەگى ۇيىقتاسىمەن اۋىز بولمەگە كىرگىزىپ جىبەرمەك. ەگەر مىلتىقتى ەردەن بوساعاعا قويسا، الا قاشاتىن وسى. اكىمگە ءبارىن تاپتىشتەپ ءتۇسىندىردى.
ەل جاتا بۇلار ەردەننىڭ ءۇيىنىڭ جانىنا كەلدى. ءشاۋ ەتە تۇسكەن يتكە اكىم ەكى جاپىراق نان تاستاپ ەدى، قويا قويدى. سىدىق پەن ناشەن وتىننىڭ قۋىسىنان ورىن سايلادى. ەگىن سۋىندا جۇرگەن قۇلجاباي مەن يمانسەرىكتى الدىرعان-دى. قۇلجاباي ەڭگەزەردەي، ءبىر ءوزى ەكى ادامدى وڭگەرىپ كەتەتىن ءىرى كىسى. يمانسەرىك تە تارامىس مىقتىنىڭ ءوزى. قۇلجاباي قورادا تۇرماق. الدىنان وتسە، ۇيگە جەتكىزبەي تارپا باس سالماقشى. يمانسەرىك تە ءۇيدىڭ جالاڭاش باتىس جاعىنداعى ۇياعا تىعىلدى. قيسىنى كەلسە، ارتىنان جارماسپاق. كۇنى بۇرىن جوسپار وسىلاي جاسالدى. اكىم لىپ ەتىپ اۋىز ۇيگە كىردى. قارسى بولمەدە جاتقان بۇكىر كەمپىر تىقىردى سەزىپ قالدى ما، «بۇل كىم-ەي»، — دەپ داۋىستادى. ونىڭ ەسىل-دەرتى جالعىز جاتقان كەلىنىنە بىرەۋ-مىرەۋ كىردى مە دەگەن كۇدىك. شاپانىن جامىلىپ اۋىز ۇيگە، ودان سىرتقا شىعىپ ەدى، ەشكىم بايقالمادى. بىر-ەكى جوتكىرىندى دە، بولمەسىنە قايتا ەندى.
تىنىشتىق. جاندى جەگەن ءزىل قارا تاس مەڭىرەۋ تىنىشتىق. ۇركەر توبەگە كەپ قالدى. اي تۋماسا دا اينالا ايقىن كورىنىپ تۇر. سىدىق بالا ۇيىقتاپ قالار ما ەكەن دەپ ابىرجىدى. ناشەن ونى «ساسپا، ساسپا، وزگە ۇيىقتاسا دا ول ۇيىقتامايدى» دەپ جۇباتتى. كۇتۋشىلەر ءۇشىن ءبىر تاڭ ەمەس، ەكى تاڭ اتاتىن ۋاقىت ءوتتى. كۇتكەندە قاشان دا وسىنداي. ۋاقىت وتپەيدى. اسىرەسە، مىناداي جاعدايدا. سىدىق بۇگىن الدە سوقپاس پا ەكەن دەپ كۇدىكتەندى.
يت ءشاۋ ەتە قالدى. كۇتىپ جاتقانداردىڭ جۇرەگى زۋ ەتە ءتۇستى. ءۇيدىڭ جانىنداعى وزەكتەن ءبىر جاياۋ كورىندى. ءتۇن بولسا دا كورىنىپ تۇر، ۇستىنە كيگەنى مانا كۇندىز ورىنباي شال سۋرەتتەگەندەي. قولىندا مىلتىق، ارقالاعانى بار. ءيتتى اقىرىن عانا وزىنە شاقىردى. جەرگە بىردەڭە لاقتىرىپ جىبەردى. يت تارپا باس سالدى دا، سالپ ەتكىزدى. لاقتىرعانى ەتكە ۇقسايدى. ەكى-ۇش كەسەكتى اۋزىنا سالعان سوڭ ءيتتىڭ ءۇنى مۇلدەم ءوشتى. ەندى قۇيرىعىن بۇلعاڭداتىپ جاياۋدىڭ ارتىنان ەردى. ول جان-جاعىنا الاق-جۇلاق قاراپ الدى. اڭدۋشىلار ويلاعانداي وتىن جاقتان كەلمەدى. قۇلجابايدىڭ ۋىسىنا تۇسپەيتىن بولدى. يمانسەرىك تە تۋ سىرتىندا ەمەس، جانىندا قىرىن قالدى. سىرتقى ەسىكتەن تىڭ تىڭدادى. جان-جاعىن تاعى بايقادى. ورىنباي شالدان ەش پالە كەلمەگەنىن ءىشى سەزگەندەي. يىعىنداعىنى اقىرىن جەرگە ءتۇسىردى دە، ەسىكتى بىلدىرمەي اشتى. جازدا ىلگەك سالمايتىن اۋىلدىڭ باياعى ادەتى ەكەن. ءوز بولمەسىنە بۇرىلدى، مىلتىقتى الا كىردى. بۇدان ارعىسى سىرتتاعىلارعا ءبيمالىم. اكىم كوز ىلگەن جوق ەدى، ءبارىن بايقاپ جاتىر. مىلتىقتىڭ ءدۇبى بۇرىشقا تىق ەتە قالدى. بۇل بولمەدە ەسىك جوق، سالقىن بولسىن دەپ جازدا داكە ۇستاپ قويعان كۇيى. اكىم جالاڭاياق مىسىقشا باسىپ بوساعاعا جاقىندادى.
— بۇ كىم؟ — دەپ ەردەننىڭ كەلىنشەگى ءۇمىت شوشىپ وياندى. ۇيدە بىرەۋدىڭ قاراڭداپ جۇرگەنىن كوردى.
— كىمسىڭ؟
ءۇمىتتىڭ داۋسى قاتتىراق شىقتى.
— مەن ەردەن! تىش-ش-ش!
— ەردەن! قايداعى؟
ءۇمىت ايقايلاپ جىبەردى. سىرتتاعىلارعا ونىڭ اۋزىن بىرەۋ باسا قويعانداي بولدى. تۇنشىققان، تالىقسىعان، جىلاۋ سەكىلدى ءۇن ەستىلدى. ەركەكتىڭ دە ەڭكىلى ەمىس-ەمىس كەلگەندەي قۇلاققا. اكىم ءدال وسى ساتتە بۇرىشتاعى مىلتىقتى لىپ بەرىپ الىپ، سىپ ەتىپ سىرتقا شىقتى. سىدىق ءۇيدىڭ بۇرىشىنان قولىن بۇلعادى. ءبارى جينالىپ تۇر ەكەن. تەرەزەگە جاقىن كەلىپ تىڭ تىڭدادى. ايەلى مەن كۇيەۋى كۇبىر-كۇبىر سويلەسىپ وتىر.
— قاشىپ كەلدىم. قارۋىممەن قاشىپ كەلدىم.
— قۇرىدىق قوي وندا. شىن سورلاتتىڭ عوي ءبىزدى.
ءۇمىتتىڭ اۋزىن ءوزى باستى ما، ەردەن باستى ما، تاعى دا تۇنشىعا جىلاعان داۋىس ەستىلدى.
— تاڭ اتىسىمەن مەنى ءبىر جەرگە تىعا تۇر.
— اپامدى وياتايىن!
ءۇمىت ورنىنان تۇرىپ ەسىككە بەتتەدى. تەرەزەگە كوزى ءتۇسىپ ەدى، قابىرعاعا جابىسىپ تۇرعان ءبىر توپ ادامدى بايقاپ قالدى بىلەم، باج ەتە ءتۇستى.
وسى كەزدە سىدىق قولىن سەرمەپ قالدى. يمانسەرىكتەن باسقاسى ۇيگە لاپ قويدى. قاراڭعىدا اپىر-توپىر. بۇرىشقا، مىلتىعىنا تۇرا ۇمتىلعان ەردەندى قۇلجاباي مەن سىدىق كوتەرىپ سوقتى. ەكى قولىن ارتىنا قايىردى. اپىر-توپىر، ءۇمىتتىڭ شىرىلداعان داۋسىنان شوشىپ ويانعان بۇكىر كەمپىر كويلەگىن كيەر-كيمەستەن جۇگىرىپ جەتكەن ەدى. وعان ءۇمىتتى بىرەۋ بايلاپ-ماتاپ الىپ كەتكەلى جاتقانداي كورىندى.
— بۇل قاي سورىم تاعى دا!
وسىدان باسقا ءسوز جوق ونىڭ اۋزىندا.
— اپا، كەشىر! مەن عوي سەنى سورلاتقان. مەن، ەردەن!
— نە دەيدى؟ قۇلىنشاعىم، ۇزىلگەن ءۇمىتىم!
بۇكىر كەمپىر بايلاۋلى جاتقان بالاسىنىڭ ۇستىنە كەلە قۇلادى. وسى كەزدە قۇلانيەكتەنىپ تاڭ دا اتىپ قالعان ەكەن. جاپ-جارىق بوپ، ءۇيدىڭ ءىشىنىڭ ءبارى كورىندى. بالاسى مەن شەشەسى وكىرە كورىسىپ جاتىر. ءۇمىت شىمىلدىعىن دال-دۇل قىلعان كۇيى توسەگىنە قۇلاپتى. جىلاپ جاتقانىن، تالىقسىپ جاتقانىن ايىرۋ قيىن، قۇر ىڭىرسيدى. سىدىق، ناشەن، قۇلجاباي، يمانسەرىك، اكىم سوستيىپ-سوستيىپ قاراپ تۇر. تۇرعان-تۇرعان جەرىندە بىرەۋ بۇلاردى شەگەلەپ تاستاعانداي.
— بوساتىندار قولىمدى. ەڭ بولماسا، اناممەن ارمانسىز كورىسەيىن. سوسىن اتىپ تاستاساڭدار دا مەيىلدەرىڭ. قايدا بارسام دا قورقىتتىڭ كورى ەكەن.
تۇرعاندار سىدىققا قارادى. سىدىق ناشەكەڭە كوز بۇردى.
— كورىسسىن مىنا سورلى كەمپىرمەن!
ءوزى دە كوزىنە جاس الدى.
— بۇل اۋىلدىڭ ادامىنان ءيتى مەيىرلى ەكەن، — دەدى ەردەن ىزىعا بۋلىعىپ.
بۇل ءسوز سىدىقتىڭ شامىنا ءتيدى. الگىندە عانا بويىن بيلەپ تۇرعان ايانىش سەزىمى الاي-دۇلەي جوق بولدى.
— ادام قۇساپ كەلسەڭ، التىننان كوپىر سالىپ قارسى الماس پا ەك؟ قاشقىن بوپ، قاسقىر قۇساپ كەلگەن وزىڭنەن كور! شىرىك نەمە!
بۇل كۇنى اۋىل قارا جامىلىپ، قاسىرەت جۇتتى. تۇسكە تامان ەردەندى قول-اياعىن بايلاعان كۇيى ءوزى وقىعان مەكتەپتىڭ ءبىر بولمەسىنە اكەپ قامادى. تەرەزەدەن سىعالاۋشىلار كوپ. ءبارى دە وعان جيىركەنە قارايتىن سەكىلدى. بالا ەكەش بالانىڭ دا بويىندا ءبىر سۋىق سەزىم بار.
— تفۋ... بۇل جاتقان ساتقىن، پرەداتەل، — دەپ بىر-ەكەۋى تۇكىرىپ تە كەتتى.
— ورىستە جۇرگەن قويدى اتىپتى.
— دانەكەر اعامنىڭ بورتە سەركەسىن اكەتپەكشى بوپتى.
ەردەن جىندانعان ادامشا ەكى-ۇش رەت اۋناپ ءتۇستى. كوزدەرى قۇتىرعان ءيتتىڭ كوزىندەي قىپ-قىزىل بوپ قانتالاپ كەتكەن. شاتىناي قاراعاندا قورىققانىنان بالالار تۇرا قاشادى. اسا ءبىر ۇرەيلى جابايى داۋىسپەن باقىرىپ جىبەردى. ءقازىر ەكى قولى بوساسا، ءوزىن-وزى جارىپ جىبەرۋگە ءازىر. نەگە ءبۇيتتى؟ سوناۋ برەستىڭ تۇبىندە دانەكەرمەن بىرگە نەگە قالمادى؟ نەگە ولمەدى تۇتقىندار لاگەرىندە؟ قايدان كەلدى قاشۋ دەگەن لاعنەت اتقىر سول ءبىر وي؟ قانداي شايتان تۇرتكەن ونى سول ءتۇنى؟
... ءيا، جاۋ العاشقىدا جانشىپ جىبەردى. كوك دىرىلدەپ، جەر سىلكىندى. بۇلاردىڭ بولىمشەسى 21-يۋن كۇنى ۇزاق جورىقتان كەلىپ، قاتتى شارشاعان ەدى. تاڭ اتا تىتىرەگەن اسپاندى كوردى. سنارياد جارىلىپ، بومبا ءتۇسىپ، اينالا الەم-تاپىراق بولدى. كوپ كەشىكپەي اتىس قالانىڭ ىشىنە كىردى. شۋلاعان بالا، جىلاعان انا. قورعان بولادى، شەكارادا جاۋدى ۇستاي الادى دەگەن اسكەرلەر باسى بىرىكپەي بەرەكەسى كەتتى. زۇلىم جاۋ دا ەسەپتى وسى ابىرجۋشىلىققا قۇرعان بولۋ كەرەك. برەست قامالى جاعىنداعى قارسىلىق جويقىن دەپ ەستىدى. جاۋ قانشا جانتالاسقانمەن، قامالدى ءالى الا الماپتى. بۇلار قامالدى وراپ، بەلوبەجسك توعايىنا قاراي شەگىنگەن ەدى. ءبىر جارىم كۇننىڭ ىشىندە دۇشپان كوپ قۇربىلارىن جوق ەتتى. بولىمشە سيرەپ قالدى. جان-جاقتان بىتىراي قاشقان اسكەرلەردىڭ باسىن اركىم بىرىكتىرىپ ءجۇر. قالىڭ ورماننىڭ ىشىندە جول ەكى ايىرىلادى. باسقالاردىڭ كەيىن شەگىنۋىنە مۇمكىندىك جاساۋ ءۇشىن جاۋدى وسى جەردە ۇستاۋ كەرەك. كىم قالادى؟ قالىڭ سەلدەي قاپتاپ كەلە جاتقان جاۋدىڭ جولىن توسۋعا كىمنىڭ ءداتى شىدايدى؟
دانەكەر «مەن قالام»، — دەدى. قاسىنداعى الەكساندر ەكەۋى «ماكسيمدى» قالىڭ بۇتانىڭ اراسىنا اپارىپ جاسىردى، كوپ گرانات الىپ قالدى.
— ەردەن! حوش! — دەدى ول قازاقشالاپ.
اۋىلدان بىرگە شىققان 17 جىگىتتىڭ ءبىر توبى قامالدىڭ ىشىنە ورنالاسقان بولىمشەدە ەدى. قالعاندارىنىڭ قايدا كەتكەنىنەن حابارى جوق. ءبىر جارىم كۇن بولدى، كوز جازىپ قالدى. بۇلار سەكىلدى ولار دا بەلورۋسسيانىڭ قالىڭ ورمانى مەن قالىڭ باتپاعىنىڭ اراسىندا جانى جانشىلا شەگىنىپ بارا ما ەكەن؟
دانەكەر دا قالىپ بارادى. ەردەن ورامالىن بۇلعاپ، كوزىنە جاس الدى. كوپ كەشىكپەي، ارتتارىنان «ماكسيمنىڭ» ساقىلداعان ءۇنى ەستىلدى. دانەكەر مەن ساشا. نەمىستىڭ اۆتوماتتارى دا ارادا شۋلاپ بەردى. اۋىق-اۋىق گراناتالار جارىلدى. ءيا، بۇل دانەكەر مەن ساشانىڭ ءالى ولمەگەندىگىنىڭ بەلگىسى. قاپتاعان جاۋ ولاردى ءقازىر-اق تاپتاپ وتە شىعادى عوي. وزدەرىنىڭ دە كۇنى بىتكەن شىعار. ءيا ءولدى، ءيا قولعا ءتۇستى دەي بەر. جوق، ۇزاپ بارادى. تاقىمداعان جاۋ جوق. ۇلكەن ءبىر توسقاۋىلعا تاپ بولعانداي. ورمان ىشىمەن جىلجي بەردى. ەكى دوس بۇلار ءۇشىن باستارىن ولىمگە تىكتى. امان با، جامان با، حابار جوق. ءتورت كۇننەن كەيىن جول ايرىعىنداعى شايقاس جايلى شەگىنگەن اسكەردىڭ اراسىنان اڭىز تارادى. قاپتاپ كەلە جاتقان جاۋدى ەكى ادام ءتورت ساعات ۇستاپتى. پۋلەمەتتىڭ ءۇنى العاشقىدا ءجيى شىعادى. كەيىننەن سيرەي باستايدى. ءسىرا، وقتارىن ۇنەمدەگەن بولسا كەرەك. جاۋدىڭ ابدەن مىسى قۇريدى. ىلگەرى جىلجي الماي قالعانىنا نەمىس كومانديرلەرى كۇيىپ-پىسەدى. كەيىن وزدەرىن ءتورت ساعات بويى بەتتەتپەگەن ەكى-اق ادام ەكەنىن بىلگەندە ءوز كوزدەرىنە وزدەرى سەنبەيدى. بۇل جەردە بۇكىل ءبىر بولىمشە بار دەپ ۇققان ەكەن ولار. وسى اڭگىمەنى سول توڭىرەكتەگى دەريەۆنيالاردان كەلگەن ازاماتتار دا تامسانا ايتقان ەدى. «ءبىر ورىس، ءبىر ناسمەن». ءبىراق ولار قازا بولدى ما، جارالانىپ قولعا ءتۇستى مە، ونى ەشكىم دايەكتەپ ايتا المادى.
كەشە ورىنباي شالدىڭ الدىندا «ول دانەكەردىڭ سەركەسى ەدى» دەگەندە كەزەپ تۇرعان مىلتىعىن كىلت توقتاتقان دا وسى وقيعا ەدى. قانى قانشا قارايسا دا، جۇرەگىنىڭ تۇكپىرىندە سول ەرلىككە دەگەن جىلۋ قاپتى. ازاپتى بولسا دا، ءالى كۇنگە دەيىن ءتىرى جۇرگەنى سونداعى توسقاۋىلدىڭ ارقاسى شىعار. نەگە عانا ءولىپ كەتپەدى سوندا، نەمىستىڭ ءبىر وعى جايراتپادى مۇنى!
تاعى دا شەگىنىس. تاعى دا قورشاۋ. اقىرى جارالانىپ قولعا ءتۇستى. حاممالسبۋرگ قالاسىنداعى تۇتقىندار لاگەرى. ەكى جىلدان استام ونداعى ازاپتى ءومىر. اقىرى قاشىپ شىقتى. ءبىراق تۇتقىندا بولعانى بەتىنە شىركەۋ بولدى. ايىپتىلار باتالونىندا جاۋعا قايتا شاپتى. شايتان تاپ سول ءتۇنى ءتۇرتتى. «نە جازىعىم بار؟ كۇشى باسىم جاۋ تۇتقىنعا الماي ەسىركەي مە. ەسىم جوقتا جارادار بوپ ءتۇستىم عوي. قاشىپ شىقتىم ودان دا. ەل دەپ، جەر دەپ، وتان دەپ. ەركىممەن تۇسسەم جۇرمەس پە ەدىم نەمىستىڭ ءبىر جالدابى بوپ. نە ءۇشىن مەن ايىپتىمىن؟ ازاپ كورگەنىم ءۇشىن بە؟» مىنە، وسى ارادا «قاش، ەڭ بولماسا قارت شەشەڭدى ءبىر كورىپ، تۋعان توپىراعىڭدى ءبىر ءسۇيىپ ول» دەدى ءبىر ارام وي. «انە ۇستالام، مىنە ۇستالام» دەپ ۇنەمى ۇرەيدىڭ استىندا ءۇش اي ءجۇرىپ ارەڭ جەتتى. ءۇش جىل نەمىستەن قورىقتى.
ءۇش اي ءوز وتانىنان قورىقتى. ادالدىق پەن ساتقىندىقتىڭ شەكاراسىن تابا الماي الاسۇردى.
نە بوپ كەتتى بۇل دۇنيە؟ قارا مەن اق، كۇن مەن ءتۇن، جاقسىلىق پەن جاماندىق ميداي ارالاسىپ، نە ەكەنىن ايىرا الماي ەسەڭگىرەگەن كەزى ەدى. ارىق دەپ اتتاعانى قۇز بوپ شىقتى، قۇلادى دا كەتتى. قۇتقارار، قولىنان تارتار ەشكىم جوق. اۋىلىم دەپ كەلگەندە اعايىنى بايلاپ-ماتاپ ۇستاپ وتىر. اناسى دا باعانا ۇيدەن كەتەردە «ءولتىردىڭ-اۋ، ەردەن، دوسقا كۇلكى، دۇشپانعا تابا قىلدىڭ، ءبىر ەمەس، مىڭ ءولتىردىڭ، باۋىزداپ كەت قولىڭنان!» دەپ ويباي سالدى. «قارتايعان انام قۇرلى قاۋقار تابىلماپتى-اۋ بويىمنان. نەمىس شىركىن شىنىمەن-اق جىگەرىمدى قۇم قىلعان با؟ جاۋدى ەنتەلەي قۋعان شاقتا جالت بەرىپپىن سورلى باسىم. «شىعاسىعا يەسى باسشى» دەگەن. كەشىرىمىڭ بولار ما ەكەن، تۋعان جەر».
قانتالاعان كوزىنە جاس تولدى. ەدەنگە تامىپ-تامىپ كەتتى. تەرەزەدە جىپىرلاعان ءبىر توپ بالا:
— جىلاپ جاتىر، جىلاپ جاتىر، — دەپ شۋ ەتە قالدى.
بارىنەن دە مىناۋ پاك كوڭىل سابيلەردىڭ تابالاعانى باتتى-اۋ جانىنا. جالبارىنا، جاساۋراپ تاعى قارادى ولارعا. «كەشىر مەنى مەيىرىمدى ۇرپاق، كەرەگىڭە جارارمىن» دەپ جاتقانداي.
سىدىق اۋدانعا تەلەفون سوعاردان بۇرىن كوپ ويلاندى. بۇكىر كەمپىردىڭ قاندى جاسى، ءبىر-اق كۇندە سۋىق سوققان گۇلدەي سولعان كادىمگى ءۇمىت، كولحوزدىڭ قايراتتى ءۇمىتى جۇرەگىنىڭ ءبىر جاعىن سىزداتسا، ءبىر جاعىن قارۋىمەن قايتىپ كەلگەن قاشقىن وسى اۋىلدىڭ ازاماتى دەگەن ازاپتى وي سىزداتتى...
— اللو، اۋداندىق قاۋىپسىزدىك ءبولىمى مە؟ سىزدەرگە ايتار جايسىز حابارىمىز بار...
التىنشى تاراۋ
ەردەننىڭ بۇل كەلىسى بۇكىل اۋىلدىڭ ساعىن سىندىردى. كۇلجاميلا بارلىق جايدى اكىمنەن ەستىگەندە بوپ-بوز بولىپ مەلشيىپ وتىرعان دا قالعان. ەكى كۇننەن سوڭ بەت-اۋزى ءار-ار جەردەن قىزارىپ، تەڭبىلدەنىپ شىعا كەلدى. اكىم شەشەسىن بۇكىر كەمپىردىڭ ۇيىنە جۇگىرەر مە ەكەن دەپ ەدى. ولاي ەتپەدى. توسەگىندە سال بولعان ادامشا سۇلق جاتتى دا قويدى. ەشكىلەر كۇلجاميلا جاتقان كۇندەرى جامىراپ كەتتى. بورتە سەركە دە كۇندە الدىنان شىعاتىن كەمپىردى ىزدەدى. اقىرى ۇيدەن تاپقانىنا قۋانعانداي الدىمەن اياعىنان، سوسىن كەۋدەسىنەن كەلىپ يىسكەدى. كۇلجاميلا سەركەنىڭ بۇل قىلىقتارىن كوزىنىڭ استىمەن سۋىق قانا بايقاپ جاتتى. مۇيىزىنەن ۇستاپ، تۇمسىعىنان سيپامادى. اياقتارىن كەزەك-كەزەك قوزعاپ، بۋىندارىن سىقىرلاتسا دا كۇلجاميلادان ەش يشارات بولمادى. سوسىن بورتە سەركە پاڭ قالپىندا جايلاپ باسىپ اۋىزعى بولمەدەگى ۇيرەنگەن ورنىنا بارىپ جاتتى. ەكى كۇن ەشكىلەردى اكىمنىڭ ءوزى ساۋدى. شەشەسى نە پىسىرگەن ءسۇتتى، نە قايناتقان شايدى ىشپەدى. ءتىل-اۋزى بايلانعان ادامشا ءۇن-تۇن جوق جاتتى دا قويدى. اكىم جامان قورىقتى، اۋىلدا پەرى قاعىپتى دەگەن اۋرۋدى جۇرت ءجيى ايتۋشى ەدى، وزىنشە سول ما دەپ ويلادى.
بەسىنشى كۇن دەگەندە كۇلجاميلا ورنىنان ارەڭ تۇردى. اكىم بۇل ۇيگە كەلگەلى ونىڭ مۇنداي كۇيدە بولعانىن كورگەن ەمەس. تىپتەن بۇكىرەيىپ كەتكەن سەكىلدى. بۇرىن تىك ءجۇرۋشى ەدى. «مال يەسىنە تارتادى» دەمەكشى، بورتە سەركە دە پاندىقتى وسى كىسىدەن ۇيرەنگەندەي كورىنەتىن اكىمگە. بەتىندەگى قىزىل تەڭبىل ەندى كوگەرە باستادى. كادىمگى كولباقانىڭ تەرىسى قۇساپ كۇلدىرەپ كەتتى. نەشە كۇنگى سۇلىق جاتىس بارىنەن دە وسى كىسىنىڭ ىشىندەگى بار وتتى، تەنتەك كەمپىر اتاندىرىپ جۇرگەن وتتى ءسوندىرىپ كەتكەندەي. اۋىلدى ارالاپ قىدىرىپ كەتەتىن ادەتى دە ساپ تىيىلدى. سىرتقا شىقسا، بەتىنەن باساتىن جاسىقتىق پايدا بولعانداي. وجەت كەمپىردەن گورى بەيشارا، بايعۇس، جاسىق كەمپىرگە ۇقساپ بارا ما، قالاي؟
اكىم عانا ەمەس، ونىڭ اۋىق-اۋىق تەڭىزدەي تۋلاپ، بۋىرقانىپ تۇرۋىن بۇكىل اۋىل ساعىندى. ناشەن مەن سىدىق تا كۇلجاميلانى كوپتەن كورگەن جوق. اندا-ساندا كەلىپ توقىمدارىن قاعىپ كەتۋشى ەدى. ناسىبايى تاۋسىلعاندا ناسىباي اتاتىن كەمپىر-شالداردى دا بىرىنە-بىرىن سوعىپ الاتىن. نەگە ەكەنى بەلگىسىز، وسى كىسىنىڭ تەنتەكتىگى وزىنە دە ۇيلەسىپ، وزگەنى دە ءبىر سەرگىتىپ تاستايتىنداي تەنتەكتىك ەدى. ءابدىنىڭ وقيعاسىنان كەيىن كەلىنشەكتەردىڭ دە سىباعاسىن بەرىپ ءجۇردى.
— قاعىنعان قارلار! شال-شاقپىتتىڭ، اقساق-توقساقتىڭ قۇرعان توزاعىنا ءتۇسىپ قالىپ جۇرمەڭدەر. ەرتەڭ قول-اياعى بالعاداي بوپ جىگىتتەرىڭ كەلگەندە مىنالارعا كوڭىلىمىز كەتىپتى-اۋ دەپ ءجۇزى قارا بولاسىڭدار!
— اپكە، اپكە! ءسىز تۇرعاندا ءبىز ەشكىمگە جۋي الماسپىز، — دەپ ءماز بولاتىن ولار.
اۋداننان كەلگەن ءالىمجان وكىلدى بىلتىر ءبىر ەمەس، ەكى رەت قاتىرعانىن بۇل اۋىلدىڭ ءبارى بىلەدى. ءبىر كۇنى ءىشى پىسىپ، كەشكە قاراي وراقشىلاردىڭ الدىنان شىققان. ءبىر-بىر ارقا وتىنى بار ايەلدەر الىستان قاراعاندا تۇيەدەي ءتىزىلىپ كەلە جاتتى. «ءبىر داننەن تارتىپ قۇمىرسقا دا قىستىق ازىق جينايدى» دەمەكشى، وسىلايشا ارقالاپ تاسىپ، ايەلدەر دە قىستىق وتىنىن الادى. كەيدە كۇلجاميلانىڭ ولارعا قاتتى جانى اشيدى. ءارى كولحوزدىڭ وراعىن ورادى، ءارى وتىنىن جيناپ ۇلگەرەدى. مىنە، سول مەحناتتىڭ مول جۇگىن ارقالاعان ايەلدەر كۇن ۇياسىنا كىرە قازداي ءتىزىلىپ كەلە جاتتى. وتىندارىنىڭ اراسىندا، ارينە، بىردى-ەكى كيلو بيداي دا بار. وراقشىلاردىڭ الدى كۇلجاميلا تۇرعان بەلەڭگە ىلىنە بەرگەندە سول جاقتاعى وزەكتەن تورى اتقا مىنگەن ءالىمجان وكىل شىعا كەلدى. يىعىندا سارجاسى بار ەسەپشى بالاعا «قاتىنداردى توقتات، تىنتەمىز! ارقالارىنداعى وتىن ەمەس، ۇرلىق بيداي»، — دەدى. ايەلدەردىڭ جۇرەگى زۋ ەتە قالدى.
— ەي، وكىل! سەن نەگە ويتەسىڭ؟ — دەپ ساڭق ەتتى كۇلجاميلا، — ەلگە جانىڭ اشيتىن شولاق ەتەكسىڭ بە، الدە اسپاننان ءتۇستىم دەپ جۇرگەن بىرەۋمىسىڭ؟ تىنتكەنىڭ نە؟ سەنىڭ الدىنداعى ارقا ەتى ارشا، بورباي ەتى بورشا بوپ جۇرگەن كولحوزشى ما، جوق الدە، ارەستان با؟
تورى اتتىڭ شاۋجايىنان ۇستاپ الىپ، كۇلجەكەڭ ال وكىلدىڭ سىباعاسىن بەردى دەيسىڭ.
— ءتىنت، مىنا مەنى دە. مەنىڭ دە ۇرلىعىم بار شىعار. باسى اۋىرماعاننىڭ قۇدايمەن ءىسى جوق. «قوياندى كورىپ، قالجاسىنان ءتۇڭىل» دەمەكشى، سەندەي وكىلدەن بۇل حالىق نە وپا تابادى ەي؟ وڭشەڭ جەسىردىڭ وتىنىن تۇرتكىلەگەنشە، اۋليە بولساڭ توقتاتشى انا سوعىستى، سويلەسشى انا قۇدايمەن، ءبارىمىزدى قاسىرەتتىڭ قۇرىعىمەن قىلعىندىرعان!
شاۋجايىنا جارماسا كەتكەن تەنتەك كەمپىردىڭ ايقايىنان وكىل-ەكەڭ قۇتىلعانشا، جيىرما-وتىز وراقشى وزەككە ءتۇسىپ، جىم-جىلاس جوق بولدى. ىمىرت جابىلىپ، قاراڭعى ءتۇستى. اۋىلدان جىلتىلداعان وتتار انىق كورىندى. وكىل ءوز بەتىمەن، كۇلجاميلا ءوز بەتىمەن كەتە باردى. ەرتەسىنە ايەلدەر كۇلجاميلاعا العىستى جاۋدىردى دەيسىڭ.
— ءاي، ايۋ اپكەم، اقىماق وكىلدى تاۋبەسىنە ءبىر كەلتىردى-اۋ!
كەزدەسكەن سايىن ايەلدەر «اپكە، اپكە! ايتىڭىزشى، نە دەپ سىبادىڭىز وكىلدى؟» — دەپ كۇلجاميلانىڭ اڭگىمەسىن ىشەك-سىلەلەرى قاتا تىڭدايتىن.
— ونى قويشى. ءالىمجان وكىلدى قۇدايىم مەنىڭ الدىما تاعى ءبىر مىقتاپ اكەلدى عوي.
— ءيا، ءيا... ايتپاقشى، سونى ايتىڭىزشى!
— ەل جاتىسىمەن جۇرەگىم لوبلىپ، ءبىرتۇرلى جاتا المادىم. ادەتتە ۇستايتىن جىنىمنىڭ ءبىرى شىعار دەپ قويعام. دەنەم قىزىپ، كوز الدىما الدەنە ەلەستەي بەردى. جىنداناتىن شىعارمىن دەدىم ىشىمنەن. ءتىپتى كوز ىلە الاتىن ەمەسپىن. كيىندىم دە، بەلىمدى تاس بۋىپ دالاعا شىقتىم. جۇرت شىرت ۇيقىدا. اۋىلدىڭ يتتەرى دە جالقاۋلانا ءار-ار جەردەن ماڭق-ماڭق ەتەدى. ەسىكتىڭ الدىندا ارلى-بەرلى ءجۇردىم دە قويدىم. بىتىرگەن تۇك تە جوق، بارلىق ءۇيدى كوزىممەن، كوڭىلىممەن تۇگەندەپ تۇرمىن. بالالار، ازاماتتار ەسىمە ءتۇسىپ، كوڭىل قۇرعىر دا قۇلازي بەردى. ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىنا دەيىن باسىلمايتىن ولاردىڭ شۋىلىن، كۇلكىسىن ساعىنعاندايمىن. كوزىمە جاس تا كەلىپ قالدى. اۋىلدىڭ ءۇستىن مەنىڭ كوڭىلىمنەن دە كۇڭگىرت بىردەڭە باسىپ تۇرعانداي. بىرەسە توپ-توبىمەن اسكەرشە كيىنگەن ازاماتتار كەلىپ قالعان سياقتى بولادى. ءسويتىپ تۇرعاندا كوزىم مۇقاتايدىڭ ءۇي جاعىنا ءتۇستى. اسكەرگە كەتەردە «ايت، دۆا، ايت، دۆا» دەپ كۇلدىرگەنى، قاراعىمنىڭ جايساڭدىعى ەسىمە ءتۇستى. ەكى كوزىمە ەرىك بەردىم. ايەلى اسىلجان توسەكتە دوڭبەكشىپ، ءۇيىقتاي الماي جاتقان سياقتى بولادى. اتاسىنىڭ قايتىس بولعانى ەسىمە ءتۇستى. اتانى كەلىن كۇتسە، اسىلجانداي-اق كۇتسىن دەيمىن. سال بولىپ جاتىپ قالعان شالدى بالاسىنداي ماپەلەپ قانداي كۇتتى. سول ىقىلاسى ءۇشىن عانا قۇدايىم مۇقاتايدى اسكەردەن امان كەلتىرەتىن-اق ءجونى بار. ەكى-ۇش كۇن بۇرىن عانا كورىپ ەم ءوزىن. اق شاباقتاي تۋلاپ، جار قوينىندا جاتاتىن-اق كەزى ەكەن. ءوزى دە قىزىل شىرايلىنىڭ ادەمىسى عوي. رەنجىگەنىن كورمەيسىڭ، كۇلەدى دە جۇرەدى. العاشقى كەتكەن 17ء-نىڭ ەكەۋى عانا ايەلدى ەدى عوي. مۇقاتاي مەن ەردەن عانا. كۇيەۋلەرى دانەكەرىممەن بىرگە كەتكەندىكتەن بە، اسىلجان مەن ءۇمىت ءوز كەلىنىمدەي ىستىق كورىنەتىن ماعان. نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن، مۇقاتايدىڭ ءۇيىنىڭ توڭىرەگىنە ويىم ۇزاق ايالدادى. الدەن ۋاقىتتا اتتىڭ ءدۇبىرى ەستىلدى. اي تۋىپ، ەداۋىر كوتەرىلىپ قالعان. ءبارى سايراپ كورىنىپ تۇر. تاني كەتتىم، الگى وكىل، پالە ءالىمجان. كولدى اينالىپ ەتتى دە، تۋرا اسىلجاننىڭ ۇيىنە تارتتى. بايلاۋلى تىنىش جاتقان سيىردى قامشىمەن ءبىر پەردى. سيىر باس ءجىبىن ءۇزىپ تۇرىپ كەتتى. مىنانى جىن ۇرعان با دەيمىن ىشىمنەن. الدە وكىل بولىپ كورمەي، سونىڭ بۋىن كوتەرە الماي جۇرگەن بىرەۋ مە؟ شىعىس جاقتاعى تاساعا اتىن بايلادى دا، ۇيگە بەتتەدى. جۇرەگىم زۋ ەتە قالدى. مىنا قاردى قۇداي توبەسىنەن ۇرعان ەكەن دەدىم. اسىلجان بۇزىلسا، بۇل دۇنيەدە ادال قاتىن قالماس. و... قۋ سوعىس، ونىڭ دا كوزىن قارايتىپ، ەسىنەن العان ەكەنسىڭ عوي. قاتىن كەل دەمەسە، ءتۇننىڭ بۇل ۋاعىندا نەسى بار وكىلدىڭ؟ قوينىما بىرەۋ مۇز تاستاپ جىبەرگەندەي سەلك ەتە قالدىم. شابىنعان بۋراداي وز-وزىمنەن زىركىلدەپ قويا بەرمەسىم بار ما! جۇگىرىپ كەلەم. ەكەۋىن دە شايناپ تاستاۋعا بارمىن. قايدان ىلىنگەنىن بىلمەيمىن، قولىما اعاش كوسەۋ ءتۇسىپتى. وسى ايقاستى كۇتكەندەي ءوزىمنىڭ دە ىڭىردەن شىرت بۋىنعانىمدى قايتەرسىڭ. انا يت ۇيگە كىرىپ كەتتى. «كەشىكتىم-اۋ، كەشىكتىم-اۋ!» دەپ ۇشىپ كەلەمىن. ايقايلايىن دەسەم ءۇنىم شىقپايدى. الىپ-ۇشىپ ءىلىندىم-اۋ ءۇيدىڭ شەتىنە.
— كەت، ءيتتىڭ بالاسى. ادام با دەپ جۇرسەم، ادام كەيپىندەگى اڭ ەكەنسىڭ عوي.
اسىلجاننىڭ وسى سوزدەرىن قۇلاعىم انىق ەستىدى. دارمەنسىز بوزتورعاي ەڭ سوڭعى كۇشىن جيناپ، ءابجىلاننىڭ الدىندا شىر-شىر ەتكەندەي بولدى. بۋلىعىپ، ءۇنى كەكتەنىپ شىعادى.
تەرەزە شىلدىر ەتە قالدى. پەرىنىڭ قىزىنداي بوپ اسىلجان كويلەكشەڭ سىرتقا توپ ەتە ءتۇستى. اياعى جالاڭاياق.
ەمپەڭدەپ كەلە جاتقان مەنى كورىپ، بار داۋسىمەن ايقايلاپ باس سالدى. بۇكىل اۋىلدى باسىنا كوتەرە جىلادى. ەڭكىلدەپ سويلەي المايدى.
— كۇنىم اپا-اۋ، نەتكەن قورلىق...
وسى سوزدەردى ءۇزىپ-ۇزىپ ارەڭ ايتتى. اياعىن اينەك كەسىپ كەتىپتى. دالاداي قان. مەن كولدەنەڭ جاتقان كۇرەكتىڭ سابىمەن ەسىكتى سىرتىنان تىرەي قويدىم. وكىل-ەكەم بىر-ەكى رەت يتەرىپ اشا المادى. تۇندە شىققان ايەلدىڭ اششى داۋسىنان كوپ ادام ويانىپ كەتىپتى. جينالىپ قالدى. وكىل-ەكەڭ مۇنى كۇتپەسە كەرەك. ساسقانىنان اسىلجان قارعىپ تۇسكەن تەرەزەدەن ول دا قارعىپ شىقتى.
— جاستىق قوي، جاستىق! — دەپ ىرجالاڭدايدى.
— ءما، ساعان جاستىق! — دەپ قولىمداعى كوسەۋمەن باستان قالاي پەرىپ جىبەرگەنىمدى ءوزىم دە بىلمەيمىن. تۇتىگىپ سويلەي الا جونەلدىم.
— ەي، ۇرلىقشى ۇستايتىن، قاتىنداردى تىنتەتىن نەمە ەمەس پە ەڭ، ناعىز ۇرى ءوزىڭ بولىپ شىقتىڭ عوي دەيمىن. ۇرى بولعاندا دا ەڭ سۇرقياسى. جانە قولعا ءتۇستىڭ. ادال اردان دامەڭ بار، ءا! سەندەيلەردەن نەمىستىڭ وعى دا جيىركەنەر تەگى.
ءوزىمدى-وزىم ۇمىتىپ كەتىپپىن. انشەيىندەگى جىندى كۇلجاميلا كەتتى دەيسىڭ. ءتۇن ەكەنىندە، اۋىلدىڭ ۇيىقتاپ جاتقانىندا شارۋام جوق. ىڭىردەن باستالعان قۇرىسىم ءبىر جازىلدى-اۋ شىركىن!
— قىرمان باسىندا قيقالاڭداپ جۇرەتىن ەسەك دامە ەركەكتەردىڭ بىرەۋى شىعار دەگەم دە قويعام. الباستىداي ارسالاڭداپ ۇيگە كەلەدى دەپ كىم ويلاعان.
وزىنە-وزى كەلىپ، جينالعان جۇرت الدىندا اسىلجان وسىلاي اقتالىپ جاتتى. بەتىنەن ءسۇيىپ ۇيىنە اكەتتىم. كوڭىلى قايتا بوساپ، ۇزاق ۋاقىت قۇشاعىنان بوساتپاي قويدى. كورگەن زابىردەن جانىمىز جانشىلىپ، تاعدىرعا ەكەۋمىز قوسىلىپ شاعىندىق.
— جو...جوق، ار جاعىن، الگى رايكومعا بارعانىڭىزدى ايتىڭىزشى!
...قاسقىر شاپقان قويداي دۇرلىگىم باسىلسا شە. بىردەڭەم تىرباعانداي كۇنى بويى بۋلىقتىم دا ءجۇردىم. سول كۇننىڭ كەشىنە متس-كە رايكوم كەلدى دەگەن حابار ءتيدى قۇلاعىما. ءۇيدى اكىمگە تاستاپ، كۇلجەكەڭ تارتتى دا وتىردى. قانشا ايتقانمەن اۋداننان كەلگەن وكىل عوي، اۋىلداعىلار باتىپ ءالىمجانعا ەشتەڭە ايتا الماس دەپ ويلادىم. ونىڭ باسىنىپ، قورازدانىپ جۇرگەنى دە سول اۋداننان كەلدىم دەيتىن شىعار.
ءوزىم جاياۋ، قان سورپام شىعىپ متس-كە ارەڭ جەتتىم. جينالىس وتكىزدى مە، ۇزاق كۇتتىم. سىلانىپ قالعان ءبىر قاتىن «بايبىشە، ەرتەڭ كەلىڭىز، بۇگىن شارشادى ول كىسى»، — دەيدى. «شارشاماي ءبىزدىڭ شەكەمىز قىزىپ ءجۇر عوي دەيسىڭ بە»، — دەپ مەن دە بولمادىم. ەل شىعىپ بولدى-اۋ دەگەن ساتتە الگى قايميعان قاتىننىڭ كەس-كەستەگەنىنە قاراماستان، كىردىم دە كەتتىم. قاسىندا ءبىر ورىسى بار، الگى وسى ءوزىمىزدىڭ اۋىلعا كەلە بەرەتىن كومباين، تراكتوردىڭ قوجاسى. شاشى كىرپىدەي تىكىرەيگەن، ەگدەلەۋ كەلگەن قازاق وتىر. ءداۋ دە بولسا ىزدەگەنىم سەن شىعارسىڭ دەدىم. كوزى شۇڭىرەيىڭكىرەپ كەتىپتى. شارشادى دەسە شارشاعانداي. وندا مەنىڭ شارۋام قانشا، جانىم كۇيىپ كەلىپ وتىرعان اداممىن. ىشىمدە الاسۇرىپ ارىستاننىڭ بالاسى جاتقانداي ءتۇرىم دە كىسى شوشىرلىق بولسا كەرەك.
— رايكوم قايسىسىڭ؟ — دەدىم اماندىق جوق، ساۋلىق جوق.
ەكەۋى دە ماعان ءارى تاندانا، ءارى ۇركە قارادى.
— كىرۋگە بولمايدى دەسەم، مىنا كەمپىر كيمەلەپ كەتىپ قالدى. ءوزىنىڭ ەسى دۇرىس ەمەس-اۋ دەيمىن، — دەدى الگى قىلميعان قاتىن مەنى قۋا كىرىپ.
— قىلميماي ارمان ارى! مەنىڭ شارۋام سەندە ەمەس، رايكومدا.
— ءيا، بايبىشە، تۇندەلەتىپ جاي ءجۇرسىز بە؟ — دەدى تىكىرەيگەن شاشتى قازاعىم.
— مەن بىلسەم، بۇل كىسى «العاباستان» بولۋ كەرەك.
مۇنى ايتقان ورىسىم قازاقشا جىلميدى. «مەنى قايدان بىلەسىڭ» دەگەن كىسىشە ادىرايا ءبىر قارادىم دا، رايكومعا بولعان جايدىڭ ءبارىن سول قالپىندا جىپكە تىزگەندەي عىپ ايتىپ بەردىم. ءسوزىمنىڭ ارتىن تىڭداۋعا ءداتى شىدامادى ما، ول سۇپ-سۇر بولىپ ورنىنان تۇرىپ كەتتى. قولىن ارتىنا ۇستاپ، ارلى-بەرلى ءجۇردى دە قويدى، قاباعى ءبىر ءتۇيىلىپ، ءبىر اشىلدى. باس بارماعى اۋزىندا.
— «جاۋ جاعادان العاندا، ءبورى ەتەكتەن» دەپ... وسىنداي اقىماقتاردى اۋىلعا وكىل عىپ قالاي جىبەرەسىڭدەر؟
رايكومىم بىرەۋ جاعىنان سالىپ جىبەرگەندەي كوزى شاتىناپ جالت قارادى. بايقايمىن، ماعان دەگەن ءزىلى جوق. ءبىراق ءوزى وزەگى ورتەنە باستاعانداي قاپ-قارا بوپ تۇتىگىپ كەتىپتى. وزىمە دۇرسە قويا بەرەر مە ەكەن دەپ ەم، جوق:
— دۇرىس ىستەگەنسىز، بايبىشە! ونداي ۇياتسىزعا سول كەرەك، — دەدى.
— ءوز كەلىنىڭىز بە ەدى؟
ءبىر ايەل داۋسى سىڭعىر ەتە قالدى. بايقايمىن، الگى قىلميعان قاتىنىم باستان-اياق ارتىمدا تىڭداپ تۇرىپتى.
— وزگەنىكى بولسا، وكىل اتاۋلىنىڭ استىندا جاتا بەرسىن دەپ پە ەڭ؟
قازاقشا بىلەتىن ورىسىم الگى قاتىندى الا كوزىمەن اتىپ جىبەردى. سول-اق ەكەن، ول سۇتكە تيگەن كۇشىكتەي سۇمىرەيىپ بولمەدەن شىعا جونەلدى.
— بايبىشە! ۋاقىت دەپ ۋاقىتقا جابامىز عوي. بۇل ادام قىزىق ءوزى. ءبىر تۇنگى تويعان استىڭ دا، ءبىر اياق كوجەنىڭ دە بۋىن كوتەرە المايتىن تايىزدار تابىلادى. بىرەۋ تويىپ سەكىرەدى، بىرەۋ توڭىپ سەكىرەدى... وسىنداي انالاردان اينالعاي دا. وسىنداي ايباتتار قوسىلىپ قوي، اپا، كەشەگى وڭمەڭدەگەن جاۋدى وكشەلەپ قۋىپ بارا جاتقانىمىز. فاشيستەر دا تالاي ارۋدى زارلاتتى... جاقسى كۇن جاقىن، اپا. «كۇن كوتەرىلگەندە ءتۇن ارتىن قىسادى» دەمەكشى، ءالى-اق ءبارى ورنىنا كەلەر. كوزدىڭ جاسى دا تىيىلار. ءتۇن جامىلىپ شىعاتىن قانى ساسىق قاندالالار بار عوي. سول عوي ول. ءوزىڭىز دە مىجىپ جىبەرىپسىز...
جۇزىنە ءسال كۇلكى ءۇيىرىلدى. ەزۋى جيىرىلعاندا التىننان سالعان ەكى ءتىسى كورىندى. مەنى عانا ەمەس، ءوزىن دە جۇباتىپ تۇرعان سەكىلدى. بارماعىن تىستەپ، ارلى-بەرلى جۇرگەندەگى كەۋدەسىن كەرنەگەن ويلارى بولۋ كەرەك. توكتى دەيسىڭ، توكتى دەيسىڭ، ءتىپتى شەشەن ەكەن شىركىن. تەگىن ادام رايكوم بولا ما!
— بۇل كىسىنىڭ بالاسى كەلگەندە سويايىن دەپ جۇرگەن ءداۋ سەركەسى بار!
ورىس ماعان قاراپ جىميىپ كۇلدى. ءبىزدىڭ بورتەنى بۇل قايدان بىلەدى دەپ اڭ-تاڭمىن.
— اۋىلىڭىزعا بارعاندا كورگەم. ەستىگەم.
ءبىز دالاعا شىققاندا ەسىك الدىندا ەكى ات بايلاۋلى تۇر ەكەن.
— اپا، اۋىلىڭىزعا قالاي قايتاسىز؟ — دەدى رايكوم.
— جاياۋ قايتام.
— جوق، بولمايدى! مىنا تۇندە...
الگى ورىسپەن ەكەۋى ءوزارا بىردەڭە دەدى دە: «كەلىڭىز، مىناعان ءمىنىڭىز»، — دەپ ءبىر اتتى شەشە باستادى. الگى قىلميعان قاتىندى ەكىنشى اتقا وتىرعىزدى.
— مىنا كىسىنى اپارىپ تاستاپ، تەز قايتىپ كەلە قويىڭىز.
— راحمەت، قاراعىم. مىڭ جاسا! ابىرويلى بول!
استىمداعى سۋ توگىلمەس جورعانىڭ ءوزى ەكەن. رايكوم جامان ات مىنە مە. كوك ءيىرىمنىڭ سۋىنان وتە-اق شايقالتسىن كەلىپ. بايقايمىن، قىلميعان قاتىن امالسىزدىڭ كۇنىنەن ارەڭ كەلەدى. ءيتتىڭ اتقا وتىرىسى دا وتىرىس ەمەس. ەردىڭ باسىنان ۇستاپ الىپ قوپاڭ-قوپاڭ ەتەدى. «ە... بوكسەڭ ەردى كوپ يىسكەپ كورمەگەن بيكەشىم ەكەنسىڭ عوي» دەدىم ىشىمنەن. قاراڭعىعا كوز ۇيرەنگەن سوڭ اينالانىڭ ءبارى كورىندى. قانداي شايتاننىڭ تۇرتكەنىن قايدام. ماناتى ەسىك الدىنان كەسە-كولدەنەڭ جىبەرمەگەنىنىڭ ءوشىن ءبىر قايتارايىن دەگەن وي ساپ ەتە ءتۇستى. ءوزى ەندى مەنىمەن سويلەسكىسى كەپ قيپاقتاپ كەلەدى. «جامان كەمپىردىڭ ونەرىن كورسىن بۇل سىلقىم» دەدىم. استىمداعى جورعانىڭ باسىن تەجەڭكىرەي بەردىم دە، قىلميعان قاتىندى العا سالدىم. تاقىمىمدى قىمتاڭقىراپ «ءويت» دەپ قالىپ ەم، ەكى ات الا جونەلدى. قاتىننىڭ استىنداعى اتتى ساۋىردان تارتىپ-تارتىپ جىبەردىم. شۋ قارا قۇيرىق شاۋىپ بەرسىن. ءوزىم دە جورعانىڭ باسىن قويا بەردىم. وي، شىركىن-اي، اعىزدى-اۋ. الدىمىزدان سوققان سامال گۋ-گۋ ەتەدى. الگى قاتىننان كوز جازباي كەلە جاتقام، بوكسەسى بىرەسە ولاي، بىرەسە بۇلاي بۇلتاق-بۇلتاق ەتەدى. اۋىپ ءتۇسىپ قالار ما ەكەن دەپ قورقا باستادىم. «ءولدىم، ءولدىم، شاپپاڭىز» دەپ ايقايلاپ كەلەدى. قولىندا تىزگىنى عانا، شىلبىرىن ءتۇسىرىپ الىپتى. ات ءسۇرىندى ءبىتتى، قۇلاپ جاتىر. جورعانىڭ باسىن تەز تەجەي قويدىم. الگى قاتىن قويقالاقتاپ-قويقالاقتاپ بارىپ ارەڭ توقتادى. كادىمگى سۋ قۇيعان مەس سەكىلدى بۇلعاقتايدى. ىشەگىم قاتىپ ساقىلداپ كۇلىپ كەلەم. كوپتەن راحاتتانىپ كۇلگەنىم وسى شىعار. نە جىن ءتۇرتىپ، قاي پەرىنىڭ جەلىكتىرگەنىن قايدام. بىرەۋدىڭ زارە-قۇتىنىڭ قالماي قورىققانىندا شارۋام جوق، ءوزىم ءمازبىن. انشەيىندە قايقايىپ جانعا سالەم بەرگىسى كەلمەيتىن قاتىننىڭ جانى مۇرنىنىڭ ۇشىنا ءبىر كەلدى. سوعان ءمازبىن.
— قۇلاپ قالسام قايتەسىز؟ — دەدى ول ەسىن جيعان سوڭ.
ماناعى كەڭسەدەگىدەي كەربەز ەمەس. سىنىپ قاپتى باتىرىڭ.
جالبا-جۇلبا كەمپىر تەگىن ەمەس ەكەنىن ءبىلدى-اۋ دەيمىن.
ماعان دا كەرەگى سول.
اۋىل ايەلى بولعان سوڭ اتقا جۇرە المايدى دەپ ويلاماسا كەرەك رايكوم.
— اپا، مەن قالاي قايتام؟
ۇنىندە ءدىرىل، قورقىنىش بار. ءبىر جاعىنان اياپ تا كەتتىم. بۇل بيشارا دا شەكەسىنىڭ قاي قىزعاندىعىنان كەلە جاتىر دەيسىڭ. سول ەكى ورتادا اۋىلعا دا كەلدىك. اكىمدى توسەگىنەن تۇرعىزىپ، قىلميعان قاتىندى ءوزىم كەلگەن جورعاعا مىنگىزدىم دە، اكىمدى ونىڭ اتىنا وتىرعىزدىم. «اپارىپ سال، تاڭەرتەڭ جاياۋ كەلەرسىڭ» دەپ تاپسىردىم.
— وسى اۋىلداعى اتىشۋلى كۇلجاميلا دەگەن تەنتەك كەمپىر مەن بولام. ءوزىڭ دە ەندى ۇمىتپايتىن شىعارسىڭ، — دەپ كۇلدىم. — جولىڭ بولسىن. رايكومگە راحمەت دە!
ءسويتىپ، «ايدى اسپانعا ءبىر-اق شىعاردىم» دەگەن ەكەن ءبىر اۋمەسەر. سول ايتپاقشى، ءالىمجان وكىلدىڭ الەگىنەن بىرەۋدىڭ قاتىنىن ءولتىرىپ الا جازداعانىم بار. ايتپاقشى، ەكى كۇننەن سوڭ اياقاستى ءالىمجاننىڭ كوزى قۇرىدى. مەنىڭ اڭگىمەمدى تىڭداعاندا رايكوم قاتتى رەنجىپ ەدى. جوق قىلدى، ايتەۋىر... اسىلجاننىڭ نامىسىن قورعايمىن دەپ بۇل اپكەلەرىڭ ءسويتىپ رايكومنىڭ دە الدىن كورگەن... ويناماڭدار مەنىمەن...
اۋىل ايەلدەرى كۇلجاميلا وسى وقيعانى قانشا قايتالاپ ايتسا دا تىڭداۋدان جالىقپاۋشى ەدى. تەنتەك كەمپىردىڭ ءوزى دە كوڭىلدەنىپ، راحاتتانىپ قالاتىن.
مىنە، سول جۇرتتىڭ ءبارىن ءماز عىپ نەمەسە ەكى اياعىن ءبىر ەتىككە تىعىپ جۇرەتىن كۇلجاميلا كورىنبەي كەتتى. ۇيىندە وتىرىپ جۇدەپ بارادى. ەردەن ۇستالعاننان بەرى وسىنداي كۇيگە دۋشار بولدى. تىم-تىرىس حابارسىز بولعانىنىڭ ءوزى جاقسى ەدى عوي. بالامنىڭ اسكەردە ەكەنىن مىندەت قىپ، كوكىرەگىمدى توبەلەپ مەن جۇرگەندە، ەردەن قۇساپ قاشىپ-بۇعىپ ول جۇرسە. ءتىرى ماسقارا سول عوي. ەردەن سورلى جەردىڭ ۇستىمەن كەلىپ، استىمەن كەتتى! نە بولدى؟ ولمەلى شەشەسى مەن جارىن دا ولمەشى حالدە قالدىردى. قۇداي-اۋ، تاۋبە، قاتىن الماي كەتكەنىنە شۇكىر. بالاڭ قاشقىن دەپ كەلىنىم بەتىمە كۇندە قارا كۇيە جاعىپ وتىرسا، مەن وعان شىداي الماسپىن، جارىلىپ ولەرمىن. ويپىرم-اي، شىنىمەن-اق ەردەن قۇساپ ءجۇزى قارا بوپ ءجۇر مە ەكەن... الدە تۇتقىنعا ءتۇسىپ تەپكىشەكتى تەۋىپ ءجۇر مە؟ ول دا ءقايبىر جاقسى دەيسىڭ. جازعان قۇداي-اۋ، سورىما ەل شەتىنە، جاۋ وتىنە اپارىپ قويارمىسىڭ. تارپا باس سالعاندا ەسى اۋىپ قالدى عوي، ۇرىس كورمەگەن بەيباقتار. كىم بىلەدى، بىردەن جەتەسىنەن قيىپ جەر جاستاندىردى ما؟ ماسقارا بوپ ەلگە قاشىپ كەلگەننەن سونىسى دا ءجون شىعار...
جو، جوق، استاپىراللا، نە دەپ تۇرمىن. ءبىر كورىپ ولسەم ارمانسىزبىن دەۋشى مە ەم، قاشىپ كەلسە كورەم عوي. نە دەيدى، بۇ قۇداي جامان ويدى باسىما قايدان تىقپالايدى، جارالانىپ كەلسە، ەكى قول، ەكى اياعى جوق كەلسە دەمەۋشى مە ەم. قاشقىن دەگەن ەردەنمەن كەتسىن. و، سورلى نەمە. قۇتىلام دەدى مە ەكەن. قاشقانعا قاشان دا دۇنيە تار. قاشا كورمە، قۇلىنىم دەپ دانەكەردىڭ قۇلاعىنا قۇيىپ جىبەرسەمشى. سىرتقا شىعايىن دەسە، «سەنىڭ دە بالاڭ ەردەنمەن بىرگە كەتكەن. سەنىڭ دە بالاڭ قاشقىن» دەپ جۇرتتىڭ ءبارى كوزگە شۇقيتىنداي. مۇنداي مۇڭعا تاپ بولعاننان تەنتەك، ەركە كەمپىر بوپ جۇرە بەرگەنىمنىڭ ءوزى ارتىق ەدى-اۋ.
ەردەن ۇستالعاننان بەرى ەلدەن دە، جەردەن دە، ءتىپتى جەلدەن دە، كۇننەن دە، تۇننەن دە ۇيالاتىن سەكىلدى. بايلاۋلى جاتقاندا ءپاتشاعاردىڭ ەڭ بولماسا ءجۇزىن كورمەگەن ەكەم. بارىپ، «ءاي،
دانەكەردى كوردىڭ بە؟» دەپ سۇراعىسى كەلگەن. ءبىراق انشەيىندە ەشتەڭەدەن قايتپايتىن، بەتىڭ بار، ءجۇزىڭ بار دەمەيتىن ايۋ كەمپىردىڭ، نەگە ەكەنى بەلگىسىز، جۇرەگى داۋالاماعان. ويمەن ونىڭ بەت-الپەتىن، قيمىل-ارەكەتىن كوز الدىنا كەلتىرگەن. بەتىنىڭ سەكپىلى شۇبار جىلاننىڭ تۇلەگەن تەرىسىندەي كەۋىك-كەۋىك. نە كۇلگەنگە، نە اشۋلانعانعا ۇقسامايتىن ءبىر مىسقىل بار جۇزىندە. مۇرنىنىڭ تۇسى جىبىر-جىبىر ەتەدى. «جاقىندا، جاقىندا، جالماۋىز كەمپىر. سەنىڭ بالاڭ دا وسىنداي ازاپتىڭ ارقانىمەن تاڭۋلى. نەگە ءماز بوپ ءتىرى ءجۇرسىڭ» دەپ وزىنە قاراپ ىزبارلاناتىنداي. مىناۋ كەشەگى كەلىستى ەردەن ەمەس، كەمىك سۇيەكتەي قۇپ-قۋ بىردەڭە. شاشى قانداي اپپاق بولىپ اعارعان. اناۋ بەتىن وسىپ تۇسكەن تىرتىق پا، جوق الدە، تىرتىقتاي بوپ سىزىلىپ قالعان كۇيە مە؟ كوزىنىڭ الدى وز-وزىنەن قاراۋىتىپ كەتەدى. مىناۋ جاتقان بىرەۋ ەمەس، ەكەۋ عوي. ويباي-اۋ، قاسىنداعى دانەكەر مە؟ نەگە باسىن كوتەرمەيدى. بەت جوق قوي، بەت جوق قاراۋعا. «سۇمدىق-اي!» دەگەن ءوز سوزىنەن ءوزى سەلك ەتە قالادى. ابىروي بولعاندا، ەلەس بوپ شىقتى، الدىندا ەردەن دە، دانەكەر دە جوق. سول ەكى ارادا قارا بۇلتتاي جامان ويلار قايتا قاپتايدى. ەكى اپتا بويى وسىنداي حالدە. جاتسا دا، تۇرسا دا وسى.
ۇيدە وتىرا الماعان سوڭ سەيىلەيىن دەپ بۇگىن قوي ارتىنان ورىسكە تارتتى. كۇننىڭ قاي مەزگىل ەكەنىن دە بىلمەيدى. اۋىلدىڭ شىعىس جاعىندا قوڭىر جوتانىڭ ۇستىندە ءتورت قۇلاقتى زيرات بار. سول زيراتتىڭ ار جاعى جار. جاردان وتكەن سوڭ جازىق. مال سول جازىققا شىعىپتى. ورىنباي شال تاس جيرەننىڭ ۇستىندە جاربيىپ وتىر ەكەن. اناداعى ەكى وقيعادان كەيىن — قويعا بىردە قاسقىر، بىردە ادام شاپقان سوڭ كولحوز ورىنبايعا قاسقا وگىزدىڭ ورنىنا وسى تاس جيرەندى بەرگەن. جىلقى اتى بار، ايتەۋىر. ءوزى جەلىكپەسە، ەتىنەن ەت كەسىپ الساڭ دا شاپپايدى ول. سوندىقتان دا تاس جيرەن اتانعان. ال ءبىر ەلىرسە، ونى توقتاتا المايسىڭ. كۇلجاميلا جاردىڭ جايداقتاۋ جەرىنەن ءوتىپ، وتار قاسىنا كەلدى. بورتە سەركەنىڭ جانىنا توقتادى. ول ادەتىنشە جەڭىنەن، ومىراۋىنان يىسكەدى، ەرنىن جىبىرلاتىپ، قاراعايداي ءمۇيىزىن بۇعىشا شايقاپ قويدى. ورىنباي «ءقايتسىن، ۇيىندە وتىرا الماعان عوي، ەڭ بولماسا سەركەسىن كەلىپ سيپاعىسى كەلگەن شىعار» دەدى ىشىنەن. ءورىستىڭ ەكىنشى جاعىندا «ءشايت، ءشايت» دەپ ايقايلاپ قويىپ ءجۇر.
بورتە سەركەنىڭ جانىندا كۇلجاميلانى وي ءۇيىعى قايتا تارتتى. ەردەن مەن دانەكەر قوساقتاسىپ، جانىن تاعى جانشىدى. بورتەگە دەگەن ىقىلاسى دا اشۋعا اۋىسىپ، «تىلەۋى جامان كەبەنەك، تابان استىندا باۋىزداپ، ەتىندى يتكە تاستايىن با؟ تويعا سويىلماي، جانازاعا سويىلىپ جۇرمەسەڭ جارار ەدى» دەپ قۇلاعىنىڭ تۇبىنەن بىرەۋ سىبىر ەتە تۇسكەندەي بولدى. كوزىنىڭ الدى دا، كوكىرەگى دە قاپ-قاراڭعى بوپ كەتتى.
باتىس جاققا قاراپ ەدى، ءتۇسى جامان ءبىر قويۋ بۇلت كەلە جاتىر ەكەن. شوپتەردىڭ باسى شايقالاقتاي جونەلدى. بورتە سەركەنىڭ قىرىقتىقتان كەيىن ەندى جەتىلىپ قالعان ءجۇنى دە اتتىڭ جالىنداي تىكىرەيدى. اينالا تەڭىز بەتىندەي تولقىندالىپ بارادى. ساپ-سارى بوپ ءپىسىپ تۇرعان الىستاعى ەگىندىك الدەبىر قۇدىرەتتى كۇش قوتارىپ جاتقان سارى التىنداي ساپىرىلادى. بىرەسە سىناپتاي سىرعىپ اۋىپ كەتكەندەي بولادى. ءوزىنىڭ كوڭىلى مە، الدە كوز الدىنداعى كورىنىس پە، ونى كۇلجاميلا اجىراتىپ تۇرعان جوق. ءبىراق بويىن سۋىق جەل كەۋلەپ توڭازىتىپ بارا جاتقانىن بىلەدى. الدەن ۋاقىتتا اسپان ايىرىلىپ، شاتىر ەتە قالدى. كۇلجاميلانىڭ تاپ قۇلاعىنىڭ تۇبىنەن بىرەۋ تارس دەگىزىپ اتقانداي بولدى. ورىنبايدىڭ الدەنە دەپ ايقايلاعان داۋسى ەمىس-ەمىس قانا ەستىلەدى. بارماقتاي-بارماقتاي تامشى تۇسە باستادى. ارتىنشا كۇن قۇيدى دا كەتتى. جاڭبىر ەمەس، بۇرشاق. بارعان سايىن ىرىلەنىپ بارادى. كۇلجاميلا تاياعىنا سۇيەنگەن كۇيى قالشيىپ قاتىپ قالعان. اسپان استىن اق سايتاندار جايلاپ، ساقىلداپ كۇلىپ، جارىسا تۇكىرىپ، ونىسى جەرگە اتىلعان وقتاي ويناقشىپ ءتۇسىپ جاتقان سەكىلدى. بىرەسە ەردەن مەن دانەكەردى جۇندەي ءتۇتىپ ساباپ جاتقانداي ولار. «سول كەرەك، سول كەرەك». استاپىراللا، استاپىراللا!
مۇرنىنىڭ ۇستىنەن تيگەن ءبىر بۇرشاق سەلك ەتكىزدى. اياعىنىڭ استىنا قاراسا، كۇتىرلەگەن اق مۇز. ىشىندە تۇيەنىڭ قۇمالاعىنداي ۇلكەندەرى دە بار. ءا، ۇيدەن اجال ايداپ شىققان ەكەن عوي. دانەكەردىڭ جامان حابارىن ەستىرتپەي، بۇلاي الايىن دەگەنىڭە دە شۇكىر. ول نەمىستىڭ وعىنان جايراسا، مەن ءوز وعىڭنان-اق جايرايىن، جاراتقان! بۇرشاق باسىلايىن دەدى مە، ءسال سايابىرسىدى. «قاپ!» — دەدى كۇلجاميلا الدەنەگە وكىنگەندەي. اسپان تاعى دا قاق ايىرىلا شاتىرلادى. شاڭىتىپ الەمتاپىراق بىردەڭە باستالدى. كوك پەن جەر باسەكەمەن ساباي ساباپ، ءجۇن تۇتكەندەي بولدى دا كەتتى. ەشكىلەردىڭ باقىرعان داۋسى ەستىلدى. كادىمگى باۋىزدايىن دەپ جاتقانداعى باقىرىسىنداي. «اتتان! اتتان!» دەگەن ورىنباي شالدىڭ اششى ءۇنى كەلىپ قوسىلدى بۇعان. كۇلجاميلانىڭ شەكەسى تاس تيگەندەي شىڭ ەتە قالدى. ەكىنشىسى، ءۇشىنشىسى..، ار جاعىن بىلمەيدى...
ەسىن جيسا، كۇتىرلەگەن مۇزدىڭ ۇستىندە جاتىر. ۇستىندەگى ەسكى شاپانى تۇتە-تۇتە. جارعا سارقىراپ قۇيىپ جاتقان سۋدىڭ داۋسىن ەستىدى. قاسىندا ۇستىنەن سۋ شۇمەكتەگەن بورتە سەركە تۇر. وزگە ەشكى جانىن قويارعا جەر تابا الماي باقىرعاندا بۇل جارىقتىق مىڭق دەمەستەن يەسىنىڭ قاسىندا تۇرسا كەرەك. ادام دەپ مەنى قارا تۇتتى-اۋ، ءا؟
ءۇستى سۋ-سۋ بولسا دا كۇلجاميلاعا ۇيقىدان تۇرعان كىسىدەي ءبىر سەرگەكتىك پايدا بولدى. نەشە كۇن بويعى جانىن جانىشقان مۇڭ مىناۋ بۇرشاقپەن شايىلىپ كەتكەن سەكىلدى. «وسىلاي جاۋعان وقتىڭ استىندا جۇرگەن قارعامدى دا ايىپقا بۇيىردىم-اۋ، ەردەن بايعۇستا نە كىنا بار. پەندە عوي، پەندە!» مۇنشا جاسقا كەلگەنمەن، بۇرشاقتىڭ مۇنداي ءىرى جاۋعانىن كورگەنى وسى. ورىنباي شال دا ءبىر جەردە ەسىنەن تانىپ قالدى ما ەكەن دەپ ويلادى. مىناۋ توبەدەگى توڭكەرىلگەن اسپان سەكىلدى مۇنىڭ كەۋدەسى دە كەنەت تازارىپ قالدى. ارتىنا قاراسا، بورتە سەركە، ونىڭ سوڭىندا شۇبىرعان وتار...
«العاباس» كولحوزىنىڭ اتاعى بۇل جولى اياقاستى جاۋعان بۇرشاقپەن شىقتى. بۇرىن ونىڭ ەلدەن بۇرىن استىق وتكىزەتىنى، ەلدەن بۇرىن زاەم جينايتىنى، اسكەرگە ەڭ جاقسى اتتار بەرەتىنى ءسوز بولاتىن. ەت، ماي، ءجۇن، جۇمىرتقا وتكىزۋدە دو اۋداندا وسى كولحوزدىڭ اتى اتالاتىن. ەر-ازاماتتىڭ جوعىن بىلدىرمەي، ءبىر جاعادان باس، ءبىر جەڭنەن قول شىعارا بىلگەن كەمپىر-شال، قاتىن-بالالارعا اۋداننان، وبلىستان جاۋاتىن العىس تا از بولمايتىن. ءتىپتى رەسپۋبليكالىق گازەت بەتتەرىندە دە بىرنەشە رەت اۋىزعا ىلىكتى. وسى ماقتاۋ، ماداقتاۋدىڭ ءوزى جۇدەۋ تارتسا دا جۇرتتى جۇمىلدىرىپ تۇر ەدى.
مىنە، ەندى كوردىڭ بە، مايدان بەتى تۇزەلىپ، جاۋ ساعى سىنعان ساتتە ءبارى قىرىنان كەلگەنىن. اسكەردەن قاشقان سولدات وسى اۋىلدان شىقتى. ەگىندى ءپىسىپ تۇرعان كەزىندە تىپ-تيپىل عىپ بۇرشاق ۇرىپ كەتتى. كۇزدىكتى عانا جيناپ ۇلگەرگەن ەدى. جازدىقتىڭ شىعىسى شىعىس-اق بولاتىن بيىل. مول ءونىمدى جاڭا تۇقىم — «قوجاباس» بيدايىن ەككەن ەدى. اقسۋ اۋدانىنىڭ «كۋبانى» اتالاتىن بۇل كولحوزعا بيىلعى ارتىلعان سەنىم سول سەبەپتەن دە ۇلكەن-دى. امال نە، ون ەكەنىن، ءتۇس ەكەنىن بىلمەيسىڭ، ءبارى ەكى-اق ساعاتتىڭ ىشىندە جوق بولدى.
قايدان ءتۇس بولسىن. بارلىق جازدىقتى اتپەن ارالاپ تۇرىپ كوردى ەمەس پە. سويديىپ-سويديىپ ساباقتارى عانا قالعان. باستارىندا ءبىر ءدان جوق. جەر كادىمگى تىرما جۇرگىزگەندەي بورپىلداپ جاتىر. ەكىنشى بريگادانىڭ ەگىستىگى ورتاسىنان وتەتىن تەلەگراف باعانالارىنىڭ ەكەۋى قۇلاپتى. جەل ارالاس بۇرشاق بۇل ارادا ءتىپتى سۇراپىل بولسا كەرەك. بيدايدىڭ ساباقتارى كۇزدە باسى قۋراعان كادىمگى يت قۇيرىق سەكىلدى سيديىپ-سيديىپ تۇر. ءتىپتى كورەر كوزگە سۇيكىمسىز. كەشە جايقالىپ تۇرعان عوي، شىركىن، اسىرەسە پىسكەن كەزدە وسى ءبىر وڭىرگە التىن جالاتقانداي ساپ-سارى بوپ كوزدىڭ جاۋىن الۋشى ەدى. سول كورىنىسكە كوزدەرى ۇيرەنگەن يمانسەرىك پەن قۇلجاباي مىنا سيىققا قاراپ، كۇرەكتەرىنە سۇيەنىپ تۇنەرىپ تۇر. اكەلەرى جاڭا ولگەندەي.
تۇنەرمەگەندە ءقايتسىن، ەسىل ەڭبەك. جاز بويى جانىن سالىپ، ەكەۋى ەكى بريگادانىڭ جازدىعىن ەكى رەتتەن سۋدان وتكىزگەن. كانىگى ديقانعا ەگىننىڭ جايقالىپ وسكەنىنەن ارتىق قۋانىش بار ما! سوناۋ كوكتەگەن كەزدەن باستاپ ءبارى بۇلاردىڭ كوز الدىندا. ەگىننىڭ بوي كوتەرگەنى — بالانىڭ ءتاي-تاي باسقانىنداي. باس جارعانى — تۇلىمشاعى جالبىراپ شاۋىپ جۇرگەنى. سارعايىپ پىسكەنى — ەرجەتكەنى، ەسەيگەنى سياقتى. بالانىڭ وسۋىنەن انا قالاي كوز جازباسا، ديقان دا سولاي. ەرجەتتى-اۋ، ەسەيدى-اۋ دەپ تۇرعاندا پەرزەنتى كوز الدىنان عايىپ بولسا، انا قانداي بولار ەدى. يمانسەرىك پەن قۇلجاباي دا ءدال سول كۇيدە. ولاردىڭ كوز جاسىن توگۋدىڭ كەرەگى جوق. ەش بولعان ەڭبەككە جىلاماي نەگە جىلايسىڭ. ءبىر عانا ولاردىڭ ەڭبەگى مە، مىناۋ بۇكىل اۋىلدىڭ، ارىسى بۇكىل ەلدىڭ ەڭبەگى ەمەس پە! جاۋدى دانمەن اتىڭدار، مول ءونىم الىڭدار دەپ جاقسى تۇقىم بەردى. قامباسىنىڭ اۋزىن اشىپ، وتان ەندى اكەل دەپ تۇرعان.
سۇمدىق-اۋ، بۇل اپاتتىڭ ءدال وسى كولحوزعا عانا كەلۋىندە نە سىر بار؟ تۇسىندىرە الار جان بار ما؟.. وڭ جاقتاعى «ۇلگى» كولحوزىنىڭ، سول جاقتاعى «اعارتۋدىڭ» ەگىندەرى ءدىن امان. تۋرا «العاباستىڭ» ۇستىنەن ادەيىلەپ اكەپ تاستاي سالعان پالە سياقتى. نە ءۇشىن، قانداي جازىعى بار ەدى بۇل اۋىلدىڭ؟
بۇل ابىروي دەگەن تۇراقسىز بولۋى كەرەك. سىناپشا مولتىلدەپ كوز الدىندا تۇرادى دا، ءبىر كەزدە جالت بەرىپ جوق بولادى. ۇستاپ كور سوسىن. تۇيىرشىك-تۇيىرشىككە ءبولىنىپ، جان-جاققا بىتىراپ اقىرى جوق بولادى. جالتىلداپ تۇرعاندا جاقسى، قىزىعاسىڭ، قۋانعىڭ كەلەدى، بولىنگەندە بەرەكەسى بولمايدى. «شىركىن، «العاباس-اي»، ونىڭ ەلى، ونىڭ ەڭبەكقورلىعى، ونىڭ استىعى، ونىڭ پارتورگى!». نەشە پرەدسەداتەل اۋىستى، ءبارى اسكەرگە كەتتى. اۋىسپايتىن ءوزى. دەنساۋلىعىنا بايلانىستى اسكەرگە المادى. جاسى دا كەلىپ قالعان. ءبىراق مايدانداعىدان كەم قيىندىق كورىپ جۇرگەن جوق. ايىرماشىلىعى — جاۋىپ تۇرعان وق قانا جوق. ايەلدەردىڭ جەسىرلىگى، بالالاردىڭ جەتىمدىگى، بىرەۋدىڭ اش، بىرەۋدىڭ جالاڭاش جۇرگەنى سول وقتان دا ارمان قينايدى. مۇنىڭ جۇرەگى كۇنىنە ءبىر ەمەس، مىڭ جارالانادى.
اۋىرلىق قانشا ءزىلدى بولسا دا، ايتەۋىر ابىرويى ءتاۋىر ەدى. سول ابىروي سىناپتاي سىرعىپ كوز الدىندا قولدان كەتىپ بارادى. استىقتىڭ جوسپارىن ەندى ورىنداۋ جوق. اق سابان بولىپ جاتقان دالا اناۋ. الداعى قىستا اشىقپاسا جارار ەدى. اۆانستى جازدىق بيدايدان بەرەمىز دەپ، كۇزدىكتىڭ ءبارىن وتكىزدىرگەن جوق پا! سىعىر قىلعاندا ەندى قايتەدى؟ اش ەلدىڭ باسىن بىرىكتىرىپ كور. مىنا قان ساسىعان قىرعىن سوعىس كەزىندە كىم ساعان قارىزعا استىق بەرمەك؟ ادەيى ابىرويىڭدى الايىن دەپ كەلگەن اپات قوي بۇل. اۋداننىڭ «كۋبانى»، اۋداننىڭ «كۋبانى» دەگەنگە ءماز بولىپ جۇرسەك... وتاننىڭ كۋبانىن نەمىس ويرانداسا، اقسۋدىڭ «كۋبانىن» بۇرشاق ويراندادى. نەمىس تە ۇندەمەي قاپتى، بۇرشاق تا قاپىدا سوقتى. اپىر-اۋ، مىنا دولى كۇشتەر بىر-بىرىنە نەتكەن ۇقساس ەدى. نەمىستى قۋدىق، بەتىن قايىردىق، ال بۇرشاق اكەلگەن اپاتتىڭ بەتىن ءقايتىپ قايىرماقپىز، ءقايتىپ تولتىردىق انا استىق جوسپارىن... امال بىرەۋ عانا، اكتى جاساۋ، اۋداننان، وبلىستان بيىلعى استىق جوسپارىن قىسقارت دەپ سۇراۋ. مىنا سوعىس كەزىندە «قىسقارت» دەپ... اپات، تابيعاتتىڭ اپاتى... بار سىلتاۋ وسى عانا.
«ءيا، «العاباس»، وسىمەن ابىرويىڭ ءبىتتى. سىدىق سەندە ەندى نە سىي بار. تورىق، تورىقپا، كۇڭىرەن، كۇڭىرەنبە، تىرەلگەن تۇيىق وسى. بارىنەن دە ءالىمجان وكىل قانداي قۋانىپ ءجۇر ەكەن. «شوق، شوق، ءبىر قاتىندارىنىڭ قوينىن قىزعانام دەپ، الجىعان كەمپىرلەرىڭە ۇستىمنەن ارىز ايتقىزىپ ەدىڭدەر. وزدەرىڭە سول كەرەك، نامىسشىل باتىرلار!». كوكتەن تىلەگەنىن جەردەن بەرگەندەي قۋانىپ جۇرگەن شىعار. استىق جوسپارىن، ەلدىڭ اش قالعانىن ءقايتسىن ول. سونداي بولعان جاقسى ما دەيمىن. كۇندە مالىڭ تۇگەل، كۇندە كوڭىلىڭ شات! ۋايىمنان سەن اۋلاقسىڭ، ۋايىم سەنەن اۋلاق. ءالىمجانشا، اقاقاۋلاپ كۇن كەشسە، تالاي توسەككە اۋنار ەدى-اۋ. كۇنى ءۇشىن تالاي جەسىر جاتار ما ەدى قوينىندا. تالاي ەنە ىشتەن تىنىپ، قان جىلاپ قارعار ما ەدى!
كىممىن سوندا؟ اداممىن با، جوق الدە، اۋىر كەزەڭدى ارقا تۇتقان ارسىزبىن با؟ جوق، جوق! ەشكىمدى دە جىلاتقام جوق، ەش ايەلگە ەركەك بولىپ قورازدانىپ كورمەدىم. ادال ءجۇردىم، ادال ابىروي قالادىم. ازاپ كورگەن وسىناۋ تايپى جانداردىڭ اراسىندا قاراۋىل بوپ قالعان سوڭ، ادال جولمەن الىپ شىقسام با دەپ ەدىم. شامام وعان جەتەتىن سياقتى ەدى. ەكى وقيعا ەكى رەت سوقتى-اۋ بەلىمنەن. ەردەن كەلىپ ءبىر سوقتى، بۇرشاق كەلىپ ءبىر سوقتى.
ەڭىرەپ جىلاۋعا دا ءازىر. ءبىراق ەل نە دەيدى؟ مەن ەگىلسەم، ولار ءتىپتى ەزىلمەي مە؟ تۇيىقتان شىعار جول بۇل ەمەس. ەكى كوزدىڭ جاسىنا اركىمنىڭ-اق شاماسى بار. قايراتىڭ بولسا، وسىنداي قيىن كەزدە شىداپ كور. سەن بوساساڭ، ەل دە بوسايدى. سەن شىداساڭ، ەل دە شىدايدى. ەلدىڭ كوزى ەرىنىڭ قاباعىندا، ەردىڭ كوزى حالقىنىڭ جان ازابىندا بوپ تۇرعان ۋاقىت قوي. ازاپتى كورىپ جىلاعان — وسالدىق، ازاپتى كورىپ شىداعان — شىن مىقتىلىق!
جەتىنشى تاراۋ
ءتورت تۇيە شانا بورانعا قارسى ارەڭ كەلەدى. الدىنداعى قارا اتان شالدىعايىن دەدى مە، باقىرا بەردى. ۇستىندەگى جابۋى مەن شومى تۇتاسىپ، قارعا ابدەن ىستىكتەلگەن. باسىن ىق جاققا قاراپ بۇرىپ قالعاندا شۋداسى جەل كوتەرگەن جەلكەندەي دەلديەدى دە، قاتتى سوققان بوران ءوزىن تەڭسەلتىپ جىبەرەدى. سول كەزدە «ب ا ق» ەتەدى.
ناشەكەڭ قارا اتاننىڭ باسىن تارتتى دا، ارتتاعىلارعا: «سارى ىنگەندى الدىعا سال»، — دەپ ايقايلاپ ەدى، ۋىلدەگەن جەلدەن ەشكىم داۋسىن ەستىمەدى. بوراننىڭ قاتتىلىعى سونشا، سوڭعى ەكى شانا بۇلدىرلاپ كورىنبەيدى. اداسىپ كەتتى مە دەگەن سەكەم كەلدى كوڭىلگە. جوق، قارايىپ كەلە جاتىر ەكەن. بەس-بەستەن وسى ءتورت شانادا 20 ادام وتىر دەگەنگە كىم سەنەدى. ءبىر شانادا ايەلى، بالاسىمەن تولەپ تە كەلە جاتىر. قىستاۋداعى مالدىڭ ءحالىن ايتىپ سىدىق قينالعاندا، تولەپ شىداي الماعان-دى. «ءبىز دە بارايىق، ءقازىر دۇكەندە جۇمىس سايابىر عوي» دەگەن. بۇل پىكىرگە جانار دا قارسى بولعان جوق. «ءوزىمىز قينالعاندا ايانباعان سىدىققا ول قينالعان كەزدە قول ۇشىن بەرمەۋىمىز قالاي بولادى؟ بالانى بىرگە الا كەتەمىز. ەكەۋارا باعارمىز، قارارمىز، كولدەنەڭ كەسىرىنەن ساقتاسىن. جۇرتتىڭ ءبارى ءاۋ دەپ اتتانعاندا قالىپ قويعانىمىز ۇيات شىعار. ەل باسىنا تۋعان كۇن عوي بۇل دا». وسى ۇيات جالعىز بالاسىمەن قوسا، ولاردى دا جولعا الىپ شىققان-دى.
شانالاردىڭ ءۇستى قۇر دوڭكيەدى. ناشەكەڭ سەزىپ تۇر، مىنا قاتتى بوران جولاۋشىلاردى ەڭ الدىمەن توندارىنا، سودان كەيىن بىر-بىرىنە قۋىپ تىققان. ءوز شاناسىنان باسقاداعىلاردىڭ ءبارى ۇستەرىنە ءبىر-بىر تەكەمەت جاۋىپ الىپتى. تۇيەلەردىڭ ءجۇرىسى اۋىر-اق. جول بويى بىرەۋ «شوك-شوك» دەپ كەلە جاتقانداي ەتپەتىنەن جىعىلادى. ول قالىڭ قاردان كوتەرە الماعان جەرىندە كۇمپ-كۇمپ تۇسكەنى ەدى. شانالار دەڭكيىپ اۋامەن قالقىپ كەلە جاتقانداي.
ەكىنشى شاناداعى تەكەمەتتىڭ استىنان قىلتيىپ سىدىقتىڭ عانا باسى كورىنەدى.
— ءجاي ما، ناشەكە؟
ىسقىرعان بوران داۋسىن ارەڭ ەستىرتتى.
— قارا اتان دا شالدىقتى، مەنىڭ كوزىم دە تالدى. سارى ىنگەنمەن سەن الدىعا ءتۇس.
— ءوزى اداسىپ كەتكەمىز جوق پا؟ قاي مولشەرگە كەلدىك؟
— قوپانىڭ شەتىنە ىلىندىك قوي دەيمىن. جىڭعىلدار كورىندى.
— ەندى قىراڭعا شىعامىز. ول ارانىڭ قارى مىناداي قىستا تۇيەنى دە كوتەرەدى.
ايتقانداي-اق، سارى ىنگەننىڭ ءجۇرىسى جەڭىلدەي بەردى. مۇز ۇستىندە كەلە جاتقانداي اياعىن العاشقىدا ايانشاقتانا باسقان ەدى، ءبىرازدان كەيىن ۇيرەندى بىلەم، بۇلكىلدەپ جەلەيىن دەدى. بوراپ تۇرعان قار تۇيەنىڭ ماي تابانىنان عانا كەلەدى، ار جاعى قاپ-قاتتى، كادىمگى تاس جول سەكىلدى. جۇرتتىڭ ءبارى جىلتيىپ-جىلتيىپ تەكەمەتتىڭ استىنان باستارىن كەتەردى. «قار تۇيەنى دە كوتەرىپ كەتتى» دەگەنگە سەنبەگەندەي.
— استاپىراللا، استاپىراللا! مىنا قىس جۇتار ءبارىمىزدى، — دەپ ايەلدەر بەتتەرىن شىمشيدى.
تۇيەلەر ارتىنداعى شانالاردى قاڭباق قۇرلى كورمەي جەلىپ كەلەدى. ۇلىعان بوراننىڭ ۇرەيى ولاردى دا قۋزاي تۇسكەندەي. بالامىسىڭ دەگەن، اكىم قارعىپ تۇسە قالىپ، قاتتى قاردىڭ ۇستىمەن جۇگىرە جونەلدى. قاردىڭ تۇيەنى دە كوتەرگەنى وعان قىزىق سەكىلدى. ناشەكەڭ شانا ارتىنان ەرگەن بالاعا كوز سالدى. ۇستىندە جاڭادان تىگىلگەن ادەمى سارى تون، باسىنداعى مالاقايىنىڭ دا ەلتىرىسى وسكەلەڭ ەكەن. كادىمگى ىسمەر كۇلجاميلانىڭ قولىنىڭ تابى تۇر اكىمنىڭ ۇستىندە. بالاسىن ابدەن جىلىلاپ جىبەرگەن ەكەن. ىشتەي رازى بولىپ كەلەدى. اياعىنداعى ەسكى قارا پيمانىڭ تابانىن ەكى ەلى ەتىپ سىرىپتى. مىنا قاسقىرشا ۇلىعان دالاعا تاستاپ كەتسەڭ دە بىلق ەتەر گۇرى جوق.
ناشەكەڭنىن ءالى ەسىندە، دەتدومنان وسى اۋىلعا العاش كەلگەندە اكىمنىڭ شالبارىنىڭ بالاعى جىرىم-جىرىم، قۇيرىعىنىڭ جاماۋى شوقپىت-شوقپىت ەدى. كەۋدەسىندەگى كيىمى دە جەڭىلتەك، جاعىنىڭ ءجۇنى ءۇرپيىپ سۇپ-سۇر بوپ تۇرعان كەزىندە كورگەن. ءقازىر ەكى بەتى نارتتاي، قىرىق كۇن اياز بولسا دا قىڭق دەمەيتىندەي بولىپ كيىنىپتى. تونىنىڭ ارت جاعىنداعى جىرىعىنا كوزى ءتۇستى. ادىپتەپ قارا ماتامەن كومكەرگەن. كۇلجاميلانىڭ كيىمدى اشەكەيلەۋگە اۋەس ەكەنى ەسىنە ءتۇسىپ كۇلدى. باياعىدا كۇيەۋى ۇرىستەمبەكتىڭ تونى، ىشىك-بەشپەتتەرىنىڭ ارتى دا وسىلاي جىرىق بولۋشى ەدى. اتقا مىنۋگە جەڭىل بولادى دەپ سولاي جاسايتىن. جۇرگەن كەزدە دە ارتى جىرىق كيىم كەپتەلمەي، ادەمى كورىنەدى ەكەن عوي. ناشەكەڭنىڭ ءوزىنىڭ دە كۇلجاميلاعا تۇيە ءجۇن شەكپەن تىككىزگەنى بار. قاشان توزعانعا دەيىن جاراساتىندىعى ءۇشىن ۇستىنەن تاستاماپ ەدى. ۇرىستەمبەك مارقۇم ۇركىنشىلىك جىلى اقتاردىڭ قولىنان قازا بولعاندا كۇلجاميلا تىككەن سۋسار بوركى مەن ماساتى تۇلكى پۇشپاق ىشىگىن ۇستىنەن شەشىپ اكەتكەن-دى. جاۋعا دا جاقسى دۇنيە قاجەت، قىزىقسا كەرەك. دانەكەرى دە جۇرتتان ەرەن كيىنىپ ءجۇرۋشى ەدى. «سىرلى اياقتىڭ سىرى كەتسە دە، سىنى كەتپەيدى» دەمەكشى، مىناۋ اكىمنىڭ ۇستىندەگى تونعا قاراعاندا، قارتايسا دا كۇلجاميلانىڭ بارماعى ءالى ءباز باياعى قالپىندا سياقتى. بۇرق-سارق مىنەزىنە قاراماستان، بار ونەردى وزىنە ۇيىپ-توگىپ بەرە سالعان. باياعىدا مۇنىڭ وتاۋىنىڭ ۇزىكتەرى، توقىعان قورجىن، ساندىق قابى ەل اۋزىندا اڭىز بوپ جۇرەتىن. ءبىراق ءاي، تەنتەك-اۋ، تەنتەك. سونىسى ءبارىن جۋىپ-شايىپ كەتەدى. دەگەنمەن جايىلىپ تۇسە قالاتىن كەزدەرى دە از بولمايدى. ءۇش جىل قىستاي اسكەرگە ارناپ تون تىگۋدى ءوزى باسقارعان جوق پا.
اۋىلدىڭ ايەلدەرىن ءبىر شىبىقپەن ايداپ، بىقپىرت تيگەندەي قىلدى. اسىرەسە، ولاق قاتىنداردىڭ جازاسىن مىقتاپ بەردى، كوبىنىڭ تىگىنشىلىككە ساۋاتىن اشتى. توننىڭ ۇلگىسىن مايداننان كەلگەن سۋرەتكە قاراپ پىشكەنى دە ناشەكەڭنىڭ ەسىندە. قولىنداعى جەتىم بالانى تاپ-تۇيناقتاي عىپ قويعانىن كورمەيسىڭ بە؟ كۇلجاميلانىڭ ىسمەرلىگى جونىندەگى ويدى ۇدەي سوققان بوران ءبولىپ جىبەردى.
ناشەكەڭ ايقاي سالىپ الدىنداعى شانانى توقتاتتى.
— جول قۋالاي بەرسەك، ءالى كوپ جۇرەمىز. كۇن دە كەشكىرىپ بارادى. تۇيەنى دە كوتەرگەن قاردىڭ ءبىر پايداسىن كورەيىك. تاپ وسى ارادان بۇرىلساق، فەرمانىڭ تۋرا وكپە تۇسىنان تۇسەمىز. مىنا قىستا وزەن تۇبىنە دەيىن قاتقان شىعار.
جولاۋشىلاردىڭ ءبارى دە بۇل اقىلدى ءجون كوردى. ناشەكەڭ سارى ىنگەننىڭ ۇستىنە اكىمدى قونجيتتى دا:
— اناۋ توراڭعىنى كوردىڭ بە؟ — دەدى.
اكىم كوپ سىعالاپ قارادى.
— مىنا بوراندا توراڭعى تۇرعاي، توعاي دا كورىنبەس. جەر مەن كوك تۇتاسىپ، بىرەسە تۇك جوق، بىرەسە ءبارى توراڭعى سياقتانىپ تۇر عوي.
— وي، شىركىن نەمە! سەنىڭ كوزىڭ شال مەنەن دە ناشار بولدى عوي. تۋرا قاراشى الدىڭا!
— ءا...ءا... كوردىم، كوردىم!
— ەندەشە، سونى ماڭدايعا ال دا، تۋرا تارت.
ناشەكەڭ ايتقانداي-اق بولدى. بۇل جەردىڭ قارى تۇيە تۇگىل، ءپىلىڭدى دە كوتەرەتىن ءتۇرى بار. ابدەن نىعىزدالىپ قالىپتى. ءبىر اي ۇزبەي سوققان بوران قىلارىن قىلعان ەكەن. ناعىز جۇتتىڭ ءوزى عوي. مىناداي قاردا قانداي جىلقى تەبىن تەۋىپ جەي الادى. كۇرەك اشىپ جارىتا الساق جارادىق. امال قانشا، ودان باسقا دالباسا جوق.
دەكابر، يانۆار بويى بيىل قىس بولمايتىنداي ەدى. كۇن ماۋجىراپ، جىلىمشىدى دا تۇردى. ءتىپتى جاڭبىر دا جاۋدى-اۋ. نە نارسە ءوز مەزگىلىمەن، مەزگىلسىز جاۋىندى ناشەكەڭ جاقسىعا جورىعان جوق-تى. ايتقانداي-اق، فيەۆرال تۋىسىمەن ون كۇن بويى قار جاۋسىن كەلىپ. كادىمگى اسپاننىڭ ءتۇبى ءتۇسىپ كەتكەندەي جاۋدى. ات قۇلاعى كورىنبەيتىن بوران قوسا سوقتى. قىردا دا، ويدا دا، مالدىڭ ءبارى قولعا قارادى. ازىن-اۋلاق ءشوپتىڭ ارتى كورىنىپ قالدى. «قوي مەن جىلقى قىرىلۋعا اينالدى» دەگەن سۋىق حاباردى الىسىمەن اۋىلداعى اجەتكە جارايتىنداردى جيناپ شىققاندارى ەدى. قايدا قيىن بولسا، سوندا ناشەكەڭدى سالاتىن ادەتى بويىنشا كولحوز بۇل جولى دا مىنا جۇرتقا ونى باس ەتتى. اۋىل جاعى مالعا جاڭادان كەلگەن كولحوز پرەدسەداتەلى سادىق كيىزبايەۆتىڭ ءوزى قالدى دا، تومەنگە سىدىق اتتاندى. اۋىق-اۋىق تولەپ پەن جاناردان «بالانى توڭدىرىپ المادىڭدار ما؟» دەپ سۇراپ قويادى. سەنەتىنى — جاناردىڭ پىسىقتىعى. جايشىلىقتا قوناعا جەتەتىن جەرگە بۇلار ارا قونىپ ارەڭ كەلدى.
توتەلەپ جاڭاعى بۇرىلعان جەردەن-اق ناشەكەڭنىڭ جۇرەگى ءمۇزداپ، ءىشى ءبىر سۇمدىقتى سەزگەندەي. قار بەتىنە شىعىپ تۇرعان ءبىر قىلتا جوق. قانشا قار جاۋسا دا بوي بەرمەيتىن شەڭگەل دە جىم-جىلاس. ونى جاسىرارداي جاۋعان قار شىنىمەن-اق سوردىڭ قارى. وزەن بويىن ءتىپتى ءۇرىپ سالدى دەسەڭشى. مىنا قىرداعى ۇرۋگە كەلگەن قاردى كۇنى-تۇنى سوققان بوران سوندا تىقپاعاندا قايدا تىقتى. كەشە مالدىڭ ءحالى ناشار دەپ حابار جەتكىزگەن ادام قىزىل ايعىردى قاسقىردىڭ قارعا قاماپ جەگەنىن ايتقان ەدى. سوندا-اق جانى تۇرشىككەن. «قىزىل ايعىردى قاسقىر ەمەس، قىس قوي وندا جەگەن» دەپ ەدى ءىشى كۇيىپ. مىنە، ەتەكتەگى سول قىستى ءوزى كوزىمەن كورىپ كەلەدى. قايران جانۋار-اي، مال-اق ەدى! وڭ جاقتان ۇرگەن ءيتتىڭ داۋسى ەستىلدى. ايتقىزباستان اكىم تۇيەنىڭ باسىن سولاي بۇردى...
ناشەن مەن سىدىق فەرما مەڭگەرۋشىسى يمانالىدەن بارلىق جاعدايدى ءبىلدى. ۇشەۋى ءتۇنى بويى سويلەستى. سيىر فەرماسىنىڭ ءحالى ازىرگە شۇكىرلىك ەكەن. ىسىنە باپ يمەكەڭنىڭ كۇنى بۇرىن قامدانعانى قانداي جاقسى بولعان. قورا قاسىنا شوپ مول جينالىپتى. قوي فەرماسىمەن قاتىناسىن ۇزگەنىنە، مىنە، ونىنشى كۇن. بوران باستالعاندا ءشوبى ءالى دالادا، مايادا تۇر دەپ ەستىگەن. ازىن-اۋلاق تاسىپ العانىن ەندىگى جەپ بىتكەن شىعار. ال جىلقىعا بۇل كولحوز عۇمىرى ءشوپ دايىنداپ كورگەن ەمەس. ءوز اياعىمەن كۇن كورىپ، تەبىندە جاتقانى سول. قۇمار سالقىن ءتيىپ، قاتتى اۋىرىپ جاتىر دەپ ەستىدى. ءوزى سونداي حالدە جاتقاندا بالاسى قىزىل ايعىردى قاسقىرعا جەگىزىپ اپتى.
— سەنەسىڭدەر مە، وشاڭ ەتىپ شىعا الماي قالدىق. فەرمالاردىڭ اراسىنا تۇيەسىز ءجۇرىپ بولمايدى. بۇل جارىقتىق قۇمدا عانا ەمەس، قاتقان قاردا دا مال ەكەن عوي. بار تۇيەنى سەندەرگە جىبەرىپ، ەكى قولدى مۇرىنعا تىعىپ وتىردىق تا قالدىق، —دەدى يمەكەڭ.
— ال، يمەكە! مىنا بوران قاشان توقتايدى؟ قىس جامان بولادى، جامان بولادى دەپ ايتۋداي-اق ايتقانسىز، ايتقانىڭىز كەلدى. ءبىراق قىسقا ءجىپ كۇرمەۋگە كەلمەي قالعان جوق پا؟ — دەدى سىدىق.
— مەنىكى تاجىريبە عوي، قاراقتارىم. ءقايبىر بىلگىشتىك دەيسىڭ. مەن بىلسەم، بۇل بوران تاڭ اتا توقتايدى. وتكەن ءولارادان باستاپ سوققان. سەندەر جاقسى كەلدىڭدەر. ەرتەڭ كۇن اشىلسا كەرەك.
— ال قىستىڭ جامان بولاتىنىن قايدان ءبىلدىڭىز؟
— قىستىڭ جامان بولارىن ساۋىردە ءبىلدىم. جاسىمنان كەلە جاتقان ادەت قوي ءوزى. اكەم جارىقتىق ۇيرەتكەن بولاتىن. ءساۋىر تۋعاندا دالاعا ءبىر شەلەك سۋ قويامىن. سول سۋ تاڭ قىلاڭ بەرىپ كەلە جاتقاندا كىلەگەيلەنىپ قاتىپ تۇرسا، ول جىلى قىس جۇمساق بولمايدى. ال بيىل شەلەگىمە ءبىر ەلى مۇز قاتىپتى. مەنىڭ قارا كۇزدە ويبايلاعانىم سول عوي. ايتقانىم كەلدى مە، — دەپ يمەكەڭ جىميىپ كۇلدى.
بۇل ارادا ول كىسىگە داۋ ايتۋعا ەشبىر نەگىز جوق ەدى. جالاڭباس باقسى قۇساپ، قۇمالاعىن شاشىپ وتىرعان جوق، تاجىريبەسىنەن ايتىپ وتىر. ءارى تۇپ-تۋرا.
— الگى جالاڭباس نەمە بيىل قىس بولمايدى دەپتى عوي جۇرتقا.
— ە... ول يت اۋزىنا كەلگەنىن وتتاي بەرەدى. ول سوعىس بىلتىر بىتەدى دەپ تە كەتكەن.
— ال ەندى دامىلدادىق. ەرتەڭگە دە ءسوز قالسىن.
...تاڭەرتەڭ جۇرت تۇرسا، كەشەگى دۇلەي بوراننان ءىز دە جوق.
اينالا جىم-جىرت. كۇن كوتەرىلە اق قار شاعىلىسىپ كوزدى ۇيالتتى. قىزىق-اۋ، بۇل تابيعات كەشە عانا دولى قاتىنداي جەر-كوكتى جۇلىپ جەپ، الاساپىران ەتىپ تۇر ەدى، اشۋلى ەدى. بۇگىن جىلميىپ كۇلىپ، جىمسىرايا قاپتى. بۇعان دا شۇكىر. كەشەگى كۇيىمەن تۇرعاندا بۇگىن ەشقايدا تىرپ ەتىپ شىعا المايتىن ەدى. قوي وتارلارىن ارالاۋعا مۇمكىندىك تۋدى. قارا اتان دا الدەنىپ قاپتى. كەلگەن ادامدارعا بۇگىنشە تىنىعۋعا مۇرسات بەردى دە، قارا اتانعا شانا جەگىپ، سىدىق، ناشەن، تولەپ وتارلارعا كەتتى. كىمنىڭ قاي جەردە وتىرعانىن ءيمانالى ايتىپ بەردى. وزدەرى دە سان ارالاپ جۇرگەن قىستاۋ عوي. وزگەشەلىك مىنا بيىلعى قاردىڭ قالىڭدىعى عانا. قوراسىمەن مۇلدە باسىپ قالماسا، تاباتىندارى داۋسىز.
ون وتاردىڭ بەسەۋى ءتىلىن تىستەپ تۇر ەكەن. بەسەۋىندە ازىرگە تالشىق بار. ناشەكەڭ ءوز كوزىنە ءوزى سەنبەدى، ءبىرىنىڭ ءبىرى ءجۇنىن جەپ قويلار ءولىپ بارادى. مال ابدەن ارىعان. «ءنار سىزباي قاماۋلى قالعانىنا ءۇش كۇن بولدى» دەدى قويشىلار. وعان دەيىن قولداعى باردى تالشىقتاپ بەرىپ كەپتى. ەڭىرەگەندە ەتەكتەرىنە جاسى تولادى. كەيبىرى تۇتەگەن بوراننىڭ استىندا ءۇي ىرگەسىندەگى قۇراقتى ورىپ تاسيمىز دەپ بالا-شاعالارىن دا ۇمىتىپ كەتىپتى. مالمەن قوسا، جانعا دا ءقاۋىپ تونگەن سەكىلدى. مىنا شاناعا سالىپ الىپ شىققان ۇندى بۇلار پۇتتاپ ۇلەستىرىپ كەلەدى. الدىمەن جان امان بولسىن. دولى بوران ەكى قورانىڭ توبەسىن تىك كوتەرىپ جۇلىپ اكەتكەن. بۇلار وتارلار ءارى اش، ءارى سۋىققا توڭىپ ادەۋىر قىرىلعان دا. ولگەن قويلاردى قويشىلار ىقتاسىن ەتىپ ءۇيىپ تاستاپتى. تىرىلەرى سولاردىڭ دا ءجۇنىن جەپ ءولىپ بارادى. بۇلار كەلگەندە قارا اتاننىڭ شۋداسىنا شابۋىل جاسادى. شانانىڭ ۇستىندەگى قۋ قۋرايدى تۇك قويماي جايپاپ جەپ قويدى. سونا جابىلعانداي قارا اتان باق-باق ەتەدى. وسى جاسىندا ناشەكەڭ تالاي جۇتتى كورگەن ەدى. تاپ مىناداي سۇمدىقتى كورگەن ەمەس.
جىلقىنىڭ ءحالى ءتىپتى اۋىر ەكەن. اش قاسقىرداي ءبارىنىڭ بۇيىرلەرى قابىسقان. اياقتارى شاشاۋلارىنان تومەن قىپ-قىزىل، كەيبىرىنىڭ سيراعىنىڭ دا تەرىسى كەتكەن. كۇرتىك قاردى توبە-توبە قىزىل تابان بولىپ قالجىراعانعا ۇقسايدى. بۇگىن بوران جوق بولسا دا شەتىنەن توڭىپ ءدىر-دىر ەتەدى. تاي-قۇلىنداردان شىعىن اجەپتاۋىر. جىلقىعا كەلگەن اپاتتىڭ سۇمدىق ەكەنىنە ناشەكەڭنىڭ كوزى قوڭىر ايعىردى كورگەندە جەتتى. جايلاۋدان جالى جەرگە توگىلىپ، ساۋىرىنان بيت دومالاپ تۇسكەندەي بوپ بارا جاتقانىن كورگەن-دى. جانۋار ارسا-ارساسى شىعىپ ارىپتى. ەسىك پەن توردەي ءىرى دەنەسى مەن جەر سىزعان جالىنان قوڭىر ايعىر ەكەنىن تانىدى. وقىرانىپ باسىن كوتەرگەن بولدى. ادەتتەگى وزىنە جاراساتىن پاندىق جوق. قۇر سۇلدەرى بايعۇستىڭ. ەڭ بولماسا ىق بولسىن دەپ قالىڭ توعايدىڭ قوينىنداعى وسى ءبىر الاڭقىعا سالعان ەكەن جىلقىنى. وزگە جەردەن قارى دا ءجۇمساق سەكىلدى. قۇمار بايعۇستان كىنا جوق. ءبىراق اش باۋىردان كەلگەن قاردى تەۋىپ جەۋ ءۇشىن دە جىلقىعا ءال كەرەك قوي. قىزىل ايعىردى قاسقىر جەگەننەن بەرى ونىڭ ءۇيىرىن دە قوڭىر ايعىرعا اكەپ قوسىپتى.
ۇيىنە كەلگەندە قۇمار بۇلاردى تانىمادى. قىزۋى قاتتى كوتەرىلىپ، ساندىراقتاپ جاتىر ەكەن. سىدىق لەپسىدەگى اۋرۋحاناعا ءوزى الىپ بارۋعا دەرەۋ قام جاسادى. ءۇش فەرماداعى بارلىق تىرلىك ناشەكەڭ مەن تولەپتىڭ موينىندا قالدى.
تاڭ اتقانشا كوز ىلمەي جاتقانداعى كەلگەن قورىتىندىسى مىناۋ ەدى: كەيىنگى بەس تۇيە شانا دا جەتكەن بولار. ەكى-ەكى ادامنان ءبىر-بىر تۇيە شانانى ءحالى ناشار بەس وتارعا بەرمەكشى. دالادا مايادا تۇرعان ءشوپتى قورا قاسىنا تاسىسىن ولار. ناشارلاگان وتارلاردى تويىندىرىپ، سوسىن تالشىعى بارلارعا كومەك بەرەدى. ال قالعان ءتورت تۇيەنى جانە ىشىندەگى الدىلەرىن وسى توعاي ىشىندەگى جىلقىعا اكەلەدى. تۇيەنى تىرماعا جەگىپ، مىنا قاردى بۇزادى. تەمىر تىرمالاردىڭ ءتىسىن تولەپكە ۇشكىرلەتپەكشى. تىرماعا كونبەگەنىن كۇرەكپەن ارشيدى. ءورىس اشۋ كەرەك، باسقا امال جوق.
ءبارى ناشەكەڭنىڭ جوسپارلاعانىنداي بولدى. كۇرەك اشۋ دەگەندى ەستىگەنى بولماسا، كورمەگەندەر كوپ ەكەن. سونىڭ ءبىرى اكىم بولاتىن. ول تىرما سۇيرەتكەن ءبىر تۇيەنىڭ باسىنا ءمىندى. كادىمگى كوكتەمدە ەگىسكە سالاتىن تەمىر تىرما. ءبىر تۇيەگە سونىڭ ەكەۋى تىركەلدى. قالىڭ كۇرتىك قاردى ۇزىنىنان، كولدەنەڭىنەن تىلگىلەدى كەلىپ. ءار تىرمانىڭ ارتىندا ءتورت ايەلدەن. تىرمادان كەيىن قاردى كۇرەگىمەن سولار بوساتادى. ىعىپ تۇرعان جىلقىلار قاسىندا باستالعان زور مايدانعا تاڭىرقاپ قارايتىنداي. مىنا ادامدار نەگە اۋرە بوپ ءجۇر؟
تۇيەلەر مالتىعىپ ارەڭ جۇرەدى، الدى باقىلداپ باقىرا باستادى. جۇزدەرى قارعا كىرش-كىرش تۇسكەن تىرمانى تارتۋ وڭاي ەمەس. ءبىرازدان سوڭ ءتورت تۇيەدەن دە بۋداق-بۋداق تەر شىقتى. قاردىڭ بەتى كادىمگى ويىلعان مۇز سەكىلدى كەسەك-كەسەك بوپ ۋاتىلىپ جاتىر. ءتورت تۇيەنىڭ جولى كوكتەم سايىن كورەتىن لەپسىنىڭ بەتىندەگى سەڭ سياقتى. راس، مۇزدارى ودان گورى كەۋىك، ودان گورى ۇساق. بارىپ-بارىپ تۇيەلەر سول ىزبەن قايتا قايتادى. ءبىر جەرمەن ەكى جۇرگەندە قار ەسىلىپ-اق قالادى. ەسىلگەن قاردىڭ اراسىنان قارا قوشقىلدانىپ شوپتەر كورىندى. كۇرەك ۇستاعان ايەلدەر سول شوپتەردىڭ قالىڭ-اۋ دەگەن جەرىن تاقىرلاڭقىراپ ارشيدى. ولاردىڭ دا ماڭدايىنان تەر شىعىپ، ىزعىرىق ايازبەن اق قىراۋ بوپ قايتا قاتىپ جاتىر. جۇزدەرىنە قاراساڭ، وسى ءبىر الاندا اياز اتا قاپتاپ كەتكەن سياقتى. بەتتەرى دە، وڭىرلەرى دە اق قىراۋ.
قۋ تاماقتى قويساڭشى. قالجىراپ تۇرعان جىلقىلار ءىلبىپ كەلىپ، اشىلعان شوپكە اۋزىن قويدى. ايەنشەكتەنە تەبىندەيدى. ولاردىڭ كۇرت-كۇرت وتتاعاندارى كۇرەك اشۋشىلاردى قۋانتا باستادى. ەندى ەكى كۇن كەشىكسە، ەكى ءۇيىر جىلقىدان تۇك قالماعانداي ەكەن. مىنا ايەلدەردىڭ قايراتى قانشاعا جەتپەك؟ ون-ون بەس كۇن كۇرەك اشا السا، وندا — اپاتتىڭ بۇل فەرمادان اۋعانى. اش وزەگىنە ءتۇسىپ كەتتى مە، جاڭا عانا وتتاپ تۇرعان ءبىر جاباعى سىلق ەتىپ قۇلاي كەتتى. ەكى-ۇش ۇمتىلدى دا، تۇرا المادى.
قاسىندا كۇرەك اشىپ تۇرعان جانار جىلاپ جىبەردى. الدەبىر ۇرەيلى ويلار زارەسىن الدى. وسىناۋ اپاتقا وزدەرىمەن بىرگە الا كەلگەن جەڭىسى دە جاڭاعى جاباعىداي مەرت بولاتىن سەكىلدى كورىندى. مىناۋ قىس جالمار تالايدى. تولەپ كەلگەن بەتتە جۇمىسقا بەلشەسىنەن باتتى دا كەتتى. ساقىلداعان سارى ايازدا تىرمالاردىڭ ءجۇزىن اشىق دالادا ۇشتاپ ءجۇر. قيراعان، قۇلاعان قورالاردا دا ۇستاعا قاراپ تۇرعان جۇمىس كوپ. قايدا جۇرسە دە تۇمسىعىنان شانشىلىپ ۇيرەنگەن بايعۇس مۇندا دا سول كۇيگە ءتۇستى. جەڭىستى «ۇيدەن شىقپا» دەپ ءوزى كەلگەنشە تاستاپ كەتەدى. بالانىڭ اتى بالا ەمەس پە، كىم بىلەدى؟ فەرمادا ءقايبىر باس-اياعى ءبۇتىن وڭعان ءۇي بار. «وسى بالانى اق قار، كوك مۇزدا بەكەر اكەلدىڭدەر» دەپ تەڭگە جانارعا ۇرىسقان بولاتىن. قايدا تاستايدى، جۇرت سەكىلدى اتا-ەنەسى بار ما؟ وگەي جەڭگە وزىنە قاراپ السا جەتەر، وعان بالا تاستاپ كەتۋ ولىمگە تاستاپ كەتۋمەن تەڭ. اۋەلى جازىم قىلۋدان دا تايىنباس ول. ۇيدەگى جالعىز سيىردان وزىنە ءۇش ۋاقىت شوپ سالىپ، سۋارىپ تۇر دەگەنگە ارەڭ كوندى. وندا دا تولەپكە بىردە بولماسا، بىردە ءىسى تۇسەتىن بولعان سوڭ...
تەڭگەنىڭ ايتقانى راس بولماسا جارار ەدى. جانار قاتتى شوشىنايىن دەدى. جۇرەگى لوبلىپ، قىستاۋعا كەتكىسى كەلدى. ەڭ بولماسا، بالاسىن ءبىر كورىپ قايتسا. تالاي جەر، مالتىعىپ جەتكەنشە قاي زامان... تاعى ءبىر جاباعى قۇلاپ ءتۇستى.
— ويباي، ءولىپ بارادى، ءولىپ بارادى، باۋىزداڭدار!
ناشەكەڭ جاباعىنى تاماعىنان ورىپ جىبەرگەندە، سولميە قاراپ تۇرعان قوڭىر ايعىرعا كوزى ءتۇستى. جانۋار كۇرسىنگەندەي كورىندى. ءبىر قۇشاق قۇيرىعىن ازەر بۇرىپ ءارى قاراپ كەتتى. ۇرپاعىنىڭ مىنا اپات قىستىڭ قۇربانى بولعانىن كورگىسى كەلمەگەندەي. جەرگە باسىن سالماي سۇلق تۇردى دا قويدى. توگىلگەن جال مەن قالىڭ قۇيرىق ارىعان كەزدە جاراسپايدى ەكەن، قوس قاپتالىن ماي جاپقان كۇيلى ايعىردىڭ بويىندا جالت-جالت، جالپ-جالپ ەتىپ ءساندى كورىنۋشى ەدى. اسىرەسە، وقىرانىپ شابا جونەلگەندە جەلمەن جەلكىلدەپ سۋسىلداعانى قانداي شىركىن! سول ايعىردا دا، سونداي سۇلۋ جالقۇيرىقتا دا بۇگىن ءتىپتى سيىق جوق.
تاعى دا ەكى-ۇش جەردەن شىققان ويباي ەكى-ۇش جىلقىنىڭ پىشاققا ىلىنگەنىن اڭعارتتى. ايەلدەردىڭ زارەسى كەتتى. پىشاققا ىلىنگەن جانۋارلارعا جاندارى اشىپ، ەكى كوزگە ەرىك بەرىپتى.
— «جۇت جەتى اعايىندى» دەگەن راس ەكەن-اۋ، ەڭ بولماسا كۇننىڭ ءزارى سىنساشى! — دەدى تەڭگە.
— گيتلەرمەن سەگىز اعايىندى بولىپ تۇرعان جوق پا! — دەدى جانار.
وسى سوزبەن كوپتەن وزەگىن ورتەپ جۇرگەن شەردى سىرتقا شىعارعانداي بولدى.
كەشە عانا قالىڭ بوراندا قاتقان قاردىڭ ۇستىمەن جۇگىرۋدى قىزىق كورگەن اكىم دە كوپ نارسەنى ەندى تۇسىنگەندەي. سول قاردىڭ مىنا مالعا اجال، الدىندا تۇرعان مىنا ادامدارعا ازاپ بولاتىنى جاس جۇرەگىنە ابدەن جەتتى بىلەم، ءوڭى قاشىپ، ۇرەيلەنە قالدى. وتكەن كۇزدە مىناۋ ايەلدەردىڭ بۇرشاق سوققان ەگىننىڭ توپىراعىن ساپىرىپ تولارساقتاعانىن كورىپ ەدى، ەندى قاردى ارشىپ، قان جىلاپ تۇرعانىنا كۋا. وسىنىڭ ءبارى نەنىڭ زاردابى؟
بالا قيال، بالعىن قيال تالاي جەردى شارلاپ كەتتى. جاڭا عانا جىعىلعان جاباعىنىڭ جاۋعا شابار تۇلپار بولماسىنا كىم كەپىل؟ مىنا بيەمەن ءبىر مال ەمەس، ەكى مال كەتتى. ەنەسى پىشاققا ىلىنسە دە، ىشىندەگى قۇلىنى ءبىرازعا دەيىن جىبىرلاپ جاتتى-اۋ. جاناردىڭ قاراۋعا ءداتى شىداماي، جىلاعان كۇيى بالاسىنا كەتىپ وتىردى. قارنى اشتى ما، جوق الدە، وسىنىڭ ءبارى وزەگىن ورتەدى مە، اكىمنىڭ دە ءىشى ۋ ءجۇرىپ وتكەندەي اشىپ كەتتى. كوزىنە كەرنەپ كەلىپ قالعان جاستى توقتاتا قويدى. الدە ءبىر اساۋ كەك قىسىپ كەتتى. سول كەكتىڭ وتى كوزىندەگى جاستى جالماپ جۇتتى ما، جوق، جاس كەكتىڭ وتىنا اينالدى ما، ايتەۋىر ىستىق تامشى وڭىرىنە دومالاپ تۇسپەي، قوس جانارى ۋىتتانىپ جىلتىرادى دا قالدى.
ونىڭ وسى كەيپىن بايقاپ قالعان ناشەكەڭ جانىن جانىشقان ءبىر تۇيىنگە جاۋاپ تاپقانداي بولدى.
— اكىم! سەن وسى جىلقىدا قال. قۇماردىڭ بالاسى سەنبى دە كوپ كەشىكپەي كەلىپ قالار. قورىقپايسىڭ با؟
— جوق! — دەدى اكىم ىزبارلانىپ. ءبىراق مۇنىسى نارازىلىعى ەمەس ەدى. مانادان بەرى بالا جۇرەگىندە تۇرعان وتتىڭ ۇشقىنى ەدى.
شوپتە، جەمدە تۇرعان كوكالانىڭ تىزگىنىن اكىمگە ۇستاتتى دا، تۇيە شانالاردى فەرماعا بۇرۋعا بۇيرىق ەتتى ناشەكەڭ. ولگەن جىلقىلاردى بۇل ارادا قالدىرۋ قاتە. بىرىنشىدەن، تەرىسى كەرەك، ەكىنشىدەن، بۇل ارادا قالدىرۋ — مىنا جىلقىعا قاسقىردى شاقىرۋ دەگەن ءسوز. ناشەكەڭ بارلىعىن دا شاناعا سالعىزىپ، فەرما باسىنا الىپ ءجۇردى. ارتىنا قاراسا، اكىم كوكالانىڭ ۇستىنە تۇيعىنداي جابىسىپ، جىلقىنىڭ شەتىن قايىرىپ ءجۇر ەكەن. مىناداي قىستا، ءوزى قالجىراعان جىلقىنى ون بەس جاسار بالاعا تابىستادى. قينالعان كەزدە سوقىر كوزدەن جاس شىعادى دەمەكشى، بۇل ارادا اكىم جىگىت ورنىنا قالدى. جىلقىعا بىلدەي ءبىر ازامات يە دەپ-اق جۇرت سەنىممەن كەتىپ بارا جاتىر. قايتەسىڭ، ۋاقىت سولاي.
تەك ناشەكەڭنىڭ ءىشى عانا الەم-تاپىراق. ەڭ بولماسا، ەكى كۇن يە بولۋعا جاراسا... وعان دەيىن ەرەسەكتەۋ بىرەۋدى تابار ەدى. ويى مالىككە، باياعى پوشتاشى قارا شالعا توقتادى. ول قوي فەرماسىنا مەڭگەرۋشى بوپ جۇرەتىن. بەس وتاردى زار عىپ ايتىپ، كەشە «اسان قايعىنى» سوقتى. قايراتتان گورى قايعىعا بەرىلگىش. بەكىنۋدىڭ ورنىنا بوساي بەرەدى. قۇداي بەرگەن مىنەز، امال بار ما! وسىدان ەكى جىل بۇرىن قارالا قاعاز كوبەيىپ كەتتى، ارقالاعانىم پوچتا ەمەس، قاسىرەت دەپ قارا سومكەنى كەڭسەدە سىدىق ەكەۋىنىڭ الدىندا اتىپ ۇرعانى دا ەسىندە. كەشە مىناۋ پالەدەن مەنى قۇتقارىڭدار دەپ تاعى زارلادى. قۇمار ءتاۋىر بولعانشا جىلقى باقسىن. ناشەكەڭ وز-وزىنەن مىرس ەتىپ كۇلدى.
قوي فەرمانى يمانالىگە قوسا تاپسىرامىز. وعان دا اۋىر، امال بار ما! امالسىزدىق كوبەيىپ بارا جاتقان كەزەڭ بولدى عوي بۇل. شىدايىق، توزەلىك. مايدان حابارى جانعا مەدەۋ ايتەۋىر. جاۋ جەڭىلۋگە اينالعان سەكىلدى. ءبىر اشتىقتىڭ ءبىر توقتىعى بولماس دەيسىڭ بە! ەر-ازامات كەلگەندە ەلىنىڭ ەسەڭگىرەگەنىن كورمەي، ەتەك-جەڭىنىڭ جيناقى ەكەنىن كورسە، بىزگە ودان ارتىق نە كەرەك.
كۇن كەشكىرىپ، سۋىتايىن دەدى. شانا سوڭىنان جاياۋ ەرگەن ايەلدەردىڭ كوبى بەتى-قولىن ۋقالاپ، بۇلكىلدەي باستادى. تاڭەرتەڭگىدەي ەمەس، فەرمامەن ەكى ورتا جول بوپ قاپتى. تۇيەلەردى قۋزاپ ايداۋعا تۋرا كەلدى. اينالانى قاماپ كەلە جاتقان قاراڭعىلىقپەن قوسا، مىناۋ شانا ۇستىندە سەرەيىپ جاتقان جىلقىلار دا ۇرەيدى كۇشەيتە تۇسەدى. سۋىق جەل قىسقاش تاۋى جاقتان سوقتى. ناشەكەڭە تانىس جەل. الدەن ۋاقىتتا ۇنامسىز ءبىر ءۇن ەستىلدى. قۇلاققا تۇرپىدەي ءتيىپ، جۇرەكتى جىلانداي شاعاتىن ءۇن — قاسقىرلاردىڭ شۋلاپ ۇلىعانى. كەلە جاتقاندار ءۇنسىز بىر-بىرىنە قاراستى. اندا-ساندا باقىلداپ قوياتىن تۇيەلەر دە تىنا قالىپتى. تاعى ءبىر ءۇن ەستىلدى. تاعى دا قاسقىرلاردىڭ شۋلاعانى ما، جوق، ءان سالعان اكىمنىڭ داۋسى ەكەن. بورىلەردىڭ جاڭاعى ۇلىعانىنا وزىنشە كورسەتكەن ايباتى.
— ەركەك اتىڭنان اينالايىن. بالا بولسا دا كورسەتكەن باجايىن كورمەيسىڭ بە، — دەدى تەڭگە تىنىشتىقتى بۇزىپ.
اشىق داۋسى شىڭىلتىر ايازدا انىق ەستىلىپ تۇر. بىرىنەن سوڭ ءبىرى شىرقاپ، اۋىلدا ايتىلىپ جۇرگەن تالاي ءاندى ەسكە سالدى. «ءقايبىر ونەرى تاسىعان دەيسىڭ، جالعىزدىعىن ۇمىتتىرۋعا جاساعان امالى دا» دەدى ناشەكەڭ ىشىنەن. انا شۋلاعان بورىلەردى وعان جولاتپاۋدىڭ ءبىر-اق جولى بار. ءتۇن بولسا دا مىنا جىلقىلاردىڭ بىر-ەكەۋىنىڭ تەرىسىن سىپىرىپ العان سوڭ ەتىن تۇيە شانامەن سوناۋ قاراما-قارسى جاققا اپارىپ تاستاۋ كەرەك. جەمتىكتىڭ ءيسىن سەزبەيتىن قاسقىر بولمايدى. تاڭ اتقانشا الدانىپ جاتسىن. ويتۋگە ەرىنسەك، اكىمنىڭ الدىنان بۇگىن تۇندە تاعى بىرنەشە جىلقىدان ايىرىلۋىمىز حاق. قاسىنا تەڭگەنى الىپ، بۇل شارۋانى ءوزى تىندىرۋعا بەل بۋدى.
جانار بۇلاردان ءسال-اق بۇرىن كەلگەن-دى. جەڭىس قازاندىقتىڭ الدىندا جىلىنىپ وتىر ەكەن. ەكى بەتى نارتتاي. شەشەسىنىڭ زارەسى ۇشتى.
— نەمەنە، قىزۋىڭ بار ما! اكەڭ قايدا؟
— جاڭا دالاعا شىققام. سودان كىشكەنە... اكەمدى قوي وتارىنا الىپ كەتتى. بۇگىن كەلمەيمىن دەدى. ءوزى قاتتى جوتەلەدى.
جانار جەڭىستىڭ باسىن ۇستادى. وتتىڭ قىزۋى ما، ەتىنىڭ قىزۋى ما، ىستىق سياقتى كەرىندى. كىشكەنە وتىرعان سوڭ بالا قالعي باستادى. توسەك سالىپ، شەشىندىردى. لەزدە ۇيىقتاپ كەتتى. جاتقان سوڭ، باسى سالقىندادى. جاناردىڭ جۇرەگى سوندا بارىپ ورنىنا ءتۇستى.
ەسىل-دەرتى جەڭىستە بولىپ، تولەپكە بۇل كۇندەرى اسا نازار اۋدارعان جوق-تى. بالا دا بولسا اڭعارىپ، جەڭىستىڭ جاڭاعى «ءوزى قاتتى جوتەلەدى» دەگەن ءسوزى ەلەڭ ەتكىزدى. وتكەن ءتۇنى اۋىز جاپپاي، بۇدان ەكى كۇن بۇرىن قوي فەرماسىنىڭ شارۋاسىمەن ءجۇرىپ، اپاق-ساپاقتا لەپسىنىڭ جىلىمىنا ءتۇسىپ كەتكەنىن ايتقان. مىناداي ايازدا قاتپاعان نەعىلعان جىلىم دەسەڭشى. سورلىنىڭ سورىنا تاپ بولۋىن كوردىڭ بە. سودان فەرماعا جەتىپ، وت قىزعانشا ۇشىپ كەتە جازدادىم دەگەن ەدى. بۇعان دەيىن جوتەلىنە اسا ءمان بەرمەگەن-دى. مۇندا ەكىنىڭ ءبىرى جوتەلەدى. كۇرەك اشىپ جۇرگەندەردىڭ ىشىندە دە كۇرك-كۇرك جوتەلۋشىلەر از ەمەس. قاتتى جوتەلسە، قايتادان جۇمىسقا نەگە كەتتى ەكەن؟ ءبىراق ول بايعۇس قۇلاپ تۇسكەنشە تىنىم كورمەي جۇرە بەرۋگە بار عوي. تىماعىن باسا كيىپ، بەلىن شارت بۋىنعان شالىن كوز الدىنا كەلتىردى جانار. تونىنىڭ كەۋدە تۇسى تومپايىپ تۇرعان سياقتى. جەڭىستىڭ كىشكەنتايىنان كوينىنا سالىپ جۇرگەننەن بولعان ول. بالاسى قوينىنا تۇسسە بولدى، اياعىن ساناپ باسىپ، ىڭىلداپ ون سالادى. ابدەن ۇيىقتاعانشا ارلى-بەرلى جۇرەدى دە قويادى. جەڭىس تە تولەپتىڭ مۇنىسىنا جامان ۇيرەنگەن-دى. كوتەرمەسە ۇيىقتامايدى. جاڭا اكەسى كەتىپ قالعان سوڭ امالسىزدان وت باسىندا قالعىعان عوي.
اۋىرماي-سىرقاماي ءوز وشاقتارىنا ورالسا ەكەن. جاناردىڭ بويى ءبىرتۇرلى تىتىركەپ كەتتى. جاستىقتىڭ لاپىلى باسىلىپ، «جامان شالدان جارىلقا» دەگەن ءتاۋباعا كوشكەن شاعى. مىناۋ سوعىس تا تالاي اساۋدى جۋاسىتىپ، تالاي كەۋدەنى باستى عوي. سوناۋ ءتاتتى شاق كومەسكىلەنە ءتۇستى مە قالاي؟ جەتەلەپ جۇرگەن جەڭىس قانا ول سىردى ۇمىتتىرماس كۋا سەكىلدى. ءوزى دە سويىپ قاپتاپ قويعانداي ۇقساپ بارادى.
ىشتەي تولەپتەن قىسىلادى جانار. ءبىراق ول بايعۇستىڭ كوڭىلىندە الاڭ جوق. ءولىپ-تۇسىپ جۇرگەنى. وسىندا كەلگەلى دە ويلايتىنى تەك جەڭىس. ءتۇنى بويى سان ويانىپ، وراپ-قىمتاپ، ءاينالىپ-ۇيىرىلىپ، كۇبىرلەپ سويلەپ جۇرگەنى. وسى الاڭسىزدىعى، اق نيەتى ءۇشىن دە جانار ونى سىيلايدى، وزگە ويعا قيمايدى. اكەسىنە جانى اشىعاننان ايتتى-اۋ، جاڭاعى ءسوزدى جەڭىس. اسقىنىپ كەتپەسە جارار ەدى. اياقاستى كوڭىلىنە ءبىر ۇرەي كىردى.
ءۇي سۋىپ بارا جاتقان سوڭ جۇگىرىپ دالاعا شىقتى. وتالىپ، جينالىپ قويعان جيدە اعاشىن اكەلمەكشى. اياز شۇناڭداپ تۇر ەكەن. تولەپ كەتكەن وتارعا بارىپ قايتسام با دەپ قالدى. ۇشىپ ولەدى عوي سورلى. اياقاستى جامان ءۇن شىقتى. تاعى دا قاسقىرلاردىڭ ۇلىعانى. نەتكەن ۇرەيلى. سول ەكى ورتادا ادام ايتقان ولەڭ ەستىلدى. تۇنىق اياز ءبارىن دە ءدال قۇلاعىنىڭ تۇبىنەن ايتىلعانداي ساق-ساق جەتكىزىپ تۇر. كورشى ۇيدەن شىققان تەڭگە دە اڭىرىپ تۇرىپ قالىپتى.
— مىناۋ كىم، ونەرى تاسىپ بارا جاتقان؟ — دەدى جانار.
— الگى دانەكەردىڭ ءىنىسى ەمەس پە. مانا جىلقىدا قالعان. ءقايبىر ونەرى تاسىپ ايتىپ ءجۇر دەيسىڭ. انا شۋلاعان قاسقىرلارعا ايبارى دا وزىنشە.
«دانەكەردىڭ» دەگەندى تەڭگە ادەيى ايتقانداي كورىندى جانارعا. توسىلىپ قالدى دا، وتالعان بۇتالاردى ۇندەمەي ەتەگىنە سالا بەردى. تەڭگە دە وتىن الۋعا شىققان ەكەن. ول ىرىلەۋىن قاپقا سالىپ جاتىر.
قاسقىرلار تاعى دا ۇلىدى. «جالعىز قايتىپ، وسى شۋلاعان قاسقىرعا تاپ بولماسا جارار ەدى». تولەپ جاناردى تاعى وسىلاي الاڭداتتى. اناۋ جىلقىشى بالاعا دا جانى اشىپ تۇر. ءبىر اياۋلى ەسىممەن بىرگە اتالدى عوي ءوزى. دەنەسى قالتىراپ كەتكەندە بارىپ جانار ءالى دالادا جۇرگەنىن سەزدى.
اياز دا ءار-ار جەرىن قارىپ بارادى. قاسقىرلار دا ۇلىعانىن ۇلعايتا ءتۇستى. ۇيگە تەزىرەك كىرىپ، بالاسىنىڭ قاسىنا جەتۋگە اسىقتى.
ارپالىسپەن وتكەن ون كۇندە تالاي ءىستىڭ باسى قايرىلدى. ماياداعى ءشوپ تۇگەل دەرلىك قوراعا جەتتى. ون وتار قويدان جەتى وتار قوي قالدى. بۇعان دا شۇكىر. جاباعى تايلاردى دا شوپكە قويدى. الدا ءالى كەمى جيىرما كۇن قىس بار. ارىپ شىققان مالعا كوكتەمنىڭ قارا سۋىعى قاقاعان قىستان جامان. سول سەبەپتى دە سىدىق جەر قۇرعاپ، كوك شىققانشا ءبىراز اداممەن وسىندا قالماق بولدى، ناشەكەڭ ورگە، اۋىلعا قايتپاق بولدى. امان الىپ قالدىق دەپ ايتۋ ءالى ەرتە، دەگەنمەن كوڭىلگە توق ءبىر ءىس ىستەلگەن سەكىلدى. بۇل جاقتىڭ ءبىراز قاربالاسىن رەتتەگەن سوڭ ناشەكەڭ اۋىلدى ويلادى. زاۆحوز بولعان سوڭ ورتالىققا ۇيىلگەن بار ءشوپ وسى كىسىنىڭ قاراماعىنا بەرىلگەن. ءوزى جوقتا سونى يت-روسۋا ەتىپ جۇمساپ جاتقانداي كورىندى. ءقازىر تاۋىسىپ السا، جۇمىس كولىگىن تۇگەل جۇدەتتى دەگەن ءسوز. سوسىن كوكتەمدە نەمەن ەگىن سالىپ، نەمەن جۇمىس ىستەر ەكەن. اۋىلعا اسىقتىرعان ءبىرىنشى سەبەپ — وسى.
قوڭىر ايعىردى الا كەتكىسى كەلدى. مىنا جەردەگى وتتاسى مۇلدە ۇنامايدى. تىشقان بولعان جىلقىداي كوبىنە سىلەيىپ تۇرعانى. جوڭىشقاعا بايلاپ، جەم بەرسە تەز وڭالىپ كەتەر. قۇماردىڭ ۇلى سەنبى بالا بولسا دا توسەلگەن جىلقىشى بوپ قاپتى. ءسوزى دە نىپ-نىق، پايىمداۋى دا ۇلكەن ادامداي. قىزىل ايعىردى قاسقىر قاماعان ايماقتى كورسەتتى.
...اكەم اۋىرماي تۇرعاندا مەن كۇندىز، ءوزى تۇندە باعاتىن. سودان ابدەن سۋىق ءوتىپ، جاتىپ قالدى. امال قانشا، تۇندە دە ءوزىم ءجۇردىم. ول كۇندەرى كۇندىز، ءتۇن دەيتىن ەمەس، ءبارى ءتۇن بولدى. كوز اشتىرماس تۇتەگەن بوران، كۇننىڭ قاشان شىعىپ، قاشان باتقانىن بىلمەيسىڭ. جىلقىمەن بىرگە سۇيەگىم دالادا قالاتىن شىعار دەپ ويلادىم. اۋىستىرىپ مىنەتىن اتتاردى عانا قورادا، شوپتە ۇستادىق. شەشەم اۋرۋ اكەم مەن سول اتتاردى كۇتۋدەن ارتىلمادى. تاۋلىگىنە ەكى ۋاقىت كەلىپ، تاماق ءىشىپ كەتەم. اكەم-شەشەم «ات كوتەرەدى، جىلى كيىن، جىلى كيىن» دەپ زار يلەيدى. ۇيدەگى باردى قاباتتاپ-قاباتتاپ ۇستىمە جاپسىرىپ الامىن.
قىزىل ايعىردى ويلاعاندا جىلاعىم كەلەدى. جىلقى بولعاندا قانداي ەدى شىركىن! قاسقىر دا قۋىپ جەتەدى-اۋ دەگەن جۇيرىكتى اڭديتىن كورىنەدى عوي. سىزدەرگە وتىرىك، ماعان شىن، اقتالعانىم ەمەس، قىزىل ايعىردى جەردىڭ الدىندا ءبىر ءۇيىر قاسقىر جىلقىنى ون كۇن اينالدىردى. ۇيدەن مىلتىق اكەپ اتىپ تا ءجۇردىم. سىعىر قىلعاندا جەكە وق بولساشى. قۇس اتاتىن بىتىراعان. دارىمەن تارسىلداتا-تارسىلداتا يت-قۇستىڭ ەتىن دە ۇيرەتىپ الدىم-اۋ دەيمىن. مىنا قوڭىر ايعىر، مەن بىلسەم، ءدال سول كۇندەرى زورىعىپ كەتتى. ءۇيدى شىر اينالىپ، وسقىرىنىپ شاپتى دا ءجۇردى. قاسقىردىڭ ءيىسىن سەزىسىمەن دامىل كورمەيتىن ادەتى ەدى جانۋاردىڭ. قىزىل ايعىر بۇدان گورى جۋاستاۋ، مۇنداي الاسۇرعان جوق. ءبىراق ول دا ءۇيىرىن تۇگەندەپ، قورىپ ءجۇردى. ەكى ءۇيىردى جاقىن ۇستادىم. جايشىلىقتا وزگە ءۇيىردى ماڭىنا جولاتپايتىن قوڭىر ايعىر ونداي مىنەز كورسەتپەدى. الاساپىران بوراندا ول دا سەرىك ىزدەدى-اۋ دەيمىن.
ىڭىردەگى كۇيىس كەزى. اينالا ىسىلداپ قاپتاعان جىلان سەكىلدى، بوران سوعىپ تۇرعان. جىلقى ءدۇر ەتىپ ۇرىكتى. قوڭىر ايعىر كۇڭگىرلەتىپ كىسىنەي الا جونەلدى. مۇنداي كەزدە جىلقىلار ۇيىسا قالۋشى ەدى. ەكى ءۇيىر بىرىگىپ تە كەتەتىن. قىزىل ايعىر قوڭىر ايعىردان جاسقانشاقتاپ شەتتەۋ تۇراتىن. جازدا جايلاۋدا بىرنەشە شايناپ تاستاعانى بار. سودان جۇرەگى شايلىققان با، الدە ولەرىنە كورىنىپ ءجۇردى مە جانۋاردىڭ، ايتەۋىر وقشاۋلاۋ تۇراتىن. مىلتىقتى باسىپ-باسىپ جىبەردىم. جىلقىلار سۋسىپ تۇرمايدى ءبىر ورنىندا. قاراڭعىدا ءبىر جاققا ءجۇرىپ بەرە مە دەپ زارە جوق. الدەن ۋاقىتتا كوزىم شالىپ قالدى، وقشاۋ ودىرايىپ تۇرعان ايعىرىم اتا جونەلگەنى.
سىرتقا قاراپ تۇرعان، سول بەتىمەن تارتىپ بەرسىن. قۇيرىق جاعىندا شۇبالاڭداعان بىردەڭە كورگەندەي بولدىم. اتتان سالدىم. مەنىڭ اتتانىمدى ايدالادا كىم ەستيدى. اكەم مەن شەشەمنىڭ ءتۇرى بولسا اناۋ. ايتەۋىر دالباسا، وزىمە-وزىم اتتاندادىم. سۇراپىل بوران ساقىلداپ مازاق قىلعانداي مەنى. ايعىردىڭ شاپقان ءدۇبىرى مە، قاسقىردىڭ ءدۇبىرى مە، بوراننىڭ گۋىلى مە، قۇلاعىما وپىر-توپىر بىردەڭە كەلەدى. ايعىردىڭ ارتىنان كەتەيىن دەسەم، جىلقىنى باسقا ءبىر ءۇيىر قاسقىر اندىپ تۇرعانداي. مەن كەتىسىمەن تارپا باس سالاتىن سەكىلدى. اتتاندادىم، اتتاندادىم دا قالا بەردىم.
ەرتەسىنە، بوراننىڭ جىنى ءسال باسىلعانداي بولعان كەزدە ىزگە تۇسسەم، جانۋار تۋرا وزەننىڭ تابانىنا تارتىپتى. قاسقىر كەمىندە تورتەۋ، شاپقان جەرلەرى ەسىلىپ جاتىر، ءىزدى بوران باسىپ ۇلگەرمەگەن. جانۋار مۇزدان ءوتىپ، انا توراڭعىنىڭ سول جاعىنداعى ارالدى ءۇش رەت اينالا شاۋىپتى. ءوزى دە جۇيرىك ەدى عوي. سول جەرگە دەيىن جەتكىزبەسە كەرەك. ىزدەن باسقا بەلگى جوق. اجالىنا قاراي ارالدان قاباققا قاراي تارتىپتى. قاباققا جەتە تامشىلاعان قان بار، قاسقىردىڭ ءتىسى تيسە كەرەك. سىرەسىپ جاتقان كۇرتىك جىبەرە مە، قايران مالدى ۇستاعان دا بەرگەن. قاسقىرعا كەرەگى دە سول، قاتتى قاردىڭ ۇستىمەن اعىزىپ كەلىپ شاپتان جارىپ جىبەرگەن. جانۋار جانتالاسىپ قاماۋدان شىقپاق بوپتى. قاردىڭ قالىڭدىعىنان اياعى جەرگە جەتپەي، اسىلىپ تۇرعان دا قالعان. ون كۇن بويى تىسىنە تۇك تيمەي، الاسۇرىپ جۇرگەن اتاڭا نالەتتەر جەمەگەندە نە ىستەيدى. سۇيەگىنەن باسقا تۇگىن قالدىرماپتى. جىلاي-جىلاي ۇيگە كەلدىم.
مىنە، بار جاي — وسى. قىزىل ايعىرعا تيمەيمىن دەسە، ءبىر ەمەس، ەكى جىلقى بەرۋگە بار ەدىم. اقىلداسىپ شابا ما قاسقىر، شىركىن.
سەنبى دە، مالىك تە ناشەكەڭنىڭ قوڭىر ايعىردى الىپ كەتەم دەگەنىنە قارسى بولعان جوق. قاسىنا جەلىندەي باستاعان تورت-بەس بيەنى قوسىپ بەرمەكشى بولدى. جالعىزسىراماسىن.
...اينالا اق كۇمىستەي جالتىراپ كوزدى ۇيالتادى. كۇن بارعان سايىن ساۋلەسىن مولايتىپ كەلە جاتقان سياقتى. انەۋكۇندەرى سياقتى ەمەس، ءزارى سىنايىن دەگەن. شانانىڭ سىرعاناعان تابانىنان سىناپتاي جىلتىراپ ءىز قالادى. بۇلا جولعا كەشە شىققان ەدى. ءبىر شاناعا قايقايتىپ تۇرىپ بالاۋسا ءشوپ تيەدى. كادىمگى قوزى جەسىن دەپ شاپقان وزەن قويناۋىنداعى كوك ۇلپانىڭ ءوزى. داڭعىراپ جاتقان جولمەن قارا اتان ءشوپ تيەگەن شانانى قينالماي تارتىپ، ماڭ-ماڭ باسىپ، ماڭعاز كەلەدى. ونىڭ ارتىنان شۇبىرعان ءبىر توپ جىلقى — بەس بۋاز بيە مەن قوڭىر ايعىر. جىلقىلاردان سوڭ ناشەكەڭنىڭ شاناسى. انەۋكۇننەن بەرگى ءۇردىس دالادا جۇرۋدەن كوزى قارىققان با، اينالاسىنا قاراي المايدى. كۇنگە شاعىلىسىپ شاقىرايعان اق قار قارسى الدىندا جانعان وت سەكىلدى بۇقتىرادى. شانانى تەڭگەگە ايداتىپ، ءوزى ەتپەتىنەن جاتقان. اندا-ساندا اياقتارىن ءىلبي باسقان جىلقىلارعا عانا قارايدى. ءشوپ تيەگەن شانادا قونجيىپ اكىم وتىر. اۋىق-اۋىق سۋىرىپ جىلقىلارعا ءشوپ تاستاپ قويادى. جول بويى وسىلاي. ەگەر بۇلار ۇرى بولىپ، ارتتارىنان قۋعىنشى شىقسا، وپ-وڭاي-اق تاۋىپ الار ەدى. جول بويى شاشىلعان ءشوپتىڭ ءىزى قايدا جىبەرسىن. ءجۇرىس ءونىمسىز، شاشىلعان ءشوپتىڭ جەۋىن كۇتەدى. ءجيى-جيى توقتاپ، وتتاتىپ الادى ولاردى. العاش شىققاندا ۇلكەن ماياداي بوپ كورىنگەن شانا دا ورتايايىن دەگەن.
بيەلەردىڭ ءبارى تىڭ سەكىلدى. ناشەكەڭ ءشوپ جەسىنەن بايقايدى. ەڭ سامارقاۋى وسى قوڭىر ايعىر. جانۋار وسى ەكى كۇنگى جولدى كوتەرە السا جارار ەدى. ءبىر جارىم كۇنى ارتتا، قايراننىڭ جوتاسىنان دا قۇلادى، تورت-بەس شاقىرىم جۇرگەن سوڭ اۋىل كورىندى. بارىنەن دە قۋانىشتى اكىم سەكىلدى. شانانىڭ ۇستىندە بىرەسە تۇرىپ، بىرەسە وتىرىپ، بىرەسە ىڭىلداپ ون سالادى. ءقايتسىن بالا جۇرەك، اۋىلعا الىپ ۇشادى دا. ون كۇنگى كۇرەك اشۋ تەڭگەنى دە قالجىراتسا كەرەك، بەتى توتىعىپ قوڭىرايىپ كەتىپتى. وسى ءبىر قىزىل شىرايلى كەلىنشەكتىڭ قاباعىنان ناشەكەڭ ەش ۋاقىت كىربىڭ كورمەۋشى ەدى. كولحوز قايدا ايداسا سوندا تارتىنباي جۇرە بەرەتىن. دەگەنمەن دامىلسىز اۋىر جۇمىس قويسىن با، ءوڭى ەسكىرەيىن دەپتى. كۇيەۋى احمەتجاننان كەلگەن جامان قاعاز ءالى سىدىقتىڭ ساندىعىندا جاتىر. وسىدان ەكى جىل بۇرىن قازا بولدى دەپ ءبىر كۇندە حابار كەلگەن ءتورت جىگىتتىڭ ءبىرى. سول كۇنى سىدىق، مالىك ۇشەۋى وتىرىپ كەڭسەدە جىلاعانى، كۇلجاميلانىڭ بۇلاردىڭ شاڭىن قاققانى ناشەكەڭنىڭ ءالى ەسىندە. تەڭگە سوندا ستانسيادان اسىل ايعىر اكەلۋگە كەتكەن. عۇمىرى قۇرىق تيمەگەن اساۋدى وسى ءبىر تالدىرماش كەلىنشەككە اكەل دەپتى-اۋ. بۇلار دا جۇرەك جۇتقان ەكەن. مانا قۇماردىڭ بالاسىنىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، مىنا بەس بيەنىڭ بەسەۋى دە وتكەن جازدا سول اسىل ايعىر «ساماردان» شىققان.
«ساماردىڭ» ءحالى ءقازىر قۇدايداي. اۋىلدا سۇلىدا، جوڭىشقادا بايلاۋلى. مىنا قوڭىر ايعىرداي جۇدەپ تۇرعان جوق. جانۋاردىڭ ءوزى دە سىندى-اۋ. كادىمگى تۇلكىگە قوسار قۇماي تازىداي جىپتىكتەي بولادى دا تۇرادى. قانشا جەمدەگەنمەن، قارنى شىقپايدى. سالقى ءتوس، بوتا تىرسەك، اققۋ مويىن، قامىس قۇلاق ادەمىنىڭ ءوزى. اقالتەكە دەگەندى ەستۋى بار ەدى، كورگەنى وسى. تەگى تۇرىكمەندەر جىلقى جاندى حالىق بولسا كەرەك. بار جىلقىسى ءبىزدىڭ سامارداي بولسا، جىلقى وسىرەدى دەپ سولاردى ايتۋ كەرەك. مىنا بەس بيەدەن ءبىر-بىر سامار تۋسا، «العاباستىڭ» جىلقىسى دا اسىل بولىپ كەتتى دەسەڭشى. ءبىراق جانۋار ءۇيىردىڭ ايعىرى بولماۋ كەرەك. قولدا ۇستاپ، كۇيلەگەن بيەنى الدىنا اكەپ شاعىلىستىرماسا... بىلتىر جازدا ءۇيىر ءبولىپ بەرەمىز دەگەندە مىنا جارىقتىق قوڭىر ايعىر تارتىپ العان-دى. ءتىپتى ءوزىن شايناپ تاستاي جازدادى. سودان قولدا، وڭاشا ۇستالادى، وڭاشا كۇتىلەدى. سۋارۋعا جەتەلەپ شىققانداعى سىنى-اي، شىركىننىڭ! مال دەپ ايتۋعا اۋزىڭ بارمايدى.
— تەڭگە، سەن انا جىلى «ساماردى» جالعىز ءوزىڭ ءقايتىپ اكەلدىڭ؟
— وي، نەسىن ايتاسىز، ناشەكە. ول جولى مەنىڭ كورگەنىمدى قۇداي ەشكىمنىڭ باسىنا بەرمەسىن.
ناشەكەڭ تىڭداعىسى كەلگەندەي سىڭاي ءبىلدىردى. تەڭگە قىرىنان بۇرىلىڭقىراپ اڭگىمەسىن باستادى.
... ءبىز ستانسياعا بارعاندا جىلقى تيەگەن پويىز بەس ساعاتتان سوڭ كەلەدى دەدى. كۇتتىك. باسقا كولحوزداردان دا كەلىپتى. ءبارى دە ەركەك جىبەرگەن. جالعىز ايەل مەنمىن. پويىز كەلىپ تۇرا قالدى. جابىق ۆاگون ەكەن. ءتىزىپ-تىزىپ قويعان، جۇزىكتىڭ كوزىنەن وتكەندەي ادەمى جىلقىلار. بايلاۋلى تۇرعانعا باس بىلەدى، ۇيرەتىلگەن ەكەن دەدىك. قايدان، ۆاگوننان تۇسە شاپقىسى كەلىپ. قۇداي كورسەتپەسىن، تۋ اساۋدىڭ ءوزى. ول جەردەگىنى قويشى، ايتەۋىر ادام كوپ قوي. مىقتاپ نوقتالاپ العان سوڭ بىرەۋلەر جەتەكتەپ، بىرەۋلەر ات اربانىڭ قوساعىنا تىركەپ اكەتىپ جاتىر. مەن تۇيە اربامەن بارعانمىن. «ساماردىڭ» تۇيەدەن ۇركىپ شاپشىعانىن كورسەڭىز! پويىز باسىنداعىلار وزدەرىڭىزدىڭ سىباعالارىڭىزدى دا بەردى-اۋ.
نە كەرەك، ەستىمەگەنىم جوق. سولداتتار بارلىق ۆاگوننان كەلدى-اۋ دەيمىن. تاڭىرقاي قاراپ تۇر. ءبارىنىڭ كوزى مەندە. جانىم كۇيىپ كەتتى. كوككە شاپشىعان «ساماردى» نوقتاسىنان اشۋمەن تارتىپ قالدىم. تىك ەتىپ جەرگە ءتۇستى. جوق، جاي ءجۇرۋ دەگەندى بىلمەيدى. تەك شاپشي بەرەدى. نە كەرەك، سولداتتار جۋان كەندىر ارقاندى ەكى قاباتتاپ اربانىڭ ارتقى كىندىگىنە مىقتاپ بايلاپ بەردى. تۇيە ىلگەرى تارتادى. «سامار» تابانداپ ارتقا تارتادى. ءبىراق كوككە شاپشۋعا دارمەنى جوق، قىسقا بايلانعان. تۋلاپ ءجۇرىپ دوڭگەلەككە اياعىن تىعىپ ارانداي ما دەپ قورقامىن. ەلدەن اينالايىن، ستانسىدان شىققانشا بىرەۋ تۇيەنى جەتەكتەپ، بىرەۋ ارتىنان شوشىتىپ شىعارىپ سالدى-اۋ.
ءالى كوز الدىمدا، كادىمگى دورەكى جىگىتتىڭ قولىنا تۇسكەن قىزداي دارمەنسىز تارتىنىپ تۇرادى، تۇرادى دا، امالسىزدان جۇرەدى. الدەن ۋاقىتتا بۇلقىنىپ-بۇلقىنىپ قالادى. العاشقىدا اربانىڭ سالدىرىنان ۇركىپ پالە بولدى. سوسىن وعان ۇيرەندى. ايتەۋىر تۇرماۋ كەرەك. تۇرساڭ، قايتا قوزعالعاندا بۇلقىنىپ پالە قىلادى. كەش تۇسكەن سوڭ كوزىم اشىلدى. تۇيەنى، اربانى، مەنى قارا تۇتتى ما، بۇلقىنعاندى قويىپ، بۇلكىلدەپ جەلدى دە وتىردى. ىزىنداپ، سودان سوڭ داۋىستاپ ولەڭ ايتتىم. وعان دا ۇيرەتتىم. الدىندا ءبىر جەرگە ايالداپ، قونسام دەپ كەلە جاتقام. «ساماردىڭ» بۇلقىنعانى باسىلعان سوڭ تۇندەلەتىپ جۇرە بەرگىم كەلدى.
شىنىمدى ايتسام، ول ءتۇنى قاسقىردان دا، قاراڭعىدان دا قورىققانىم جوق، «ساماردىڭ» بۇلقىنىپ تۋلاعانىنان قورىقتىم. ەرتەسىنە ءتۇس اۋا اۋىلعا كەلدىم عوي. كۇندىز وزىنە جانىم اشىدى، بيىك جىلقى عوي، موينى قانداي ۇزىن. باسىن تىك ۇستاپ ۇيرەنگەن جانۋاردى ارباعا تىم تۇقىرتا بايلاپپىز. قايتەمىز، وبالى اساۋلىعىنا. اۋىلعا جەتكەندە جانۋار جۇپ-جۋاس بوپ كەلدى. ءتۇنى بويى تۇقىرتىپ سۇيرەپ وتىرسا، جۋاسىماق تۇرعاي جۋاسىر. ءسويتىپ، سىدىق قايناعامنىڭ ول جولعى توزاققا سالعانى عۇمىرى ەسىمنەن كەتپەيدى. ءقازىر قانداي قيىن جۇمىس بولسا دا «ساماردى» اكەلگەننەن قيىن دەيسىڭ بە دەپ كىرىسەم. ە، ناشەكە، نە كورمەي كەلەمىز! ايەل ەكەنىمىزدى ۇمىتىپ كەتتىك قوي».
تەڭگە كوزىنە جاس الدى. توتىققان ءجۇزى ودان ءارى كۇرەڭىتىپ كەتتى. ىشىڭدە الدەبىر اياۋلى دا نازىك سەزىم ويناق سالعانداي.
— سىدىق تا ءقايبىر شەكەسى قىزعاننان جۇمسادى دەيسىڭ. جىگىت ورنىندا جۇرگەنىڭە ماقتان، قاراعىم، — دەپ ناشەكەڭ جۇباتقانداي بولدى. ءبىراق ءوزىنىڭ كەۋدەسىندە دە كەشەگى دولى بورانداي بىردەڭە ۇيىتقىپ الا جونەلدى.
— ويپىر-اي، الگى تولەپ بايعۇستىڭ ءحالى نە بولار ەكەن. قاتتى جىعىلدى عوي ءوزى.
— ءوزى دە قىزىق. بالا-شاعاسىمەن كەلگەنىن قايتەرسىڭ.
— ەي، قاراعىم، ءقايبىر ونەرى تاسىپ كەلدى دەيسىڭ. قايرات كورسەتەر ادام تاپپاي، ساسقان جوقپىز با؟ عۇمىرى ەشكىمنىڭ ءسوزىن جىقپاي وتكەن بايعۇس ايەلىن ەرتتى دە، جۇرە بەردى. بۇل جەردەگى ونىڭ جاساعانى كەرەمەت ەندى. بۇكىل قوي قورانى ءبىر ەزى جوندەپ شىقتى. سۋىق تيگىزىپ العانىن كوردىڭ بە؟
— لەپسىگە اۋرۋحاناعا اپارىپ، جانى قالماسا.
— اناۋ بالاسىن دا قايدا تاستارىن بىلمەي جانار ساسىپ وتىرعان.
— وي، ول شىركىن دە قايراتتى-اۋ، انەۋكۇنگى كۇرەك اشىسىن كورمەيسىڭ بە. ءارى بالاسى، ءارى اۋرۋ شالى ەكى وتتىڭ اراسىندا قالدى بايعۇس. اقىرى قايىر بول سىن.
...شانا توقتاپ قالدى. قازداي تىزىلگەن جىلقىلاردىڭ اراسىمەن اكىم جۇگىرىپ كەلەدى ەكەن.
— ناشەكە، مىنا قوڭىر ايعىر اۋزىنا شوپ المايدى. اياعى دا تالتىرەكتەپ بارا جاتقان سەكىلدى.
ءبارى دە قاسىنا كەلىپ ەدى، كوزى كىلەگەيلەنىپ تۇر ەكەن. باسىن كوتەرگەن بولدى، ءبىراق ءالسىز. باسقا جىلقىلار شاشقان ءشوپتى جەپ جاتىر. بۇل سۇلق تۇر. دەنەسى دىرىلدەيتىن سەكىلدى.
اكىم قارا اتانعا «شۋ» دەدى. جىلقىلار اقىرىنداپ قوزعالا باستادى. ەڭ ارتىندا قوڭىر ايعىر. قوزعالماس بۇرىن ول تالتىرەكتەپ كەتتى. سۇيرەتىلە بيەلەردىڭ سوڭىنان ەردى. بەلى يرەلەڭ-يرەلەڭ ەتەدى. ناشەكەڭ جالىنان سيپاپ ءبىراز ءجۇردى. قولىمەن سيپاپ كورىپ ەدى، جال دەگەننەن تۇك قالماپتى. جەلكە ءسىڭىرى اپ-ايقىن ءبىلىنىپ تۇر. ارتىنان قاراعاندا ەكى اشامايى دا اربيىپ سۇيكىمسىز كورىندى. ساۋىرى وي ءتۇسىپ كەتكەن ەكەن. انەۋكۇنگى ورىستەگىدەن دە السىرەگەن سەكىلدى. سان ەتى ءتىپتى بوساپ كەتىپتى، اياعىن باسقان سايىن ورتايعان دوربا سەكىلدى بولپ-بولپ ەتەدى. ناشەكەڭنىڭ زارەسىنىڭ كەتكەنى تىلەرسەگى بىر-بىرىنە قاقتىعادى. جىلقى جارىقتىقتىڭ ارتقى ەكى اياعى جۇرگەندە دە، تۇرعاندا دا بىر-بىرىنە جاقىندامايدى عوي. تىلەرسەگىن قاعىستىرا جۇرەتىن سيىر عانا. كوز الدىندا قوڭىر ايعىر ەمەس، قوڭىر سيىر كەلە جاتقانداي. ءجۇرىسى دە سيىردىكىندەي ىلبىگەن بىردەڭە.
ناشەكەڭ اۋىلعا قانشا قالعانىن بىلگىسى كەلگەندەي الدىعا قارادى. اۋدانعا باراتىن جولعا قوسىلعاندارىنا كوپ بولىپتى. ەندى كەشىكپەي ءۇشىنشى بريگاداعا جەتەدى. ار جاعى ءتيىپ تۇر. قايراننىڭ جوتاسى پىلدەي دوڭكيىپ سول جاعىندا قالدى. ون جاعى شەتسىز، شەكسىز اق تەڭىز سياقتى. سوناۋ الاتاۋعا دەيىن جاپ-جازىق. جازدا كوزگە بىردەن تۇسەتىن جار، جىرالاردى ءبىر قۇدىرەتتى كۇش تىپ-تيپىل عىپ تەگىستەپ كەتكەندەي. سول تەگىسكە جالتىراعان اق اتلاس كورپە توسەپ تاستاپتى. قاراۋعا كوزىڭ ۇيالادى. بۇل توڭىرەكتەگى ءتۇسى بولەك قارا نوقات جول ۇستىندە كەلە جاتقان وزدەرى عانا.
قوڭىر ايعىرعا كوزى ءتۇستى. قيپالاقتاپ توقتاعىسى كەلەتىن سياقتى. بولدىردى ما ەكەن. باياعى جۇتتاردا اشىققان جىلقى تۇرىپ-تۇرىپ ءبىر-اق قۇلاپ، سودان تۇرماۋشى ەدى. مىنانىڭ دا قۇلاسا تۇرا الاتىن ءتۇرى جوق. جولعا قۇلاي ما، ومبىعا قۇلاي ما؟ ارىق مال تۇرعاي، الگى مالدىڭ ءوزى بيىلعى ومبىدان ارەڭ شىعادى. جاماناتقا قوڭىر ايعىردى ناشەكەڭنىڭ قيعىسى كەلمەيدى.
اپىر-اۋ، وسى اۋىلداعى ءتول باسى ەمەس پە. شابىسىمەن دە، ءۇيىردى قورىعانداعى شاھارلىعىمەن دە، جەلدەي ەسكەن جەلىسىمەن دە، ەسىك پەن توردەي ءبىتىمدى كەلىسىمىمەن دە اتى شىققان «العاباستىڭ» قوڭىر ايعىرى ەدى. وسىناۋ جولدا وسىدان ءبىراز جىل بۇرىن اۋىل بالالارىن اسكەرگە اپاراردا ارباعا جەگىلىپ، سىنىمەن، جۇرىسىمەن اۋداندى تاڭداندىرىپ كەلگەن قوڭىر ايعىر ەمەس پە. ناشەكەڭنىڭ ەسىنە قوڭىر ايعىردى جەگۋگە بەرمەيمىن دەپ جىلقىشى تىلەمىستىڭ تىپىرلاعانى ءتۇستى. قاسىندا شاعىر بيە، الدىنداعى اربادا شۇلعىپ تۇرعانى كەلدى كوز الدىنا. ازاماتتار مىنگەننەن كەيىن اربانى الا جونەلگەنىنىڭ ءوزى ءبىر سۋرەت ەدى. تاناۋى دەلديىپ، موينى قازداي ءيىلىپ، اياعىن بيلەي تاستاپ جونەلگەندە اسكەرگە بارا جاتقاندار عانا ەمەس، قاراپ تۇرعانداردىڭ دا كوڭىلى ءوسىپ قالىپ ەدى. سول جولعى كەتكەن جىگىتتەردەن ءالى حابار جوق. سايدىڭ تاسىنداي سول جىگىتتەردى اپارىپ سالعان، سوندا ويناقتاپ تۇرعان مىنا قوڭىر ايعىردىڭ ءحالىن قارا. جەڭىس تويىندا شاۋىپ، بايگەڭدى المايسىڭ با، جانۋار. اۋىر كۇندەر سەنىڭ دە ابدەن تيتىعىڭا جەتتى مە! ءجۇرمىن عوي مەن دە سۇيرەتىلىپ.
وسى ويلار ناشەكەڭنىڭ ءوز تىرلىگى دە تاپ قازىرگى قوڭىر ايعىردىڭ ىلبىگەنىندەي كورىنىپ كەتتى. سەنبىنىڭ ايتقانى قايتادان قۇلاعىنا كەلگەندەي. بوران باستالعاننان تىنىم كورمەي تىپىرلاپ شاپقان ايعىر بۇل. ۇيىرىمنەن شاشاۋ شىقپاسىن دەپ جانتالاسقان جانۋار. انتالاعان قاسقىرعا جاساعان ايباتى ەدى ول. قالىڭ قاردا، بىرنەشە كۇن قان سورپا بوپ ءۇيىر قورۋ وڭاي ما. زورىققانى راس بولدى. ءۇيىرىم دەپ ءوزى ولەرىن بىلمەگەن عوي جانۋار. ءوستىپ ءجۇرىپ ءبىز دە ءبىر كۇن تىرقيارمىز زورلانىپ.
ناشەكەڭ زىلدەي باسقان اۋىر ويدى سەيىلتكىسى كەلىپ، الدىعا قارادى. قار قۇرسانىپ، مەلشيىپ جاتقان مىناۋ مەڭىرەۋ دۇنيەدەگى تىرلىكتىڭ بەلگىسىندەي سىزدىقتاپ شىققان ءتۇتىن كورىندى. سوعان جەتسە، مانادان بەرى بوي كوتەرتپەي، قوس وكپەنى قابىندىرىپ كەلە جاتقان قاپاس سەيىلىپ، مىنا دۇنيە كەڭيتىن سياقتى. كۇن دە ارت جاقتان ورتەنگەن ۇلكەن شارداي قىزارا باتىپ بارادى. جەر بەتىندەگىنىڭ ءبارىن اۋدارماي سۋرەتكە ءتۇسىرىپ العان دوڭگەلەك ۇلكەن اينا سەكىلدى. اناۋ كوز قاراتپاس قىزىلى مايداندا قىرىلىپ جاتقان ادامنىڭ، اپات قىستىڭ تىرناعىنا ىلىنگەن مالدىڭ سۋداي شاشىلعان قانى سياقتى. قارا قوشقىل الدەنەلەر قىبىرلايدى جۇزىندە. ورتتەي جانعان قىزىلدىڭ قاسىندا ءجاي انشەيىن بىردەڭە ول. ولمەستىڭ كۇنىن كورىپ، وگىزدىڭ جۇگىن كوتەرگەن وزدەرىندەي كورىندى سول ءبىر قىشقىل.
«ويباي» دەگەنگە جالت قاراسا، قوڭىر ايعىر ءتورت تاعانداپ تۇرىپ قالىپتى. كادىمگى جانسىز اعاش ات سەكىلدى. ناشەكەڭ شانادان تۇسە تۇرا ۇمتىلدى، كوزدى اشىپ-جۇمعانداي بولعان جوق، ايعىر وق تيگەندەي ۇشىپ ءتۇستى. ارقاسىنىڭ قىرىمەن جولدىڭ شەتىنە قۇلادى دا، ومبىعا اۋناپ كەتتى. تاناۋى پىر-پىر ەتىپ، اياعى سەرەڭدەي بەردى. توگىلگەن جالى اق كيىزدىڭ ۇستىندەگى ات كورپەدەي جايىلىپ قاپتى. اكىم مەن تەڭگە دە جۇگىرىپ كەلىپ، جىلامسىراپ قاراپ تۇر. ناشەكەڭ قىنىنان پىشاعىن سۋىرىپ الدى دا، تاماعىنا تاقادى. جانۋار-اي، ءتىپتى جالىنىشتى قاراپ جاتىر ەكەن. قولىنداعى پىشاقتىڭ كارتا سۇڭگىپ جوق بولعانىن ول سەزبەدى دە. تاپ جاڭا قۇلاردىڭ الدىندا سىلەيىپ تۇرىپ قالعان قوڭىر ايعىردىڭ وزىندەي قالشيىپ قاتىپ قاپتى. تەڭگە ەندى عانا بايقادى. ناشەكەڭنىڭ ەكى جاعى سۋالىپ، ءتىپتى جۇدەپ كەتكەن. قارىعىپ قىزارعان كوزدەرىنە قاراۋدىڭ ءوزى ايانىشتى. ساقال-مۇرتىنداعى بۋرىل دا كوبەيە تۇسكەن سياقتى. انشەيىندەگى شىپ-شىمىر، تىپ-تىعىز دەنەسىندە السىزدىك بار. ەڭكىشتەنە تۇسكەن بە، قالاي؟ سول تۇرعان كۇيىندە شالقاسىنان قۇلاپ تۇسپەسە جارار ەدى... قوڭىر ايعىر اياعىن سوڭعى رەت سەرىپتى دە، سۇلق جاتىپ قالدى. سول كەزدە ناشەكەڭ بەتىن باسىپ وتىرا كەتتى. قۇلاعى شۋىلداپ، انەۋكۇنگى بوران قايتا سوققانداي بولدى. سونىڭ ىزعارى وڭمەنىنەن ءوتىپ، بۇعا تۇسكەندەي. باسىن ىشىنە تىعىپ بۇگىلىپ بارادى. كۇڭىرەنگەن بوراندى جارا كۇمبىرلەتە كىسىنەگەن قوڭىر ايعىردىڭ ءۇنى كەلدى قۇلاعىنا. توگىلگەن جالىمەن جەر سىزىپ، ءۇيىرىن شىرق ءيىرىپ بارادى. كەزىن اشىپ السا، ۇيىقتاماي كورگەن ءتۇس سەكىلدى بىردەڭە. كۇمبىرلەتە كىسىنەپ بارا جاتقان ايعىرى الدىندا سەرەيىپ جاتىر. ءجاي انشەيىن ەلەس ەكەن عوي...
— سەن ەكەۋىڭ اۋىلعا تەزىرەك جەتىڭدەر دە، بىزگە كىسى جىبەرىڭدەر! ۇلكەن جايداق شانامەن كەلسىن. ارام ولگەنمەن دە اۋىلعا اپارامىز. باۋىزداۋعا ءداتىم بارمادى، — دەدى ناشەكەڭ داۋسى قالتىراپ.
تەڭگە مەن اكىم بەس بيەنى ايداپ، ەكى شانامەن اۋىلعا كەتتى. قوڭىر ايعىر مەن ناشەكەڭ جاپان دالادا قالىپ بارادى. قويۋ قاراڭعىلىق ءۇيىرىلىپ، شانالاردى كوپ ۇزاماي كوزدەن جاسىردى.
* * *
ويداعى مالدان كەلىپ ناشەكەڭ بىر-ەكى كۇن ەس جيعان بولدى. ۇيدە كوپ جاتاتىن ۋاقىت پا. كەڭسەگە كىرىپ ەدى، توبەدەن جاي تۇسكەندەي تولەپتىڭ قازاسىن ەستىرتتى. لەپسىدەگى اۋرۋحانادا قايتىس بولىپتى، سول انەۋكۇنگى تيگەن سۋىق جالماپ تىنىپتى.
ناشەكەڭ سىلق ەتىپ وتىرا كەتتى. كولحوزعا پرەدسەداتەل بولعانىنا ءالى كوپ بولماعان سادىق جاڭا عانا سىدىقتان العان تەلەفونوگراممانى وقىپ بەردى. قوس جانارى تەرەزەدە. قولىنداعى اعاش قالاممەن ستولدى قۇر تىقىلداتا بەرەدى.
ويلى. ءوزى قارا ادام تىپتەن كۇرەڭىتىپ كەتىپتى. ناشەكەڭە سولاي كورىندى مە، پرەدسەداتەلدىڭ مۇرتى جىبىر-جىبىر ەتكەندەي بولدى. ءتۇيىلىپ، تىعىلىپ وتىر.
— انەۋكۇنى مەن سەندەرگە تولەپكە تيمەڭدەر دەدىم. سىدىق ەكەۋىڭىز بولدىڭدار ما. ال ەندى قاراڭ قالدى انا ۇستا دۇكەنى.
كولحوز باستىعىنىڭ تولەپتى جىبەرگىسى كەلمەگەنى راس ەدى. ول جاقتاعى جاعدايدىڭ اۋىرلىعى شىمبايىنا باتىپ تۇرعان سىدىق پەن ناشەكەڭ ادام جەتپەي جاتقان سوڭ ارەڭ كوندىرگەندى. ءولىمنىڭ اۋزىنا تۋرا ءوزى اپارىپ تىعىپ جىبەرگەندەي بولىپ تۇر ءقازىر. ءىستىڭ بۇلايشا سۇمدىققا سوعارىن قايدان بىلگەن.
— بالاسى امان با ەكەن سورلىنىڭ؟
ناشەكەڭە نەبىر جامان ويلار كەلدى. ءبىر سوت جاناردان دا، جەڭىستەن دە ايىرىلىپ، ءبىر ءۇيلى جاندى تۇگەل قۇرتىپ جىبەرگەندەي بولدى.
— باسقا جامانات جوق. ءۇيىن بارىپ كورىڭدەر. وت جاققىزىڭدار. سىدىقتىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، ەرتەڭدەر سۇيەگىن الىپ كەلىپ قالار.
...كۇننىڭ رايى سىنايىن دەگەنمەن، قار بۇل جاقتا دا ءالى سىرەسىپ جاتقان. تولەپتىڭ ءولىمى بۇكىل اۋىلدى تىكەسىنەن تىك تۇرعىزدى. كەمپىر-شال، بالا-شاعا ءبىرى قالماي، كوڭىلدەرىن ءبىلدىرىپ، جىلاپ كەلىپ جاتىر. جۋاس تا بولسا ءقادىرلى ەكەنىن قازاسىنىڭ ءوزى-اق كورسەتتى. جىلاماعان جان جوق. اۋىل اسا ءبىر اياۋلىسىنان ايىرىلعانداي. سۇيەگى كەلگەننەن بەرى سادىق تا، سىدىق تا، ناشەكەڭ دە كەزەك-كەزەك وسى ۇيدەن شىقپايدى.
كوكتەم يەك استىندا تۇرعاندا ۇستادان ايىرىلۋ كولحوزعا وڭاي ما. تولەپ ەسكە تۇسكەن سايىن بۇل ۇشەۋى وسى تۇيىققا تىرەلە بەرەدى. الدىمەن ولىكتى بار قۇرمەتىمەن جونەلتەيىكشى، سوسىن كورە جاتارمىز. جاناردىڭ جوقتاۋىنا جۇرتتىڭ ءبارى ريزا. اسىرەسە، كەمپىرلەر ەرىندەرىن سىلپ-سىلپ ەتكىزىپ:
— كوكەم-اۋ، قاي جەرىنەن شىعىپ جاتىر مۇنشا جوقتاۋ، — دەيدى.
قوس جەتىم ەك، سۇيەۋ بولعان بىرىمىزگە ءبىرىمىز،
نە بولادى، وۋ، حالايىق، ەندى ءبىزدىڭ كۇنىمىز.
بۇل سوعىستىڭ سەن دە بولدىڭ ەرتە كەتكەن قۇربانى.
ءبىر اللانىڭ قاشاننان ەدى، بۇل توزاقتى قۇرعانى.
ءقادىرىڭدى بىلە الماسام، قارىز قىلما، كەش مەنى،
تەمىرىڭنەن بۇل جۇرتىڭا كىم سىزار ەندى كەستەنى.
جاناردىڭ جوقتاۋلارى جۇرتتىڭ اۋزىندا وسىلاي جاتتالىپ كەتتى. ەلدىڭ ءبارىن ەگىلتكەن ءقابىردىڭ باسىندا جەڭىستىڭ «كىم مەنى ەندى كوينىنا سالىپ جۇرەدى»، — دەپ شىرىلداعانى بولدى.
اۋىلعا قارا قاعاز قانشا كەلىپ جاتسا دا، كوزبەن كورمەگەن سوڭ كوڭىل سەنبەيتىن سياقتى ەدى. ال مىنا تولەپتى ءوز قولدارىنان جونەلتكەندىكى مە، اۋىلدىڭ قابىرعاسى قاتتى قايىستى.
ناشەكەڭنىڭ ۇستا دۇكەنىنىڭ قاسىنان وتكەن سايىن كوڭىلى بۇزىلادى. «التىننىڭ قولدا باردا ءقادىرى جوق»، تولەپ سوققان ءتوستىڭ شىڭىلى دامىلسىز تىرشىلىك تىنىسىنداي ەكەن عوي. ەندى، مىنە، كوردىڭ بە، تىپ-تىنىش. مالدان قىزىل ايعىر، قوڭىر ايعىر، ادامنان تولەپ بيىلعى جۇتتىڭ قۇربانى بولدى. اۋىرلىقتى كوتەرۋگە جارالعان جان ەدى، اۋىرلىقتى وزىمەن بىرگە الا كەتە الدى ما ەكەن. مومىن دەپ مويىن بۇرماپپىز، ورنى قانداي ويسىراپ تۇر، مارقۇمنىڭ.
ءقادىرىڭدى بىلە الماسام، قارىز قىلما، كەش مەنى.
جاناردىڭ جوقتاۋىنىڭ وسى جولى ەسىنە ءتۇسىپ كەتتى. شىركىن نەمە، قالاي تاۋىپ ايتقان. تولەپ مارقۇمنان وسى كەشىرىمدى ءبارىمىز دە سۇراعانىمىز ءجون-اۋ ءوزى. مويىماعان مومىنداردان اينالساقشى...
سەگىزىنشى تاراۋ
كۇن قۇرىق بويى كوتەرىلگەندە جۇرت ءبىرتۇرلى ماۋجىراپ سالا بەردى. سوقا ۇستاعان ايەلدەر دە، وگىز ايداعان بالالار دا قالعىپ كەلەدى. كوكتەمنىڭ جۇپار ءيسى كوتەرىلگەن كۇننىڭ قىزۋىمەن قوسىلىپ، وسىناۋ قوڭىر بەلدىڭ ۇستىندە جۇرگەندەردىڭ ءبارىن ماس قىلعانداي. ەگەر ءقازىر قۇلاي كەتسە، مىنا قارا بۇيرا توپىراقتا قۇس توسەككە جاتقانداي قور ەتە تۇسەرى حاق. ءبىراق ەشكىمنىڭ دە توقتاعىسى جوق. ءبىر اينالىم بولسا دا ونە بەرسىن.
كۇندەگى ادەتى بويىنشا بۇلار ەگىس باسىنا تاڭ بىلىنە كەلگەن. سالقىندا ىستەگەن جۇمىس قاشاندا ءونىمدى عوي. ساسكەگە دەيىن ءوندىرىپ تاستاماق-تى. مەزگىلسىز بۇزىلعان تاڭ الدىنداعى ءتاتتى ۇيقى ەندى ءوز ەسەسىن جىبەرگىسى كەلمەگەندەي ۋىسىنا العان سياقتى. كۇن قىزۋى مالدىڭ دا، جاننىڭ دا ارقاسىنان ءوتىپ، بويلارىن بوساتىپ بارادى. وگىزدەر دە مامىرلاپ اياقتارىن ەرىنە باسادى. ءبىر كىشكەنە كوز شىرىمىن الۋعا دىڭكەلەپ كەلە جاتقاندار از ەمەس. ءبىراق ءبارى ەڭ شەتكى سوقاداعى تەڭگەگە قاراي بەرەدى. سول توقتاسا عانا توقتاماق.
باسىن الا گۇلدى شىتپەن شارت بايلاپ العان تەڭگە سوقانىڭ سوڭىنان كەربەز باسادى. ۇستىندەگى كونەتوز يۋبكا، كۇنگە قۋراپ اعارا باستاعان، ءار جەرىنە جاماۋ تۇسكەن كوگىلدىر كەۋدەشەسى بار. سوقانىڭ قۇلاعىن سۇيەپ قانا جەڭىل ۇستاپ كەلەدى. ەڭكەيىڭكىرەگەن ءتوسى كوگەرشىننىڭ توسىندەي تومپيىپ تۇر. سىرت ءپىشىنى دە قۇلىن جوندى، ادەمى. باسىن ءبىر ءتۇسىرىپ، ءبىر كوتەرگەن وسى بار كەيپىندە تابيعي سىلاڭ كەربەزدىك، وزىنە جاراسىمدى ورلىك بار. وگىز ايداپ كەلە جاتقان بالاعا كوز تاستايدى دا، اندا-ساندا ءبىر كەزدەسەتىن سەكپىلى بار قىزىل شىرايلى جۇزىنە ادەمى كۇلكى ۇيىرەدى. اكىم ەكى اياعىن ءبىر جاعىنا سالىپ، مول ساۋلەلى كۇن نۇرىنا راحاتتانا كوزىن جۇمىپ قاراپ وتىر ەدى. ءبىر كەزدە باسىن شۇلعىپ قالدى. يەگى جالاڭاش توسىنە تاق ەتتى. تەڭگە ءالى قىزىقتاپ كەلەدى. قانباعان ۇيقى، كۇننىڭ قىزۋى، وگىز ءجۇرىسىنىڭ تەربەۋى — ءبارى بالا نەمەنى بالقىتىپ بارا جاتسا كەرەك.
— ەي، قاعىنعىر، ايدا وگىزدى!
اكىم سەلك ەتىپ، قۇلاپ قالا جازدادى. كوزىن جىپىلىقتاتىپ تەڭگەگە قارادى. بۇل ءتۇرى كىسى كۇلەرلىك ەدى. شاڭىتتانىپ، جارىلا باستاعان سوپاقشا بەتى جىبىر-جىبىر ەتەدى. «شىنىمەن ۇيىقتادىم با؟» دەگەن كىسىشە جالبارىنا قارايدى. جاڭا قۇلاي جازداعانداعى ەربەڭدەگەن قول-اياعى، مىنا ءتۇرى تەڭگەنىڭ ىشەك-سىلەسىن قاتىردى. كۇلەم دەپ سوقانىڭ قۇلاعىن دا قويا بەردى.
— ەي، وزدەرىڭ عانا ءماز بولماي، بىزگە دە ايتساڭدارشى، — دەگەن داۋىس شىقتى ورتاڭعى بوروزدادان. بۇلايشا سىزىلا ايقاي سالعان جانار ەدى.
وسى كەزدە اكىم «قايت، قارا شولاق، قايت!» دەپ تىلىكتىڭ باسىندا وگىزدەرىن شىرق ءيىردى. تەڭگە سوقانى جىعا سالدى. اكىم جاڭاعىداي ەمەس، شۇناڭ-شۇناڭ ەتىپ، قولىنداعى جىلان باۋىر اق قامشىنى سارت-سارت ەتكىزەدى. وگىزدەر دە تەپەڭ قاعىپ، جانۇشىرىپ بۇرالىپ كەلەدى. اسىرەسە، ەرەكشە بەلسەندىسى ۇدايى الدىعا، بوروزدا جاققا جەگىلەتىن «احمەتجان قارا شولاق». تەڭگە مەن احمەتجان ءۇي بولعاندا ساتىپ العان سيىردىڭ العاشقى بۇزاۋى. تايىنشا كەزىندە كولحوزعا بەرگەن. ءقازىر وسى اۋىلداعى اسا بەلگىلى مالدىڭ ءبىرى. سوقاتا شىققاندا، ءشوپ تارتقاندا، استىق تاسىعاندا جۇرت وعان جاتىپ كەپ تالاسادى. ءارى جۇردەك، ءارى ابدەن تۇرالاپ قالعانشا ايانباي تارتاتىن ءالدى مال. سوقاعا سالعانداعى ءبىر عاجابى بوروزدادان اۋماي، قايتاتىن جەردە «قايت» دەسە، قامشى سالدىرماي ءوزى بۇرىلا بەرەدى. قارا شولاقتىڭ جۇرگىشتىگىن، جۇك تارتقىشتىعىن اسكەرگە كەتپەي تۇرعاندا «مال يەسىنە تارتادى» دەپ جۇرت احمەتجاننىڭ وزىنە سىندىرۋشى ەدى. ەندى تەڭگەگە تارتقان دەسەتىن بولدى. ونىڭ تاعى ءبىر كەرەمەت قاسيەتى ارباعا جەككەندە ەرگە قاراي، جۇك اۋىر بولسا، الدىڭعى ەكى اياعىن بۇگىپ جىبەرىپ، تىزەرلەپ تارتادى. بويىنداعى بار ءمىنى قۇيرىعىنىڭ شولاقتىعى عانا. ەل باسىنا كۇن تۋىپ، سۇراپىل سوعىستىڭ اۋىرلىعى اۋىلدا ادامنان — ايەلگە، مالدان — وگىزگە تۇسكەن شاقتا تەڭگە دە، قاراشولاق تا كولحوزعا ۇلكەن سۇيەۋ بولدى. وسى كوكتەمدە سوقاعا شىققاندا دا قارا شولاققا جۇرتتىڭ ءبارى تالاسقان. اقىرى تەڭگە جەڭىپ شىقتى. «وگىزدەن قارا شولاقتى، بالادان اكىمدى بەرمەسەڭدەر، سوقاعا بارمايمىن» دەپ وتىرىپ الدى. ءوز ءقادىرىن، ءوز سالماعىن بىلەتىن ايەل بۇل تىلەگىن ورىنداتاتىنىنا سەنىمدى ەدى. بريگاديرلەر ءۇشىن كوكتەم كەزىندەگى ەڭ اۋىر ءىس — سوقاعا بالا مەن وگىزدى ءبولۋ. پىسىق بالانى، جاقسى وگىزدى اركىم-اق العىسى كەلەدى. بارلىق بالا اكىمدەي وت، بارلىق وگىز قارا شولاقتاي «اقىلدى» ەمەس. جانجال باسى قاشاندا وسى وگىزگە تالاستان شىتادى. قارا شولاق جايلى ەل اۋزىندا ءجيى ايتىلار اكىمنىڭ ولەڭى دە بار.
قوپادان ەلگە كەلەم توتەلەتىپ،
اربامدى قارا وگىزگە جەتەلەتىپ.
اسكەردەن داكەڭ اعام امان كەلىپ،
ارتىنان ەرتەر مە ەكەن كوكەلەتىپ؟
وسى ولەڭىن كوڭىلى حوش كەزىندە كۇلجاميلا كەمپىر دە قايتا-قايتا ايتقىزىپ، اكىمنىڭ بەتىنەن سۇيەتىن. جىلان باۋىر ۇزىن اق قامشىنى دا اكىمگە ۇستاتقان وسى ولەڭ. وعان دەيىن توبەدەن جەرگە جەتىپ، تور الدىندا ءىلۋلى تۇرۋشى ەدى. اندا-ساندا مايلاپ قويىپ، قاسىنا جان جۋىتپايتىن. ويتكەنى، دانەكەردەن قالعان ەكى-اق بەلگى بار. بورتە سەركە مەن وسى ۇزىن اق قامشى. «بىرگە تۋماساڭ دا، تۋعانداي ولەڭ شىعارىپسىڭ، تىلەۋىڭ دۇرىس ەكەن، بەت-جۇزىن كورمەي كوكە دەگەنىڭ ءۇشىن» دەپ اق قامشىنى ۇستاۋعا رۇقسات ەتكەن-دى. اندا-ساندا ماقتانعىسى كەلگەندە بولماسا، اكىم دە ول قامشىنى كوپ الىپ شىقپايدى. جاڭاعى سارت، سارت ەتكىزگەنى «مەنى، اق قامشىمدى كوردىڭدەر مە» دەپ سەس كورسەتكەنى. ونىڭ ۇستىنە، ءوزىن مازاق قىپ كۇلگەن كەلىنشەكتىڭ الدىندا دا «ەركەك» بولۋى كەرەك قوي.
تەڭگە جاناردىڭ ايقايىن ەستىدى، دەمالساق دەگەن ەمەۋرىنىن ءتۇسىندى. ءوزىنىڭ دە بويى سالدىراپ، قۇلاي كەتكىسى كەلەدى. بۇل ويتسە، وزگەنىڭ دە توقتايتىنى ءسوزسىز. ءبىراق ءقازىر دامىلدىڭ ۋاقىتى ما! كولحوز بيىل ەگىسكە كەش شىقتى. كۇن اسقان سايىن جەر كەۋىپ بارادى. ەلدىڭ بيىلعى ءۇمىتى وسى قوڭىر بەلدىڭ ءۇستى — جاڭادان يگەرىلىپ جاتقان تىڭ. مىنا جىرتىپ جۇرگەندەرى تارى سەبەتىن جەر. بۇل بەلگە سۋ شىعارۋدىڭ ءوزى قانشا ابىگەر ەتتى. كوكتەمنىڭ العاشقى كۇندەرىندە سوناۋ تەرەڭ جاردان توعان وتكىزۋدىڭ، سول توعاندى وسى بەلگە جەتكىزۋدىڭ اۋرەسى از بولعان جوق.
مىناۋ كەڭ جازيرا جەردى يگەرۋدى ۇسىنعان ناشەكەڭ ەكەن. ەلدەن ەستۋىنە قاراعاندا، بىلتىر بۇرشاق ۇرعان جەرگە ەگىن سالۋعا ول كىسى ۇزىلدى-كەسىلدى قارسى بوپتى. ويتكەنى قانشا ايتقانمەن ول جەردە ءدان قالدى. ول ءداننىڭ ەرتە كوكتەيتىنى حاق. ونىڭ ۇستىنە تۇقىم سەپسەك بوتقا بوپ كەتەدى. ەرتە ونگەن ءدان مەن كەش سەبىلگەن تۇقىم سوڭىرا ەگىن پىسكەندە دە الا-قۇلا بولىپ بەرەكەنى الادى. ونىڭ ۇستىنە ول جەر توزعان جەر، جىل سايىن ءونىمى تومەندەپ بارادى. سوندىقتان ەكى-ۇش جىل دەمالدىرۋ كەرەك. ول جەردە بيىل جابايى بيدايدى شوپكە شاۋىپ الامىز.
ناشەكەڭنىڭ بۇل ايتقانى كوكەيلەرىنە قونعانمەن، قوڭىر بەلدىڭ ءۇستىن يگەرۋدى وزگەلەر قيىنسىنعان. قازىرگىدەي سوعىستان السىرەگەن كەزدە وعان شاما كەلە قويار ما ەكەن. بەكەرگە نە تىندى يگەرە الماي، نە ەسكى جەرگە ەگىن سالا الماي ەكى ورتادا ءدات دەپ قالارمىز. ونىڭ ۇستىنە مىنا جوتاعا سۋ قالاي شىعادى؟ «مەنىڭشە، ەڭ قيىن شارۋا سول، سۋ شىقسا، بۇل دالاڭقىنى يگەرۋ — ىرىس. كوك قاسقا شىمدى دا جىرتادى عوي. ال بۇل دالا جۋسان مەن قارا وت. جۋسان مەن قارا وت بار جەر قاشاندا قۇنارلى. ناعىز استىقتىڭ استىندا قالدىراتىن جەر. سۋعا كەلەتىن بولساق، وسى بەلگە ءبىزدىڭ بابالارىمىز ەگىن سالعان. تاپ انا ءتورت قۇلاقتى بەيىتتىڭ تۇبىندە قازىرگى كۇلجاميلا كەمپىردىڭ اتالارىنىڭ ديقانشىلىق ەتكەنى ەسىمدە. سولار قالاي سۋاردى ەكەن؟» — دەدى ناشەكەڭ.
ءوزى وسى بەلدىڭ قىرىمەن وتەتىن وزەككە كوپتەن كوڭىل توقتاتىپ جۇرەتىن. ءبىر كۇنى اتپەن باستان-اياق ارالاپ شىقتى. قوڭىر بەلدىڭ ءوزى تاپ مىنا ءتورت قۇلاقتى بەيىتتەن باستالادى دا، ءشولتۇمسىقتان بارىپ بىتەدى. بۇل ەكى ارا شامامەن ون-ون بەس شاقىرىمعا سوزىلادى. الگى وزەك كادىمگى داپ-دايىن جوتاتوعان قۇساپ جۇرەدى دە وتىرادى. ونى ارشۋ اسا قيىندىققا تۇسپەيدى. بيىل سونىڭ بەس شاقىرىمىن ارشىپ، شىعىس جاعىنا ەگىن سالسا، دۇنيەنىڭ استىعى شىعادى. ءبىراق الگى جوتانىڭ قىرىمەن ءجۇرىپ وتىراتىن وزەكشە ءتورت قۇلاقتى بەيىتتىڭ تۇبىنەن بىتەدى دە، ار جاعى قۇلاما ىلدي بوپ كەتەدى. وسى ءتورت قۇلاقتى بەيىت تۇرعان بەلەڭگە سۋدى قالاي شىعارۋ كەرەك؟ نەگىزگى باس ارىق ءتورت قۇلاقتى بەيىت تۇرعان توبەنىڭ تومەنگى جاعىنداعى جاردىڭ ارعى بەتىمەن وتەدى. قوڭىر بەلگە قاراي باس ارىقتان شىعاتىن ەسكى ءبىر سىلەم بار. ءبىراق ونى الگى جار كەسىپ تاستاعان. جاردان شىققان سوڭ سىلەم قايتا جالعاسادى دا، ءتورت قۇلاقتى بەيىت تۇرعان توبەنىڭ تۇبىنەن كەلىپ جوعالادى. ناشەكەڭ وسى سىلەممەن كەلىپ، قوڭىر بەلدىڭ ۇستىنە سۋ شىققان دەيىن دەسە، ورگە قاراي ول قالاي جۇرەدى؟ بۇل اراداعى ءور كەمىندە ءجۇز-جۇز ەلۋ مەتردەي بولادى-اۋ. بار گاپ وسىندا، ناشەكەڭ وسى ارانىڭ جۇمباعىن ۇقپاي قويدى.
جۇرتتى قورقىتاتىن دا جار مەن وسى القىم. «ناشەكەڭ الجيىن دەگەن شىعار». «توبەنىڭ تۇبىنەن باسىنا سۋ شىعۋشى ما ەدى؟» مۇنداي سوزدەردى ايتۋشىلار دا تابىلدى. ءارى ويلاپ، بەرى ويلاپ ابدەن باسى اۋىرعان سوڭ، «سۋعا كەتكەن تال قارمايدى» دەمەكشى، ناشەكەڭ كۇلجوميلادان اقىل سۇراۋعا بەل بۋدى. كۇلجوميلا ۇزاق ويلانىپ وتىرىپ قالدى دا:
— ءيا، ول بەلدىڭ ۇستىنە سۋ شىققان، — دەدى.
— ءقايتىپ، قالاي؟
ناشەكەڭ بالاشا ايقايلاپ جىبەردى.
— ۇمىتپاسام، ون جاستاعى كەزىم. بيىل الپىس بەستەمىن عوي. بۇدان ەلۋ جىلدان استام بۇرىن. دانەكەر مەنىڭ وتىز توعىزىمدا تۋدى. بيىل تۋرا 26-عا كەلىپتى. و، قارعام-اي، — كۇلجاميلا كوكىرەگى قارس ايرىلا اۋىر كۇرسىندى.
— امان بولسا، ءالى-اق كەلەدى، ءبارى ءبىر كۇندەي بولمايدى، بايبىشە، بالاڭىز كەلىپ، بورتە سەركەنىڭ باسى دومالاپ جاتقانىن كورەسىز!
ناشەكەڭ نىعارلاپ-اق ايتقانداي بولدى. ءبىراق ءوز جۇرەگىندە دە ءبىر كۇدىك بار سەكىلدى. ونى كۇلجاميلا بايقاماي قالعان جوق. «الدايسىڭ-اۋ» دەگەندەي الا كوزىمەن ءبىر قارادى دا، ءسوزىن ءارى جالعاستىرا بەردى.
— ءبىردى ايتىپ بىرگە كەتەدى دەگەن وسى. سۋدى ايتىپ، دانەكەرگە كەتىپپىز. سول ون جاسىمدا توبە ۇستىندە ەگىن سۋارىپ جۇرگەن اتاما سۋسىن اپاراتىنمىن. سۋ سوندا قىزىل اسىعىمنان كەلەدى. الگى ارىقپەن جۇرگەندە توبەگە قاراي ورلەگەندەي ەمەس، جايداق جەرمەن بارا جاتقانداي بولاتىنمىن. ءسويتىپ وتىرىپ بەلدىڭ ۇستىنەن ءبىر-اق شىعام. توبەدە تۇرىپ تاڭ قالاتىنمىن، مىنا بيىككە سۋدى قالاي شىعارعان دەپ. اتامنان سان سۇرادىم دا. «ە، قاراعىم-اي، ادامنىڭ قولىنان نە كەلمەيدى. بەس رۋلى ەل وسى توعاندى بەس جىل قازدى. انا يرەلەڭدى كوردىڭ بە، گاپ سوندا، سول يرەلەڭ ارقىلى جەتەكتەيسىڭ دە وتىراسىڭ. سوندا ءوردىڭ ءوزى ىلدي سەكىلدى بولادى. سۋعا سول ىلدي بولسا ءبىتتى، جۇرە بەرەدى. «قالاۋىن تاپسا قار جانادى، سۇراۋىن تاپسا ساراڭ مىرزا بولادى» دەگەن ەمەس پە. سۇراۋىن تاپتىق، مىنا ساراڭ جوتانىڭ بەرمەسىن الىپ وتىرمىز» دەگەنى ءالى ەسىمدە. سول ەگىن سالۋدان مەنىڭ اكەم اجەپتاۋىر بايىپ، كەيىن مال ءبىتتى.
— جىلانشا ورالعان دەدىڭىز بە؟
باسقا ءسوزدىڭ ءبارىن ەسىندە ۇستاي الماي قالعانداي ناشەكەڭ تاپ وسى ءسوزدى نىعىرلاپ قايتا سۇرادى. كوپتەن شەشە الماي اۋرە بوپ جۇرگەن جۇمباعىنا جاۋاپ تاپقانداي.
— ەگەر بىرگە بارساق، سول جولدى تابا الاسىز با؟
— قايدام، قانشاما ۋاقىت ءوتتى!
كۇلجاميلانىڭ كومەيىندە «تاۋىپ تا قالارمىن» دەگەن ەكىۇشتى سەنىم تۇرعانداي بولدى. ناشەكەڭ ەرتىپ بارىپ، ەكەۋى التىن ىزدەگەندەي ۇزاق ءجۇردى، بولار-بولماس ءبىر ءىزدىڭ سوڭىنا تۇسكەندەي. كۇلجاميلانى ناشەكەڭ باس ارىققا اپاراتىن سىلەممەن دە تانىستىردى. ول سىلەمنىڭ ءبىر جارتىسى جاردىڭ ار جاعىندا بىلتىر ءوزىن بۇرشاق سوققان جەردە قالادى ەكەن. «تاپ مىنا ارادا قۇلاپ جاتىپپىن»، — دەدى كۇلىپ.
وسىدان كەيىن تۋ باستاعى پىكىرىنە تابان تىرەپ، اقىرى كولحوز پرەدسەداتەلى سادىق كيىزبايەۆ پەن سىدىقتى ناشەكەڭ كوندىرگەن بولاتىن. قار سۋى كەبە ۇزىندىعى 50 مەتر، بيىكتىگى 10 مەتر جارعا شابۋىل جاسادى. ءۇش بريگاداداعى كەتپەن، كۇرەك كوتەرۋگە جارايتىنداردىڭ ءبارى جابىلدى. بەس كۇننىڭ ىشىندە جاردىڭ تابانىنان ۇستىنە دەيىن ەنى ءۇش مەتر جال كوتەردى. جالدىڭ ۇستىمەن ەسكى سىلەمگە جالعاستىرىلىپ توعان تارتىلدى. ول توعان توبەنىڭ ەتەگىنە جەتىپ، ودان ءارى يرەلەندەگەن جىلان ارىق قازۋعا كىرىستى جۇرت. جىلان ارىقتىڭ ءار مەترىن تىلەۋجان دەگەن توعان باسىمەن بىرگە ناشەكەڭنىڭ ءوزى ولشەپ بەرىپ تۇردى. ول ارىق قوڭىر بەلدىڭ ۇستىندەگى وزەكشەمەن كەلىپ جالعاندى دا. «كوپ تۇكىرسە — قول» دەگەن عوي، ءسويتىپ، ۇلكەن ءبىر ءىس ءبىتتى. توبە باسىنا سۋ شىققاندا كولحوز ءۇش قوي سويىپ توي جاسادى.
تەڭگەنىڭ ءالى ەسىندە، جاڭا قازىلعان جىلان ارىقپەن سۋ جۇرگەندە ناشەكەڭ:
— ا، قۇداي، ا، قۇداي! اقسارباس! اقسارباس! قارا قازان سۇر بالانىڭ قامىنا قالعان قايراتتى قۇم قىلا كورمە، قۇدايىم، — دەپ ەلپەڭ قاعىپ سۋمەن بىرگە جۇگىردى دە وتىردى. ۇلكەن ادامنىڭ مۇنىسىن ەشكىم دە ەرسى كورگەن جوق.
راس، بۇل جۇمىس تالايدى زورىقتىرىپ، تالايدى دىڭكەلەتتى. مۇقاتتىڭ اياعىنىڭ جاراسى اشىلىپ، بالجان اۋدانعا اۋرۋحاناعا اكەتىپتى دەگەندى ەستىدى. ءابدىنىڭ كەلىنشەگىن العاننان بەرى ول ءوزىن اۋىلدا سۇيكىمسىزدەۋ ۇستاپ ءجۇرۋشى ەدى. انەۋكۇنى جاردى بەكىتكەندە جانىن سالا جۇمىس ىستەدى. جال بيىكتەپ، تومەننەن توپىراق تاستاۋعا ايەلدەردىڭ قارىمى جەتپەي قالعاندا بەس-التى جىگىتكە سالماق ءتۇستى. سونىڭ ءبىرى — وسى مۇقات. وعان جۇرت رازى بولدى. بالجان ەكەۋى كىناسىن ءبىراز جەڭىلدەتكەندەي. ەكى بالا سۇيسە دە، وزدەرى جۇرتتان ءالى قىسىلاتىن-دى. ءبىر جاققا كەتىپ قالماق تا بولدى. ءبىراق تۋىپ-وسكەن اۋىلدى قيمادى. ەركەلىگىڭدى دە، ەسەرلىگىڭدى دە تەگى ءوزىڭ وسكەن ورتادان ارتىق كىم كوتەرەدى؟ «كىسى ەلىندە سۇلتان بولعانشا، ءوز ەلىڭدە ۇلتان بول» دەگەن ەمەس پە! ۋاقىت وتەر، تۇسىنەر جۇرت ءبىزدى دە دەپ جۇرەتىن ولار. تاتۋ تۇرۋعا، تابا بولماۋعا تىرىساتىن. ءوز اۋلىنىڭ نامىسى ءۇشىن ولۋگە ءازىر ەكەنىن بىلدىرە الماي، قۇسا بوپ جۇرگەن جايى بار-دى. سونىڭ ءساتى كەلگەن سەكىلدى، ايانعان جوق. كۇش ءتۇسىپ كەتكەن عوي سورلىعا، جاراسى اشىلعانشا جانتالاسىپ قايتەدى ەكەن؟ ءبىراق قيىن-اۋ، قاتىن-بالا قۇمىرسقاشا قيمىلداپ جاتقاندا جارالىمىن دەپ قالاي شىداپ تۇرادى. ونىڭ ۇستىنە جاڭاعىداي جانىن جەگەن دەرت بار.
دەنى ساۋ تەڭگەنىڭ ءوزى دە بۇرلىعىپ ءبىر كۇن جاتىپ تۇردى. جاناردىڭ قايراتىنا دا تالايلار تاڭداي قاقتى. كوزىنىڭ اعى مەن قاراسى — جەڭىسى دە وسى توعان باسىندا بولدى. جۇرتپەن بىرگە تاماقتانىپ، جۇرتپەن بىرگە جاتتى. تولەپ قايتقاننان بەرى كوپ جەسىردىڭ قاتارىنا بۇل دا قوسىلعان. ءبىراق بۇل شىن جەسىر-دى. كەشە عانا تۇسكەن كەلىنشەك سياقتى ەدى، cap قارىن تارتىپ بارا ما، قالاي؟ شىركىن، ۋاقىت-اي، ەلدىڭ كوبىن ەرتە قارتايتا باستاعان. ءبىراق مايدان جاقتان حابار بولسا، بۇل دا ەلەڭدەپ تۇرادى. بۇل دا الدەكىمدى كۇتەتىن سياقتى. الدەبىر ەلەس ەمىس-ەمىس جاستىعىن ەسكە تۇسىرگەندەي. جۇرتتىڭ وسى ءبىر جاردى بەكىتىپ، جىلان ارىق قازعانىنا سادىق باسقارما قاتتى ريزا بولىپتى دەيدى. كورىنگەن جەردە «ەلدەن اينالايىن، كارىسىنەن جاسىنا دەيىن توبەگە كوتەرەتىن جاندار ەكەن، مۇنداي كولحوزعا كەلگەن مەنىڭ دە باقىتىم بار شىعار» دەيتىن كورىنەدى. سادىقتى ساراڭ دەپ جۇرگەن جۇرت تا ءۇش قوي سويعان سوڭ جايىلىپ ءتۇسىپ، ءبارىن ۇمىتتى.
تەڭگەنىڭ قايران بولاتىن ءبىر ادامى بار. ول - ناشەكەڭ. وسى ءبىر تۇيعىنداي عانا كىشكەنە شالدىڭ قايرات قاي جەرىنەن شىعا بەرەدى؟ سىر بەرمەي شار بولاتتاي قاشان دا شىمىر جۇرگەنى. انەۋكۇنگى توپىراق تاستاسىن كورسەڭ. قوڭىر ايعىر ولگەن جەردە قاجىعانداي بوپ كورىنگەن جۇدەۋ شالعا مۇلدە ۇقساماي كەتتى. جۇدىرىقتاي بوپ جۇرتتىڭ ءبارىن سۇيرەپ جۇرگەن بىرەۋ. وسى شال قاجىسا، بۇكىل اۋىل قاجيتىنداي. سونى ءبىلىپ شارشاسا دا، شارشاعىسى كەلمەي مە، ايتەۋىر ءبىر سيقىرى بار. باسقارمانىڭ باس سالىپ ۇرىسقانى، بريگاديردىڭ ايقاي-اتتانى ناشەكەڭنىڭ توبەسىن ءبىر كورسەتكەنىنە تۇرمايدى. كەشە عانا وسى ارادا بولىپ: «قاراقتارىم، ەڭبەك ەش بولماسىن، جەر قۇرعاپ بارادى، قۋزاڭدار!» — دەگەن-دى. ول سوزدەن تەڭگە كوپ جايدى ۇققان-دى. جارىقتىق، وسى ءبىر قوڭىر بەلدە جايقالعان ەگىندى كورۋگە اسىعا ما ەكەن. كۇن كوتەرىلگەن سايىن قىزۋى كۇشەيىپ، دەنەلەرىن بالبىراتا تۇسسە دە، توقتاپ دامىل الۋعا مۇرشا بەرمەي كەلە جاتقان كۇش — سول شالدىڭ الدىنداعى ۇيات. «سەنگەن قويىم سەن بە ەدىڭ، تەڭگە!» — دەسە، نە بەتىن ايتادى. تەڭگە اۋىل الدىندا ۇيالاتىن بولسا، مىنا جۇرگەندەر تەڭگەنىڭ الدىندا ۇيالاتىن سەكىلدى. ءبىر ۇيات ءبىر ۇياتتى قامشىلاپ، قوڭىر بەلدىڭ ۇستىندە قىزۋ جۇمىس ءجۇرىپ جاتتى. مايلانباعان كەيبىر سوقا دوڭگەلەگىنىڭ شيقىلى مەن مويىن اعاشتاردىڭ سىقىرى عانا ەستىلەدى.
اۋىل جاقتان جالباقتاعان ءبىر اتتى كورىندى. وگىزدەگى بالالار دا، سوقا ۇستاعان ايەلدەر دە جالت قارادى. شالدىققان وگىزدەر تۇرا-تۇرا قالدى. ەش بالا «شۋ» دەپ ايداعان جوق. ءبورى اتتىنى كوزدەرىمەن تەسىپ بارادى. جۇرەكتەرى دۇرسىلدەپ قويا بەردى. وسىنداي اتتىنىڭ تالايىنان ءتورت جىل بويى جامان حابار ەستىپ، جابىرقاعاندار از ەمەس ەدى. تاعى دا كىمنىڭ سورى قايناپ، كىمنىڭ كوزىنەن جاس اعايىن دەپ تۇر ەكەن. ايەلدەر مەن بالالار بىر-بىرىنە ءۇنسىز جاۋتاڭ-جاۋتاڭ قارايدى. سويتەدى دە، اۋىل جاققا تاعى تەسىلەدى. الگى اتتى قامشىلانا تۇسەدى. ەرىگىپ كەلە جاتقان ەسەر بالانىڭ ءبىرى مە دەيىن دەسە، ۇپ-ۇزىن بوپ سورايعان بىرەۋ وتىر. ءبىرىنشى بريگادانىڭ بريگاديرى اسقاربايعا ۇقسايدى. تىزەسىنەن تومەن ءبىر اياعىنان ايرىلىپ، وسىدان ەكى جىل بۇرىن اسكەردەن كەلگەن-دى. بۇرىن جۇرت «قياحمەتتىڭ اسقاربايى» دەسە، ەندى «اعاشاياق اسقارباي» دەيدى. اعايىندى تورتەۋى تۇگەل كەتىپ، ازىرگە ورالعانى وسى عانا. اسقاربايدى تانىسىمەن ەڭ الدىمەن ەكى جەڭگەسىنىڭ — ءباتيما مەن جاقيانىڭ زارەسى ۇشتى. جاقيا — ەڭ ۇلكەنى بازاربايدىڭ، ءباتيما — ءازىمبايدىڭ ايەلى.
— قۇداي-اي، نە سۇمدىق، مىنا ورتانشىم نەگە شاپتى سونشا؟ — دەپ تەڭگەنىڭ قاسىنا كەلدى ولار. تەڭگە دە قۇپ-قۋ بوپ كەتكەن. احمەتجاننان حابار ۇزىلگەلى ءۇش جىل.
— مۇمكىن، بىرەۋدەن ءسۇيىنشى سۇرايىن دەپ كەلە جاتقان شىعار.
— ا، قۇداي، سولاي بولعاي!
الگى اتتى وزەككە قۇيىنداتىپ ءتۇستى دە، ورگە قاراي قايتا قامشىلاندى. سول كۇيى سوقاشىلارعا جەتتى. كۇن دە ىستىق، ونىڭ ۇستىنە ءوزى قارا جىگىت ءورت سوندىرگەندەي تۇتىگىپ كەتىپتى. تەر ودان دا، بۇدان دا كەتكەن. استىنداعى قوڭىر توبەل قان سورپا. ايەلدەردىڭ قاسىنا اتتىڭ تۇرا قالعانىنا قاراماستان، تەبىنىپ-تەبىنىپ قالىپ، تەڭگەنىڭ باسىنداعى ورامالدى جۇلىپ الدى. جەلكەسىنە ءتۇيىپ قويعان بۇرىمى ساۋ ەتىپ ارقاسىن جاپتى. اكىمگە تەڭگە تىم سۇلۋ كورىندى. «كۇيەۋى كەلىپ، باعى اشىلدى-اۋ، بايعۇستىڭ»، — دەدى ىشىنەن. اسقارباي ومىراۋلاتىپ باسا جازداپ، ەكى جەڭگەسىنىڭ دە، جاناردىڭ دا شىتىن جۇلىپ الدى. اكىمنىڭ قالپاعى دا ءتۇستى قولىنا. ءتىل-اۋزى بايلانعان ادامداي ءۇن جوق. تاسىرلاتىپ باسقا سوقالارعا قاراي شابا جونەلدى. ايەلدەردىڭ ورامالىن، بالالاردىڭ قالپاعىن شەتىنەن سىپىرىپ ءجۇر. وگىزدەر ۇركىپ، بوروزدادان شىقتى. اسقارباي تەڭگەلەر تۇرعان جەرگە قاراي قايتا شاپتى.
— شەرمەندە قىلماي ايتساڭشى، ورتانشىم-اۋ، بۇل نە؟ — دەدى ءباتيما.
— ءسۇيىنشى، ءسۇيىنشى! سوعىس ءبىتتى! جەڭىس!
اۋىلدان شىعا شاپقاننان ءارى ەنتىككەن، ءارى ءوزىنىڭ دە جۇرەگى اتتاي تۋلاپ تۇر ما، قىر-قىر ەتىپ ءۇنى شىقپاي قالدى. تەڭگە «ءسۇيىنشى! جەڭىس!» دەگەن سوزدەردى ارەڭ-ارەڭ ەستىدى. ساققۇلاق اكىم عانا قاعىپ الىپ، اسقارباي ايتقان كۇيى:
— ءسۇيىنشى، ءسۇيىنشى! سوعىس ءبىتتى! جەڭىس! — دەپ ايقاي سالدى.
جانار تىلىك باسىندا كولەڭكەدە وتىرعان بالاسىنا جۇگىردى.
— جەڭىس! جەڭىس!
— ا، قۇداي! اقسارباس!
— راس پا، اسقارباي، كۇنىم-اۋ، شىنىمەن سونداي كۇن تۋدى ما؟
— اتىڭنان، سەنى تاپقان اناڭنان اينالدىم.
— قۇداي-اۋ، ءبارى جولىنا ساداعا، شىبىن جانىن قالدىرا گور!
كىمنىڭ اۋزىنان نە شىققانىن ءبىلۋ قيىن. جامىراسقان وسىنداي سوزدەر. شاۋجايىنا جابىسىپ، اسقاربايدى ات ۇستىنەن بىرەۋلەر بەتىنەن ءسۇيىپ جاتىر. انتالاعان قاتىنداردان قوڭىر توبەل ۇركەيىن دەپ ەدى، ايەلدەر الدى-ارتىنان قورشاپ تىرپ ەتكىزبەيدى. اسقاربايدى اراداي تالاپ، ۇلكەندى-كىشى ءبارى باس سالعان. اتتىڭ جالىنا جىعىپ الىپ بەتىنەن، كەزەك تيمەگەنى قولىنان، ءتىپتى اعاش اياعىنان ءسۇيىپ ءجۇر.
ايەلدەردىڭ قورشاۋىنان «ۋھ» دەپ قۇتىلىپ، اينالاسىنا قاراسا، سوقانىڭ ءبارى دوعارىلىپ قاپتى. اۋىلعا قاراي بالالار ءبىر-بىر وگىزبەن ساباپ بارادى. باس كيىمدەرىن بۇلعاپ:
— جەڭىس! جەڭىس! — دەپ ايقاي سالادى.
ەڭ الدىندا قارا شولاقتى قامشىلاپ بارا جاتقان اكىم.
اسقاربايدىڭ دا دەلەبەسى قوزىپ كەتتى بىلەم، قوڭىر توبەلدى بۇرا اۋىلعا تارتتى. قوينى تولى ايەلدەردىڭ ورامالى. قايدا، نەگە شاۋىپ بارا جاتقانىن ءوزى دە بىلمەيدى، ايتەۋىر اتتىڭ باسىن قويا بەرگەن. بالالاردىڭ ءبارىن باسىپ وزىپ، قارا شولاققا جەتتى. اكىم وزدىرعىسى كەلمەي، ءبىراز قامشىلاپ ەدى، ات قويا ما! ونىڭ ويىنا ءبىر قۋلىق ءتۇستى بىلەم، شاۋىپ بارا جاتقان وگىزدىڭ ۇستىنە تىكەسىنەن تىك تۇردى. ءوزى قاتارلى بالالارعا بۇرىن سان كورسەتىپ جۇرگەن ونەرى. جاناي بەرە «ەي، قۇلايسىڭ، ولەسىڭ» دەگەن ءسوزدى اسقاربايعا ايتىپ ۇلگەرتپەي، اتىنىڭ ساۋىرىنا قارعىپ بارىپ مىسىقشا جارماستى. قارا شولاق باس ءجىبىن شۇبىرتىپ وڭكىلدەپ شابا بەردى. باسقا ۋاقىت بولسا مىقتاپ ۇرسار ەدى. بۇل جولى اسقارباي اكىمدى مىنگەستىرگەن كۇيى شابا بەردى.
ارتىنا قاراسا، جوتادان قۇلاي جاياۋ جارىسىپ ايەلدەر كەلەدى. اسقاربايدىڭ كوز الدىندا عاجاپ ءبىر سۋرەت تۇردى. ويماقتاي بۇلت جوق، اشىق اسپان، بار پەيىلىمەن تامىلجىتا نۇرىن توككەن قۋاتتى كۇن. ارتتاعى اناۋ بەلدىڭ بەرگى قاباعىندا كىلەمدەي تۇرلەنگەن قىردىڭ قىزعالداعى. جەر-انانىڭ ءوزى مىنا قۋانىشقا قىزىل جالاۋلارىن قاپتاتىپ، توسكەي اتاۋلىعا تۇگەل تىگىپ جىبەرگەن سەكىلدى. سول قىردا ءۇش ءتۇرلى جارىس — جاياۋ جارىس، وگىز جارىس، ات جارىسى جاڭا عانا باستالعانداي. مىناۋ عاجاپ سۋرەت. جاياۋ وگىزدەن، وگىزدى اتتىدان اۋىلعا بۇرىن جەتكىسى كەلەدى. اتتى كىمنەن وزباقشى؟ ول دا اسىعادى، الىپ ۇشقان كوڭىلدەن وزعىسى كەلگەندەي. قۋانىشتىڭ قايتىپ ورالماس كورىكتى ءساتى تۇر كوز الدىندا! قىلقالام يەسىنە تاپتىرمايتىن كورىنىس قوي بۇل. قايتالانبايدى، قايتالانبايدى مىنا سۋرەت!
قايدا بارارىن بىلمەي، ايتەۋىر اتتىڭ باسىن قويا بەرگەن اسقاربايعا اياقاستى ءبىر وي كەلدى. ارتىندا سالاقتاعان اكىم سالدى ول ويدى. كۇلجاميلا كەمپىردىڭ ۇيىنە تارتۋ كەرەك. اۋىلداعى ازىن-اۋلاق كەمپىر-شال دا الدەكىمنەن قۇلاقتانىپ قالعان-اۋ تەگى. «ا، قۇدايلاپ» ۋدا-شۋ بوپ، ايقايلاسىپ ءجۇر ەكەن. كۇلجاميلا ەسىگىنىڭ الدىندا كوزىن كولەگەيلەپ، اعىزىپ كەلە جاتقان بۇلارعا تەسىلە قاراپ تۇردى.
— سوعىس ءبىتتى، ءسۇيىنشى، اپكە! ءسۇيىنشى! — دەدى اسقارباي. اكىم بۇرىن ايتىپ قويار ما دەپ قىزعانعان كىسىشە الىستان ايقايلادى.
— ال، قاراعىم، ال. سول قيامەت شىنىمەن بىتسە، قالاعانىڭدى ال، قاراعىم! كۇندى بەر دەمە، كۇشىم جەتپەيدى. ايدى بەر دەمە، ءالىم كەلمەيدى. قالعانىنىڭ ءبارىن ال!
بۇل سوزدەردى كۇلجاميلا وزىندە جوق بولەكشە سابىرلىقپەن ايتتى. «كۇندى بەر دەمە، كۇشىم جەتپەيدى، ايدى بەر دەمە، ءالىم كەلمەيدى. قالعانىنىڭ ءبارىن ال!» ءسوز پارقىن تۇسىنەتىن اسقارباي وسى ءبىر حابار مىنا تۇرعان انا ءۇشىن، مىناۋ جاتقان دالا ءۇشىن قانداي قىمبات ەكەنىن بار جۇرەگىمەن جاڭا ۇققانداي بولدى. قارعىپ ءتۇسىپ، كۇلجاميلانى قۇشاقتاپ تۇرعان اكىمدى، انا توسىندە سەلكىلدەگەن ونىڭ بىلتە شاشتى باسىن كوردى. استىنداعى اتى دا اۋىزدىعىن قارش-قارش شايناپ، قۋانىش قۇرمەتىنە بيلەپ تۇرعان سەكىلدى. ءوزى عانا نە ىستەرىن بىلمەي اڭىرىپ قاپتى. قوينى تولى ايەلدەردىڭ ورامالىن الدى دا، شاشىپ جىبەردى. ءبىرى قىزىل، ءبىرى كوك، ءبىرى سارى، ءبىرى قوڭىر، ءبىرى اق. اقىرىن سوققان سامال جەل ءىلىپ الىپ جەلكىلدەتە جونەلدى. جەل دە جەسىرلەردەن ءسۇيىنشى سۇراپ جاتقانداي. كيمەشەگىنىڭ ۇستىنەن تارتقان ورامالىن الدى دا، كۇلجاميلا دا لاقتىرىپ جىبەردى. كارى كوڭىل دە تاسىپ كەتسە كەرەك. ۇلكەن اق شۇبەرەك توڭكەرىلىپ، توڭكەرىلىپ بارىپ، شوپ باسىندا جەلبىرەپ تۇرىپ قالدى...
* * *
كۇلجاميلا اۋىل ورتاسىندا اسىق ويناعان ءبىر توپ بالادان كوز الماي تۇر. بۇرىن جاياۋ جۇرۋگە پىسىق-اق ەدى. ەندى ەكى اتتاسا جۇرەگى اۋزىنا تىعىلىپ، ەنتىگەتىندى شىعاردى. قايتا بۇل مىقتى جۇرەك دەسەڭشى دەيدى وزىنە-وزى. دانەكەر كەتكەننىڭ كەلەسى كۇنى-اق ءۇزىلىپ كەتە مە دەپ ەم. «ادام يت جاندى» دەگەن راس ەكەن عوي. سۇيرەتىلىپ ءالى ءجۇرمىز. تاتار ءدامىم تاۋسىلماي جۇرگەن شىعار.
ءۇش اي بولدى. كۇلجاميلا ناماز وقۋدى دا پىشاق كەسكەندەي تىيدى. «وسى قۇدايدىڭ ادال پەندەسى شىعارمىن دەۋشى ەدىم. عۇمىر بويى قۇلشىلىق قىلىپ بەس ۋاقىت نامازىمدى قازا قىلماي وقىپ ءجۇردىم. سونداعى جارىلقاعانى وسى ما: كۇيەۋىمنەن ەرتە ايىردى، قۇداي سالدى، كوندىك دەدىم. ەندى جارىلقار دەگەندە جەتى قۇرساقتان جالعىز قالعان دانەكەر تاعى كەتتى. كوپپەن كورگەن ۇلى توي، كوندىم دەدىم. اق تىلەۋىمدى ايتىپ، اللاعا كۇنى-تۇنى جالبارىندىم. كوز جاسىمدى كورەر دەدىم. كورەتۇعىن ءتۇرى جوق. سوعىس بىتكەلى جىلدان استى، امان بولسا، ەندىگى كەلمەس پە ەدى. نە جىلاعانىڭدى، نە قۇلشىلىق ەتكەنىڭدى كورمەيتىن كورسوقىر قۇدايعا نەسىنە جالىنام وسى؟». كەۋدەسىن ىزا كەرنەپ، وزەگى وتتاي جانعان وسىنداي ءبىر ساتتە جاينامازىن اتىپ ۇرعان. «و دۇنيەدە بەرەتىن يمانىڭمەن ءوزىڭ-اق بول. جارىق دۇنيەدە جالعىزىمدى ءبىر كورسەتپەگەن ساعان ەندى جالىنسام تاس توبەمنەن ءۇر».
سوڭعى سەنگەن تاڭىرىمەن دە ارازداسقان سوڭ كۇلجاميلا بۇرىنعىداي ەمەس، ەڭكىشتەنىپ جۇدەي باستادى. جانارى دا تايايىن دەدى مە، كوزىن ىلعي كولەگەيلەپ جۇرگەنى. «ويتپەسەم، كورە المايمىن»، — دەيدى.
جاڭاعى اسىق ويناعاندارعا تاعى دا قاراپ تۇر. وسىندا تۇرعانداردىڭ ەڭ كىشكەنەسى جەڭىس كوزىنە وتتاي باسىلدى.
— سەن كىمنىڭ بالاسىسىڭ، ەي!
كۇلجاميلا بار داۋسىمەن ايقاي سالدى. جەڭىس شوشىپ كەتىپ، اۋزىن بۇرتيتتى دا:
— تولەپتىڭ! — دەدى.
توسىلىپ قالعان كەمپىر بالالاردىڭ قاسىنان بايبولدىڭ تولەشىن كوردى. اسكەردەن كەلگەنىنە التى-جەتى اي بولعان، كادىمگى دانەكەرمەن بىرگە كەتكەن تولەش. قوس بالداعى ءبىر قولىندا، ەرىنبەي-جالىقپاي، شويقاڭ-شويقاڭ ەتىپ اسىق اتىپ جاتىر. وز-وزىنەن ساق-ساق كۇلەدى. ءبىر ۋاقىتتا كوندەگى بار اسىقتى سىپىرىپ الىپ، «شنەل، شنەل» دەپ، اياعىنا وق تيگەن انداي اقساڭداپ، ۇيىنە قاراي جۇگىرە جونەلدى. بالالار اڭىرىپ قاراپ قالىپتى.
— و، بەيباق! — دەدى كۇلجاميلا داۋىستاپ.
تولەش اسكەردەن قىزىل قىرمان كەزىندە كەلگەن. كولحوز قوڭىر بەلدىڭ استىعىن جيناپ الا الماي، الاساپىران بوپ جاتقان-دى. قاسىنا انا گالفينگەردىڭ قىزى كلاراداي اق حالات كيگەن ءبىر جاس ورىس ايەلىن ەرتىپ كەلدى.
گالفينگەردى وسى اۋىل تۇگەل «قالپانگەر»، ايەلى اننەلدى «انەل»، قىزى كلارانى «لوكتىر كۇلەر» دەيدى. نەمىس دەگەن اتىنا بولا العاشقىدا جۇرت تىجىرىنا قارسى العان-دى. وزدەرى دە ەڭسەلەرى كوتەرىلمەي، قوڭىلتاقسىپ ءجۇردى. جۇرتقا جۇعىسايىن دەسە ءتىل بىلمەيدى. ونىڭ ۇستىنە ەلدىڭ ءبارى بۇلارعا «نەمىس» دەپ الا كوزىمەن اتا قارايتىن سياقتى. ءبىر كۇنى اۋىل بالالارىنىڭ تەرەزەلەرىنىڭ الدىنان «فاشيست» دەپ جۇگىرىپ وتكەنىن ەستىپ، ءۇي ىشىمەن جىلاپ كولحوز كەڭسەسىنە كەلگەن بولاتىن. ولاردىڭ قانداي نەمىس ەكەنىن ءتۇسىندىرۋ جونىندەگى اۋىرلىق پارتورگ سىدىققا ءتۇستى. تالاي بالاعا قول جۇمساپ، ۇستامسىز تالاي ادامنىڭ اۋزىن قارۋعا تۋرا كەلگەن.
— بۇلار ەدىل بويىنداعى ءوزىمىزدىڭ نەمىس. جاۋ نەمىسكە ءۇش قايناسا سورپاسى قوسىلمايدى.
«جىلقى كىسىنەسكەنشە، ادام سويلەسكەنشە» دەمەكشى، وزدەرى دە سىڭىسە باستادى. قازاقشا ءتىپتى تەز ۇيرەندى. قالپانگەردىڭ سالعان مايالارىنا جۇرت تامسانا قارايتىن بولدى. ءبىر عاجابى، قاردىڭ سۋى وزگە مايالاردىڭ توبەسىنەن تابانىنا ءبىر-اق جەتسە، مۇنى ماياسى ۇستىڭگى قاباتىن العاندا قۇپ-قۇرعاق بوپ تۇرادى. راحمەتتى ەل وعان، اسىرەسە، جۇت جىلى جاۋدىرعان-دى. قوپاداعى قالپانگەر سالعان مايالاردىڭ ارقاسىندا عانا ازىن-اۋلاق مال امان قالدى. شىركىن، ەندى ءوزى سالعىش-اق. قىزدىڭ جيعان جۇگىندەي قىرى سىنباي تۇرادى عوي.
بارىنەن دە قالپانگەردىڭ وسى كولحوزدى سۋعا جارىتقانىن ايتساڭشى. قاسىنان وتەتىن ەش وزەن، بۇلاق جوق بۇل اۋىل جازدا توعان سۋىنا قارايتىن دا، قىستا قار ەرىتىپ ىشەتىن. مالعا دا سول. اسىرەسە، كوكتەمدە قيىن. قار كەتىپ، توعانعا ءالى سۋ تۇسە قويماعان كەزدە جۇرت سوناۋ بەس شاقىرىم جەردەگى كيىكبايدىڭ تۋماسىنا شاۋىپ اۋرە بولاتىن. كەيبىرەۋلەر ەرتە كوكتەمدە ۇراعا، ورعا قار كومىپ الەك. ون كۇنگە جەتەر-جەتپەس كوكتەمنىڭ وسى شاعى جۇرتتى قيناپ-اق تاستايتىن. سان رەت اۋىل ورتاسىنان قۇدىق قازىلدى. ءبىراق ءبارى دە بىتەلەدى دە قالادى. ءقازىر قالپانگەر مەن قۇلجابايدىڭ قۇدىعى دەگەن قۇدىق بار. قىسى-جازى تۇپ-تۇنىق ءمولدىر سۋ ۇزىلمەيدى. ءوزى دە وتە تەرەڭنەن شىقتى. جيىرما بەس مەتردەن دەي مە نەمەنە. ەڭ سوڭىندا قۇدىقتىڭ تۇبىنە تۇسۋگە ەشكىمنىڭ ءداتى بارماي، قالپانگەر مەن قۇلجاباي عانا تاۋەكەل دەپتى. قالپانگەردىڭ دە قۇلجاباي سەكىلدى بويى ۇزىن. وگىزگە، اتقا مىنسە، ەكى اياعى سالبىراپ جەر تىرەيدى. جەڭى مەن بالاعىن عۇمىرى تۇسىرمەي جۇرەتىن ادەتى. ەكى بالتىرى مەن بىلەگىندە كەپە قوزىنىڭ ءجۇنى بار دەپ كۇلەتىن جۇرت. ماياعا ءشوپ لاقتىرعاندا ءبىر شومەلەنى ءبىر-اق كوتەرەدى ەكەن. قانداي قاۋىرت جۇمىستا ءجۇرسىن تاماق ۋاقىتىن ءومىرى قازا قىلمايدى. «مەنىكي قارىن اشتى» دەپ كەز-كەلگەن كولەڭكەگە وتىرا كەتەدى دە، ءورت الىپ بارا جاتىر دەسەڭ دە تاماعىن ىشپەي تۇرمايدى. اۋىل ادامدارى دا ونىڭ بۇل ادەتىنە ۇيرەنگەن، «ال قالپانگەردىڭ ناماز وقيتىن ۋاقىتى كەلدى» دەپ وزدەرى دە وتىرا كەتەدى. ءتىپتى قۇدىق ارشىپ جۇرگەندە دە «قۇلجاباي، توقتا، مەنىكي قارىن اشتى» دەپ قۇدىقتىڭ تۇبىندە وتىرىپ تاماق ءىشىپتى. تاس تيمەۋ ءۇشىن ەكەۋىنىڭ باسىنا تەمىر قالپاق ويلاپ تاپقان دا سول. سۋدى شىعارىپ، قۇدىقتىڭ تۇبىنەن ەرنەۋىنە دەيىن شەگەندەگەن دە سول قالپانگەر. مال دا، جان دا قارىق بولىپ، اۋىزسۋ دەگەندە تالاي تارلىق كورىپ جۇرگەن اۋىلدىڭ ءسويتىپ كوزى اشىلعان. قالپانگەردىڭ ەڭ جاقسى كورەتىن ادامى ناشەكەڭ. ول كىسىنى كورگەن سايىن «ءاي، مىقتى شال، مولودەس شال» دەپ باسىن شايقاپ تۇرعانى.
انەل دە ايەلدەردى اۋزىنا قاراتىپ الدى. ءسۇت تارتاتىن ماشيناسى راحات بولدى ونىڭ. بۇرىن ماي سالىعىن وتەۋ ءۇشىن قولدان شايقاپ اۋرە بولۋشى ەدى. ەندى انەل تىلەۋىڭ بەرگىر، اپارىپ تاستاساڭ تارتادى دا قويادى. اۋىل ايەلدەرىمەن كادىمگىدەي ابىسىنداي سىرلاساتىندى شىتاردى. كۇلجاميلامەن دە ءبىر كۇنى كوپ-كورىم سىر ايتىستى. «قىزىم كۇيەۋگە شىعار جاستان كەتىپ بارادى، ءسىزدىڭ اۋىلدا ونى كىم الادى؟» دەپ كادىمگىدەي قايعىرىپ ايتتى. بۇل حالىق تا قىزى كۇيەۋگە كەش شىققانعا قورلانادى ەكەن عوي دەپ تۇيگەن كۇلجاميلا.
— بالام كەلسە، قىزىڭدى ماعان بەرەمىسىڭ؟ — دەگەن قالجىڭداپ.
— قۇداي ونداي كۇن كەلتىرسە، بەرەم، — دەگەن ول دا كۇلىپ.
— ەي، مىناۋىڭ قۇدايدى دا بىلەدى، بۇلاردىڭ دا قۇدايى بولادى ەكەن عوي دەپ ويلادى كۇلجاميلا. «ءتىپتى ونداي كۇن تۋسا» دەپ قويادى. ماعان جانى اشىپ وتىر بايعۇستىڭ. بار ىقىلاسىمەن ەلجىرەپ ايتادى ءوزى. نەمىستىڭ دە نەمىسى بار ما دەيمىن. ءاي، اناۋ سوعىس سالعان مۇنداي نەمىس ەمەس شىعار، انادان تۋماعان بولار ولار.
كۇنقاعارى بار قالپاق كيگەن بالانى «كاپىر بولدىڭ» دەپ قۋالاپ ءجۇرىپ ۇراتىن كۇلجاميلا اناۋ ۋكراين شالى وستاپپەن دە شۇيىركەلەسىپ كەتتى. قيراعان كەسەسىن، تەسىلگەن تاباعى مەن شەلەگىن ەكى ايتقىزباي جاماپ بەرەدى. ءۇش جىلدىڭ ىشىندە ول دا قازاقشا سويلەپ كەتتى. دانەكەردىڭ بالعا سوعاتىن دۇكەنىندە تولەپ ۇستا ەكەۋى نە ىستەمەدى! كەتپەن-كۇرەكتى عانا ەمەس، سوقا، تىرما، ءتىپتى تراكتور، كومبايندى دا جوندەدى-اۋ. «ءبىر كەزدە «كاپىر» دەپ ات-تونىمىزدى الا قاشۋشى ەك، بىلمەستىكتەن ىشكەن ۋ ەكەن دە. ادالدىعىن، كىسىلىگىن ايتساڭشى! ادامدى، ادامدىقتى تانۋعا بولادى عوي! كۇنى كەشە ەلىنە كوشەردە وستاپ ادەيى كەلىپ قوش ايتتى. ءبىر شوڭكەسىن تاستاپ، شاشاقتاپ توقىلعان نان سالاتىن دوربانى اتتاي قالاپ الىپ كەتتى. «كوزىڭدەي كورىپ جۇرەم»، — دەيدى. «بايبىشە، جىلاما، بالا كەلەدى»، — دەيدى. مەنىڭ كوڭىلىمدى اۋلاپ، ءوزىنىڭ ءتورت بالاسى بىردەي حابارسىز كەتكەنىن ايتتى. مەن سەكىلدى ونىڭ دا كوكىرەگى شەرلى ەكەن. ءبىز ايتەۋىر وسكەن جەر، تۋعان ەلدەمىز عوي. قونىستان ايرىلىپ، قوپارىلا كوشكەمىز جوق. ال ول سورلىلار بەرى قاراي ءبىر ۇرىكتى، «ەلىم» دەپ جاۋ شاپقان جۇرتقا تاعى جوڭكىپ بارادى. كوڭىلگە بولماسا، وستاپتىڭ ورنى وسى اۋىلعا كورىنىپ-اق قالعان سەكىلدى. تولەپ ولگەننەن كەيىن كوپ قايرات كورسەتكەن سول ەدى. قاۋعالاقتاعان اق كوڭىل نەمە ءوزى».
قالپانگەردىڭ قىزى دا وسى اۋىلدىڭ ءوز بالاسىنداي. «كۇلەر» دەسە كۇلەر ءوزى. ىلعي كۇلەدى دە جۇرەدى. الگى بۇرشاق سوققان جىلى ءوزىن ءولىم اۋزىنان الىپ قالعان سول كۇلەر ەمەس پە. تۋعان قىزىنداي ءۇش كۇن تاپجىلماي قاسىندا وتىردى. زاپىران سەكىلدى اششى ءبىر سارى ءدارىنى بەردى دە جاتتى. جان شىركىننىڭ ءتاتتىسى-اي، انشەيىندە «ال قۇداي، ال قۇداي» دەپ زارلايتىن كۇلجاميلا سوندا ءتىرى قالعىسى كەلدى. «ە، ءتاڭىرىم، ۇلعايعان سايىن ادامنىڭ جانى ءتاتتى بولادى دەگەن راس ەكەن. باياعىدا توقسانعا كەلگەن ءبىر شال ۇلكەن بالاسىمەن قاتار اۋىرىپ، ماڭكىر-مۇڭكىر جان الۋعا كەلگەندە ونى بالاسىنا جۇمساعان ەكەن دەيدى. سول سەكىلدى «دانەكەرىڭدى مە، ءوزىڭدى مە؟» دەگەنگە نە دەر ەدىم. ءاي، قۋ جان قانشا ءتاتتى بولسا دا، جانالعىشتى دانەكەرىمە جىبەرە قويماس ەدىم-اۋ. بۇل اجال شىركىن اقىلداسىپ كەلسە ارمان نە!».
كۇلەر سوندا «اپا، بالاڭىز سەمپاتي ەكەن» دەدى مە، نە دەدى؟ ايتەۋىر توردەگى سۋرەتىنە تەسىلىپ قاراي بەردى. مەنىڭ تۇسىنبەي قالعانىمدى بايقاپ، «سۇلۋ، سۇلۋ» دەدى-اۋ. سۋرەتتەگى سۇلۋ بولعانىن قايتەيىن، جارىعىمنىڭ. قانداي ەكەنىن ۇمىتىپ تا بارام با ءوزى؟
تولەش كەلگەندە توپىرلاي جينالعان تامام كەمپىرگە قاسىنداعى جاس ايەلدىڭ ءسوزىن قازاقشاعا اۋدارعان دا وسى كۇلەر بولاتىن. ول سوزدەر كۇلجاميلانىڭ كۇنى بۇگىنگە دەيىن قۇلاعىندا.
— بۇل كىسىلەر برەست دەگەن جەردە تۇرعان. ول ارادا ءبىزدىڭ شەكارا. جاۋدىڭ العاشقى سوققىسىن سولار كورگەن. وتە قيىن سوعىس بولعان ول جەردە. كوپ ادام ولگەن. فاشيستەر ۇلكەن ايۋاندىق جاساعان. سولداتتارمەن قوسا ايەلدەردى، كىشكەنە بالالاردى دا اتقان، ازاپتاعان. بايبولوۆ جولداس اۋىر جارالانىپ جاتقاندا قولعا تۇسىرگەن. سودان گەرمانياعا لاگەرگە اكەتكەن. گەرمانيادا قار كوپ بولاتىن جەرگە — نورۆەگياعا اپارعان. وندا دا جەر قازدىرىپ، اۋىر جۇمىس ىستەتكەن. اش بولعان ولار. كوپ كىسى سول اشتىقتان ءولىپ كەتكەن. نەمىستەر تۇتقىندارعا وتە جامان قاراعان. تولەشكە اياعىڭ اقساق دەپ يت باققىزعان. كىسى جەيتىن قاسقىر يتتەر دە بولعان ول. قارنى اشقان سوڭ بايبولوۆ سول يتتەرگە بولگەن ەتتى، تاعى باسقا تاماقتى ۇرلاعان. تۇتقىنداعى جولداستارىنا بەرگەن. ءبىراق تولەشتىڭ ول ۇرلىعىن ءبىلىپ قويعان. يتتەرگە تالاتقان. سودان وسىنداي بولعان، — دەپ الگى ايەل وز-وزىنەن ىرجىڭداپ وتىرعان تولەشكە قارادى. جۇرت نە بولعانىن ەندى ءتۇسىندى.
— استاپىراللا، نەعىلعان ايۋاندىق، — دەپ كەمپىرلەر جاعاسىن ۇستادى. «شنەل، شنەل» دەپ تولەش وتىرعان جۇرتتى باسا-كوكتەي شويقاڭداپ دالاعا كەتتى. الگى ايەل اڭگىمەسىن قايتا جالعاستىردى.
— سودان جولداستارى تاستاماي الا كەلگەن. ادرەسىن، ءبارىن جازىپ بىزگە اكەلدى. ەكى اي ەمدەدىك. ەشتەڭە شىقپادى. ميعا ۇلكەن زاقىم كەلگەن. تىلدەن دە ايرىلعان. ايتا الاتىن سوزدەرى «شنەل، شنەل»، نەمىسشە «تەز، تەز» دەگەن ءسوز. تاعى ءبىر سوزدەردى ايتادى. ونى ءبىز تۇسىنبەدىك. تەگى قازاق تىلىندە عوي دەيمىن، «ايناش، اينام»، ايتەۋىر وسىنداي بىردەڭە.
كەمپىرلەر بىر-بىرىنە قارادى. «وسىنداعى جۋاس بەيسەننىڭ قىزىنىڭ اتى عوي. بۇل ەكى بالانىڭ ۋادەسى بار دەيتىن». كۇلەر كەمپىرلەردەن «بۇل نە؟» دەپ سۇرادى. ولار وسىنى ايتتى. كوزىنە جاس الىپ، ۇندەمەي وتىرىپ قالدى. بەيتانىس ايەل نەگە جىلادىڭ دەپ سۇرادى بىلەم. كۇلەر وعان ورىسشا ءبارىن ءتۇسىندىردى. ول دا جىلادى. كەمپىرلەردىڭ كەيبىرەۋى كەمسەندەپ كەتتى. مىنا ەكى جاستىڭ ايناشقا كەلگەن جەردە بوساعانىنا ولار دا بوسادى. ۇندەمەي عانا ءبارى ۇلكەن قايتىنىڭ ۋىن جۇتىپ وتىرعانداي بولدى.
ورىس قىزى قايتا ءسوز باستادى:
— الدارىڭىزعا اكەلدىك. قالسىن دەسەڭىزدەر قالادى. قالماسىن دەسەڭىزدەر، الىپ كەتەم. بىزدەردە مۇنداي سىرقاتتى باعاتىن جەر بار.
قارىنداسى نۇرىش، تۋعان اعا-جەڭگەسى جىلاپ-سىقتاپ الىپ قالعان. الگى قوسشى بولىپ كەلگەن ايەلگە راحمەتىن ايتىپ، جول ازىعىن بەرىپ شىعارىپ سالعان.
مىنە، مىناۋ سول تولەش. سوعىستىڭ ءتىرى كۇيىگى. ايتەۋىر، ەشكىمگە زيانى جوق دەيدى. ىرجالاقتاپ كۇلىپ، «شنەلىن» ايتىپ، شويقاڭداپ جۇرەتىن كورىنەدى. كەيىنگى كەزدە اۋىلدىڭ ۇساق بالالارىنا قوسىلىپ وينايتىن بوپتى. انادا ءبىر كۇلجاميلا بورتە سەركەنىڭ ارتىنا شوقيىپ وتىرىپ كەلە جاتقانىن كوردى. جانى شىتىپ كەتە جازدادى، امال بار ما، اشۋىن ارەڭ توقتاتتى. ەسى دۇرىس ادام بولعاندا قاق ماڭدايدان وتىرعىزاتىن ەدى. بۇرىنعىداي ەمەس، قارتايايىن دەدى مە، بورتە سەركەنىڭ اياق الىسى دا اۋىرلاي باستادى. قويدىڭ الدىندا ەمەس، ارتىنان قالىپ كەلەتىن بوپ ءجۇر. ءبىراق كۇلجاميلانىڭ ومىراۋىن يىسكەۋدەن ءولى جاڭىلعان جوق. ءالى ەشكىلەردەن بولەك اۋىز ۇيتە، سوناۋ لاق كەزىنەن بەرگى ۇيرەنگەن ورنىنا جاتادى. كىشكەنتاي كەزدە بۇرىشتا باسىن قايىرىپ تومپيىپ قانا جاتۋشى ەدى، ءقازىر ءمۇيىزى سەرەيىپ، جارتى ءۇيدى الادى. جاتقاننىڭ وزىندە سىرتتان تەرەزەدەن قاراعاندا ءمۇيىزى كورىنىپ تۇرادى. اكىم قىستا ءشوپتىڭ بار جىلى-جۇمساعىن دا وسى بورتەگە بەرەدى. بۇرىنعىداي ەمەس، بورتەلىگى بۇزىلىپ، اقشىلدانىپ بارا جاتقان سەكىلدى. دانەكەردىڭ اتىن وشىرمەي تۇرعان وسى عانا. «دانەكەردىڭ بورتەسى»، «دانەكەردىڭ سەركەسى!». اۋىل بوپ قىل جۋىتپاي، اۋىل بولىپ ايالاپ جۇرگەن سول سەركەگە تولەش ات قۇساتىپ ءمىنىپ اپتى. ەكى بالداعىن مۇيىزىنە ءىلىپ قويعان. ەسى كەتىپ، ساق-ساق كۇلەدى. كۇلجاميلا جەلكەسىنەن جۇلىپ الدى دا، «شنەل» دەپ ءۇيىن كورسەتتى. بالداعىن قولىنا بەردى. اڭىرىپ ءبىراز قاراپ تۇردى. بەت-اۋزى سۋ بەتىندەگى ۇساق تولقىن قۇساپ جىبىرلاپ كەتتى. جان داۋسىمەن باقىرىپ جىبەردى دە، وتىرا كەتتى. كوزدى اشىپ-جۇمعانشا بولعان جوق، ساق-ساق كۇلىپ جاتا قالىپ اتا باستادى. ءبىر بالداعىن ەكىنشى بالداعىنىڭ ۇستىنە كولدەنەڭ قويىپ العان. سوسىن اتىپ تۇردى دا، ۇيىنە قاراي «شنەل، شنەل» دەپ توڭقاڭداي جونەلدى.
كۇلجاميلانىڭ پايىمداۋىندا، جاۋ تىرناعىنا العاش ىلىنگەندەر تۇگى قالماي قىرىلىپ قالدى بولاتىن. ءبىراق ولاي ەمەس ەكەن. ەردەن مەن تولەشتىڭ تاعدىرى ايانىشتى بولسا دا «دانەكەر ءبىر جەردەن شىقپاس پا ەكەن» دەگەن ءۇمىت ساۋلەسىن شاشقانداي. ءبىراق بۇل ەكەۋىنەن دە دايەكتى ەش نارسە بىلە المادى. ءبىرى ءوز باسىمەن ءوزى قايعى، ءبىرى ەسى اۋىپ جىندى بوپ كەلدى. بايقايدى، بۇل جاۋ وڭاي بولماعان. وڭاي بولسا سوعىس ءتورت جىلعا سوزىلا ما؟ العاشقىدا ءتىپتى ماسكەۋگە دەيىن جەتتى دەيدى عوي.
ۇندەمەي قاباتىن يت تارپا باس سالعاندا ادام ساسىپ قالماي ما. ەس جيعان سوڭ ءبىراق ونى اياعىڭ كەلمەيدى. ءالىڭ كەلسە، ولتىرۋگە تىرىساسىڭ. ويتكەنى، تاعى بىرەۋدىڭ تاعدىرىنا قاۋىپتەندىرۋى ىقتيمال. بۇل جاۋ دا سول سەكىلدى. ۇندەمەي كەلگەن يتتەن ءۇرىپ كەلگەن يت جاقسى. وسى اۋىلداعى ءامىرحان شالدىڭ ءتورت كوز ءيتىن ۇندەمەي قاباتىنى ءۇشىن ءوز قولىنان اتتىرىپ ەدى. الگى گيتلەر ءيتتى دە تاپ سويتەر ەدى-اۋ. اتتەڭ شىركىن، موينىنا قىل شىلبىر ساپ، ءتامام ەلدى جاياۋ ارالاتىپ بەتىنە تۇكىرسە، ولتىرمەي عانا ءار اۋىلدىڭ يتىنە تالاتسا، ءتورت جىل بويى قان جىلاعان ءار انانىڭ جۇلۋىنا بەرسە. انادان تۋماي كەتكىر، ءوزىنىڭ دە تۇبىنە جەتكەن سول انالاردىڭ قارعىسى شىعار. سۇمدىق-اي، ادام دەگەن قانىپەزەر بولا بەرەدى ەكەن، ءا؟! ءيتتىڭ تاماتىن ۇرلادىڭ دەپ يتكە تالاتقانى نەسى ەي؟ ءبىر كۇن اشىقسا، ول يت ولە مە؟ استاپىراللا، ونداي قانقۇيلىنىڭ تابانىنا تۇسكەن بولساق، نە بولار ەك؟ مىنا تولەش سەكىلدى ءبارىمىزدى دە يتكە تاستاپ، ەسالاڭ عىپ... بولماسا قىرادى دا. وق كورمەي-اق، وت كورمەي-اق وسى اۋىلدا وتىرىپ قان جۇتتىق قوي. ەلدىگىنەن، ەرلىگىنەن اينالدىم سوۆەتىمنىڭ!
— جارىعىم، بارمىسىڭ، جوقپىسىڭ؟ — دەپ كۇلجاميلا ايقايلاپ جىبەردى. كەيىنگى كەزدە بۇل ونىڭ ادەتى. وز-وزىنەن سويلەپ قويادى. العاشقىدا «اپام الجيىن دەگەن جوق پا» دەپ كۇدىكتەنە قارايتىن اكىم دە ۇيرەندى وعان. اۋىل ادامدارى دا «ءقايتسىن، قايعى ابدەن قاجىتقان عوي» دەپ ايايدى دا قويادى.
«جارىتىمدى» ول اسىق ويناعان بالالاردىڭ قاسىنان ءوتىپ بارا جاتىپ ايتتى. بالالار تولەشكە ارنالعان ءسوز دەپ ۇقتى. «انادا بورتە سەركەنىڭ ۇستىنەن جۇلىپ اپ ەدى، ەندى «جارىعىم» دەپ كەلەدى، وسى كىسىنىڭ مىنەزى دە قىزىق ءوزى». كۇلجاميلا تىگۋلى تۇرعان اسىققا قارادى. بىرنەشە جىلدان بەرى اۋىل بالالارىنىڭ اسىق ويناعانىن كورگەنى وسى. «ە، بايعۇستار، بۇلار دا ەڭسەسىن كوتەرەيىن دەگەن ەكەن. اسىر سالىپ، اسىق وينار شاقتارىڭ عوي. ويناڭدار، ويناڭدار. وكپەلەمەڭدەر تولەشكە. سەندەردەي شاعىندا بۇلاي بولام دەپ ويلادى دەيسىڭ بە، ول سورلى»، — دەدى ىشىنەن.
انادا ايناشتىڭ جىلاپ كەلگەنى ەسىندە. ەڭ اقىرعى ۇكىمدى وزىنەن كۇتكەندەي. كەلەردەن بۇرىن بايعۇس بالا كوپ قينالعانعا ۇقسايدى. قۇربىسى ەمەس، قۇرداسى ەمەس، قالاي عانا ايتادى، قالاي عانا سىرلاسادى كەمپىرمەن. سوعىس جىلدارى ءسوز سالعان قىرقىلجىڭدار ءقازىر ءوزىن تابالايدى. «قارا، ونە، شنەلىڭە! قانشا كۇتتىڭ سەن ونى» دەپ كوزگە شۇقيدى. وسى اۋىلدا باسار جەرى تارىلىپ بارا جاتقان سەكىلدى. نە ىستەرىن بىلمەي دال بولدى. ءوز شەشەسى دە «كارى قىز اتانىپ ءقادىرىڭ كەتتى» دەي بەرەدى. مەنەن كورگەن زالالى جوق. قويما ۇستادىم، قوڭدى تۇردىق. قولىمنان كەلگەنشە تولەشتىڭ تۋعان-تۋىستارىنا دا جاردەم بەردىم. مەن دە ءىش تارتتىم، ولار دا ءىش تارتتى. بىزدەن نە كىنا بار، اپا-ay! وسى اۋىلدان قىسىلاتىن ءجونىم بار ما؟ ادالدىق ايىپ پا ەكەن؟ بۇل دۇنيە ءدال ءقازىر مەن ءۇشىن نەگە تارىلدى؟ شىركىن-اي، ءتاتتى ءۇمىتتىڭ ءوزىن كۇتىپ جۇرگەنىم-اق جاقسى ەكەن. نەگە كەلدى، نەگە كوردىم بۇل كۇيىندە. انەۋكۇنى نۇرىش ەكەۋمىز وڭاشا سوعىسقا دەيىنگى جازعان حاتىن وقىپ، كورىسىپ تۇرىپ جىلادىق. تولەشتى تىرىدەي جوقتادىق. تىڭداڭىزشى، اپا-اۋ، مىنا سوزدەر بۇگىنگى تولەشتىڭ سوزىنە ۇقساي ما! وسى حاتتى تۇمار عىپ تاعىپ، وسى ءسوزدى ارمان عىپ كۇتىپ ءجۇردىم عوي.
«اياۋلى، ايناشىم! حاتتى قانداي سوزدەن باستاسام ەكەن. «اياۋلى» دەگەن ءسوز ءوزىڭدى ابدەن جالىقتىرعان جوق پا؟ مەن ءۇشىن قايتالاپ ايتقان سايىن وسى ءسوزدىڭ ءوزى اياۋلى بولا تۇسكەندەي. سەنسەڭ، سەنىڭ اتىڭدى اتاپ ۇيىقتاپ، سەنىڭ اتىڭدى اتاپ تۇرام.
ءتىپتى مىلتىق اتقاندا دا ساعان سىيىنام. كەي كەزدە قيالىمدى دا قياعا الىپ ۇشاسىڭ. اسكەردەن امان-ەسەن اۋىلعا بارام، سەنى قۇشامىن، قۇشامىن دا ماس بولىپ قۇلايمىن. قۇلايمىن دا تۇرامىن. ءبىر ءسات ەكەۋمىز الماتىنىڭ ادەمى پاركىندە جۇرگەندەي بولامىز. وقۋعا بارىپپىز دەيمىن. ەكەۋمىز دە ون سەگىزدەگى قالپىمىز. ماعان اسكەر بولدىڭ دەپ مەكتەپ بىتىرگەن قاعازدى بەرە ساپتى. ەسىڭدە مە، جازۋشى بولعىم كەلۋشى ەدى عوي. سول ارمانىم بۇرىنعىدان دا ۇلعايا تۇسكەندەي. اسكەر ءومىرى دەگەنىڭ قىزىق. كوپ نارسەنى ۇيرەتىپ جاتىر. تەك سونىڭ ءوزىن جازساڭ قانشا كىتاپ بولار ەدى. الىستا جۇرگەندەگى اڭساۋ دەگەننىڭ نە ەكەنى جايلى بىردەڭە جازسام دەيمىن. جاس جىگىتتىڭ سۇيگەن قىزى بار. قانداي قيىندىق كورسە دە ماحاببات كۇشى ونى جاسىتپايدى. ويىما وسىنداي ءبىر نارسەلەر كەلەدى. شىنىمدى ايتايىن با، الگى قىز تۋرا سەن سەكىلدى. سەن قۇساپ كۇلەدى، سەن قۇساپ جۇرەدى. ءتىپتى سەن قۇساپ اشۋلانا ما دەيمىن. ەسىڭدە مە، اسكەرگە كەتەردە سۇيگىزبەي اشۋلاندىڭ عوي. «ءسۇيۋ قايدا قاشادى، ۇلگەرەسىڭ، امان كەل»، — دەدىڭ. سول اشۋىڭدى ساعىنعانىمدى كورسەڭ! جازا بەرسەم، ار جاعىمنان ايتاتىن ءسوز قۇيىلىپ كەلە بەرەر ءتۇرى بار. ونى قاعازعا ءتۇسىرۋ ءۇشىن ۋاقىت كەرەك. ءقازىر ساپقا تۇرامىز. ءۇزىلىس كەزىن پايدالاندىم. بىر-ەكى كۇندە ۇزاق جورىققا اتتانار ءتۇرىمىز بار. ۇلكەن سىناقتان وتەمىز-اۋ دەيمىن.
جىگىتتەردەن قاسىمدا دانەكەر، ءقۇرمانالى، ەردەن. دانەكەر بۇرىنعىسىنشا ولەڭ جازادى. ج...سىنا، ارينە. ءبارىمىز جابىلىپ وقيمىز. ءبىراق ول جازعاندارىن جىبەرە المايدى. ج...نىڭ جاعدايىن بىلەسىڭ عوي، كۇيەۋى ءبىلىپ قالار دەپ تارتىنادى. ج...دان كەلگەن حاتتى وقىساڭ... ءلايلا مەن باياننان دا ونداي حات كەلمەس ەدى. تىلگە نەتكەن باي نەمە. توگىلتكەندە ەرىكسىز ەلجىرەيسىڭ. بۇدان كەيىن دانەكەردىڭ جاعدايىن ءتۇسىن ءوزىڭ. ءبىراق ءبىر تىلەگىم، بۇل حاتتى ەشكىمگە كورسەتپە. دوستىڭ سىرىن جاريا ەتۋ — جاراسىمسىز. سەن ءوزىمسىڭ. سوسىن جازىپ وتىرمىن. ءقۇرمانالى بۇرىنعىسىنشا ءان سالادى. ءبىر ۋاق، تولەگەن عىپ زارلاتىپ، اۋىلدى ەسكە الامىز. ءقۇرمانالىنىڭ اندەرى «العاباستى» تۇگەل الدىمىزعا اكەلگەندەي.
بەسباقسىنىڭ سامالىنا كەۋدە توسىپ تۇرعانداي بولامىز. مەن جاڭا ءبىلدىم، تۋعان جەردىڭ توپىراعىنا جەتەر ەشتەڭە جوق ەكەن. نەبىر اسەم جەرلەردى كورىپ ءجۇرمىز عوي. سولاردىڭ ءبارى تاسارىقتىڭ تاقىر ويى مەن قىرىنا جەتەتىن ءتۇرى جوق. ەردەن ءۇمىتى مەن شەشەسىن ايتا بەرەدى. «ۇيلەنبەي سەندەر دۇرىس ىستەدىڭدەر. جاستىڭ اتى — جاس، كارى شەشەمدى تاستاپ، ءتايت دەپ كەتسە نە ىستەيمىن. شەشەم بايعۇستىڭ دەنساۋلىعى دا شامالى»، — دەيدى. ءوزى ۋايىمشىل-اق. ونىڭ قاسىندا مۇقاتاي كوڭىلدى دەپ ەستيمىز. ولار بىزدەن بولەك. حات كەلىپ تۇرادى. اسىلجانىنا مەنەن سالەم.
ايناشىم! سەنىڭ «كۇتەم» دەگەن ءسوزىڭنىڭ ءوزى ماعان قانداي كۇش بەرەدى. كەيىنگى حاتتارىڭ ادەمى جازىلعان. جاستىعىمنىڭ استىنا قويىپ، ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىندا تۇرىپ وقيمىن. وقيمىن دا قۋانام.
بۇل حاتتى تاعى دا نۇرىش ارقىلى جىبەرىپ وتىرمىن. كىندىگى بىرگە تۋىس قوي. ەكەۋمىزدىڭ سىرىمىزدى ەشكىمگە جاريا ەتە قويماس. ءوزى دە قۋ، بىلەدى. رەتىن تاۋىپ جەتكىزەر.
ال، مىڭ قايتارا قۇشتىم، اۋىلدا جۇرگەندە قۇشا الماسام دا، اسكەردە جۇرگەندە قۇشتىم. كورىسكەنشە كۇن جاقسى.
تولەش. 20.06.41».
— سوعىس بولاردان ەكى-اق كۇن بۇرىن جازىلعان حات. اپا-اۋ، سول تولەش قازىرگى تولەشكە ۇقساي ما؟ الدىنا بارساڭ، تانىمايدى اۋەلى. ىرجالاڭداپ كۇلە بەرەدى. مەنى كورسە ەسى كىرەر دەپ تە ۇمىتتەندىم. نۇرىشپەن بىرگە وڭاشاسىن تاۋىپ، كەزدەستىم دە. بەتىمە اڭىرىپ قاراپ قالدى. «مەن ايناشپىن»، - دەدىم.
— ايناش! — دەدى اپ-انىق قىپ. نۇرىش ەكەۋمىز دە قۋانىپ كەتتىك. «ءيا، ءيا، ايناش، ايناش!» دەدىك جارىسا. وتىرا قالدى دا، قوس بالداعىمەن تىرىلداتىپ اتا باستادى. وز-وزىنەن ءماز بولىپ، ساق-ساق كۇلدى. «شنەل، شنەلىن» ايتىپ، دالاعا كەتتى. يت ەكەن-اۋ، كىسى ەكەن-اۋ دەگەن جوق. اپا-اۋ، قانداي اۋىر، مۇنداي سىرقات جازىلا ما ءوزى، جوق، عۇمىر بويى وسىلاي كەتكەنى مە تولەشتىڭ؟ اياعىنان، قولىنان، قابىرعاسىنان، جاعىنان ايرىلىپ كەلىپ جاتىر. مەنىڭ سورىما كورمەيسىڭ بە؟ شىنىمدى ايتايىن، كورمەگەنىم جاقسى ەدى، كوڭىلىم سۋىپ بارادى. دارىگەر عوي، كۇلەردەن دە سۇرادىم، جازىلا ما دەدىم. ول ۇندەمەي قالدى. سوسىن بىلاي دەدى: كونتۋجىن بولسا، بارىپ-بارىپ جازىلار ەدى. بۇل شوشىعان، يتتەردىڭ تالاۋىنان قاتتى قورقىپ ەسى اۋعان، ەكىتالاي دەپ، ودان ءارى كوڭىلىمدى سۋىتتى. نەكەلى ايەلى ەمەسسىڭ، سەنىڭ باقىتىڭ الدىندا، ءوزىڭدى تەككە جۇدەتپە دەيدى. قۇداي وسىنشا قارعايتىنداي ەش كۇنام جوق ەدى. العاشقى ماحابباتىم عوي، ايايمىن بايعۇستى.
— سەن اياعانمەن، قۇداي اياماعان، قايتەسىڭ! كۇلەردىكى دۇرىس. ول قۇداي ەشكىمدى اياي ما ءوزى؟ بار ما ءوزى؟ باقىتىڭدى بايلاما بوسقا!
كۇلجاميلا تىك ايتتى. ءومىردىڭ وسى ءبىر جاۋاپتى بۇرىلىسىندا ايناشقا «تارت بىلاي» دەپ جەلكەدەن ءتۇيىپ جىبەرەتىن قاتتى ءبىر جۇدىرىق كەرەك بولعان شىعار. مۇمكىن، ول سونى ىزدەپ كەلگەن بولار. ايتپەسە، وسى كەمپىردىڭ الدىنا نەگە جۇگىندى؟ اششى بولسا دا ءادىل، اق جۇرەگىنەن شىعاتىن ۇكىمىن ەستىگىسى كەلگەن شىعار.
ايتارىن ايتتى، ءبىراق ءوزى دە ازاپتى ويعا قالدى. دانەكەرىنىڭ قالىڭدىعى قول بۇلعاپ، قاشىقتاپ بارا جاتقان سياقتاندى. تاي-قۇلىنداي تەبىسىپ بىرگە وسكەن، قان مايداندى دا بىرگە كەشكەن تەڭ قۇربىسىنىڭ كۇنى بۇل. ءبىر كەشكەن دەيدى-اۋ، دانەكەردىڭ نە ءولىسى، نە ءتىرىسى بەلگىسىز.
اناسىنا ءارتۇرلى بولىپ ەلەستەيدى، ول ءقازىر. بىرەسە قايىرىمسىز جاۋعا قارسى تۇرىپ قازا تابادى. ءتورت جىل بويى قولى تيمەي ەل ەندى عانا ازان-قازان تىپ ەستىرتىپ جاتادى. ءولدى-اۋ دەگەن ۇكىم ءوز جۇرەگىنەن شىققاندىقتان با، كۇلجاميلا تىرس ەتىپ جىلامايدى. باياعىدا-اق بىلگەنمىن دەپ بەدىرەيىپ قاراپ تۇرادى. جينالعان جۇرت اڭ-تاڭ. ايۋ كەمپىردىڭ قاتتىلىعىنا بالايدى مۇنى. بەس جىل بويعى جىلاعان سوڭ كوزىنىڭ جاسى تاۋسىلعان عوي دەيدى بىرەۋ. ەرنىن تاس قىپ تىستەپ، جۇرت الدىندا قۇر كوگەرەدى.
بىرەسە كىسى قارار ءتۇرى جوق، ءتور ارتىندا تۇتقىن بولىپ تۇرادى. اقىرعى دەمىم بىتكەنشە تابانىڭا تۇسپەيمىن دەپ ءتىسىن قايرايدى دۇشپانعا. سۇپ-سۇر بولعان ەڭگەزەردەي نەمىستەر كەپ دۇرە سالادى، يتتەر تالايدى، «بەرىلدىم» دەپ ايتپايدى. ايقاي سالىپ، ءوتىنىش ەتەدى ەلىنەن. كەشىر دەيدى، مەن ەركىممەن تۇسكەم جوق. ارام دەسەڭ بىلعاماي-اق توپىراعىڭدى قانىممەن، مەرت بولايىن وسىندا دەپ وققا ءتوسىن توسەيدى.
بىرەسە ساپ-سارالا وردەن تولعان ومىراۋى، ەلدەن جىراق، جاۋ تىلىندا ءجۇردىم دەپ كۇلىم قاتىپ كەلىپ تۇرادى. قاسىنداعى ايەل زاتىن كورسەتۋگە قايمىعادى. بۇيرا شاشى قوبىراپ سالەم بەرىپ تۇر ونىسى. شەگەدەي قىپ ۇيرەتكەنگە ۇقسايدى.
تۇرەگەپ جۇرگەننىڭ وزىندە تاپ وسىنداي ەلەستەر مازا بەرمەيدى. سويلەگىش تە بوپ كەتكەنى سوندىقتان. ال كورگەن ءتۇسى تاۋسىلمايتىن ءبىر كىتاپ. شەتسىز، شەكسىز مۇحيتپەن ۇلكەن كەمە ءجۇزىپ كەلەدى. سۋ ۇستىنەن قىلاڭ ەتىپ دانەكەردىڭ باسى كورىنەدى. سالبىرايعان قارا شاپاندى لاقتىرىپ تاستاپ، تۇرا ۇمتىلادى. كەمە ۇستىنەن اتىلعان ۇزىن ارقانعا ءوزى دە كەلىپ جارماسادى. تارتىپ كەلەدى، تارتىپ كەلەدى. سۋدان ەندى كوتەرىلە بەرگەندە ءداۋ جايىن كەپ سىلق ەتكىزىپ جۇتادى دا قويادى.
ويباي ساپ ويانسا، ءتۇسى بوپ شىتادى. اپالاپ قاسىندا اكىم تۇرادى. بورتە سەركە دە ۇدىرەيىپ ۇركە تۇرىپ كەتەدى.
تاتى بىردە تۇسىندە: كۇننىڭ كوزىن بۇلتتاي جاۋىپ وردالى جىلان ىسىلدايدى. مۇنداي قالىڭ بولار ما! قانات بايلاپ ورتاسىندا دانەكەرى جۇرەدى. اق سەمسەرىن وڭدى-سولدى سىلتەگەندە الگى جىلاندار تۋرالىپ جاتادى. ءبىراق جەرگە جاڭبىر بوپ تۇسەدى. سەمسەرى وتقا سالعانداي قىپ-قىزىل. ەڭ سوڭعى جىلاننىڭ جەتى باسى بار ەكەن. تاماعىنان قىلعىندىرىپ، قۇيرىعىن بەلىنە وراپ جەرگە تۇسەدى. بۇلت ەكەن دەسە، كۇننىڭ كوزىن كورسەتپەي تۇرعان جاڭاعى جىلاندار ەكەن. قۇيرىعىمەن جەر سابالاپ ءتىرى قالعان الگى جىلان بالاسىنا جۋىتپايدى. «قۇلىنىم-اۋ، تاماعىنان قىسا سالساڭشى»، — دەسە، «تۇقىم قالسىن» دەپ قالجىڭداپ كۇلەدى.
تاعى بىردە تامىلجىعان باقشا-باۋدىڭ ىشىندە. كادىمگى جۇماق دەرسىڭ. نەشە ءتۇرلى جەمىس كوزدىڭ جاۋىن الادى. ءوزى باياعى قىز كۇيىندەگىدەي كيىنىپتى. نەبىر جۇپار ءيىستى گۇلدىڭ اراسىندا ايانداي باسىپ كەلەدى. دانەكەردى ءبىر تاساعا تىعىپ قويادى. قولىندا قانجارى. ءوزىنىڭ ويى — ۇستىندەگى اسەم كيىمدى جۇرتقا كورسەتۋ. دانەكەر قانجارىن جارق ەتكىزىپ ەدى، كۇنگە شاعىلىسىپ وت تۇتاندى دا، الگى باقتى ءورت اكەتتى. لاۋلاعان وتتىڭ قاق ورتاسىندا كەلەدى، ءبىراق ءوزى كۇيمەيدى. دانەكەر تولەپ ۇستانىڭ قاتىنى جانارمەن قول ۇستاسىپ كەتىپ وتىرادى. تولەپ كەبىنىن سۇيرەتىپ كەلىپ ونىڭ القىمىنان الادى.
ايناش تولەشتىڭ حاتىن وقىعاندا كۇلجاميلانىڭ ەسىنە تاپ وسى تۇسكەن-دى. ۇمىت بولىپ بارا جاتقان جانار كەلدى كوز الدىنا. بوسانا الماي جاتقاندا شاقىرعانى، قىرمان باسىندا العان بايگەسىن بايلاعانى، بالاسىنىڭ كەشە اسىق ويناپ جۇرگەنى — ءبارى-بارى ەسىنە ءتۇستى. كۇيەۋگە ەرتە شىققانى بولماسا، وسى ايناشتار قاتارلى ەكەن-اۋ، ول بايعۇس. ءىشى ءبىرتۇرلى جىلىپ سالا بەردى.
... وسى ءتۇسى تاعى دا ەسىنە ءتۇسىپ، ارتىنان اسىق ويناعان بالالارعا قاراپ تۇرعان. ءۇيدىڭ ار جاعىنان بالداعىن سىرتىلداتىپ تولەش شىقتى. «شنەل! ايناش!» — دەدى. ءسويتتى دە، ماناتى العان اسىقتارىن شاشىپ جىبەردى. بالالار جاپا-تارماعاي باس سالىپ تالاسىپ جاتىر. و، قۋ تىرلىك. اناۋ جاناردىڭ ۇلى تىم شيراق. تولەش ساق-ساق كۇلەدى. كۇلجاميلا بىرەسە وتان، بىرەسە بالالارعا قاراپ باسىن شايقادى دا، ءجۇرىپ كەتتى...
... جاس كەزىنەن تىنىشسىز ەدى. ءحالىمىز ونشا بولماي، لەپسى جاقتاعى ناعاشىلارىما كەتكەنمىن. ءۇش جاسقا تولار-تولماس كەزى. قايتىپ كەلسەم، بالام جوق. سودان جوق، سودان جوق. ءبىر اربالى ادامعا ىلەسىپ بارا جاتىر ەدى دەگەن ەمىس-ەمىس حاباردى ەستىگەنىم بار. كىم ول، قايدان كەلگەن، قايدا كەتتى، جان ادام بىلمەيدى. سول جىلعى سۇزەكتەن شەشەسى قايتىس بولدى. جىلاي-جىلاي جوعالدىعا سانادىق تا قويدىق. ءوزىم اسكەرگە كەتكەندە ەكىنشى ايەلىم ءتورت بالامەن قالدى. اسكەردە جۇرگەندە دەتدوم جايلى، وتىز ەكىنشى جىلتى جوعالعانداردىڭ سودان تابىلىپ جاتقانى جايلى ءارتۇرلى اڭگىمەلەر ەستىدىم. كەلە ىزدەۋ سالدىم. ءوزىمىزدىڭ الاكولدەن باستادىم. اقسۋ، سارقانت، الماتى، جامبىل، سودان قايتا الماتى، قاراسۋ، اقىرى وسى كولحوزدان كەلىپ شىعىپ وتىرمىن.
ناشەكەڭ الدىنداعى اسكەري كيىنگەن، موسقالداۋ ادامنان كوز العان جوق. اكىم وسى كىسىنىڭ اۋزىنان ءتۇسىپ قالعانداي. ءتىپتى مۇرنىنىڭ جوتاسىنداعى تومپەشىگى، كۇلگەندە بەتىنىڭ شۇقىرايا قالاتىنى دا تاپ ءوزى. ەشبىر كۇمانى قالىپ وتىرعان جوق. جانىن جەپ بارا جاتقان باسقا وي. كۇلجاميلا بايعۇستىڭ ءحالى نە بولادى ەندى؟
— ءبىراز سابىلعان ەكەنسىز. ءدال تاۋىپ كەلىپ وتىرسىز. بالاڭىز سەنىمدى قولدا. ازامات بوپ بىرەۋدى اسىراپ ءجۇر.
— ۇيلەنىپ الدى ما؟ — دەدى الگى ادام شوشىنا داۋىستاپ.
— جوق، — دەدى ناشەكەڭ ءسال جىميىپ قانا. — وسىندا ءبىر كەمپىر بار. جالعىز بالاسى اسكەردەن كۇنى بۇگىنگە دەيىن حابارسىز. سونىڭ قولىندا. تۋعان بالاسىنداي بوپ كەتىپ ەدى.
سوڭعى ءسوزدى ناشەكەڭ كۇرسىنىپ ايتتى.
— ءۇش جاسىندا جوعالتىپ، ون جەتى جاسىندا تاپقان ءسىز دە باقىتتىسىز. ءبىراق سورلى كۇلجاميلا قايتەر ەكەن؟
ەكەۋى دە ءۇنسىز وتىرىپ قالدى. اركىم ءوز ويىمەن. ناشەكەڭ: ون ءتورت جىل كورمەگەندە دە شىدادىڭىز، بالاڭىزدىڭ تابىلعانىنىڭ ءوزى قۋانىش، ارى كەتكەندە ەكى-ۇش جىلدان كەيىن ءۇي بولىپ، ءبارىبىر بولەك شىعادى، انا كەمپىردى جىلاتپاساڭىز دەگىسى كەلگەندەي. ال الگى ادام: قۇدا دا تىنىش، قۇداعي دا تىنىش، كەمپىر دە جىلاماي، مەن دە بالالى بوپ قايتسام، سونىڭ جولىن تاباتىن وسى اۋىلدا بىرەۋ بولسا، سول ءبىر قيىن شارۋاعا ءوزىڭىزدى سالسام دەپ وتىر.
وسى ساتتە ناشەكەڭنىڭ ون بەستەر شاماسىنداعى جالعىز ۇلى مۇقاجان كىردى. ەڭ كەنجەسى. قالعانىنىڭ ءبارى قىز. اسكەرگە وز كىندىگىنەن ۇل جىبەرمەسە دە، ناشەكەڭ وسى اۋىلداعى بارلىق ازاماتتى مۇقاجانىنان كەم كورمەيدى. بىرەۋدىڭ ولگەنىنە، بىرەۋدىڭ كەمباعال بوپ كەلگەنىنە سولاردىڭ اكە-شەشەسىنەن از قايعىرىپ جۇرگەن جوق. اكىمنىڭ وسى اۋىلدان كەتەيىن دەپ تۇرعانى دا قابىرعاسىنا باتاتىن سەكىلدى.
— الگى كۇلجاميلانىڭ بالاسى اۋىلدا ما؟ — دەدى مۇقاجانعا.
— اۋىلدا.
ۇيدە وتىرعان قوناققا مۇقاجان باقىرايىپ قاراپ قاپتى. بالا بولسا دا مىنا ادام مەن اكىمنىڭ اراسىنان ۇقساستىق تاپقانداي. ونى ناشەكەڭ سەزىپ وتىر.
— تاماعىڭدى تەز ءىش تە، جۇمىسىڭا بار. بريگادير رەنجىپ جۇرمەسىن.
— بيىل كۇزدە وقۋعا بەرسەم دەيمىن. بىر-ەكى جىل قالىپ قويدى. اۋىلىمىزدا ورتا مەكتەپ جوق. متس ورتالىعىنان وقىتۋعا جاعداي بولمادى. جاس قوي، تىنىشتىق، ەندى بۇلارعا وقۋ كەرەك، — دەدى ناشەكەڭ اڭگىمەنى باسقا جاققا بۇرىپ.
— اكىم قانشا وقىدى ەكەن؟
— سونىڭ انىعىن بىلمەدىم، قاراعىم. شىنىن ايتساق، بىزگە ونىڭ وقۋىنان بۇرىن، جۇمىسى قىمبات بولدى. ۋاقىت سولاي بولدى. كوزىڭىزگە ماقتاعانىم ەمەس، جانىپ تۇرعان بالا. ازامات ورنىنا ءجۇردى. كۇلجاميلا تۇرعاي، سول بالانى ءوزىم دە قيماي وتىرمىن.
— قيماعانمەن، قارسىلىق ەتپەڭىزدەر! ول بالانى مەن الىپ قايتايىن. اكەسىمىن عوي. ون ءتورت جىل وپىق جەگەنىم دە جەتەر.
— وسى شارۋاعا مەنى سالماشى، قاراعىم. انا كولحوز باسشىلارىنا بارىپ سويلەس. سو ءبىر سورلى كەمپىردىڭ جىلاعانى از ەمەس ەدى. ەل ەسىن جيىپ، ولگەنى ءتىرىلىپ، جوعالعانى تابىلىپ جاتقاندا تاعى دا زار يلەپ، زاپىران قۇسقانىن كورگىم كەلمەيدى. مىنا ساقالدى ونىمەن بىرگە تالاي جۋعانمىن... جىلاۋدان شارشادىق، قاراعىم.
جۇرت كۇلجاميلادان قورقىپ جۇرسە، قيعىلىقتى اكىم ءوزى سالدى. بارمايمىن دەدى. «جاسىمدا ىزدەپ تاپپاعان اكەنىڭ ەسەيگەندە كەرەگى جوق. تورىنەن كارى جاقىن كەمپىردى تاستاپ كەتسەم، مەنىڭ اتىم كىم بولادى؟». اكەسى نە كەتەرىن بىلمەي، نە كەتپەسىن بىلمەي، ءبىر اپتا ايالدادى. سول كەزدەگى ونىڭ ءتۇرىن كورىپ، كۇلجاميلا اياپ كەتتى. ايىرىلۋ دەگەن قانداي قيىن، ءا؟! ولسە ادام كۇدەر ۇزەدى، كوڭىلى سۋيدى. تىرىدەي ايرىلۋ تۇمىر بويى ازاپتا بولۋ، ولە-ولگەنشە وكىنىشى كەتپەۋ دەگەن ءسوز عوي. «ءوزىم سونداي ازاپتا ءجۇرىپ، بىرەۋدى تاعى ازاپقا سالماقپىن. جوق، بۇل قىلىعىمدى قۇداي دا، ادام دا قۇپتاي قويماس.
راس، ۇيرەنىپ كەتتىم. ۇل ورنىنا ۇل، قىز ورنىنا قىز عىپ ۇستادىم. جايىلىپ جاستىق، ءيىلىپ توسەك بولدى. بۇل بولماعاندا ەندىگى ءتىرى ءجۇرۋىم دە نەعايبىل ەدى. وسىنىڭ جيعان وتىن-سۋى، وسىنىڭ تاپقان ەڭبەككۇنى ەمەس پە كۇن كورگەنىم. ون شاقتى ەشكىنىڭ مال بوپ ءوسىپ-ونىپ تۇرعانى دا وسىنىڭ ارقاسى. ارينە، مەن ءۇشىن وتە قيىن. باۋىر باسىپ كەتتىك. «اسكەردەن داكەم اتام امان كەلىپ، ارتىنان ەرتەر مە ەكەن كوكەلەتىپ» دەگەن ءسوزىنىڭ ءوزى نە تۇرادى. سىزدەن كەتپەيمىن دەپ باجاقتايدى. كوڭىلىمە قارايتىن بولار. شىن نيەتى دە شىعار».
ءبىراق جاقسى بول، جامان بول، تۋعان اكەگە نە جەتسىن. كىم اكەسىز بولعىسى كەلەدى؟ دانەكەردىڭ «اكەم نەعىپ ەرتە ءولدى، نە قۇنى بار اقتاردا» دەپ جاسىندا سان جىلاعانى ەسىمدە. اكە — بالا ءۇشىن اسقار تاۋ، ايدىن داريا. بيىككە سامعاتاتىن دا، ايدىنعا قۇلاش ۇرعىزاتىن دا سول. ءوز بالامدى اكەسىز ءوسىردىم، اكەسىز ءومىردىڭ تەپەرىشىن كوردىك. وزگە دە سولاي بولسىن دەمەكپىن بە. جوق، مۇنىم قاراۋلىق. ولسەم ەشكىمنىڭ وبالىن، كوز جاسىن موينىما الماي جايىما ولەيىن.
وڭاشادا وسىنىڭ ءبارىن اكىمگە ايتتى. انا مەن بالاداي اعىنان جارىلىپ اقتارىلا سويلەستى ەكەۋى. كۇلجاميلا بوسامادى، جىلامادى. بوساسا، اكىمدى ءبۇلدىرىپ الام با دەپ قورىقتى. قارت جۇرەگىنە قايرات شاقىردى.
— قيىن كەزدە سۇيەۋ بولدىڭ. الدىڭنان جارىلقاسىن. سەنىڭ قىزىعىڭدى دا از كورگەم جوق. ەندى ءوزىڭنىڭ اكەڭ دە كورسىن. ون ءتورت جىل وزەگىنىڭ ورتەنگەنى وڭاي ازاپ ەمەس. جانىنا باتىپ جۇرگەن جاراسىن جاز. مەن ريزا، اللا ريزا ساتان. ءتىلىم تيسە، قولىم تيسە كەشىر. ءوزىڭ كوردىڭ، ەسى بىردە بار، بىردە جوق الجىعان كەمپىرمىن. قۇداي بار بولسا، مەنىڭ دە ءۇمىتىمدى كەسپەس. ون ءتورت جىلدان سوڭ اكەڭ سەنى دە تاپتى عوي. دانەكەرىم دە مەنى تابار.
شەشەسىنىڭ بۇل ءسوزى اكىمدى كوپ تولعانتتى.
شالعىسىن الىپ شابىندىققا كەتتى. ەڭ بولماسا ەشكىلەرگە قىسقا جەتەتىن ءشوپ دايىنداپ كەتپەك. قوڭىر بەلگە كوزى ءتۇستى. ەگىن تەڭىزدەي تولقىپ تۇر. ەتەگى دە بۇرىنعىدان كەڭەيە ءتۇسىپتى. ناشەكەڭ قازدىرعان جىلان ارىقتىڭ سۋى سىناپتاي جىلتىراپ توبەنى وراپ جاتىر. تومەننەن قاراعاندا انا بيىككە سۋ شىققانىنا تاڭقالاسىڭ. مۇنىڭ وندا دا ۇلەسى بار. قايراننىڭ جوتاسىن، قوڭىر ايعىردى ەسىنە ءتۇسىردى. ناشەكەڭنىڭ جۇدەۋ، شارشاعان كەزى. وسىناۋ ماڭاي وزىنە ءتىپتى ىستىق بوپ بارادى. ءبىرتۇرلى ءىش-باۋىرى ەلجىرەيدى. دەتدومدا دا تالاي قىزىقتى جىلدار ءوتتى عوي. «اشارشىلىقتا جەگەن قۇيقانىڭ ءدامى كەتپەس» دەمەكشى، «العاباستا» وتكىزگەن جىلدار ءبارىن باسا بەرەتىن سياقتى. ۋاقىت مۇنى ەرتە ەسەيتتى، تاپ وسى جەردە ەسەيتتى. ومىرگە قازىرگى كوزقاراسى دا باسقا. ءار نارسەنى سالماقتاپ، ەكشەپ ەلەگىسى كەلەدى. كەشەگى تەكەلىگە بارىپ ۇن ساتقانى، ەردەندى ۇستاتقانى، قىس قاتتى بولعان جىلعى قيىندىق، جىلقى باققانى — ءبارى ءومىر جولى، شىنىعۋ جولى بولعان سياقتى. بۇرىن ۇيىقتار ۇيقى مەن ىشەر تاماقتى عانا ويلاسا، ەندى ءار نارسەگە كوكىرەك كوزىن جۇگىرتكىسى كەلەدى. بويى عانا ەمەس، ويى دا ءوسىپ قالعانداي.
قۇلاشتاپ-قۇلاشتاپ ءبىراز جەر ءجۇرىپ بەردى. وتكىر شالعى كوك مايسا ءشوپتى ۇستاراداي سىپىرادى. وسى شالعىنى ساپتاعان دا، شىڭداعان دا ءوزى. ۇيدە اشا، تىرما، كەتپەن، كۇرەك، ءتوس، بالعا ءبارى بار. كادىمگى ەرەسەك ەركەگى بار ۇيدەن كەم ەمەس. ءبىر جاعىنا جالبىراعان قالىڭ شاشىن تەرشىگەن قولىمەن قايىرىپ تاستادى. شەشەسىنە شاي كەرەك، ءارى شاشىن الدىرسا، ەرتەڭ انتونعا بازارعا بارىپ كەلسە مە ەكەن؟ كولحوزدىڭ سەكرەتار قىزى دا «بارساڭ الا كەت» دەپ قىلمىڭداپ ءجۇر ەدى. الداعى وقۋ جىلى ول قىز ونىنشى بىتىرەدى. قۋ سوعىس ءوزىن وقىتپادى دا. جەتىنشى بىتىرگەلى قاشان. وقيمىن دەگەنمەن ەندى كىشكەنتاي بالالاردىڭ اراسىندا سوماداي بولىپ قالاي وتىرادى؟ الدە اكەسى وقى دەر مە ەكەن؟
ءبىراز دەمالىپ الدى. كويلەگىن شەشىپ تاستادى دا، شالعىنى قايتا سەرمەي جونەلدى. تاپ وسى ءبىر ويپاڭنان ءبىر شوشاق ءشوپ شىعايىن دەپ تۇر. قىسقا جەتىپ جاتىر. ەرتەڭ بۇل بازارعا كەتكەندە ءشوپ تە كەۋىپ قالادى. بۇرسىگۇنى بىردەن ۇيگە تارتىپ السا... كولحوز وگىز-اربا بەرەتىن شىتار...
اكىمنىڭ قوزعالماڭىز دەگەنىنە قاراماستان، اكەسى دە كومەكتەسۋگە شىقتى. قورانىڭ ۇستىندە بالاسى لاقتىرعان ءشوپتى جايعاستىرىپ ءجۇر. كوزىنىڭ استىمەن اۋىق-اۋىق اكىمگە قاراپ قويادى. كادىمگى جىگىت بوپتى. كوكىرەگىن ۋداي اشىتىپ، كوزىنەن تاسا بوپ وسكەن تۇلا بويى تۇڭعىشى. جوتاسى قاقپاقتانىپ، بۇلشىق ەتتەرى ويناي باستاپتى. قول-اياعى ساپ-cay، كوزى-مۇرنى ءبۇتىن، جىگىت كۇيىندە وكىمەت شىركىن ءما دەپ ۇستاتا سالعالى تۇر. امان-ەسەن جەتكىزگەن وكىمەتكە، ودان سوڭ مىنا ابزال كەمپىرگە مىڭ دا ءبىر راحمەت. ۇيدەگى تورتەۋدىڭ قۇلاعىنا «اعالارىڭ بار» دەپ قۇياتىن دا جۇرەتىن. ايەلى دە مۇنىڭ اتى-جونىنە قانىق. «اكىمىم-اي» دەگەندە ىشكەن اسىن جەرگە قوياتىن كۇيەۋىنىڭ سىرى دا ءمالىم وعان. بالاسىنا قاراعان سايىن مىناۋ شوپ ۇستىندە ءتىپتى بيىكتەي تۇسەتىن سياقتى. وزىمەن ءالى سامارقاۋ سويلەسەدى. ون ءتورت جىل كورمەۋ وڭاي ما! قايتا كۇلجاميلامەن اشىق-جارقىن. دەگەنمەن العاشقىداي ەمەس، تۋلامايدى، مويىنداپ قالعان سەكىلدى. مىنا كەمپىردىڭ ءسوزى وزىنە اللانىڭ ءامىرى سياقتى ەكەن. بىردەڭە دەپ سابىنشا بۇزىلىپ جۇرمەسە... ءسوزى، ءجۇرىس-تۇرىسى انەۋكۇننەن بەرگىنىڭ وزىندە سالماقتانىپ قالدى.
اكىم دە ارا-تۇرا اكەسىنە كوز سالدى. قيمىلىندا ايىپتى ادامنىڭ ابىرجۋى بارداي. بوزعىلدانىپ، وڭىنە قان جۇگىرە قويمايدى. ىشىندە ءبىر دەرتى بار سياقتى. انەۋكۇنى كەۋدەمدە وسكولكا بار دەپ ەدى-اۋ. جەلكە ءسىڭىرى اشانى كوتەرگەن سايىن بادىرايىپ، ايانىش تۋعىزادى. تاماعىنىڭ تامىرلارى دا كوگەرىپ، بىلەۋلەنىپ كەتەدى. شاماسى كەلمەسە دە تىراشتانىپ، جاقسى اتانعىسى كەلەتىن بالالار بولاتىن. اكەسىنىڭ مىنا كەيپى تاپ سول سياقتى. ونداي بالانىڭ مۇرنى دا پىشىلداپ، دامىل تاپپاي سۋ اعۋشى ەدى. اكىمنىڭ اكەسى دە تاناۋىن تارتا بەرەدى. بايقايدى، باستىرمالاتىپ تاستاپ جىبەرسە، اكەسىنىڭ ساسىپ قالاتىن ءتۇرى بار. «ءسويتشى» دەپ ءبىر شايتان ءتۇرتىپ قالدى دا، لەزدە جۇرەگىنە ايانىش سەزىمى ۇيالاي كەتتى. مىناۋ ءبىر بۇرىن-سوڭدى بولماعان كۇشتى سەزىم. اكەسى ەكەۋىنىڭ كوزدەرى دە كەزدەسىپ قاپتى. اكەنىڭ بالاتا، بالانىڭ اكەگە دەگەن مەيىرىمى وت شاشقانداي. ءدال وسى ءبىر ىستىق ءساتتى كۇلجاميلا دا كورىپ تۇر ەدى. «ءا، تابيعات، كۇشتى عوي سەنىڭ قۇدىرەتىڭ» دەدى ىشىنەن. اكىم تاعى ءبىر ۇلكەن اشا ءشوپتى لاقتىرا بەرگەندە تەڭسەلىپ بارىپ قۇلاي جازداعان اكەسىن كوردى. ماناعىدان دا بوزارىپ، ءوڭى قاشىپ كەتىپتى. سۇلق تۇرىپ قالدى. اشانىڭ سابى عانا دەمەۋ.
— اكە! — دەدى اكىم كوزى شاراسىنان شىتىپ. باسقىشپەن دەرەۋ توبەگە تارتتى.
ماناتى ءبىر مەيىرلى جۇزبەن اكەسى تاعى قارادى. «جۇرەگىڭ ءبىلدى-اۋ بىردەڭە. «اكە» دەدىڭ-اۋ، قۇلىنىم». وڭىنە قان جۇگىرىپ، بويى بالقىپ كەتكەندەي. السىزدىگىن ۇمىتىپ، قۇشاعىن جايدى. اكىم قالاي كىرىپ كەتكەنىن بىلمەي قالدى.
— ءجۇرىڭىز، ءتۇسىڭىز! ايتتىم عوي، شىقپاڭىز دەپ.
بالاسى سۇيرەپ، اكەسى سۇيەنىپ، باسقىشپەن تومەن قاراي ءتۇسىپ كەلە جاتتى. تومەندە تۇرعان كۇلجاميلانىڭ كوزىنە جاس ءۇيىرىلدى. اكەسى دە بالاسىنا كورسەتپەي ءبىر ساۋساعىمەن اقىرىن عانا كوزىن ءسۇرتتى.
كەشىنە اكىم ۇيگە كۇلەردى شاقىردى. جاراسى جونىندە قاعازدى وقىپ، ءارى قاراپ، بەرى قاراپ كۇلەر دەرەۋ سارقانتقا اپارۋدى ۇسىندى.
— بۇل كىسىگە اۋىر نارسە كوتەرۋگە بولمايدى. وسكولكاسى قوزعالىپ كەتكەن. جانە ول جۇرەگىنە تاياۋ ەكەن.
اكىم بوپ-بوز بولىپ كەتتى. كۇلەرگە ءبىر، كۇلجاميلاگا ءبىر قارادى. اكەسى بالاسىنىڭ ىشىندەگى الەمتاپىراق داۋىلدى كورىپ تۇر.
— ساسپا، بالام! اپاڭنىڭ ءشوبىن جيناپ، ۇنىن تارتقىزىپ بەر. مەنى دارىگەرلەرگە سوسىن كورسەتەرسىڭ.
اكىم سيپالاقتاپ كوپ ءجۇردى. ءبىر كىردى، ءبىر شىقتى. كۇلجاميلانىڭ كوز الدىنا سوناۋ ءبىر جىلعى ەلەستى اكەلدى. اسكەرگە كەتەردە دانەكەر دە تاپ ءوستىپ ەدى. مىنا بەيباق تا قيماي ءجۇر-اۋ. بورتە سەركە سىرت-سىرت باسىپ اۋىز ۇيدەن دالاعا شىقتى. ەسىك الدىندا قۇمالاق تاستاپ كەرىلدى. اكىمنىڭ اكەسى تاڭىرقاپ قاراپ تۇر. كادىمگى تاۋتەكە دەرسىڭ. ۇلكەنىن-اي، شىركىننىڭ. تۇياقتارى ايىرلىعى بولماسا، كەنجە تۋعان قۇلىننىڭ تۇياعىنداي. قورادان شىققان وزگە ەشكىلەردىڭ جامباسى سالتاق-سالتاق. بورتە سەركە تاپ-تازا. ەشكىلەردىڭ ەڭ پاڭ اقسۇيەك تۇقىمىنان جارالعانداي. قاراعايداي مۇيىزبەن اقىرىن عانا ارتقى سانىن قاسىدى دا، قۇلاعىن ەدىرەيتىپ، شىعىپ كەلە جاتقان كۇنگە قاراپ تۇرا قالدى. كۇن نۇرىمەن كوزى جالت-جالت ەتەدى. ساقالىنىڭ ءبىتىمى دە ادەمى ەكەن، كۇمىستەي جالتىراپ تۇر. اكىم كەلىپ موينىنان قۇشاقتادى. بورتە ەرنىن جىبىرلاتىپ، ونىڭ يىعىنان يىسكەدى. اكىمنىڭ كوزى جاساۋراپ كەتتى. تۇمسىعىنان سيپاپ كەيىن بۇرىلسا، كۇلجاميلا بۇلارعا كوز الماي قاراپ تۇر ەكەن. بورتە قوزعالعان سوڭ ورىسكە قاراي وزگە ەشكىلەر دە قوزعالدى. قۇرىق بويى ىلگەرى كەتىپ بارادى. ارقاسىندا ءبىر ادام شالقاسىنان ەركىن جاتقانداي. جالتىراعان جونى كۇيلى جىلقىنىڭ توڭكەرىلگەن ساۋىرىن ەلەستەتسە، سالبىراعان باۋىر جانە بالاق جۇندەرى ارعىماق اتقا جابىلعان ادەمى جابۋدىڭ شاشاعى سەكىلدى. قاراعايداي، تال بەلىنە ءيىلىپ كەلگەن جۋان ءمۇيىزى ءتىپتى جاراسىمدى.
ءوزىنىڭ جۇرىسىندە دە اسا ءبىر پاندىق بار. اكىم اكەسىمەن بىرگە تاڭىرقاپ ۇزاق قاراپ قاپتى.
— ۇيگە كىرەلىك!
ەكەۋى ءۇنسىز ۇيگە كىردى. كۇلجاميلا ساندىقتى اشىپ جاتىر ەكەن. ارعى تۇبىنەن ءبىر نارسە ىزدەگەندەي. الدەن ۋاقىتتا ادەمى قورجىندى الدى. اسكەرگە كەتەردە دانەكەر ازىق سالعان، جۇرتتىڭ ءبارى قىزىققان قورجىن. ءالىنىڭ بار كەزىندە بويىنداعى بار ونەرىن سالىپ ادەمىلەپ توقىعان ەدى. دانەكەر پوسىلكامەن قايتارىپ جىبەرگەن-دى. سودان تىلەكتەس بۇيىمنىڭ ءبىرى بولىپ جاتاتىن. كۇلجاميلا سونى اكىمگە بەرگىسى كەلدى. قورجىندى سىلكىپ ەدى، شاشاقتارى ساۋىلداپ تۇسە باستادى.
— كوتەك، مىناۋ نە سۇمدىق؟
كۇيە قىرىققان. بىر-ەكەۋى اراسىنان دومالاپ تا ءتۇستى. قورجىننىڭ ەكى باسىن ابايلاپ قاراپ ەدى، شۇرق-شۇرق تەسىكتەردى كوردى. كۇلجاميلانىڭ كوڭىلى دە تاپ وسىنداي شۇرق تەسىك بوپ كەتتى. ءوڭى بۇزىلىپ، اكىمگە قارادى:
— قاراعىم، ادال كوڭىلىممەن اعاڭنىڭ زاتى دەپ بەرگىم كەلىپ ەدى. كۇيە جەپ قويىپتى. قانشا شىداسىن، ول كەتكەلى دە تالاي زامان بوپتى عوي. — ءبىراز ءۇنسىز وتىردى دا:
— مەن دە وسىلاي ءبىر كۇنى ۇگىتىلىپ ىسكە اسپاي قالاتىن شىعارمىن، — دەدى.
اكىمنىڭ اكەسىنىڭ جۇرەگى تاعى قىسىلىپ كەتتى. ءبىراز تىنىستاتتى دا، كۇلجاميلا ەكەۋى سۇيەپ ارباعا وتىرعىزدى.
— اللا الدارىڭنان جارىلقاسىن، راحمەت!
اكىم كۇلجاميلانى باس سالدى. ەكى يىعى بۇلكىلدەپ ۇزاق تۇردى. دانەكەردى دە وسىلاي شىعارىپ سالعان ەدى. اكىم ەس بىلگەلى بۇلاي قۇلازىپ كورگەن ەمەس. وزەگى جىلان جۇرگەندەي اشىپ، ءبىرتۇرلى بوپ بارادى. اربا ۇستىندە القىنعان اكەسىنىڭ داۋسى تاعى ەستىلدى. ەكى تىزەسى بىردەي دىرىلدەپ سولاي قاراي بۇرىلدى...
كۇلجاميلا اكىم ۇيگەن ءشوپتىڭ ۇستىنە شىعىپ، بۇلاردىڭ سوڭىنان ۇزاق قاراپ تۇردى. «قاسىم بالاسىن ون ءتورت جىلدان كەيىن تاپتى عوي» دەپ الدەكىم قۇلاعىنا سىبىرلاعانداي... ون ءتورت جىلدان كەيىن، ءا! دانەكەردىڭ كەتكەنىنە قانشا بولدى؟..
توعىزىنشى تاراۋ
بۇل اۋىلدا اسكەردەن كەلگەندەردىڭ ىشىندە ەڭ ۇلكەن عوي كەلبەتتىڭ تويى بولدى. جۇمان اقساقال تۇگىن دە ايانعان جوق. ءبىر «العاباس» ەمەس، كوكوزەك متس-تىڭ تابانىنداعى كولحوزداردىڭ بارىنەن — «اعارتۋدان»، «وكتيابردەن»، «كيروۆ»، «لەنين» اتىنداعى كولحوزداردان، ءتىپتى مىنا جاتى سارقانت اۋدانىنان دا قوناق شاقىردى.
اۋىلدىڭ شەت جاتىندا ۇلكەن اق ءۇيى بولۋشى ەدى. سونىڭ الدىنا بىرنەشە كيىز ءۇي تىكتى. بىرنەشە جەردەن بىلقىلداپ، ءيسى مۇرنىڭدى جارىپ، قازان اسىلىپ جاتتى. ول كۇندەرى بۇل اۋىلدىڭ ادامدارى تۇرعاي، يتتەرى دە وسى ماڭنان تابىلاتىن ەدى. قايشىلاسقان بالا-شاعا، قاتىن-قالاش. ءبارى دە قىزىل تاناۋ. اركىم ءوز الىنشە قىزمەت كورسەتۋدە. جۇمىستىڭ سايابىر كەزى عوي دەپ ەلدى ەكى كۇنگە كولحوز باسشىلارىنان جۇمەكەڭ سۇراپ العان. پىشەن شابۋ مەن ەگىن وراعىنىڭ اراسىندا وسىنداي قالت ەتپە.
التى جىل حابارسىز كەتكەن بالاسى اسپاننان تۇسكەندەي بولعان سوڭ، جۇمان شابىلماعاندا كىم شابىلادى! ءارى وسى اۋىلدىڭ بەلدى ءبىر بەلسەندىسى. ناشەكەڭنەن كەيىن، اسقاربايعا دەيىن، ءبىرىنشى بريگادانى باسقاردى. سوعىس زاەمىنىڭ اۋىرتپالىعىن دا ءوز يىعىمەن كوتەرىستى. ەل سەكىلدى جۇمان دا جۇقارعان-دى. ءبىراق بارلى-جوعىن سالىپ، ءبىر مىقتى توي جاساعىسى كەلگەندەي. نامىس تا قامشىلاسا كەرەك...
جۇمان اۋلەتىندە ەس قالماي مەيلىنشە قۋانىپ جۇرگەن ءۋازيپا. ول —جۇمەكەڭنىڭ كەيىنگى ايەلى. العاشقى ايەلىنەن كەلبەت، قايشا، مولداجان دەگەن بالالارى بار دا، ءۋازيپادان قارابەك قانا. ءۋازيپانى وگەي شەشە دەپ ەشكىم ايتپايدى. بالالارى دا تۋعان شەشەلەرىندەي كورىپ كەتكەن. «كوزايىم بولدىڭ با» دەگەن كىسىگە «ويبۋ، نەسىن ايتاسىڭ، كەلبەتىمدى قۇداي توبەدەن تاستاي سالعان جوق پا» دەپ قالبالاق قاعادى. ۇيدە وتىرعان بالاسىن جۇرتتىڭ كوزىنشە ءسۇيىپ-سۇيىپ كەتەدى. ءۋازيپا جاساپ جۇرگەن شارۋا دا جوق. قۇر دابىرلاپ ءۇي مەن ءۇيدىڭ اراسىندا شاپقىلاۋدا ايتەۋىر. الدىمەن كەزدەسە قالعان بالا-شاعاعا ەكى قالتاسىن تولتىرىپ العان قۇرت، باۋىرساقتى ۇلەستىرەدى. ءتىپتى وسى اۋىلدىڭ يتتەرى دە قارىق بوپ قالدى. «سەنىڭ دە تىلەۋىڭ دۇرىس ەكەن» دەپ ءۋازيپا ولارعا دا تاستاپ كەتەدى.
— مەندە ەس جوق، مەنەن ەس سۇراماڭدار. كەلبەتىم كەلىپ، قۇدايىم جارىلقادى! — ءۋازيپانىڭ ەكى ءسوزىنىڭ ءبىرى وسى.
بارلىق ءىستى جايعاستىرىپ، بۇكىل تويدىڭ تىزگىنىن قولىنا العان قايشا. اقسيىپ كۇلىپ، اقجارقىن ءجۇر. اتاسى وتىرعان ۇيگە كوپ بارمايدى. كەلبەت اسكەرگە كەتكەندە وقۋداعى قىز بولاتىن. بويجەتكەن سوڭ اكە-شەشەسى كۇيەۋگە بەردى. «كەلبەت كەلسىن، الدىمەن سول ۇيلەنسىن» دەگەنگە بولماي زورلاپ جىبەردى. كۇيەۋى وسىندا ءبىر كولحوزدىڭ باستىعى. نەشە كۇن بولدى، اۋزى اراقتان بوساعان جوق. قايشا نامىستانىپ، «اتتىڭ باسىن تارتساڭشى» دەپ بىر-ەكى رەت ەسكەرتىپ ەدى. «باۋىرىڭ كەلگەندە، اق تۇيەنىڭ قارنى جارىلىپ جاتقاندا مەنەن اراق ايايسىڭ با» دەپ جەڭىپ كەتكەن. «نەعىلساڭ و عىل» دەپ قويعان سوسىن. كەلىمدى-كەتىمدى كىسىدەن دە ارتىلار ەمەس. قايشانىڭ تۋعان شەشەسى وتە ىسمەر، عۇمىرى جۇزىنەن كۇلكى ۇزىلمەيتىن، اۋىلعا سىيلى ادامنىڭ ءبىرى ەدى. ەرتەرەك دۇنيە سالدى. «قايشانىڭ جۇعىمدى، بايسالدى، اقىلدىلىعى ءوز شەشەسىنە، ال كىسى الالامايتىنى، اقكوڭىلدىلىگى ءۋازيپاعا تارتقان» دەيدى جۇرت. وسى تويداعى ءبارىن بايقاپ، ءبارىن جايعاپ جۇرگەن ءجۇرىسىن تۇپ-تۋرا سول بۇرىنعى شەشەسى دەرسىڭ.
اعاسىنىڭ نە ايتىپ، نە قويعانىن تىڭداعىسى-اق كەلەدى. ماۋقىن ءالى باسا دا قويعان جوق. ءبىراق ول جوقتا كۇيەۋگە ءتيىپ كەتكەنى بەتىنە شىركەۋ سەكىلدى، كىرە المايدى. كەلبەت كەلگەلى قانشا كۇن بولدى. سودان بەرى ءۇش-تورت-اق رەت كوردى ءوزىن. كەيىنگى كۇندەرى توي جابدىعىنان سىڭبىرۋگە شاماسى كەلمەي كەتتى. اكەسى بارلىق شارۋانى وسىعان تاپسىرىپ، وسىمەن اقىلداسىپ ءجۇر. ءۋازيپا اندا-ساندا «كۇنىم-اۋ، كۇنىم-اۋ، راس پا، وتىرىك پە» دەپ قاسىنان دابىرلاپ جۇگىرىپ وتە شىعادى. بىرنەشە كۇن بولسا دا، بالاسىنىڭ كەلگەنىنە ءالى سەنبەي جۇرگەندەي. وسى اۋىلداعى ۇلكەن-كىشىنىڭ ءبارىنىڭ بەتىنەن ءسۇيىپ بولدى. ناشەكەڭ جۇماننان ءۇش-تورت جاس ۇلكەن-دى. سوعان قاراماستان، ول كىسىنىڭ دە بەتىنەن ءسۇيىپ اپتى. جۇرت مۇنى قالجىڭعا اينالدىرىپ، «قايناعاڭدى ءقايتىپ ءسۇيدىڭ، ءقايتىپ ءسۇيدىڭ» دەسە، «ويباي-اۋ، ەس جوق باسىم، قايدان بىلەيىن، اپىل-عۇپىل ۇيدەن شىعىپ كەلە جاتسام، ءبىر شال كەزدەسە كەتتى. اي شايعا قارايتىن ۋازەكەڭ بار ما، باس سالدىم دا ءسۇيىپ الدىم. سوسىن بارىپ ەس كىرىپ، «ويبۋ، ناشەكەڭ ەكەنسىز عوي» دەپپىن. ول كىسى جىميىپ كۇلدى دە، قۋانىشتا بولا بەرەدى، قايىرلى بولسىن، قايىرلى بولسىن! كەلىنى سۇيگەن قايناعا قارتايمايدى» دەپ كۇلدى.
كەلگەن كۇننىڭ ەرتەڭى. قايشا اتاسى وتىرعان ۇيگە ءبىر كىرگەندە سوعىس جايلى اڭگىمە جاڭا باستالعان ەكەن. بارلىق شارۋانى تاستاپ تىڭداي قالدى. وڭ جاعىندا تىزەسىنە تىزەسىن تيگىزىپ، مۇقاتايدىڭ كەلىنشەگى اسىلجان وتىر. اسكەرگە بىرگە كەتسە دە، مۇقاتايدىڭ كەلبەتتەن ەكى-ۇش ايلىق ۇلكەندىگى باردى. ءارى وزدەرى اتالاس بوپ كەلەدى. سوندىقتان با، اسىلجان كەلبەتتى قاينى ساناپ، «وقىمىستىم» دەيتىن. ويتكەنى سول كەتكەندەردىڭ ىشىندەگى ەڭ ءبىلىمدىسى — وسى كەلبەت. توعىزىنشى كلاستا جۇرگەندە شاقىرىلعان.
— وقىمىستى-اۋ، ىڭعايلانىپ وتىرىپ ايتشى، — دەدى اسىلجان كوزىن توڭكەرە ساعىنىشتى نازبەن.
— سەنى قۇشاقتاپ وتىرىپ ايتسام قايتەدى؟
— مەيلىڭ، سەندەردىڭ قۇشاعىڭدا ولسەك ارمان جوق ەدى.
اسىلجان كۇرسىنىپ جىبەردى. كەلبەت مۇنى ءتۇسىندى. مۇقاتاي حابارسىز ەكەن. جەڭگەسىنە بۇرىنعىدان دا جاقىنىراق وتىردى دا، اڭگىمەسىن باستادى.
... ءبىزدىڭ تۇرعان جەرىمىز ناعىز وتتىڭ اۋزى ەدى. ءوزىمىزدىڭ لەپسى سەكىلدى بۋگ دەگەن وزەن بار. سونىڭ ارعى بەتى پولشا جەرى دە، بەرگى بەتى بىزدىكى. پولشانى نەمىستەر جاۋلاپ العان. ءبىزدىڭ اسكەردى ولار كورىپ، ولاردى ءبىز كورىپ جۇردىك. ءبىراق سوعىس بولادى دەگەن قاپەردە جوق. ەكى ەلدىڭ اراسىندا ءبىتىم بار. سول بىتىمگە ءوز باسىم قۇدايداي سەندىم. دەگەنمەن 1941 جىلى ءبىز تۇرعان شەكارادا ءوزىمىزدىڭ اسكەر كوبەيە باستادى. ويىن دا بۇرىنعىدان قاتتى بولدى. اۋىلدان بىرگە بارعان جىگىتتەردەن جالعىز جۇرگەن مەن ەدىم. برەست دەگەن، جالپى، ۇلكەن قالا. ونىڭ توڭىرەگىندە اسكەر بولىمشەسى كوپ. شەكارادا، قالانىڭ وزىندە، برەست قامالىندا. اسىرەسە، قامالدا اسكەر كوپ تۇرادى. مۇقاتاي سول قامالداعى گارنيزوندا ەدى.
كەيىن ەستىدىك، قامالدا سوعىس قىرعىن بوپتى. جاۋ ىلگەرى كەتىپ قالسا دا، ءبىزدىڭ جىگىتتەر بەرىلمەپتى. نەمىستەردىڭ جاساماعان ايلاسى قالماعانعا ۇقسايدى. كوكتەن بومبا تاستاپ، جەردەن زەڭبىرەكپەن اتقان. سىرتپەن بارلىق قاتىناستى ءۇزىپ، قامالداعىلاردى اشىقتىرعان دا. قاسىندا اعىپ جاتقان وزەنگە جىبەرمەي، سۋدان دا قاتىرعان. ءبىراق قامال كوپكە دەيىن بەرىلمەپتى.
— ءبىزدىڭ جىگىت قىپ-قىزىل توزاقتا قالعان ەكەن عوي، — دەدى اسىلجان جىلامسىراپ.
— ءيا، — دەپ كۇرسىندى كەلبەت.
دانەكەر، ءقۇرمانالى، ەردەن، تولەش قالا جانىنداعى بولىمشەدە بولاتىن. مەن بەرىرەك ەدىم. سوعىس باستالاردان ءبىر كۇن بۇرىن ءبىزدى وقۋعا جىبەرمەك بولدى. ەرتەڭ جۇرەمىز دەپ وتىرعانبىز. قاتتى دۇرسىلدەن شوشىپ ويانسام، تەرەزە سالدىراپ قيراپ، توبەنىڭ سىلاعى ءتۇسىپ جاتىر ەكەن. سىرتقا قاراسام، كوك تە، جەر دە وت بولىپ جانىپ جاتىر. قارۋعا تۇرا-تۇرا ۇمتىلدىق. بىرەۋ كيىنگەن، بىرەۋ كيىنبەگەن. كۇن شىعا ورمانعا قاشتىق. بەلورۋسسيانىڭ جەرى باتپاقتى، ورماندى كەلەدى. جاندى ساقتاپ قالعان سول. ءوزىمىز تۇرعان بولىمشەنىڭ قايدا كەتكەنىن بىلمەيمىز. قاڭعىردىق تا قالدىق. نە ىستەۋ كەرەك؟ جاۋ الدىمىزدى وراپ، ىلگەرى كەتتى. باسقان قادامىمىز ءقاۋىپتى. ساندالىپ پولەسە دەگەن جەرگە جەتتىك، پارتيزاندارعا قوسىلدىق. وكتيابرسك اتتى پوسەلكە بار ەكەن. برەست قامالى سياقتى بۇل جەردى دە جاۋ 1942 جىلدىڭ مارتىنا دەيىن الا المادى. تايلى-تاياعىمەن، كەمپىر-شالىنا دەيىن قارۋ الىپ ۇرىسقا شىقتى. ءبىز دە پارتيزان بولدىق، تەمىرجول بۇزىپ، پويىز قۇلاتتىق، كوپىرلەردى قيراتتىق، تۇتقيىلدان جاۋدىڭ شاتىن وتريادتارىنا شابۋىل جاساپ، قارۋلارىن تارتىپ الدىق. قويشى، ورماننان ورمانعا كوشىپ ءجۇرىپ كۇن كەشتىك. نەمىستەر پارتيزانداردان زارەدەي قورىقتى.
ءبىر كۇنى ءبىزدىڭ كۇزەتتە تۇرعان جىگىتتەر ەكى ادامدى الىپ كەلدى. قاراسام، بىرەۋى — ءوزىمىزدىڭ دانەكەر.
— دانەكەر! — دەدى ۇيدە وتىرعاندار تۇگەل شۋلاپ.
— ءيا، ءيا، دانەكەر. ەكەۋمىز جىلاپ كورىستىك. جۇدەۋ ەكەن. ەكى-ۇش كۇن الدەنىپ الدى دا، بىزگە قوسىلىپ ول دا پارتيزان بولدى. بۇل 1943 جىلدىڭ قىسى ەدى.
سوعىستىڭ العاشقى ءتۇنى دانەكەرلەر دە ءبىزدىڭ كەبىمىزدى كيىپتى، كەيىن شەگىنىپتى. ءبىراق ولار بىتىراماي، بەلوبينسك دەگەن توعايعا توپتانا شەگىنەدى. ءقۇرمانالى مەن تولەشتەن سوعىس باستالىسىمەن-اق كوز جازىپ قالادى. شەگىنگەندەردىڭ ىشىندە دانەكەردىڭ قاسىندا ءوزىمىزدىڭ اۋىلدان ەردەن عانا بولادى. الگى ورماننىڭ ورتاسىندا ۇلكەن تاس جول ەكى ايرىلادى. بۇل دانەكەردىڭ ءوز ءسوزى، — دەدى كەلبەت. — سودان كومانديرى ساشا دەيتىن ورىس جىگىتىمەن ەكەۋىن ءبىر پۋلەمەت بەرىپ، ايىرىقتا جاۋدى بوگەۋگە بۇيرىق ەتەدى. سول جەردە ەكى ادام قاپتاپ كەلە جاتقان قالىڭ قولدى ءتورت ساعاتتاي ۇستايدى. الدىمەن ساشا ولەدى. جاۋ قاۋمالاپ كەلىپ قالادى. قولىنداعى سوڭعى گراناتىن لاقتىرادى. قولعا تۇسپەس ءۇشىن ءوزىن-وزى اتام دەگەنشە وكپە تۇسىنان گۇرس ەتىپ مينا جارىلادى. ار جاعىن بىلمەيدى... كوزىن اشىپ السا، تۇتقىندا، نەمىستەردىڭ قولىندا. بىلدىرلاپ سويلەگەنىن ەستيدى. باسى ماڭگىپ، وڭ يىعى اكەتىپ بارا جاتادى. ءارى كونتۋجەن، ءارى اۋىر جارالى بوپتى. نەمىستەر ەمدەتىپ، جازىلعاننان كەيىن جاۋاپ الماقشى بولادى. ەمدەۋدى تۇتقىنداعى سوۆەت دارىگەرلەرىنە تاپسىرادى. «وسى سولداتتى ولتىرمەي جازىپ شىعاسىڭدار. ولسە، سەندەردى قوسا قۇرتامىز»، — دەيدى. الگى ايرىقتاعى قارسىلىققا نەمىستەردىڭ وزدەرى قايران بوپتى. ءتورت ساعات بويى ەكى-اق ادامنىڭ ۇستاعانىن بىلگەندە ىزادان جىندانىپ كەتە جازداپتى. سونىڭ ءبىرىن تىرىدەي قولعا تۇسىرگەنىنە قۋانىپ، جازىلعان سوڭ جاقسىلاپ جاۋابىن الماق بولسا كەرەك. دارىگەرلەر دانەكەرگە ءبىر سۇمدىقتىڭ ازىرلەنىپ جاتقانىن ايتادى. وزدەرىنە دە وي كەلەدى. قاھارمان سولداتتى ءقايتىپ قۇتقارۋ كەرەك؟ مۇنىڭ ءبارى پولشا جەرىندەگى بيالا پودلياسكا دەگەن لاگەردە بولعان. اينالا توق جۇرگىزىلگەن تەمىر قورشاۋ. كۇزەت مىقتى. دانەكەردىڭ جاراسى دا تەز جازىلمايدى. اسىرەسە، كونتۋزياسى قاتتى قينايدى. دەگەنمەن بۇرىنعىدان وڭالىپ قالادى. دارىگەرلەر سۇزەك بولدى دەپ، مۇنى سۇزەكپەن اۋىرعانداردىڭ اراسىنا اپارىپ تاستايدى. نەمىستەر، اسىرەسە، وفيسەرلەر سۇزەك اۋرۋىنان جۇقپالى دەپ ولگەنشە قورقادى ەكەن. قايتىس بولعانداردى لاگەردەن كوپ قاشىق جەردە تۇتقىنداردىڭ وزدەرىنە كومدىرىپ ءجۇرىپتى. ءبىر ساپار ولگەندەردىڭ ىشىندە دانەكەر دە كەتە بارادى. اكەلگەن تۇتقىنعا ءتىرى ەكەنى جايلى ول بەلگى بەرەدى. الگى تۇتقىن ونى شالا كومىپ كەتەدى.
قويشى، سودان شىعا قاشادى، بۇعا-بۇعا ءوزىمىزدىڭ جەرگە كەلەدى. پارتيزاندارعا قوسىلادى...
وسى كەزدە ءبىر بالا جۇگىرىپ كەلدى.
— كۇلجاميلا كەمپىر كەلە جاتىر.
كەلبەت تە، اسىلجان دا ورنىنان اتىپ تۇردى.
ەڭ الدىمەن تاياعى، سوسىن كىرلەي باستاعان كيمەشەگى، توبەسىن شوقيتا بايلاعان كونەتوز قوڭىر ءشالىسى كورىندى. قاپتاپ وتىرعان جۇرتقا كوزىن كولەگەيلەپ قارادى دا:
— الگى جۇماننىڭ ۇلى قايدا؟ — دەدى.
اسكەردەن كەلگەندەرگە بارعاندا ايتاتىن ءسوزى وسى ءوزىنىڭ. «پالەنشەنىڭ ۇلى قايدا؟». سوسىن قۇشاقتاپ ءسۇيىپ، «امان كەلدىڭ عوي، ايتەۋىر» دەپ باجىرايا قاراپ الاتىن. جۇرت كۇلجاميلا بۇل جولى دا سويتەدى دەپ ويلادى. ءبىراق ويتپەدى.
اسكەر كيىمدى، تۇرەگەپ كۇلىپ تۇرعان كەلبەتتى كورىسىمەن داۋىس سالدى. قۇشاقتاپ تۇرىپ جوقتاۋ ايتىپ زارلادى.
— قايتا ورالعان قارلىعاشىم-اۋ!
— قايتا تۋعان قۇلىنىم-اۋ!
— وكسىتسەڭ دە ءوز ۇيىرىڭە قوسىلعان جارىعىم-اۋ!
— جانىڭدى شۇبەرەككە ءتۇيىپ، جاپانداعى ۇياڭا قونعان جاس قىرانىم-اۋ!
— ەزىلگەن ەڭسەنى كوتەرۋگە كەلگەن كوگەرشىنىم-اۋ!
ءسويتىپ، جۇرتتىڭ ساي-سۇيەگىن سىرقىراتتى. ءۇي ءىشى تولى ادام تۇگەل جىلادى. كەلبەت تە كوپكە دەيىن كوز جاسىن توقتاتا المادى. كۇلجاميلانى قايتا باس ساپ كورىستى. ءبىر ءسات وسىناۋ شاڭىراق كىسىسى كەلگەن ۇيگە ەمەس، كىسىسى ولگەن ۇيگە ۇقساپ كەتتى. كەلگەن دە، كۇتكەن دە ساعىنىشتىڭ اششى زاپىرانىن اقتارا توككەندەي بولدى.
— ءجا، — دەدى كۇلجاميلانىڭ ءوزى توقتاۋ ايتىپ. قولىنداعى تاياتىنىڭ ۇشى شوشاڭ ەتتى. — سۇيەنگەن بالداعىڭ جوق، ەكى قولىڭ دا ورنىندا، باسىڭ ءبۇتىن، كوزىڭ ءبۇتىن، قۇلاعىڭ ءبۇتىن. قايىن جۇرتىڭنان كەلگەندەيسىڭ عوي ءوزىڭ!
— سىزدەي انالار جامان بالا تابا ما؟ سۋعا سالسا باتپايتىن، وتقا سالسا كۇيمەيتىن، وق وتپەيتىن، قىلىش كەسپەيتىن عىپ تۋماي ما! — دەدى كەلبەت تە قالجىڭداپ. وتىرعان جۇرت دۋ كۇلدى. ەكەۋىنىكى دە ورىندى، ەكەۋىنىكى دە جاراستى شىقتى.
— دانەكەرىڭ قايدا؟ بىرگە كەتىپ، بولەك كەلگەنىڭ قالاي؟
«ۋھ» دەپ كۇلجاميلا ءۇيدى باسىنا كوتەرە ءبىر كۇرسىندى.
— جاڭا اڭگىمەسى تاپ دانەكەرگە كەپ توقتاپ ەدى. ءيا، وقىمىستىم، ارى قاراي، — دەدى اسىلجان.
كەلبەت كۇلجاميلا ءۇشىن اڭگىمەنى باسىنان قايتا باستادى. دانەكەردىڭ قالاي جاۋدى بوگەگەنىن، تۇتقىندا بولعانىن، ودان قالاي قۇتىلعانىن ايتتى. جاڭاعىداي ەمەس، اناسىنىڭ الدىندا بالاسىنىڭ كورگەن ازابىن ايتۋ وڭايعا تۇسپەدى وعان. ءوزى تۇتقىنعا تۇسكەندەي، ولىكتەرمەن بىرگە ءوزى كومىلگەندەي قينالدى. ماڭدايىنان شىپ-شىپ تەر شىقتى. ونىڭ ۇستىنە كۇلجاميلا دا ەگىلىپ جىلاپ وتىر. قوستاۋشىلار دا كوبەيىپ كەتتى. ەسكى جارانىڭ اۋزى تىرنالعانداي، ءوز دەنەسى دە قاقساي جونەلدى. جۇرەگى سىزداپ، بويىن وت شارپىدى. ار جاعىن ايتۋعا شاماسى كەلە مە، كەلمەي مە؟ جۇرت بولسا اڭگىمەنىڭ اقىرىن كۇتىپ وتىر.
...سونىمەن، دانەكەر ءوز جەرىمىزگە كەلەدى. سوسىن باسقا پارتيزان بولىمشەلەرىندە جۇرەدى. وندا دا كورمەگەن ازابى جوق. «كوپپەن بىرگە تارتقان ازاپتىڭ اۋىرتپالىعى بىلىنبەيدى» دەگەن راس بولسا كەرەك. ءبىر رەت جارالانىپتى، جەڭىل ايتەۋىر. ءسويتىپ، ەكەۋمىزدى تاعدىر 1943 جىلدىڭ مارتىندا قوستى عوي قايتا. سىلپىلداعان كوكتەم، ءوزى باتپاعى قالىڭ جەردە، وي كورەسىنى كوردىك-اۋ. ءبىراق بىرىمىزگە ءبىرىمىز ەس بولعانىمىز سونداي، قاسىمىزعا ەل كوشىپ كەلگەندەي بوپ جۇردىك.
1944 جىلدىڭ باسى. كۇن سۋىق. ءبىزدىڭ اسكەر نەمىستەردى ىسقىرىپ قۋىپ كەلەدى. انە كەزدەسەمىز، مىنە كەزدەسەمىز دەپ تۇرعانبىز. ۇلكەن ءبىر ەلدى-مەكەن ەدى. نەمىستەر سول جەرگە اسكەرىن توگە باستادى. ورمان اراسىندا جاتقانبىز. ءبىزدىڭ بولىمشەگە الگى جەردەن ءتىل اكەلۋگە تاپسىرما بەرىلدى. «ءتىل» دەگەنىمىز — نەمىستى تىرىدەي ۇستاپ اكەلۋ.
— ويباي-اۋ، ول ولسە ۇستاتا ما، — دەدى بىرەۋ.
— ءبالى، ۇستاعاندا قانداي. قولعا تۇسسە، نەمىسىڭ وگىز سەكىلدى. اۋزىن تىعىندادىڭ ءبىتتى، وڭكەندەپ جۇرە بەرەدى.
بۇرىن سان جاساپ جۇرگەن ءىسىمىز عوي. كىسى دانىگىپ كەتەدى ەكەن. جورىققا شىقساڭ، «ءتىل» اكەلەم دەپ تۇراسىڭ. سودان كەتتىك. قايدا بارساق ەكەۋمىز بىرگە سۇرانامىز. ولسەك بىرگە ولەيىك دەيمىز. بەس ادامبىز.
كەش باتا الگى مەكەننىڭ تاپ ىرگەسىنە كەپ جاتتىق. بايقايمىز، كۇزەت كۇشتى سەكىلدى. تۇنگە قاراي فاشيستەر قورقاق بولادى.
ۇلكەن گاراج، ودان ءارى الاڭقىنىڭ شەتىندە تەرەزەدەن شامى كورىنىپ ءبىر ءۇي تۇر. ءۇيدىڭ ىشىندە ون شاقتى ەركەك، ايەل. بيلەپ جۇرگەنگە ۇقسايدى. كۇزەتتە ەكى ادام ءجۇر. ءبىرى ءارى جۇرگەندە، ءبىرى بەرى جۇرەدى. جاقىنداۋ مۇمكىن ەمەس. ءبىرى بولماسا، ءبىرى كورىپ قويادى. الدەن ۋاقىتتا الگى ۇيدەن بىرەۋ شىقتى دا، كۇزەتشىگە قارلىققان داۋىسپەن بىردەڭە دەدى. ول ۇيگە كىردى. دالادا جالعىز-اق كۇزەتشى قالدى. ءوزى بۇرسەڭدەپ توڭىپ ءجۇر. نە دە بولسا قيمىلداۋ كەرەك. گاراجدىڭ تۇبىنە كەلدىك. كۇزەتشى كەرى بۇرىلا بەرگەندە دانەكەر مىسىقشا اتىلدى. دەرەۋ اۋزىن تىعىندادىق تا، شينەلىن، باس كيىمىن شەشىپ الدىق. ىشىمىزدە بويشاڭ ورىس جىگىتى بولاتىن. سونى كيىندىرىپ جىبەرىپ، نەمىستىڭ ورنىنا قويا قويدىق. ول سالبىراپ الگى كۇزەتشىدەي بولدى دا قالدى. ارى-بەرى جۇرە باستادى. اۋماعان قۇددى نەمىستىڭ ءوزى. دانەكەر تاسادا سونى كۇتىپ قالدى. ءبىز الگى «تىلمەن» ءبىراز ۇزاعان سوڭ وزدەرى دە قاشپاق. ءۇش كىسى تۇتقىندى جەتەكتەپ كەتىپ بارامىز. توعايدىڭ ىشىنە كىرە ارتىمىزدان اتىس ەستىلدى. گرانات جارىلدى. نەمىستەر ۋلاپ-شۋلاپ كوبەيىپ كەتكەندەي بولدى. يتتەر ارسىلدادى. ءبىزدىڭ جولىمىزدى ولار بىلەدى، شىعىسقا قاراي كەتۋىمىز كەرەك. دانەكەر مەن ۆاسيليي باتىسقا قاشقان سەكىلدى. ونداعىسى جاۋدى سوڭىمىزعا ءتۇسىرىپ الماۋ. يۋدا-قيۋ بىردەڭە. توعاي شەتىنە ولار دا ىلىككەن سياقتى. ءبىراق اتىس باسىلعان جوق. ءبىز ۇزاپ كەتتىك.
اكەلگەن «ءتىلىمىز» كوپ دەرەك بەردى. جاۋ ۇلكەن شابۋىلعا ازىرلەنۋدە ەكەن. تاڭ اتقانشا دانەكەر مەن ءۆاسيلييدى كۇتتىك، كەلمەدى. ەرتەڭىندە الگى مەكەندى نەمىستەر تاستاپ كەتىپ وتىردى. «ءتىل» اكەتكەنگە قاراعاندا، جاقىن جەردە پارتيزانداردىڭ ۇلكەن وتريادى بار دەپ قورىقسا كەرەك. جانە مايدان دا جاقىن. تۇندەگى اتىس بولعان جەرگە قايتا باردىق. ىزدەرى جاتىر، وزدەرى جوق. پارتيزاندار تۇراقتاپ تۇرعان با، ءبىز دە كوپ ۇزاماي قونىس اۋدارىپ كەتىپ وتىردىق.
— جاناعى جەردە ءولدى دەسەڭشى! — دەدى كۇلجاميلا جىلاي-جىلاي قىزارعان كوزىن باجىرايتىپ.
— وي، شەشە-اي! سەنىڭىز، قۇداي بىلەدى. قانشا ءسۇزىپ قاراساق تا ولىك كەزدەستىرە المادىق. اسىرەسە، پارتيزانداردا نە قيلى جاي كەزدەسە بەرەدى. مەن دە كەيىن ءوز وتريادىمنان اداسىپ، پولشا ءتۇستىم، ودان يۋگوسلاۆيادان ءبىر-اق شىقتىم. وندا دا پارتيزاندىق تىرشىلىك. اقىرى ءدال سوعىس بىتەردە كونتۋزيا الىپ، اۋرۋحانادا ءبىر جارىم جىل جاتتىم. مەندە ءتىل دە، قۇلاق تا جوق بولاتىن. كادىمگى تاس كەرەڭ مىلقاۋدىڭ ءوزى بولاتىنمىن. كورمەيسىز بە، سايراپ وتىرعانىمدى...
كەلبەت جۇرتتى يلاندىرىپ تاستادى.
— ءيا، پەرىشتە قاعىپ، ءبىر جەردە جۇرگەن شىعار.
— تىرىدەي كومىپ تاستاعاندا دا ساقتاعان قۇداي ساقتامايدى دەيسىڭ بە؟
— كىم ءبىلسىن، تاعى دا قولعا ءتۇسىپ، ەندى-ەندى ءبىر جەردەن بوساپ كەلە جاتىر ما ەكەن؟
مۇنىڭ ءبارى كۇلجاميلاعا ايتقان جۇرتتىڭ جۇباتۋى ەدى. كەلبەت ەشكىمگە دە قوسىلماي، تۇنجىراپ قالدى. شيقانى سىزداپ وتىرعان جان سەكىلدى قاباعى كىربىڭ تارتتى...
ەسىكتەن ءۇمىت كورىندى. الدەنە ەڭسەسىن باسىپ ايەنشەكتەنە كىرىپ كەلەدى. بوساعادان اتتاي بەرە ەرنىن جىبىرلاتتى. جۇرتقا امانداسقانى ول. بەزگەكتەن جاڭا تۇرعان ادامداي جۇدەۋ ەكەن. وسىدان ءبىر جىل بۇرىن ەنەسى بۇكىر كەمپىر قايتىس بولعان. ەردەننىڭ جاعدايىن كەشە كەلبەت ەستىگەن-دى. بايقايدى، ءۇمىت امانداسۋدىڭ وزىنە جاسقانىپ، جاسىپ كەلەدى.
كەلبەت ورنىنان تۇرىپ، الدىنان شىقتى. ەكى بەتىنەن كەزەك-كەزەك ءسۇيدى. ءۇمىت جىلاپ جىبەردى. قولتىعىنان ۇستاپ قاسىنا اكەپ وتىرعىزدى. باسىنان سيپاپ ەدى، شىتى سىرعىپ جەلكەسىنە ءتۇستى. سامايىنا ۇرلانىپ اق كىرىپتى. قىز كۇنىندەگىدەي بۇرىمى ءالى جۋان ەكەن. جۇدەگەندىكتەن بە، ات جاعى سورايىپ شىعىڭقىراپ تۇر. جالاڭاش شاشىنان تاعى سيپادى. «سەندە نە كىنا بار» دەگەندەي.
— جانار كەلە جاتىر، جانار! — دەدى ەسىك جاقتا تۇرعاندار.
— شالى قايتىس بولعان، كوڭىل ايت، وقىمىستىم، — دەدى اسىلجان.
جانار كىرە ايقاي سالىپ كورىستى كەلبەتپەن. تۇيدەك-تۇيدەگىمەن ساعىنىش زارىن توكتى دەيسىڭ. كەي سوزدەرى كۇلجاميلادان دا اسىپ كەتتى. ءوزى دە قۇمارىنان شىعا جىلادى، جۇرتتى دا جىل اتتى.
كەلبەت دانەكەر جايلى ايتىپ ۇلگەرگەنىنە قۋاندى. ءۇشىنشى رەت قايتالاۋ ول ءۇشىن وتە اۋىر ەدى. تولەپ ۇستانىڭ قازاسىنا كوڭىل ايتتى. جانار ۇندەمەي باسىن شۇلعىدى. كەلبەت ونى كوزىمەن باستان-اياق شولىپ شىقتى. كادىمگى ساليقالى ايەل بولعان. قىز كۇنىندەگى جۇدەۋلىكتىڭ ءىزى دە جوق. مۇڭى دا بار، نۇرى دا بار. ويلى كوزدەرىن كەلبەتتەن الماي، ءالى قيال قۇشاعىندا وتىر.
— وڭشەڭ سۇر بويداقتىڭ اراسىنداعى ەكى ارۋ — ءۇمىت پەن اسىلجان، سەندەر ەدىڭدەر. ۇيلەرىڭە كەزەك-كەزەك بارىپ، تاماق جاساتىپ شارشاتۋشى ەك، ەستەرىندە مە؟ — دەدى كەلبەت جانار كەلگەننەن بەرگى ۇنسىزدىكتى بۇزىپ.
— ونداعى شارشادىق دەگەنىمىز — انشەيىن اسقاندىق، ەركەلىك ەكەن عوي، — دەدى ءۇمىت جاڭاعىدان گورى جادىراڭقىراپ. — ەندى سەندەردىڭ ارالارىندا كۇنى-تۇنى وتپەن كىرىپ، سۋمەن شىقساق قىڭق دەمەس ەم. ونداي كۇن بولسا...
— قۇلىن-تايداي تەبىسكەن قايران قۇربى-اي. ۇشەۋىنىڭ عانا سەلتيىپ وتىرعانىن قاراشى. ەكى ايەلگە ءبىر ەركەك...
كۇلجاميلا مىرس-مىرس كۇلدى. كۇلكىسىندە قاسىرەت تە، مىسقىل دا بار.
كەلبەت اڭگىمەنى باسقا جاققا بۇرىپ كەتتى.
— ال، اۋىلدىڭ جاڭالىعىنا كوشەيىك. مايدان جايلى ءبىراز ايتتىم-اۋ دەيمىن. مەنىڭشە، كەلىنشەكتەر سول قالپىندا. مىنا ءۇمىت پەن اسىلجان، جانار ءالى ءۇرىپ اۋىزعا سالعانداي.
وتىرعان جۇرت دۋ كۇلدى.
— كەشە تەڭگە، زىليقا، ءاليشا، جاميعا، ءباتيما، جاقيالار كەلىپ ەدى. جايناڭ قاعادى.
— اتاسىنىڭ باسى، — دەدى كۇلجاميلا. — سول ءوزىڭ اتاعان التاۋدىڭ ۇشەۋىندە باي بار، ۇشەۋىندە باي جوق. نەمەنەگە جايناڭ قاتادى.
جۇرت تاعى دۋ كۇلدى.
— انادا ءبىر سىدىق پەن ناشەكەڭە جولىقتىم. مەن ءقايبىر سۇراماي جۇرەم. كولحوزدان بىردەڭە سۇرايىن دەپ بارعام. نە سۇراعانىم ءقازىر ەسىمدە جوق. — كۇلجاميلا سانىن ءبىر سالدى.
— سوندا الگى ەكەۋى ەسەپتەپتى. وسى اۋىلدان كارىسى بار، جاسى بار 110 ازامات كەتكەن ەكەن سوعىسقا. سونىڭ مىنا سەنىمەن 30-ى عانا ورالىپتى. قالعانىن سوعىس جۇتپاي، مەن جۇتتى عوي دەيسىڭ بە! وسى اۋىلدا نە كوپ، قىسىراعان قاتىن كوپ. ءبىراق ءادىلىن ايتساق، وسى اۋىلدىڭ اۋىل بوپ قالعانى دا سول قاتىنداردىڭ ارقاسى. مىنا، مىنا اينالاڭدا وتىرعانداردىڭ بار عوي، — كۇلجاميلا ساۋساعىمەن تۇگەل شولىپ شىقتى، — تەسىك وكپە بولماعاندارى جوق شىعار. وي، مەن بۇل دۇنيەدە قاتىننان مىقتىنى كورمەدىم. بۇل شىركىندەر نە كورمەدى، قاراعىم...
بىر-ەكى قىز ارت جاقتان سىقىلىقتاپ كۇلدى.
— ەي، نەمەنەگە جىرقىلدايسىڭدار، — دەپ زەكىدى كۇلجاميلا.
— سەندەر دە قاتىن بولاسىڭدار. قايتا باقىتتارىڭ بار ەكەن. سوعىس ءبىتتى، بىرتىندەپ بولسا دا جىگىتتەر كەلىپ جاتىر. قول-اياقتارىڭدى بايلاپ تۇرىپ قوسامىز وسىلارعا.
الگى ەكى قىز ۇيدەن اتا جونەلدى. جۇرت دۋ كۇلدى. كۇلجاميلانىڭ جىلاماي وسىنداي اڭگىمە ايتقانىنا ءماز. ماناعىداي ەمەس، كوڭىلى ءوربىپ وتىرعان سەكىلدى.
...انا جىلى وزىممەن ءوزىم ەرىگىپ وتىرىپ ويعا قاپپىن: وسى اۋىلدىڭ بالاسى نەگە اسىق وينامايدى؟ ەسسىز باسىم-اۋ، بالا تۋماسا، ول قايدان وينايدى. ايتىڭدارشى، شىلدەحاناعا بارماعاندارىڭا نەشە جىل بولدى؟ اسىق ويناۋعا جاراعانداردى اپارىپ جۇمىسقا سالدىڭدار. ە... بۇل سوعىس نە كورسەتپەدى. اكە مەن شەشە بالامنان قۇداي توپىراق بۇيىرتسىن، سونىڭ الدىندا ال سىن دەيدى ەكەن. بۇل — تابيعاتتىڭ زاڭى. ال قانداي اكە بالامنىڭ ارتىندا قالايىن، قولىمنان وعان توپىراق سالايىن دەيدى.
— استاپىراللا، بايبىشە، جوق سۇمدىقتى ايتاتىنىڭىز نە؟ شورابي شالدان ۇيرەنگەنبىسىز؟ — دەيدى ءبىر كەمپىر.
— ەي، جوق سۇمدىعىڭ نە؟ ارتىندا قالماعاندا، سۇيەگىمىزدى سۇيرەتىپ اكەمىزدىڭ باسىنا ءجۇرمىز بە؟ ءوزىڭنىڭ كۇيەۋ بالاڭ ەندى ساعان توپىراق سالادى عوي دەپ پە ەڭ؟ دانەكەر كەپ مەنى كومە مە؟ ءپىشتۋ! جۇرتتىڭ ءبارى امان قالسا، وندا ول سوعىس بولا ما؟ ايتەۋىر بىرەۋ ءولۋ كەرەك قوي. ول سەنىڭ جارلىلىعىڭا، جالعىزدىعىڭا قارامايدى، — دەدى الگى كەمپىرگە بۇرىلىپ. — اناۋ قياحمەتتىڭ ءۇش بالاسى — بازارباي، ءازىمباي، اسقارباي تۇگەل كەلدى. ءابدىراحماننىڭ قۇرمانالىسىنەن باسقاسى تۇگەل قايتتى. ءبارى سولاي ما؟ جوق، ولاي ەمەس، بىرەۋدىڭ اكەسى بالاسىمەن، قاينىسى ناعاشىسىمەن جوق. انا قىدىربايعا قارا. بالاسى دا، ءوزى دە اللاۋاكپار. ءبىر قاراسسا، قۇداي ەكەۋمىزگە قاراسۋى كەرەك ەدى. كاتكە — سەنىڭ جالعىز كۇيەۋ بالاڭ. ول دا ەندى ءوز بالاڭ ەسەپتى عوي. دانەكەر — مەنىڭ جالعىز ۇلىم. وسى جالعىزدار جاردان ۇشپاعاندا ءتىرى ءجۇر عوي دەيسىڭ بە! ەشبىر اياۋ، ەسىركەۋ دەگەن جوق قوي قۇدايدا. قۇداي، قۇداي دەپ بەكەرگە جالبارىنىپ ءجۇرىپپىز. ەگەر سوعىستى قۇداي ويلاپ تاپسا، «الجىعانسىڭ» دەپ وسىنىڭ ءوزىن جوق قىلسا بولار ەدى... شورابي شال دەيسىڭ! ەلدىڭ الدىمەن ءولىپ اقىلدى سول شورابي تاپتى. ءسوزى قيسىق بولعانمەن، ونىڭ سارايى تۇزىك بولاتىن. قايعىدان كەتتى. بىلە بىلسەڭ، ونى دا سوعىس ءولتىردى. جاۋدىڭ وعى تيمەگەنمەن، قايعىنىڭ وعى ءتيدى. قيسىق ادام مورت بولادى. ەمەنشە يىلمەي تۇرادى، تۇرادى دا، شارت ءبىر-اق سىنادى. ولەكسەڭدى سۇيرەتىپ جۇرگەنشە سول دا جاقسى ءوزى.
كەلبەتتى مىنا سوزدەر ءتۇپسىز تەرەڭ تۇڭعيىققا باتىرعانداي. «قانداي اكە بالامنىڭ ارتىندا قالايىن، قولىمنان وعان توپىراق سالايىن دەيدى؟». سۇمدىق ايتىلعان ءسوز عوي. مىنا سوعىس سولاي ەتكىزدى-اۋ...
ەڭسەنى باسقان ويلاردان سەرپىلگىسى كەپ باسىن كوتەرىپ ەدى، جۇرتتىڭ ءبارى وزىنە تەسىلە قاراپ وتىر ەكەن. ءبىر جول تاۋىپ اڭگىمەنى باسقا جاققا ءبۇرۋ كەرەك.
— بىزدەر كەتكەندەگى كىشكەنتاي بالالار جىگىت بوپتى. ءوتىپ بارا جاتقان ۋاقىت-اي، دەسەڭشى!
— انا ءوزىڭنىڭ مولداجانىڭ سەن اسكەرگە كەتكەندە قانشادا ەدى؟
— ون بىردە.
— ون بىرگە التىنى قوس. ون جەتى دەگەن سول ەمەس پە. ءتىرىنىڭ اتى — ءتىرى. ول وسەدى، ەرجەتەدى، قارتايادى. ءومىردىڭ ءوز زاڭى بار، — دەدى كۇلجاميلا تاعى دا ءوزى سويلەپ. — ءومىردى ءولىم جەڭە المايدى. ەگەر ءولىم جەڭگەن بولسا، تىرشىلىك بولماس ەدى. مىڭ ادام ءولىپ، مىڭ ءبىر ادام تۋاتىن كورىنەدى عوي. سول ءبىر ادامنان تاراعان ۇرپاق كورىنەمىز وسى ءبارىمىز. ىشەمىز، جەيمىز، كۇلەمىز، ۇيىقتايمىز. تاماق ارسىز، ۇيقى ارسىز، كۇلكى ارسىز. اشىنعاندا تىرشىلىككە وكپەلەگەندە ايتار ءسوزىمىز بۇل. ال شىنىندا تاماق بار، ۇيقى بار، كۇلكى بار جەردە تىرلىك بار. تىرلىك دەگەنىڭ — ءومىر. اناۋ ون جەتىگە كەلگەن مولداجاندار سول ءومىردىڭ جالعاسى. قۇداي باقىتىنا اسپانىن اشىق قىپ، كوزدەرىن قۇرعاق قىلسىن.
دالادان القىم-جۇلقىم بوپ ەكى بالا كىردى. بىرەۋى — قارابەك.
— اتام ارتيستەرمەن كەلىسىپتى. ولار توي كۇنى كەلەتىن بوپتى.
قارابەك جۇمەكەڭدى «اتا» دەيتىن.
— ارتيستەرى قايسى؟
— اقسۋداعى شە!
— الگى راقىشتىڭ ساعىمبەگى جۇرگەن بە؟
— ءيا!
راقىشتىڭ ساعىمبەگى مولداجانمەن تۇيدەي جاستى. اكەسى ۇستا، ءبىراق ەرتە ءولىپ قالعان-دى. شەشەسى بايزا ەركەك كەسكىندى، قارۋلى ادام. بۇكىل ەگىندى جالعىز ءوزى سۋارىپ، ءۇشىنشى بريگادانى سۇيرەپ جۇرگەن سول.
ساعىمبەكتىڭ ارتيست بولعانى دا قىزىق. قوپاعا ءشوپ شابۋعا بارا جاتىپ، پىشەنشىلەر جولدا ءبىر كولحوزعا اۋداندىق تەاتر ويىنىن كورۋگە توقتايدى. ءشوپ ماشيناسىنىڭ باسىنا مىنۋگە ءتيىس ساعىمبەك تە ىشتەرىندە. ونىڭ ولەڭ ايتاتىنى بار-دى. كەلىنشەكتەر شارشاعان، زەرىككەن كەزدە اۋىق-اۋىق ءان سالدىراتىن. ءبىر جاقسىسى بالدەنۋدى بىلمەۋشى ەدى، ايت دەسە قويا بەرەتىن ارزان ايقايشىنىڭ تاپ ءوزى بولاتىن. ەركە بوپ وسكەن، قىلجاقباس-تى. ءتىلىن شايناپ سويلەيتىنى ءۇشىن جەڭگەلەرى «ساقاۋ ساعىمبەك» دەپ كەتكەن. سول ساقاۋ ساعىمبەك ارتيست بولادى دەگەن ءۇش ۇيىقتاسا ەشكىمنىڭ قاپەرىندە جوق.
پىشەنشىلەر ورتا جولدا ولجا ويىندى كورەدى. كوپتەن كوڭىلى باسىلىپ جۇرگەندەرگە بۇل دا مەدەۋ. ەرتەسىنە قوپاعا قاراي بەت تۇزەسە، قاسقا وگىز بەن ساعىمبەك جوق. ال ىزدە، جەردەن ىزدە، كوكتەن دە ىزدە، ساعىمبەك جوق. بالا مەن وگىز سۇراتىپ، اۋىلعا حابار كەتەدى. ساعىمبەكتىڭ جوعالعانىن ەستىپ، بايزا زار جىلايدى. ۇلكەن ۇلى عالىمبەك اسكەردە، قانابەك دەگەن كەنجەسى ءالى كىشكەنتاي. بار سۇيەنگەنى — ون ءتورت جاسار ساعىمبەگى. ول دا ۇشتى-كۇيلى جوعالىپ وتىر. شىرىلداعان انا كولحوزدان رۇقسات الىپ، پىشەنشىلەر قونعان مانداتى قوعا، قامىستىڭ ءبارىن ءتىنتىپ شىقتى، تاپپادى. ولدىگە ساناپ، اھ ۇرعان كۇيى اۋىلعا قايتتى.
سويتسە... سول ويىن بولعان كۇنى ارتيستەردىڭ ارتىنان ەرىپ كەتىپ وتىرىپتى. قاسقا وگىز مىنگەن ءبىر بالا سوڭدارىنان قالمايدى. كەشىنە جاربيىپ ويىن كورىپ وتىرعانى. ەرتەسىنە تاعى ىلەسەدى.
— وۋ، سەن نەعىلعان بالاسىڭ؟ اۋىلىڭ قايدا؟
— اۋىلىم «العاباستا».
— «العاباس» قايدا، بىرەۋ قايدا؟ نەگە قايتپايسىڭ؟
— ارتيست بولعىم كەلەدى.
تەاتردىڭ ادامدارى ىشەك-سىلەسى قاتىپ كۇلەدى. مازاق قىلادى ءوزىن.
— مىنا سەن، بوقمۇرىن، ارتيست بولاسىڭ، ءا!
— ءيا، بولعىم كەلەدى.
ارتيستەر مۇنى كوزگە ىلمەي، ساعىمبەك ولاردان قالماي، ەل ارالاپ كەتە بارادى. بايزا بالاسىمەن قوسا، كولحوزدىڭ ءبىر وگىزىنە جىعىندى بولادى.
كەلەسى ءبىر اۋىلعا كەلگەندە قوزىنىڭ رولىندە ويناپ جۇرگەن باستى ارتيست اۋىرىپ جاتىپ قالىپتى. كولحوزدان اقشا الىنىپ، ەل حابارلانىپ قويعان. ەندى ءقايتتى؟ اۋىستىراتىن ادام جوق. ارتيستەر ساسادى. ساعىمبەك ايشا دەگەن ەرەسەك بىرەۋىنە كەلىپ:
— تاتەتاي، مەن شىعايىنشى؟ — دەيدى.
— سەن ءقايتىپ شىعاسىڭ؟ ءسوزىن بىلمەيسىڭ!
— بىلەم!
— ال، ايتشى؟
انا اكتىدەن، مىنا اكتىدەن سۇرايدى. جامان بالا سايراپ بەرەدى.
— قايدان ۇيرەندىڭ؟
— سىزدەرگە ىلەسكەلى جاتتاپ الدىم.
امال جوق. ەندى وسى بالانى جىبەرۋ كەرەك. بويشاڭدىعىنىڭ دا كومەگى تيەدى. قوزى عىپ كيىندىرىپ، تاۋەكەل دەپ كوزدى جۇمادى. جاپ-جاس، تالدىرماش ناعىز قوزىنىڭ ءوزى. «بۇرىن ساحنا كورمەگەن، ءبىر جەرىنەن جاڭىلىپ، ماسقارا بولار ما ەكەنبىز» دەپ ارتيستەر جىبەرۋىن جىبەرسە دە جۇرەكتەرى دۇرسىلدەپ، شىمىلدىقتىڭ ارتىنان قاراپ تۇرادى. قوزى بوپ ويناپ كەلگەن ءارتيستىڭ جاسايتىن قيمىلى، ايتاتىن ءسوزى، سالاتىن ءانى — ءبارى تۇپ-تۋرا، اينىتپايدى انشەيىن. اتىلىپ ويناق ساپ جۇرگەن بالا قوزىنىڭ ءوزى. «بوقمۇرىن» دەپ مەنسىنبەي كەلگەن ارتيستەر ۇزىلىستە قۋانعاندارىنان كەزەك-كەزەك بەتىنەن سۇيەدى.
ءسويتىپ، ۇستانىڭ بالاسىنان ءبىر-اق تۇندە تالانتتى ارتيست شىعادى. ارتيست بولعاندا قانداي، اناۋ-مىناۋ ەمەس، باستى رولدە. بالاسىنان كەيىن حابار الىپ، بايزانىڭ دا قۇدايى جارىلقايدى.
...كەلبەت كوز الماي قاراپ وتىر. جۇرتقا دا نازار سالدى. وسى اۋىلدا بۇل ويىنعا كەلمەگەن جان جوق سەكىلدى. باسقا كولحوزدان كەلگەن قوناقتاردىڭ استىنا كيىز توسەلگەن.
اۋىلدىڭ ءوز ادامدارى كوك مايسا ءشوپتىڭ ۇستىندە. ءتۇن دە ماۋجىراپ جانعا جايلى. قولدان جاساعان ساحنانىڭ ەكى جاعىندا ەكى شام، قاق ماڭدايىندا ءبىر شام تۇر. ءۇش شامنىڭ جارىعى ساحنادا نە بوپ، نە قويىپ جاتقانىن تۇگەل كورسەتەدى. كۇنى بويى قۇجىناعان اراداي بولعان كيىز ۇيلەر ماڭى دا ءقازىر تىپ-تىنىش. جەر وشاقتاردىڭ دا وتى سونگەن. كەلبەتتى ءبىر عانا جاي ىڭعايسىزداندىرىپ وتىر. «بالاسى كەلگەندە جۇمان ءتىپتى تەاتر ساتىپ الىپتى» دەپ ەرتەڭ ەل شۋلايدى-اۋ. وسىعان نەسىنە اۋرە بولدى ەكەن، تويدىڭ باسقا قىزىعى دا جەتەدى عوي. جو... جوق، اكەسى مىناۋ حالىقتىڭ كوڭىل كوتەرۋگە شولىركەپ قالعانىن بىلگەن سەكىلدى. ىزىڭ ەتكەن ماسا داۋسى بىلىنبەيدى. جۇرت قۇمارتا قاراپ وتىر. كوپتەن مۇنداي ويىن كورمەگەنى ايدان انىق. ءوزىنىڭ دە تەاتر كورمەگەنىنە تالاي زامان بولدى ەمەس پە. ارتيستەردىڭ ساقىلداعان داۋسى عانا ماۋجىراعان ءتۇندى سەلك-سەلك ەتكىزەدى.
قوزى شىققان سايىن ەلمەن بىرگە ءوزى دە قول سوعادى. راقىشتىڭ ساعىمبەگى! باسقا جەردە كورسە تانىماس ەدى. ويىنىندا ءمىن جوق. داۋسى قانداي ادەمى. بالعىن دا باتىر، وجەت تە وتكىر جاس قوزىنىڭ ءوزى. كۇندىز مولداجانمەن بىرگە كەلىپ سالەم بەرگەن. ادەمى بوپ ءوسىپتى. اۋىلداعى ءوز قاتارىنان مۇنىڭ ايىرماسى جەر مەن كوكتەي. ينتەلليگەنت. كوزىمەن ءتىنتىپ كوپتىڭ ىشىنەن مولداجاندى تاپتى. قاسىندا قاتار قۇربىلارى، ەكى-ۇش قىز دا بار. ساعىمبەك 14 جاسىندا ارتيست بولسا، مولداجان 15 جاسىندا سوتقا حاتشى بولعان. ەرتە ەسەيتكەن ۋاقىت-اي!
ءوز شەشەسىنىڭ قاسىندا بايزا، كۇلجاميلا وتىر ەكەن. ساعىمبەك شىققان سايىن شەشەسى ءاينالىپ-ۇيىرىلىپ ەسى كەتەدى. بىرەسە كۇلەدى، بىرەسە ورامالىمەن كوزىن سۇرتەدى. جۇرت دۋ كۇلدى، ءوزى دە كۇلدى.
كەلبەتتىڭ ەسىنە سوناۋ جىلدارى وسى اۋىلدا وزدەرى قوياتىن ويىن، ءوز قۇربىلارى ءتۇستى. تولەگەن بوپ سۇڭقىلدايتىن ءقۇرمانالى، ءوزىنىڭ بەكەجان بوپ وينايتىنى كوز الدىنا كەلدى.
تولەگەندى اتقاندا شەشەسى ءۋازيپا دا «ويبۋ، قۋدىڭ بالاسى، بىرەۋدىڭ بالاسىن ءولتىردىڭ عوي» دەپ ايقاي سالعان. وندا دا جۇرت ءۋازيپانىڭ مۇنىسىنا دۋ كۇلگەن. قانداي ۇقساستىق.
جاستىق شاق نەتكەن ىستىق ەڭ. قالايشا ءبىراق قىسقا بولدىڭ. كورگەن تۇستەي ەلەس بوپ وتە شىقتىڭ-اۋ. ادام ايتقىسىز اپاتىن، ازابىن ايتساڭشى. قانشا قۇربىسى قاسىندا جوق ءقازىر! جالعىزسىراپ كەتتى. ساعىمبەك پەن مولداجانگا قىزىققانداي. ءوز قاتارى، ءوز تەڭىمەن گۇل-گۇل جايناپ شەشەك اتىپ كەلە جاتقان ۇرپاق سەكىلدى. وسى گۇلدەر ۇسىككە ۇرىنباسا ەكەن.
باياننىڭ زارىنا جاندارى جانشىلىپ، جانار، اسىلجان مەن ءۇمىت اعىل-تەگىل جىلاپ وتىر. قودارداي دولى، دۇلەي كۇش بۇلاردىڭ قوزىسىن دا ون ەكىدە ءبىر گ ۇلى اشىلماعان شاعىندا قىرشىنىنان قيعانداي. كەلبەتتىڭ قابىرعاسىنا باياننىڭ كوز جاسىنان گورى قاسىندا وتىرعان ءۇش جەسىردىڭ كوز جاسى باتىپ بارا جاتتى. قوزىنىڭ اناسىمەن قوسىلىپ، كۇلجاميلا، وسىندا وتىرعان كەمپىرلەردىڭ ءبارى جىلادى. وزبىرلىققا انا اتاۋلى كۇڭىرەنىپ كەتكەندەي بولدى. جاڭا عانا سەزدى، بەسباقسىنىڭ جۇمساق سامالى ەكپىندەي سوققان ەكەن. بۇل جولى ول ءبىراق ىزعارلى بوپ تيگەندەي بولدى بەتىنە. قۇلازىعان كوڭىلىن جۇرتتىڭ سارتىلداتىپ سوققان قولى بۇزدى.
ويىن ارتىنان شاعىن كونسەرت بولدى.
— جۇمان، قۇداي كوڭىلىڭدى كوتەرسىن!
— بالا-شاعاڭنىڭ يگىلىگىن كور!
ەڭ سوڭىنان ەتەك-جەڭدەرىن قاتىپ، شال-كەمپىرلەر تۇرىپ جاتتى. دابىر-دۇبىر، گۋ-گۋ سوزدەر، سىلقىلداعان كۇلكى جۇرت كوڭىلىنىڭ ءبىر مارقايىپ قالعانىن اڭعارتقانداي. ءان ەستىلدى. ايەلدەر داۋسى. سول داۋىس كوپكە دەيىن اۋىل ۇستىندە قالقىپ تۇرىپ الدى...
ەرتەڭىنە توي اسىن جەپ بولعان سوڭ جۇرت قىزىق كورۋگە شىقتى. اسپاندا ويماقتاي بۇلت جوق. كۇن دە نۇرىن مولىنان توگىپ، بەيىلدەنگەن ەكەن. ءۇي ارتىنداعى كەرمەدە تىزىلگەن اتتار.
تالاي جىل بولدى، بۇل اۋىل مۇنداي كەرمەنى، مۇنشا اتتى كورگەن جوق. كۇننىڭ ىستىقتىعىنان با، الدە جاڭا عانا ىشىپ-جەپ شىققان جاس ەت، جاس سورپادان با، ەلدىڭ ءبارى قىزارا ءبورتىپ، جايناڭ قاعادى. كەشە ويىن كورسەتكەن ارتيستەر دە جۇبىن جازباي وسىندا ءجۇر. بالا-شاعا تاڭىرقاي قاراپ، ولاردىڭ سوڭىنان ۇزاق ەرەدى. اسىرەسە، كەشە عانا وسى اۋىلدان شىققان ساعىمبەككە تەسىلگەن كوز كوپ. تۇندەگى باتىر كيىمىنىڭ ورنىنا بۇگىن ۇيرەنشىكتى سۇر كوستيۋمىن كيىپتى. بۇل اۋىلدا ونداي كوستيۋمدى ادام جوق.
كوكالا اتتى ويناتىپ سىدىق شىقتى ورتاعا. ەسكىدەن بار جوتەلى كەيىنگى جىلدارى كۇشەيىڭكىرەپ، قايتا-قايتا جاتىپ قالىپ ءجۇر ەدى. سوعان بايلانىستى بريگاديرلىكتى اسكەردەن كەلگەن الدوڭعارعا بەرىپ، پارتورگتىك جۇمىسقا ءبىرىڭعاي كوشكەن-دى. ءوڭى سولعىنداۋ بولعانمەن، كەشەدەن بەرگى توي قۋانىشى ونى دا جەلىكتىرگەنگە ۇقسايدى. وسى تويدىڭ اتى جۇماندىكى بولعانمەن، قىزىعىن كولحوز كورىپ جاتىر. ەل ەڭسەسىن ءبىر كوتەرىپ، نەشە جىلعى سوعىس ءزىلىن ءبىر ءسات سەرىپكەندەي.
ارتيستەردى شاقىرۋ جونىندەگى ويدى دا ايتقان سىدىق بولاتىن. ەندى، مىنە، تويدى ءوزى باسقاردى. كولحوز پرەدسەداتەلى كيىزبايەۆ كەلگەن قوناقتارمەن بىرگە. «سەندەردە وسىنداي توي بولدى ما» دەپ وزگەلەرگە قىر كورسەتكەندەي ول. ارتيستەردىڭ كەلۋى ونىڭ دا مەرەيىن ءوسىرىپ تاستاپتى. ەكى ءسوزىنىڭ بىرىندە «وسى تويعا ادەيى ارناپ شاقىردىق» دەپ قويادى.
سىدىق ورتاعا شىققان سوڭ ونىڭ كوڭىلى ورنىنا ءتۇستى. جۇرت سىدىقتى جاقسى سىيلايدى. كوپ جينالعان جەردە، اسىرەسە، توي بولعان كەزدە ەڭ كەرەگى ءتارتىپ. سىدىقتىڭ اتقا ءمىنۋىنىڭ ءوزى-اق ءتارتىپ.
— كەيىن، كەيىن، شەگىن، شەگىن! — دەپ ورتاداعى كوك مايسا الاندى بوساتىپ ءجۇر. بۇل ارادا كۇرەس بولماق. بالا كۇرەس، ايەل كۇرەس، ەركەك كۇرەس. كۇرەستىڭ ءۇش تۇرىنە بايگە بار.
— ال، قانە، بريگاديرلەر، بالۋاندارىڭدى سايلاڭدار!
ەكى بالتىردى ءتۇرىنىپ، ەكى جەڭدى سىبانىپ، بەلدى بۋىپ، شاپاننىڭ ەتەگىن مىقىنىنا قىستىرىپ، ورتاعا قۇلجاباي شىقتى. جاڭا عانا جەگەن ەتتىڭ بار مايىن جاعىپ العانداي كومىردەي قارا شوقشا ساقالى مەن مۇرتى جىلت-جىلت ەتەدى. اقسيىپ كۇلەدى. كۇن ءجۇر دەسەڭ كۇن، ءتۇن ءجۇر دەسەڭ ءتۇن جۇرگەن، اناۋ تەرەڭ قۇدىقتىڭ دا تۇبىنە تۇسكەن، ەگىننىڭ بار سۋىن موينىنا العان، ءبىرىنشى بريگادانىڭ قاجىماس قارا نارى اتانعان قۇلجابايدىڭ ءوزى. ەشكىم شىقپاي، ىركىلىپ قالدى. دەنەسىنىڭ ىرىلىگىنىڭ ءوزى-اق جوبىشەندى ادامدى قورقىتقانداي. اسقارباي «شاپپاي الام بايگەمدى» دەپ تۇر. بريگاداسىنىڭ بالۋانى.
ءبىر توپ ادام قالپانگەردى سۇيرەپ كەلە جاتتى. جۇرت دۋ كۇلدى.
— سەنەن باسقا كىم شىعادى؟ وزگەنى بويىمەن باسسا دا جىعادى قۇلجاباي، — دەپ الدوڭگار زورلاپ ءجۇر ونى. — ءقايتسىن، ەكىنشى بريگادانىڭ نامىسى كەتىپ بارادى.
— مەن قازاقشا كۇرەس بىلمەيدى، — دەپ كۇلە بەرەدى قالپانگەر.
— جىعىلساڭ جەر كوتەرەدى، قورىقپا!
«ال ءقازىر ەكى تاۋ سوعىسادى» دەدى بىرەۋلەر ءماز بولىپ.
قۇلجاباي مەن قالپانگەر شارتپا-شۇرت ۇستاسا كەتتى. قالپانگەر شۋ دەگەننەن قۇلجابايدىڭ بەلىنەن قاپسىرا ۇستاپ كوتەرىپ-اق جونەلگەنى.
— ءوي، مىنا نەمىسىڭ قايتەدى!
ۋ دا شۋ بالۋانداردى كوتەرمەلەگەن ايقاي: قۇلجاباي سەرەڭ ەتە تۇسە جازداپ، قالپانگەردىڭ ۋىسىنان ارەڭ قۇتىلدى. ونى ىشكە جىبەرۋدىڭ ءقاۋىپتى ەكەنىن ەندى سەزگەندەي. ەكەۋى تىرەسىپ كوپ ءجۇردى. شىنىندا دا، تاۋ مەن تاۋ سوعىسقانداي بولدى.
— اتتەڭ، ون جامباسىنا كەلمەي جۇرگەنى-اي!
جۇرت مۇنى قۇلجابايعا ايتىپ تۇر.
جايىمەن جۇرگەن ەكەۋى تاپىر-تۇپىر جۇلقىسا قالدى. قۇلجاباي لىپ بەرىپ ىشكە كىرىپ، قالپانگەردى وڭ جامباسقا سالىپ-اق جىبەرگەنى. كوزدى اشىپ-جۇمعانشا بولعان جوق، تاۋ قۇلاعانداي گۇرس ەتە قالدى. ەل شۋ ەتە ءتۇستى. ەكەۋى دە اقسيىپ كۇلىپ ورىندارىنان تۇردى. ەنتىككەندە ەكى يىقتارىنان دەم الادى. ءبىرىن-بىرى قۇشاقتاپ كەلە جاتىر. قۇلجاباي بايگەگە العان ءبىر كەز قىزىل شىتتى قالپانگەردىڭ قىزى كۇلەردىڭ باسىنا تارتتى.
— تاعى كىم، تاعى كىم؟
ءبىر توپ ايەل كولحوز پرەدسەداتەلى كيىزبايەۆتى ورتاعا سۇيرەپ شىقتى. كۇرەسپەيمىن دەگەنىنە قويار ەمەس. كوپكە نە ىستەيدى، بىلەگىن سىبانىپ، تىزەسىن بۇگىپ، كادىمگى بالۋاندارشا وتىردى دەيسىڭ.
— باسقارماعا باسقارما شىقسىن!
«باستاۋىش» كولحوزىنىڭ باستىعى قايشانىڭ كۇيەۋى اليگە ءتۇستى جۇرتتىڭ كوزى. ەشكىم زورلاماي-اق ول ءوزى كەلە جاتىر ەكەن. قىزبا جىگىت دەۋشى ەدى، شىداماعان بولسا كەرەك. سادىق كيىزبايەۆ ونىڭ قاسىندا شال.
باسقارمالاردىڭ تىرەسكەنى قىزىق بولدى. اياقتارىندا حروم ەتىك، گاليفە شالبارلارى بار. گيمناستەركەلەرىنىڭ بەلىنەن جالپاق بىلعارى بەلدىكپەن بۋىنعان. ەكى كولحوزدىڭ نامىسى سىنعا ءتۇستى. كۇرەسۋشى بالۋاندار دا سەزگەندەي ونى. بەلدەسكەنشە كۇلىپ جۇرگەنىمەن، بەلدەسكەن سوڭ ەكەۋى دە قايراتقا ءمىندى. سادىق جاتا قالىپ ءاليدى باسىنان اسىرا لاقتىردى دا، تىرپ ەتكىزبەي ۇستىنە ءمىنىپ الدى. «العاباس»، «العاباس»، — دەپ جۇرت ۇلار دا شۋ بوپ ۇران سالدى.
— قايناعامنىڭ تويىندا بايگەنى ءوزىم الام با؟
ءالي ءبىر قىزارىپ، ءبىر بوزارىپ، وسىلاي دەپ اقتالعان بولادى.
— ساعان كىم شىق دەدى؟ وزىڭە دە سول كەرەك.
كۇيەۋىن تابالاپ قايشا دا ءماز بوپ ءجۇر. ءاليدىڭ جىعىلعانى ەمەس، تويدىڭ قىزىق بوپ بارا جاتقانى قۋانتقانداي ونى.
باسقارمالار كۇرەسكە شىققان سوڭ ونسىز دا ەلىرىپ تۇرعان جۇرت ءتىپتى جەلىگىپ كەتتى. شەشىنىپ تاستاپ ورتادا مۇقاي وتىر. سوعىسقا دەيىن جاۋىرىنى جەرگە تيمەگەن وسى اۋىلدىڭ ەڭ مىقتى بالۋانى ەدى. ءبىر جاق قابىرعاسى تۇگەل قيراپ، ونىڭ ۇستىنە وكپەسىنە دە زاقىم كەپ قايتقان. قىزىپ كەتسە كەرەك. سول ءبىر ءتورت مۇشەسى تۇگەل كەزىندە ءوستىپ وزىنەن-وزى ماساتتانىپ وتىراتىنى بولۋشى ەدى. ەشكىم باتىپ شىقپاي، بايگەنى كۇرەسپەي الاتىن. مۇقايدى كۇرەستىرمەدى، ءبىر جەرىنە زاقىم كەلەر دەپ قورىقتى.
ءبىر قاراسا، تارامىستاي قاتىپ يمانسەرىك وتىر. ساقالىن سيپاپ، قولىنا تۇكىرىپ-تۇكىرىپ قويادى. شالداردىڭ وكىلى. ونە بويى ەگىن سۋىندا جۇرگەندىكى مە، بالتىرلارىنىڭ تامىرى بىلەۋ-بىلەۋ بولىپ كوگەرىپ كەتكەن. ەگدە ايەلدەردىڭ ىشىندە بايزاعا ەشكىم شاق كەلمەدى. جۇلقىپ تاستاپ، جۇلقىپ تاستاپ قاراپ تۇر. ساعىمبەك شەشەسىنىڭ كۇرەسكە شىققانىنا ءبىر جاتى ارتيستەردەن ۇيالسا، ءبىر جاعى تۇگەل جىققانىنا ىشتەي رازى بولىپ ماساتتانىپ تۇر. ەرسى تۇگى دە جوق. ءبارى قۋانىش، قىزىق ءۇشىن! جاس كەلىنشەكتەردىڭ ىشىندە باس بايگەنى جانار الدى. قالپانگەرى جىعىلعانمەن، جانارىنا تەڭ تۇسەتىن ەشكىم تابىلمادى. الدوڭعار سوعان ءماز. شالداردان يمانسەرىككە دە ەشكىم باتا المادى.
ەڭ قىزىعى بالا كۇرەس بولدى. بالاپان اتەشتەردەي ءبىرى جەڭىپ، ءبىرى جەڭىلىپ جاتىر. قىزىپ كەتكەندەرى سونشا — بۇلار، ءتىپتى قويار ەمەس.
— اناڭ قارا. تولەپتىڭ قۋى ءتىپتى شىداتار ەمەس. كادىمگىدەي شالادى.
جۇرتتىڭ نازارى قۇيرىعى بۇلتىڭداپ جۇرگەن جەڭىسكە اۋعان.
— و، قۇدايىم، مىناۋ دا كۇرەسۋگە جاراپ قالعان با؟
جانار جالت قاراسا، كۇلجاميلا ەكەن.
— تۇكىرىڭىز، اپكە. سۇقتانىپ قايتەمىز.
— مەندە ادامعا تيەر كوز قالدى دەيسىڭ بە. قورىقپاي-اق قوي.
جۇرت قاۋمالاپ ايقايلاپ جاتىر.
— ۋا، ۋا، تولەپتىڭ ارۋاعى، كانە، كانە. ىشتەن شال، ىشتەن شال.
— تولەپتىڭ دەيدى. بۇل الگى حابارسىز كەتكەن... — دەپ بەتىن جىرتقان بىر-ەكى ايەلدى جانار بايقاپ قالدى. كۇلجاميلا دا ەلەڭ ەتە ءتۇستى.
سول ارادا كۇرەسىپ جۇرگەن بالالار ۇمار-جۇمار بولا قالدى.
— جەڭىس جىقتى، جەڭىس جىقتى.
— مىنا جانار بالاسىمەن ەكەۋى بۇگىن بايگەنىڭ ءبارىن الدى-اۋ.
ەكى تاناۋى دەلديىپ، ەنتىگىن باسا الماي تۇرعان بالاسىنىڭ بەتىنەن ءسۇيدى جانار. جەڭگەن دەگەن جاقسى ەكەن-اۋ، بيىكتەپ قالعانىن قاراشى. وسىناۋ توي ءوز تويىنداي كوڭىل قۇسىن قالىقتاتىپ جىبەردى. كەلبەتپەن بىرتە كوپتەن كورىنبەي كەتكەن ساعىنىش قۇسى قايتا ورالعانداي ما، قالاي؟
— كۇلجاميلا ولەڭ ايتىپ جاتىر.
بۇل ءسوز جاناردى ەلەڭ ەتكىزدى. جەڭىستى جەتەلەپ، كيىز ءۇي جاققا قاراي اسىقتى. «وي، بايعۇس-اي، ول دا ءبىر سەرپىلەيىن دەگەن ەكەن». «ءدۇبىر شىقسا كارى ءدۇلدۇل تۇرا المايدى دەگەن عوي».
جالعىز اتقا جەگەتىن ءتورت دوڭگەلەكتى جەڭىل اربا. سونىڭ ۇستىندە كۇندىگىن توڭكەرە تارتقان قارت انا تۇر. اق جاۋلىعى ۇستىندەگى قارا شاپانىن كەۋدەسىنە دەيىن جاپقان. كوك ساتەن بەلبەۋمەن بەلىن ءۇش وراپتى. ءبىر قولى بەلبەۋىندە، ءبىر قولى تاياعىندا. داۋسى اشىق، ايقىن ەستىلەدى. جۇرت لەزدە جينالا قالدى. كادىمگى ۇلكەن ميتينگى بولىپ، قاق ورتاسىندا شەشەن سويلەپ تۇرعانداي. جايلى دا سازدى قوڭىر ءۇن كەلەدى قۇلاققا:
ۋا، جۇرتىم، ماعان دا ءبىر جەلىك كەلدى،
ءان سال دەپ مىنا حالقىم ەرىك بەردى.
شامامنىڭ كەلگەنىنشە سويلەيىن ءبىر،
كەمپىردىڭ جەلىككەنىن كورىپ پە ەدىڭ؟
توپقا ساپ نەعىلايىن بولماستى مەن،
جاسىمدا جارقىلداعان الماس ءتىل ەم.
ءبىر تويلىق سودان سارقىت قالعان شىعار،
ءان-جىرسىز تويدىڭ ورنى تولماس بىلەم.
بۇل جىلدار بەيباق كوزبەن نە كورمەدىك،
ەلەڭدەپ كەلمەستى دە كەلەر دەدىك.
ال ولار توبەشىك بوپ جاتقان بولار،
ىق جاعى كۇرەك بويى كەمەرلەنىپ.
كوز توزدى كورۋمەنەن جەسىر ءوڭىن،
ويىمنان ونى الاي وشىرەمىن.
قۋانىش ەرىتتى مە قايعى مۇڭىن،
بۇل تويدا شەرىمدى ايتسام، كەشىر ەلىم!
كوكتەم كەپ كوسىلگەندە قىرقا، قۇمدار،
جەسىرلەر، زارلاپ ءجۇرىپ، شىرقادىڭدار.
نەسىنە جاسىرايىن، ەي، اعايىن،
بىلمەيتىن شىن اكەسىن ۇرپاعىڭ بار.
نە كىنا، جەسىر قالعان قاتىندارعا،
مۇنى ايتسام، جىلاماۋعا حاقىم بار ما؟
ايەلدىڭ جانى تۇگىل كۇتە-كۇتە،
كۇيە جەپ، ءشىرىپ كەتتى توقىمدار دا.
بارىندا جاسىماسپىن بويدا دەمىم،
مەن بۇرىن ءدال وسىلاي ويلاپ پا ەدىم.
قۋانىش جاسىتىپ تۇر جۇرتىم مەنى،
ايتىڭدار، دانەكەرىم قايدا مەنىڭ؟
ايەلدىڭ انا اتانعان ءبىرى ەدىم مەن،
بەسىككە بىلەگىمدى سۇيەدىم مەن.
اناعا بالا جۇرەك ەمەس پە ەدى،
مەن قالاي كۇدەر ۇزەم جۇرەگىمنەن؟
وسى كۇن جان ازابىن كوپ تارتامىن،
سارقىلىپ بار قۋاتى كەتتى ارقانىڭ.
از عانا ورلىگىم مەن سابىرىمدى،
جالعىزدىق جەپ قويا ما دەپ قورقامىن.
بۇل ءسوزدى اشىنباسام ايتار ما ەدىم،
شەرىمدى جۇرت الدىندا شايقار ما ەدىم.
ەي، ءتاڭىر، بار تىلەگىم ءبىر وزىڭنەن،
ۇلىمدى امان-ەسەن قايتار مەنىڭ!
جارق ەتىپ شىقسىن دا ءبىر كۇنىم جاڭا،
ەستيىن «اپا» دەگەن ءۇنىن عانا.
سودان سوڭ جۇرەگىمدى جۇلىپ الىپ،
ريزامىن، يتكە تاستا، جىرىمدا دا.
سان قيال قاماپ الىپ تۇندە مەنى،
دەل-سال عىپ جانشىرى بار مۇڭ دەنەنى.
سونداي ءتۇن تۇرماي قالسام توسەگىمنەن،
جۇرتىم-اۋ، مەن بەيباقتى كىم كومەدى؟
مەنىڭ دە مۇڭىم بار عوي تالايعا ءتان،
مۇڭايسام، ءۇمىتىمدى ارايلاتام!
سويتكەنمەن جالعىزىم كەپ جەرلەمەسە،
قۋ جەردە قاراڭ قالعىر قالاي جاتام؟!
اعايىن، توي ۇستىندە وكسىتتىم بە؟
ويلاما زارلايدى دەپ ءوستىپ كۇندە.
مەن ءبۇيتىپ زارلاۋ تۇگىل، توي ۇستىندە
كەۋدەنىڭ كۇرسىنگەنىن ەستىپپىن بە؟
جالعىزىم حابارسىز بوپ بارا جاتىر،
مەن ءجۇرمىن تەلمىرۋمەن دالاعا قۇر.
تۋىپ اپ، ءوسىرىپ اپ جوقتار بولسا،
نەسىنە جارالدى ەكەن انا پاقىر!
قايتەيىن شەرىم كوپ-اۋ شەرتە بەرسەم،
ۋا حالقىم، اق جۋىپ كوم، ەرتەڭ ولسەم.
ولەڭىم مۇڭسىز اسقاق شىعار ما ەدى،
كەلبەت-اۋ، دانەكەردى ەرتە كەلسەڭ!
كەتكەنى امان كەلىپ جايعاسقاندار،
كەمپىردىڭ بۇل نەسى دەپ ويلاسپاڭدار.
مەن-داعى قۋانىشتان سىرت ەمەسپىن،
حالايىق، توي باستاڭدار، توي باستاڭدار.
— بولدى ەندى! — دەدى كۇلجاميلا ءارى جىلاپ، ءارى كۇلىپ تۇرىپ. اياعىن اربانىڭ ۇزەڭگىسىنە ساپ اقىرىن ءتۇسىپ كەلە جاتتى.
ۇلكەننىڭ دە، كىشىنىڭ دە جۇرەگى ەلجىرەگەنگە ۇقسايدى. اعىل-تەگىل بولعان شەشەسىنە جەڭىس تاڭىرقاپ قاراپ قالىپتى...
كەرمەدەن اتتار شەشىلە باستادى. جۇمان توي تارقاۋعا كوكپار بەرمەك. اسىرەسە، باسقا كولحوزدان كەلگەندەردىڭ دامەسى ۇلكەن. اسقارباي بىرنەشە كۇننەن بەرى قوڭىر توبەلدى جاراتىپ جۇرگەن-دى. بۇل باياعى اتاقتى قوڭىر ايعىردىڭ بالاسى. سىدىق، سادىق، ناشەكەڭدەر دە «ءبىر جاراسا، وسى جارايدى» دەگەن.
باسى جوق كوك سەركەش ۇيمەلەگەن اتتاردىڭ ورتاسىندا دومالاپ جاتتى. ءبىرىن-بىرى ومىراۋلاپ، ءبىرىن-بىرى قاعىپ، كوكپارشىلار الگى سەركەشتى ءار جەرىنەن جۇلقىلايدى. سىتىلىپ كەتكەن ەشكىم جوق. كوكپار قايتا-قايتا جەرگە تۇسەدى. الدەن ۋاقىتتا «اعارتۋدان» كەلگەن تاپال كەر شىقتى-اۋ جىرىلىپ. قيقۋلاپ جۇرت ساباپ بەردى سوڭىنان. باسقارما سادىق «ساماردى» ەرتتەتكەن. قۇماي تازى سەكىلدى تىم سىمباتتى ول شىركىن. شابىسى، ءجۇرىسى سۇلۋ بولعانمەن، توپقا جولامايدى. «العاباستىڭ» جىلقىسىندا سۇلۋ قۇناندار پايدا بولا باستاپ ەدى. وسى «ساماردان» ەكەن عوي دەپ ءتۇيدى جۇرت. ورعىپ، ويناقشىپ تۇر. ءبىراق كوكپاردىڭ ماڭىنا جۋىتاتىن ءتۇرى جوق. سىدىق تا كوكالانى ءبىراز توپەپ كوردى، بايقايدى، ءوزىنىڭ وكپەسى كۇيىپ بارادى.
تاپال كەر ۇزاي بەردى. ۇستىندەگى ەندى كەتكەن شىعارمىن دەگەن كىسىشە ارتىنا ماقتانىپ قايتا-قايتا قارايدى.
— «اعارتۋ» اكەتتى، «اعارتۋ!» — دەپ جۇرت شۋلاپ جاتىر. كوبىسى ءۇي-ۇيدىڭ توبەسىنە شىتىپ كەتكەن. قاي اتتىنىڭ كىم ەكەنىن ايىرىپ تا بولمايدى.
قويۋ شاڭ سۇيىلىپ، شۇباتىلا باستادى. كەيبىرەۋلەر اتتارىن تەكىرەكتەتىپ قايتىپ كەلەدى. جەتە الماسىنا كوزدەرى جەتكەندەي. قوڭىر بەلدىڭ تەرىستىگىندەگى قاسقا جولعا تۇسسە، ءبىتتى، ءبىرجولاتا اكەتكەنى.
تاپال كەردىڭ ارتىندا ءبىر عانا قارا قالدى. بارعان سايىن جاقىنداي تۇسكەندەي. بۇل قوڭىر توبەلدەگى اسقارباي ەدى. جانۋار شابىسىن ەندى تۇزەگەن سەكىلدى. تاپال كەر مەن ەكى ارا ءتىپتى تاياۋ. بۇل كەزدە اۋىل كوكپاردان كۇدەر ۇزگەن-دى. جۇرت گۋ-گۋلەسىپ ۇيدى-ۇيىنە تاراي باستاعان. قوڭىر توبەل تاپال كەردىڭ وڭ جاعىنا ءبىر، بۇل جاعىنا ءبىر شىقتى. اسقارباي وڭگەرىلگەن سەركەنى جۇلىپ الدى. اناۋ سيراقتان قايتا جارماستى. ەكەۋى ەداۋىر جەر تالاستى. سويتسە، ءشولتۇمسىقتىڭ تۇسىنا جەتكەن ەكەن. قوڭىر توبەل ءبىر ويپاڭنان ىرعىپ كەتكەندە تاپال كەردەگى كوكپاردان ايىرىلىپ قالدى. اسقارباي اتتىڭ باسىن اۋىلعا بۇردى. تاپال كەر بارعان سايىن ۇزاپ قالا بەردى.
اۋىلداعىلار قوڭىر بەلدەن قايتا بۇرق ەتكەن شاندى كوردى. قوڭىر توبەلدى، اسقاربايدى تانىدى. الدىندا كوكپار. اتتان تۇسە قويماعاندار قيقۋلاپ تاعى شاپتى. كەتە الماعان قوناقتار دا بار ەدى وندا. تاتى كوكپار، تاعى تالاس. ەتى قىزعان قوڭىر توبەل جۋىتار ەمەس. ناشەكەڭ قىزىعا قاراپ تۇر. جارىقتىق قوڭىر ايعىردىڭ ءوستىپ ويقاستاپ شاباتىنى بولۋشى ەدى. تۋرا اۋماعان ءوزى. قوڭىر ايعىردىڭ ولەتىنىن بىلگەندە مۇنى پىشتىرمەيتىن ەدى-اۋ. جاقسى ات بوپ كەلە جاتىر ەكەن.
اسقاربايدىڭ دا بودا-بوداسى شىققان. كوكپاردى ەشكىمنىڭ الا الماعانىنا ماقتانعانداي. اعاش اياعىنىڭ وكشەسىمەن قاعىپ قويىپ، قوڭىر توبەلدى ىرعىتا تۇسەدى.
سىتىلىپ تاعى شىعىپ كەتتى. بەتالىسى — كۇلجاميلانىڭ ءۇيى. ول كىسى توي كيىمىن اۋىستىرىپ، ەسىك الدىندا كۇيبەڭدەپ ءجۇر ەكەن. ساتىرلاعان ءدۇبىردى ەستىپ جالت قاراسا، اعىزىپ كەلە جاتقان اسقارباي. سەركەنى سىلق ەتكىزىپ تاستاي بەردى...
— اپكە، ىرىم بولسىن! تويعا جازسىن.
— ءامين، قاراعىم، راحمەت، مىڭ جاسا!
قوڭىر توبەل اۋىزدىعىن شايناپ، ويناقتاي باسىپ بارا جاتتى. باسقالار دا اتتارىنىڭ باسىن بۇرىپ-بۇرىپ كەرى قايتتى. اسقاربايدىڭ تاۋىپ كەتكەنىن ءبارى دە ىشتەن قۇپتاعانداي. كۇن دە كۇلە قاراپ ۇياسىنا كىرگەلى جىمىڭداپ تۇر ەدى. كەشكى ازان-قازان شۋ اۋىلداعى بۇگىنگى تويدىڭ ءالى باسىلماعان جەلىگىندەي كورىندى...
ونىنشى تاراۋ
كۇلجاميلانىڭ ەسىگىنىڭ الدى بۇگىن ىعى-جىعى ادام. دالاداعى جەروشاقتان سىزدىقتاپ ءتۇتىن شىعادى. ەكى ەركەك كۇرەسىننىڭ قاسىندا كۇيبەڭدەپ ءجۇر.
بورتە سەركەنى مانا ورىستەن الىپ قالعان كەزدە جاقسىلاپ قاراپ العان-دى. قويعا ەرە الماي جۇرگەنى بولماسا، وزىنە سول باياعى قالپى سەكىلدى. دالادا تۇرىپ كەرىلدى، ادەتىنشە مۇيىزىمەن ارتقى سانىن قاسىدى. تۋعالى موينىنا ءجىپ بايلانعانى وسى شىعار. باسقا ەشكىلەر مۇنىڭ ءمانىسىن قايدان ءبىلسىن. ارتىنا قاراپ ماڭىرايدى. بورتە سەركە دە ماڭىرادى. بىر-ەكى رەت جۇلقىنىپ ەدى، قىل ارقاننان بوساپ شىعار ءتۇرى جوق. تىپىرلاي-تىپىرلاي تىنىشتالعان. ەكى كوزى ورىسكە كەتىپ بارا جاتقان ەشكىلەردە. قۇلاتىن ەدىرەڭ-ەدىرەڭ ەتكىزەدى. كۇندەگىسىنەن سەرگەكتەۋ سەكىلدى بۇگىن.
كۇلجاميلا بورتە سەركەنى وزگەگە ۇستاتتى، وزگەگە بايلاتتى. اسا ءبىر كيەلى زاتقا قول تيگىزۋگە قورقادى عوي كىسى، تاپ سونداي بورتە سەركەگە قولى تيسە كۇيەتىندەي تىتىرەندى. ەڭ از جاسايتىن ەشكى ەكەش ەشكى دە بيىل توعىزعا كەتتى، يەسىن توعىز جىل كۇتىپتى. قارتايدى، وزىنەن دە ارمان سۇيەگى سالدىراپ بارا جاتقان سەكىلدى. ماڭگى جاساماق مالعا دا جوق قوي. ەگەر ەشكىدە پايعامبار جاسى بولسا، بورتە سەركە سوعان كەلگەن شىعار. ءبىر كۇنى دالادا قالىپ ارام ولسە قايتەدى؟ «وسى سەركەنىڭ ەتىن تارات، بالاڭ سوندا كەلىپ قالار» دەگەن جۇرت ءسوزىنىڭ دە جانى بار سياقتى. باياعىدا جولاۋشىعا قويعان استى جەپ السا، جولاۋشى تەز ورالادى دەپ جاتپاۋشى ما ەدى! دانەكەردى بوگەپ جۇرگەن وسى قۋ سەركەنىڭ دە ۇزاق تىرلىگى مە ەكەن.
«بورتە سەركە ەكەۋمىزدە شاندىردان باسقا نە قالدى» دەپ كونبەي ءجۇرۋشى ەدى، بۇگىن تاۋەكەلگە بەلدى بەكەم بۋدى. دانەكەردەن ارتىق پا، ايتتىم جولىنا. بۇرىن تىرىدەي ايتسام، ەندى ولىدەي ايتتىم. بۇ قۇداي تىم بولماسا ءبىر ەشكىنى قيمادىڭ دەپ شىنىمەن ماعان قىديىپ جۇرگەن شىعار. قيدىم! اناۋ-مىناۋ ەمەس، بورتە سەركەنى قيدىم. مالىمنىڭ باسى، بالامنىڭ كوزى بولسا دا قيدىم! ءبارى سول بالام ءۇشىن. اق ءجۇزىن ءبىر كورسەت دەپ قيدىم. ودان كەيىن ءوزىمدى الساڭ دا ريزامىن!
بۇگىن وسى شەشىمگە تاس ءتۇيىن بوپ كەلگەن، بورتە سەركەنى سوسىن ۇستاتقان. ورىنباي شالعا باۋىزداپ بەر دەپ ەدى، ات-تونىن الا قاشتى. «تۇيە سوي دەسەڭ سويايىن، ءبىراق بورتە سەركەنى باۋىزداي المايمىن». ول ءسوزىنىڭ ورنى دا بار. وزىنەن كەيىنگى لاق كۇنىنەن بەرى ەركەلەتىپ ءوسىرۋشىنىڭ ءبىرى وسى شال. وزگە وزگە، ورىنباي ەكەۋى بورتەمەن بىرگە جاساپ، بىرگە قارتايىپ كەلە جاتقان سەكىلدى. ورىنباي مال باعۋدان قالسا، بورتە سەركە قوي باستاۋدان قالدى. قاسقىردىڭ تىسىنەن دە، ەردەننىڭ وعىنان دا قورعاپ جۇرگەن بورتەنى قالاي عانا باۋىزدار؟ ءوزى نەگە دىرىلدەيدى، ورىنباي دا سولاي شىعار.
يمانسەرىك پەن قۇلجابايدى ەرتىپ كەلگەن. مال باقپايتىن ديقاندار عوي. ورىنبايدان گورى ايانىشتارى از بولار. كۇرەسىننىڭ تۇبىندە كۇيبەڭدەپ جاتقان سولار بولاتىن. بورتە سەركەنى باۋىزداعاندى كورۋگە ءداتى شىداماي، كۇلجاميلا ءۇي اينالىپ كەتتى. وزىنەن-وزى سويلەپ، بۇگجەڭدەپ جۇرگەن ورىنبايدى كوردى.
— بورتە سەركەنىڭ دە ءدامى تاۋسىلدى، بايبىشە، ءا!
ەشكىنىڭ جان داۋسى شىعىپ باقىرعانى ەستىلدى. ەكەۋى دە قۇلاعىن تارس باسا قالدى. ودان كەيىن باقىردى ما، جوق پا، ونى ەستىگەن جوق. كۇلجاميلا كوزىنە جاس الدى. ورىنبايدىڭ دا كوڭىلى بۇزىلدى. شۇقىرعا قان-جىنىن توگىپ، تاپىر-تۇپىر جۇگىرىسكەن ايەلدەردىڭ اۋزىندا تىنىم جوق.
— جانۋاردىڭ قارنى سيىردىڭ قارنىنداي ەكەن.
— ءمۇيىزىن ءتور الدىنا قاعىپ قويار ما ەدى.
مۇنداي سوزدەر كۇلجاميلانىڭ جۇرەگىنە شانشۋداي قادالدى. قيماس زاتى قيراعانداي وكىنىشتى سەزىم وسىپ ءوتتى وزەگىن. تاپ جۇرەگىنىڭ تۇبىنەن بىرەۋ قانجار سۇعىپ العانداي بولدى. «ءۇھ، ا» دەپ كەۋدەسىن باسا قالدى.
— و نە، بايبىشە، ءبىر جەرىڭىز اۋىرىپ كەتتى مە؟
— ەسكىلىكتى شانشۋ عوي.
قاسىنداعى ورىنبايدى دا كورگىسى كەلمەدى. جاپادان-جالعىز ۇيىنەن ۇزاپ كەتكىسى كەلدى. تاياعىن بەلىنە قىستىرىپ، ماڭگىرىپ بارا جاتتى. ورىنباي بىلشىقتانعان كوزىن ۋقالاپ قاراپ تۇر. بۇگىلىپ-اق قالىپتى، بايعۇس. وق جىلانداي ىسقىرىپ، حانعا سالەم بەرمەي جۇرەتىن كەمپىردىڭ ءازى ەدى. وسى كەيىنگى ەكى جىل جەپ قويعان با، قالاي؟ كەلبەتتىڭ تويىنان كەيىن ەلەڭ ەتىپ سەرپىلگەنىن كورگەن ەمەس. تومەندەي بەردى، تومەندەي بەردى. الىستا جۇدىرىقتاي بوپ قاراۋىتقان كەمپىرگە تاعى تەسىلدى. ءىشى ءبىرتۇرلى ەلجىرەپ كەتتى. ايەلدىڭ پەرىسى كۇلجاميلا ما دەۋشى ەدى، ونى دا قايعى دىڭكەلەتكەن ەكەن. ءقايتسىن، سوڭعى دالباساسى عوي. كەلە مە دەگەن ەسەك دامە ۇمىتپەن ەڭ اقىرعى الدانىشى بورتە سەركەنى دە سويدى. اي، جاراتۋشى-اي، ادىلەتتىگىڭ جوق-اۋ...
ءۇي ءىشى گۋ-گۋ ەتكەن ادام. كۇلجاميلا كوڭىلدەنسىن دەگەندەي، اركىم ارنەنى ايتادى. ءبارى دە ونىڭ وتىرسا وتىرىسىنان، جۇرسە جۇرىسىنەن كوز المايدى. قالجىڭ ايتىسىپ، قاعىسىپ تا قالادى. بۋى بۇرقىراپ تاباقتار كەلدى. بىلەگىن ءتۇرىنىپ وتىرعان جۇرت لاپ قويىپ، قۇنجىڭداسىپ جاتىر. ەكى-ۇش شال باكىلەرىن الىپ، جالماڭ قاعىستى.
— باياعىدا دانەكەر قاراعىم سوعىپ بەرىپ ەدى.
يمانسەرىك جۇرتتىڭ ءبارىن وزىنە قاراتتى. اسىعىستاۋ سوعىلعان دۇنيە بولسا كەرەك. اسا اشەكەيلەنبەپتى. سابى دا تەمىر، ءجۇزى دە تەمىر. كۇتىمىندە ءمىن جوق سەكىلدى. لىپ-لىپ ەتەدى. يمانسەرىك ەتتى جاپىراقتاپ تۋراي باستادى. دانەكەردىڭ ءوز باكىسى ءوز سەركەسىنىڭ ەتىن پارشالاپ جاتىر. مانا بورتەنى باقىرتقان دا، باۋىزداعان دا وسى پىشاق شىعار. كۇلجاميلا تەرىس اينالىپ كەتتى. يمانسەرىكتىڭ قولىنداعى پىشاق تاماعىنا تاقالعانداي تىتىرەندى. ونىسىن ءبىراق جۇرتقا سەزدىرمەگەن بولادى.
— الىڭدار، الىڭدار!
— بيسميللا! بيسميللا! — دەگەن داۋىستار ەستىلدى. سىلپ-سىلپ، سورپ-سورپ. كەيبىرەۋلەر ءتىپتى قوماعايلانا اساعان سەكىلدى.
— الىڭىز، بايبىشە، الىڭىز! قۇدايى تاماق. ءوزىڭىز نەگە المايسىز؟
سوندا بارىپ كۇلجاميلا تاباققا قارادى. «بيسميللا» دەپ ساۋساعىنىڭ ۇشىمەن عانا ءبىر ءتۇيىر ەتتى الا بەرىپ ەدى، قولى قالت-قالت ەتىپ، اۋزىنا جەتە المادى. بىرەۋ كەڭىردەگىنەن ۇستاي العانداي بولدى. اساعاندارىن ەندى عانا جۇتا بەرگەن جۇرت تا كۇلجاميلانى كورىپ ءتۇيىلىپ قالعانداي. كەيبىرەۋلەرى ۇرتتارى تومپيعان كۇيى سىلەيىپ وتىرىپ قاپتى. جاڭا عانا گۋ-گۋ ەتكەن جۇرت قۇلاققا ۇرعان تاناداي تىنىش. كادىمگى مەڭىرەۋ تىنىشتىق.
مانا قايتىپ كەلگەندە كۇلجاميلا جەروشاق باسىندا ءالى ۇيىتىلمەگەن بورتە سەركەنىڭ باسىن كورىپ ەدى. كوزى جۇمىلماستان كوگىلدىرلەنىپ جالتىراپ جاتىر ەكەن. ءمۇيىزى ءالى قاعىلماپتى. تەمىر سوقانىڭ ارتىنداعى قوس بالاعى قۇساپ قايقايىپ تۇر. كوزىن جىبىر ەتكىزىپ، ءمۇيىزىن شايقاپ قالعانداي بولدى. «ويباي» دەپ ىرشىپ كەتكەن. ءۇيىتۋشى ايەل باستى ەسكى قاپپەن جابا قويعان. كۇلجاميلا كەتكەن سوڭ قاراعايداي ۇزىن مۇيىزدەن ۇستاپ، ۇيىتە باستاعان. وت قولىن كۇيدىرمەك تۇرعاي، ماڭايلاعان دا جوق. ادەتتە باس ۇيىتكەندە تىعاتىن ىستىك اعاش تا كەرەك بولمادى. كەيىن ءتۇبى بوساعان ءمۇيىزدى دە الۋ وڭاي بولدى.
جاڭا ەت اساعاندا بورتە سەركە تاپ سونداعىداي كوزىن جىبىر ەتكىزىپ، ءمۇيىزىن شايقاپ قالعانداي بولدى. سوناۋ تاڭەرتەڭ تارسىلداپ، اۋزىنا تىعىلعان جۇرەگى لوبلىپ كەتتى. ساۋساعىنىڭ ۇشىندا تۇرعان ەت تە جىبىر-جىبىر ەتىپ، جان ءبىتىپ كەلە جاتقانداي كورىندى. كوزىن تارس جۇمىپ وتىرىپ قالدى. ەت الاقانىنا ءتۇستى. جۇمىرىعى جۇمىلىپ بارادى. قولىنداعى ەتتىڭ سورپاسى ساۋساقتارىنىڭ اراسىنان شىپ-شىپ سىرتقا شىقتى. ءوز جانىن دا بىرەۋ وسىلاي ۋىستاپ، سىعىپ بارا جاتقان سياقتى. ماڭدايىنان دا شىپ-شىپ تەر شىقتى. وتىرعاندار تالىپ بارا جاتىر ما دەپ قالدى.
— بايبىشە، جۇرەگىڭىز قىسىپ وتىر ما؟ — دەدى ناشەكەڭ سالماقتى ۇنمەن.
— جەي بەرىڭدەر. انشەيىن. ۇيرەنشىكتى سىرقات قوي. ءوزىن-وزى قىستاپ كۇلجاميلا ارەڭ دەگەندە كوزىن اشتى.
قالقيىپ وتىر، ايتەۋىر. ءبىراق ەتتەن تاتىپ العان جوق، قولدان قولعا كوشكەن بورتە سەركەنىڭ باسىنا دا قاراي المادى. ماناعى جالتىراعان كوزدىڭ ورنى ۇڭىرەيىپ قاپتى. ءتىپتى ۇرەيلى. اناۋ ءوزىنىڭ ءتوسىن ءتۇرتىپ، الپىس تامىرىن يىتەتىن تۇمسىعى... وندا دا ەشبىر سيىق جوق. شەگىرتكەنىڭ مۇرتىنداي ەدىرەيگەن ۇشكىر ەكى سۇيەك قالىپتى، ونىڭ اراسىندا جىقپىل-جىقپىل كەڭسىرىك. بىرەۋ سوعان قورس ەتكىزىپ پىشاقتى سالىپ قالدى. كۇلجاميلا سەلك ەتە ءتۇستى.
جينالعان جۇرت سورپا ىشكەن سوڭ قايتساق دەگەندەي قوزتالاقتاي باستادى. ناشەكەڭ قولىن جايىپ باتا قىلدى. كۇلجاميلا دا قولىن سوزدى. ناشەكەڭ اۋزىن جىبىرلاتىپ ءالى وتىر، ءالى وتىر. الدەن ۋاقىتتا بارىپ «اللاحۋ اكبار» دەدى. جۇرت تا بەتىن سيپادى.
— دانەكەردى قۇدايىم امان كەلتىرىپ، دەگەنىڭە جەت! كۇلجاميلا ۇندەگەن جوق. «ويباي، ويباي-اي، بەلىم-اي» دەپ كەمپىر-شالدار ورنىنان تۇرىپ جاتتى. كۇلجاميلا جالعىز قالدى، توردە ءىلۋلى تۇرعان بالاسىنىڭ پورترەتىنە نازارى اۋدى. الگى بورتە سەركەنىڭ كوزىندەي دانەكەردىڭ كوزىنىڭ تۇسىنداعى اينەك تە جىلتىراپ كەتتى. جىبىر ەتە تۇسكەندەي بولدى. كۇلجاميلا شەگىنىپ قالىپ، ءالى جينالماعان تاپال ۇستەلدى سالدىر ەتكىزدى. دالادا اسىلعان قازانداردى، ىدىس-اياقتى جۋۋعا قالعان بىر-ەكى ايەلدەن باسقانىڭ ءبارى تاراعان سەكىلدى. اسىلجان ۇيگە كىرىپ، ۇستەلدىڭ ءۇستىن تازالاي باستادى. ەكەۋىندە دە ءۇن جوق. ەسىكتەن شىتا بەرىپ، اسىلجان «ويباي» دەپ بەلىن ۇستاي الدى.
— كىلتىلدەيتىندى شىعارىپ جۇرگەنى.
— كەمپىر بولعانسىڭ عوي!
— جاسىمىزعا جەتپەي قارتايدىق قوي. قۇداي تۋا كەمپىر بولۋعا جازعان سوڭ، امال بار ما!
«قۇداي! قۇداي! قۇلاعى جوق قۋ شۇناق، مەيىرى جوق سۇر شۇناق! كوز جاسىن دا كورمەيتىن، تىلەكتى دە بەرمەيتىن سەن ءبىر تۇرعان جىن شۇناق!».
كۇلجاميلا شۇبىرتا جونەلگەندە-اق اسىلجان وسىنى ايتاتىنىن بىلگەن-دى. كەيىنگى جىلدارى ناماز ورنىنا وقيتىنى وسى بولاتىن. اسىلجاننىڭ ءوزى دە ىشتەي كۇلجاميلانىڭ بۇل قارعىسىمەن كەلىسكەندەي. ءبىراق سىرتقا شىعارىپ ايتۋعا الدەنەدەن قورقادى.
اسىلجان ۇيگە قايتا كىرگەندە كۇلجاميلانىڭ ەسىنە مۇقاتاي ءتۇستى. تاپ وسى ەسىكتىڭ الدىندا «ايت، دۆا»، «ايت، دۆا» دەپ وز-وزىنەن ارلى-بەرلى جۇرگەن مۇقاتاي. مىڭ بولعىر، رەنجۋ دەگەندى بىلمەيتىن، اقجارقىن نەمە ەدى. دانەكەر اسكەرگە كەتەردە داۋىل بوپ كوتەرىلىپ، تۇلان تۇتقاندا ساباسىنا تۇسىرگەن سول بولاتىن. اسكەرگە بارماي جاتىپ، الاسۇرعانىنا كۇلگەن-دى. مۇقاتايدىڭ سول قىلىعى ەسىنە ءتۇسىپ تاتى دا مىرس ەتتى. توردە دانەكەر ەكەۋىنىڭ قاتار تۇرعان سۋرەتىنە قارادى. باياتى جايساڭ كۇيى... ال مىنا اسىلجان بەلىن ۇستايدى، «كىلت ەتپەسى بار ەدى» دەيدى. ۋاقىت بۇلاردى قارتايتىپ، جىگىتتەردى سول كۇيىندە قالدىرعانداي. مۇقاتاي ءالى ۋىزداي جاپ-جاس. اسىلجاننىڭ بەتىندە اندىز-اندىز ءاجىم. كەلبەتتىڭ دە ءوڭى ەسكىرىپ قالعان. «ەرتە ولگەندەر قارتايمايدى»، ءا!».
«ولگەن» دەگەن ءسوز وت بوپ باسىلدى جۇرەگىنە. كەۋدەسىن تاتى ۇستاي الدى. اسىلجان شوشىپ كەتتى.
— اپا! نەمەنە، ءبىر جەرىڭىز...
— ۇيرەنشىكتى سىرقات قوي.
— قيسايىپ جاتا تۇرساڭىزشى.
اسىلجان جاستىق اپەردى. كۇلجاميلا شىنتاقتاپ جاتتى.
— اسىلجان، — دەدى كۇلجاميلا ار-بەردەن سوڭ سالماقتى ۇنمەن، — سەن نەگە بوق جەپ ءجۇرسىڭ؟ شەشەڭنەن بالاڭدى نەگە المايسىڭ؟
مۇقاتاي مەن اسىلجان تۇڭعىش بالالارىن تۋىسىمەن اسىلجاننىڭ اكەسى — مۇقاننىڭ باۋىرىنا سالعان. اسىلجاندى ءقازىر ول تاتە دەيدى، تۋعان اپكەم دەپ بىلەدى. كۇلجاميلا بۇل جاعدايدى جاقسى بىلەتىن.
— ويباي-اۋ، ول مەنى شەشەم ەكەن دەمەيدى.
— وتتاپسىڭ! تۋعان شەشەدەن بالا ەشقايدا قاشپايدى. مۇقاتايدىڭ اتىن وشىرمە! سەن ەكەۋىڭ تۇرعاندا مۇقان شالدىڭ اتى وشپەيدى. ولمەگەن مۇقاننىڭ ۇرپاقسىز قالعانىنان، ولگەن مۇقاتايدىڭ ۇرپاقسىز قالعانى قيىن بولار! ال بالاڭدى!
مۇقاتاي ءولدى دەپ ەشكىم ءالى ايتا قويعان جوق ەدى. اسىلجان قالشيىپ قاتىپ قالدى.
— نەمەنەگە قالشياسىڭ؟ ولمەسە وسى ۋاقىتقا دەيىن اي قاراپ ءجۇر مە! قايدا؟ كەلەر جۇرت كەلىپ بولدى. كۇدەردى ۇزگەن دە جاقسى. شيقاندى مىڭ كۇن سىزداتقانشا، ءبىر كۇن جار دەمەي مە!
اسىلجان جىلارىن دا، جىلاماسىن دا بىلمەدى. كەش بولىپ قالسا كەرەك. ماڭىراعان مالدىڭ داۋسى ەستىلدى. موينى سالبىراپ ۇيىنە كەتىپ بارا جاتتى. ادەمى ورىلگەن ۇزىن بۇرىمى ارقاسىندا بىلعاق-بىلعاق ەتەدى... سىلاڭداپ جۇرەتىن-اق شاعى، بايعۇستىڭ...
ءالى جەروشاق باسىنان كەتپەي، ىدىس-اياقتى جۋىپ جۇرگەن جانار بولاتىن. كۇلجاميلا كەمپىردىڭ بۇگىنگى كۇيى وعان ءتىپتى ۇنامادى. وڭاشاسىن تاۋىپ تىلدەسكىسى كەلگەندەي. وسى ۇيگە كەلۋگە بۇرىن الدەنەدەن يمەنەتىن ەدى. كەيىنگى ۋاقىتتا ول يمەنۋ قالدى. ءجيى كەلىپ-كەتىپ جۇرەدى. ءبىراق كۇلجاميلا كەمپىر ەكەۋى كەپ تىلدەسپەيدى. ول دا وقتالىپ-وقتالىپ الدەنەنى سۇراعىسى كەلەدى دە، ءوزىن-وزى ۇستايتىن سەكىلدى. بۇل دا اكتارىپ تاستاعىسى كەلەدى دە، ايتا المايدى. سول ءبىر قۇپياعا ەكەۋى دە ەلجىرەيتىن، ءبىراق ەكەۋى دە ودان سەسكەنەتىن سياقتى. «قۇداي بىلگەندى اناسى دا ءبىلسىن دە» دەپ جانار وقتالىپ-وقتالىپ تۇرادى دا، باتا المايدى. بىلگەننەن نە پايدا. جانىن ارتىق جارالاعاننان باسقا نە تابادى. جاناردى كورگەن سايىن كۇلجاميلا ويلى جۇزبەن ۇزاق قارايدى دا ۇندەمەيدى. ەكەۋى ءجاي كاكىر-شۇكىردىڭ توڭىرەگىندە سويلەسەدى دە قويادى.
ءبىر كۇنى كۇلجاميلا توردە ءىلۋلى تۇرعان دانەكەردىڭ سۋرەتىنە ۇزاق قاراپ تۇرعان جاناردىڭ ۇستىنەن شىقتى. جانار ۇيالىپ قالدى.
— قارا، قارا. قاراعاننان باسقا نە قالدى. مەن دە قاراي-قاراي شارشادىم. ەكەۋمىزدى قاراي-قاراي قارتايسىن، ەكى كوزى ءتورت بولسىن دەپ جارالعان جان بولدى عوي ول.
«ەكەۋمىزدى» دەگەنگە جاناردىڭ ءىشى جىلىپ كەتكەن-دى. جاقىن تارتقانى دا. ودان ارتىق نە دەسىن. سونىمەن قوسا اياپ تا كەتتى. قارتايعاندا جالعىز قالۋ — قانداي قيىن. جاناردىڭ ءوز تاعدىرى دا وسى ادامعا ۇقساپ بارا جاتقان سياقتى. جەڭىس تە جالعىز عوي. ول دا ەرتەڭ اسكەرگە كەتىپ قالسا... شۇكىر، مىنە، ءۇشىنشى كلاسقا كوشتى. بالانىڭ ءقادىرىن بالالى بولعاندا بىلەرسىڭ. قانداي كەرەمەت ايتىلعان ءسوز. كۇلجاميلانىڭ جايىن وسى جەڭىس تۋعاننان بەرى تىپتەن ۇعا تۇسكەندەي. ەت-جۇرەگىڭ سۋىرىلىپ تۇرادى ەكەن عوي. سول قىمباتىڭ كوز الدىڭنان عايىپ بولسا... قۇداي-اۋ، ساقتاي گور، مىنا جەڭىس تە دانەكەردەي جالعىز ەكەن-اۋ. ول دا شەشەسىمەن قالعان، بۇل دا شەشەسىمەن قالدى. وسى ويلار كەلگەندە جاناردىڭ زارەسى كەتەتىن. كەلمەۋگە ايايدى، كەلۋگە قورقادى. ەكى وتتىڭ ورتاسى. «ونىڭ بەتى ءارى بولسىن، قۇداي-اۋ، ساقتاي گور» دەپ جالبارىنادى. جەڭىسى، جالعىزى ءۇشىن جالبارىنادى. سوناۋ ءبىر دانەكەرگە دەگەن سەزىمدى بالاعا دەگەن انالىق مەيىرىم باسىپ-باسىپ كەتەدى. كۇلجاميلانىڭ ساعىنىشىن، قايعىسىن جانار ءسويتىپ ۇققان-دى.
بىردە جەڭىستى وسى ۇيگە ەرتىپ كەلگىسى كەلىپ ەدى. ءبىراق جالعىز اتاۋلىنى جۇتىپ قوياتىن تابالدىرىق سەكىلدى كورىندى. ءوزى-اق كەلىپ-كەتىپ جۇرسە دە بولار. سول تابالدىرىقتان جەڭىسىن اتتاتىپ قايتەدى. ۋاقىت جاقسارىپ كەلەدى. جەڭىسىنىڭ تاعدىرى، مۇمكىن، باسقاشا قالىپتاسار. تىنىشتىق بولسا ەكەن. بويدا قايرات بار. بىرەۋدەن ىلگەرى، بىرەۋدەن كەيىن اسىرار، ايتەۋىر. سوناۋ تولەپتى جۇتقان قىس ەسىنە تۇسكەندە تۇلا بويى تىتىرەپ كەتەدى. مىقتاپ ساقتادى عوي. سول جولى ساقتاعان قۇداي نە بوپتى، ءالى دە ساقتار. مەن بايعۇستى جاسىمنان زارلاتقانىڭ دا جەتەر، بارىنە دە ريزامىن. ەندىگى بەرەر بار جاقسىلىعىڭدى وسى جەڭىسكە بەر. جاناردىڭ جاتپاي-تۇرماي جاراتۋشىدان تىلەيتىنى — وسى.
بۇل ويلار جەروشاق باسىندا تاعى دا قامالادى. كۇلجاميلا ءوز بالاسىمەن اۋرە، بۇل ءوز بالاسىمەن اۋرە. ءبىرى — ىشتە، ءبىرى — سىرتتا. ەكى انانى ەكى بالا تۋرالى باتپان ويلار عانا تۇتاستىرىپ تۇرعانداي. ايىرماشىلىعى — ءبىرىنىڭ ءۇمىتى ءولىپ، ءبىرىنىڭ ءۇمىتى ۇدەپ كەلە جاتقانىندا.
جانار كەشتىڭ باتقانىن دا بىلمەي قالىپتى.
— مەن كەتتىم ەي، ۇستانىڭ قاتىنى،— دەگەن اسىلجاننىڭ ءسوزى سەلك ەتكىزدى ونى.
— جولىڭ بولسىن، مەن دە ءقازىر قايتام.
اپىل-عۇپىل قولىن ءسۇرتىپ، ۇيگە كىردى. كۇلجاميلا شىنتاقتاپ سۇلق جاتىر ەكەن.
— اپكە، شام جاعايىن با، قاراڭعى عوي، — دەدى جانار.
— وشكەن شامدى قايتەسىڭ جاعىپ. ۇيىڭە بارىپ ءوز شامىڭدى جاق.
جانار كۇلجاميلانىڭ قارسىلىعىنا قاراماستان شام جاقتى.
— ال، اپكە، كەتتىم مەن.
— ەي، جانار، توقتاشى. مىنانى الگى بالاڭا بەرشى.
كۇلجاميلا ساندىقتىڭ ىشىنەن ءبىر دوربا اسىق الدى.
— ىشىندە دانەكەر ويناعان ساقا دا بار.
ەشكىلەر ماڭىراپ بورتە سەركەنى ىزدەدى. دالادا، بوساعا قاسىنا قويىلعان ەكى ءمۇيىزىن يىسكەپ، پىسقىرىپ-پىسقىرىپ قالدى. ساعال ەشكى جەر تارپىپ ەدىرەڭ قاقتى. ءبىر سۇمدىقتىڭ بولعانىن سەزگەندەي. ايتارعا ءتىلى جوق. قاسىنداعى شىبىشقا قارعىپ اسىلا بەرگەن قارا لاقتى مۇيىزىمەن قاعىپ جىبەردى. كۇلجاميلا ءبارىن بايقاپ تۇر. «ءولى ارىستاننان ءتىرى تىشقان ارتىق!». بورتە سەركەنىڭ بارىندا كوز سالمايدى ەكەن، مىنا لاقتىڭ قۇتىرۋىن. كەۋدەسىندە ورنى تولماس وپىق بارداي. ەرىنە باسىپ كەلە جاتقان بورتە ەلەستەدى كوزىنە. مىنە، مىنە، ومىراۋىنا كەپ تۇمسىعىن تىعادى. وز-وزىنەن كەۋدەسىن اشا بەردى. بورتە جوق. ونىڭ جىبىرلاعان جىلى تۇمسىعىنىڭ ورنىنا قوينىنا سۋىق جەل كىردى. بويى دا مۇزداپ بارا جاتتى. ونە بويىن بالبىراتىپ، ءبىر ءسات ماس قىلاتىن سەزىم ورنىنا سۇپ-سۋىق جىلان جىبىرلاپ جۇرگەندەي بولدى ۇستىندە. قورانىڭ اۋزىن جابا سالىپ، ۇيگە بارىپ جاتقىسى كەلدى. ەندى ەشكىم كەلمەسە ەكەن. وسىناۋ قاراڭعى قاپاس تۇندە شىن جالعىزدىقتىڭ نە ەكەنىن كورگىسى كەلگەندەي. اۋىق-اۋىق ۇيدە پىسقىرىپ جاتاتىن بورتە سەركە دە جوق قوي بۇگىن.
جانار كەتكەن سوڭ ىزا بوپ شامدى ءوشىرىپ تاستاعان. سيپالاپ كەلىپ توسەگىن تاپتى. كوزى ءىلىنىپ كەتكەن ەكەن، شىمىر-شىمىر ەتكىزىپ، قاپ-قارا قارا ۇيىق تارتىپ بارادى. قارمانار ءبىر تال بولساشى قاسىندا. كەڭىردەگىنە جەتتى، اياعىن قوزعاۋعا قورقادى. قوزعاسا ارى قاراي باتا تۇسەتىن سەكىلدى. ەندى ءبىر تولعانسا بولدى، ءبىتتى. كەڭىردەگىنەن قىسىپ تۇرىپ بىرەۋ لاقتىرىپ كەپ جىبەردى. قاراسا، قاراعايداي مۇيىزىمەن سۋىرىپ العان بورتە سەركە. موينىنان قۇشاقتاپ جىلاپ جىبەردى.
ءوز داۋسىنان ءوزى شوشىپ ويانسا، ءتۇسى ەكەن. بورتە سەركەنىڭ بۇگىن سويىلعانى ەسىنە ءتۇستى. وزەگى ورتەنىپ كەتتى. ايقاي ساپ جىبەردى. ماناتى بورتە سەركەنىڭ باقىرعانىنداي داۋسى اششى شىقتى. ونە بويى ورتەنىپ، ەتى كۇيىپ-جاندى. كورپەسىن لاقتىرىپ تاستاپ تۇرعىسى كەلىپ ەدى، بۋىندارى قالت-قالت ەتىپ قايتا قۇلادى. ەڭبەكتەپ بورتە سەركە كۇندە جاتاتىن جەرگە كەلدى. ەتبەتىنەن قۇلاي تاقىر جەردى قۇشتى. اعىل-تەگىل بولىپ جىلادى. كۇنى بويى بۋىپ جۇرگەن اششى سەزىم بۇلقىنىپ سىرتقا شىققانداي. بورتەنىڭ ورنىندا ءوزى جاتىر.
ءبارى، ءبارى كوز الدىنا كەلدى. دانەكەردى ءۇش اينالدىرىپ، قۇدايى مالىڭ دەپ اتاعانى. ورىنبايدىڭ كوك توبەتىنىڭ قاپقانى، سونداعى شولتاڭداپ جۇگىرگەنى، سول ءۇشىن ورىنبايمەن اراز بولعانى. قولىنان قانت، نان جەيتىنى. جىبىرلاعان ەرنى، جىپىڭداعان كوزى...
ودان سەركە بوپ ەسەيگەنى. قوي باستاپ وق بويى الدىندا جۇرەتىنى. قاراعايداي بوپ وسكەن ءمۇيىزى، جىلت-جىلت ەتكەن ءجۇنى، جۇپ-جۇمىر بولعان جونى...
ورىنباي ادامنان ەستى عىپ ايتۋشى ەدى-اۋ مۇنىڭ جىرىن. قاسقىر شاپقانداعى قايراتىن. قۇلاعىندا ءالى سول سوزدەر:
— وي-پوي، جانۋارىم-اي، ءمۇيىزىن توسەپ تۇرىپ الدى دەيسىڭ. ءبىر ۋاقىتتا شەگىنىپ كەلىپ پەرىپ جىبەرىپ ەدى... قاڭق ەتە قالدى.
كۇلجاميلاعا ۇيگە قاپتاپ قاسقىر كەلە جاتقانداي بولدى. كولدەنەڭ تۇرعان بورتەنى قورعاعىسى كەلدى.
— قايدا، قايدا؟ قامشى قايدا؟
توردە ءىلۋلى تۇراتىن اق قامشىنى ىزدەدى. قابىرعاعا قولى ءتيدى. جوق. اكىم ويىنا ءتۇستى. سوعان بەرگەن ەكەن عوي. دانەكەردەن ەشقانداي بەلگى قالماپتى-اۋ...
— اكىم، اكىم! اكەلشى بەرى!
— و نە، بايبىشە؟ شام نەگە جوق؟
ۇيگە ناشەكەڭ كەلدى. سيپالاپ ءجۇرىپ شام جاقتى. اۋىز ۇيدە تاقىر جەردە جاتقان كۇلجاميلانى كوردى. شاشى جايىلىپ كەتكەن. ابدەن شارشاپ جىلاعان. قارا جەردى قاپسىرا قۇشاقتاپ العان. بورتە سەركەنىڭ جاتاتىن جەرى. قولتىعىنان سۇيەپ ءتۇپ ۇيگە توسەگىنە اكەلدى. ورتادا الاسا ۇستەل، ونىڭ ۇستىندە ءبىر كەسە، ءبىر پىشاق جانە بورتە سەركەنىڭ مۇجىلعان باسى تۇر ەكەن. ناشەكەڭ ونى تەرەزە الدىنا قويدى دا، ەسكى ورامالمەن جابا سالدى. ءبىر سويقاننىڭ بولارىن مانا كۇندىز-اق سەزگەن-دى. ءتۇسى بۇزىلىپ، قايتا-قايتا قانى قاشا بەرىپ ەدى. اۋزىنا ءبىر ءتۇيىر ەت تە سالماعانىن كورگەن. بالادان قالعان جالعىز بەلگى، ەڭ سوڭعى ۇمىت-ىلگىشەگى بۇل سەركەدەن دە ايرىلعانىنا كۇيزەلىپ وتىرعانىن ءىشى سەزگەن ەدى. ىڭىردە ادەيى سوققان-دى، قۇلازىپ، جىلاپ وتىرعان جوق پا ەكەن؟ تاپ سولاي بولىپ شىقتى.
كۇلجاميلا ۇزاق ءۇنسىز جاتتى.
— ناشەكە! نەگە كەلدىڭ؟ ولىمىمە بوگەت بولدىڭ عوي.
— تەك! ولاي دەمەڭىز، بايبىشە! ءدام تاۋسىلماي ولمەك جوق.
— دانەكەر امان كەلىپ...
كۇلجاميلا ناشەكەڭنىڭ ءسوزىن ءبولىپ جىبەردى.
— ايتپا، ايتپا ونى! الداماڭدار مەنى. قولىڭنان كەلسە، اق ءولىمدى اكەل ماعان. قۇدايدان ەمەس، سەنەن سۇرايمىن. قۇداي مەنىمەن ەگەسىپ العان. ءولىمىن دە قيعىسى كەلمەيدى.
ناشەكەڭ بۇل دۇنيەدەن كۇدەر ءۇزىپ، اشىنعان ادامدى كوردى. الداندىرماق بولدى، انانى ايتتى، مىنانى ايتتى. كولحوزداردىڭ ىرىلەنىپ جاتقانىن ايتتى. «بۇل ارادان كوشەتىن بولدىق» دەدى. «جاڭا قونىستا الدىمەن اسكەر سەمياسىنا، سونىڭ ىشىندە ساعان ادەمىلەپ ءۇي سالامىز. وي-حوي، مىناداي توقال تام ەمەس، توبەسى شيفرلى، تەرەزەسى ۇلكەن، الدىندا شىنى بولمەسى بولادى».
— قاي مەزگىل؟ — دەدى كۇلجاميلا جاڭاعى اڭگىمەدە شارۋاسى بولماي.
— ەلدىڭ الدى ەندى جاتا باستادى.
— تاڭ اتىپ قالعان ەكەن دەسەم... قوي، تىنىعالىق. شارشاپ قاپپىن. مەنىڭ ءقايبىر ۇستاماي جۇرگەن قويانشىعىم. ناشەكە، الاڭ بولماڭىز. راحمەت. كىرشىكسىز پەيىلىڭىزگە ءارقاشان ريزامىن. قۇداي سەنى جىلاتپاسىن. ۇيىڭىزگە بارىپ دەمالىڭىز.
بۇل سوزدەردەن ناشەكەڭ «ە، ساباسىنا ءتۇستى» دەپ ويلادى. تىنىش ۇيقى تىلەپ، شىعىپ كەتتى.
ناشەكەڭ كەتىسىمەن جۇرەگى قايتادان تارسىلداپ سوعا باستادى. كەۋدەسىن تاعى دا ۇرەي كەۋلەدى. ۇيدە جانىپ تۇرعان شام عانا ەس. قابىرعالار قوزعالىپ كوشىپ بارا جاتقانداي بولدى. بىرەسە بىر-بىرىنە جاقىندايدى. مىنە، ەندى-ەندى قىسىپ قالادى. ۋىقتار شاتىر-شاتىر ەتكەندەي بولدى. كۇلجاميلا سۇرىنە-جىعىلا ورنىنان تۇردى. بورتە سەركە دە قىسىلعاندىقتان، اۋىز ۇيدە باقىرعانداي بولدى. جانۋاردى دالاعا شىعارىپ جىبەرمەكشى. ناشەكەڭدى شاقىرىپ، جولدان قايتارماسا بولاتىن ەمەس.
اياعىندا قوڭىلتاياق كيگەن كەبىسى. يىعىنا شاپانىن جەلبەگەي جامىلا سالدى. قالت-قالت ەتىپ ەسىك جاققا ارەڭ كەلە جاتىر. اۋىز ۇيگە شامنىڭ جارىعى ءۇزىلىپ قانا ءتۇسىپ تۇر. سىرتقى ەسىكتى اشتى. كۇزدىڭ سالقىن جەلى شاپانىن جەلبىر ەتكىزدى. بورتە سەركە شالعايىنان مۇيىزىمەن ءىلىپ قالعانداي بولدى. جالت قارادى، قاراڭداپ بىردەڭەلەر جۇگىرىپ ءوتتى. كوزىن ءسۇرتىپ تاعى قارادى، ەندى ەشتەڭە كورىنبەيدى. بۇل بۇكشەڭدەپ شىققانشا، ناشەكەڭ دە ۇزاپ كەتسە كەرەك. كورىنبەدى. اي بۇلتقا ءبىر تىعىلىپ، ءبىر شىعىپ تۇر ەكەن. ونىڭ ءجۇرىسى دە ءوزىنىڭ جۇرەگىنىڭ سوعىسىنداي شاپشاڭ. بۇلتقا اسىعىپ كىرەدى، اسىعىپ قايتا شىعادى. شىققان كەزدە توڭىرەك جاپ-جارىق.
قورانىڭ توبەسىنە كوزى ءتۇستى. جالتىراپ بىردەڭە جاتىر. بورتە سەركەنىڭ تەرىسى. كوزىن باسا قالدى. ۇيگە تۇرا قاشقىسى كەلدى. جالما-جان بۇرىلىپ ەدى، ەكى بوساعاعا كەزەك سوعىلدى. بىرەۋ كەڭىردەگىنەن الىپ ءتۇيىپ-تۇيىپ جىبەرگەندەي بولدى. ساسقاندا ادامنىڭ ءوز اياعى وزىنە بوگەت ەكەن عوي. ونىڭ ۇستىنە ءبىر كەبىسى ءتۇسىپ قالدى. ونى ىزدەۋگە مۇرشاسى جوق، اپىل-عۇپىل ۇيگە كىردى. بوساعادا تۇرعان بورتە سەركەنىڭ مۇيىزىنە ءسۇرىندى. ۇشىنا قولى ءتيىپ ەدى، شوشىپ كەتتى. سالدىر ەتىپ ءمۇيىز جەرگە قۇلادى. ساسقالاقتاپ شام تۇرعان بولمەگە قاشتى. قابىرعاعا سۇيەنىپ ارەڭ كەلەدى. تىزەلەرى ءدىر-دىر ەتىپ، بىرەسە سۋىق قابىرعاعا سوعىلادى، بىرەسە شاپانىنا ورالادى. قولىمەن سيپاپ جىلجىعان سايىن، قابىرعالار كوردەي كورىنەدى. ءوز دەنەسى ءوز ۇيىنەن شوشىپ تۇر.
جىلجي-جىلجي تەرەزە الدىنا كەلدى. ناشەكەڭ جوندەپ قوندىرماعان با، شامنىڭ ءپوزىرى قارايىپ بارادى ەكەن. سوناۋ ۇشىنان باستالعان كۇيە تۇبىنە قاراي ۇلعايا ءتۇسىپتى. ءوز كوڭىلى دە تاپ سونداي قارايىپ بارا جاتقان سەكىلدى. وتى وشەر ءۇيدىڭ سونەر شامىنا ۇقسايدى. بورتە سەركە كەيدە وسىلاي شام جانىپ تۇرعاندا كۇيىس قايىرىپ جارىقتان كوز الماي جاتۋشى ەدى. اۋىر ءمۇيىزدى باسىن شايقاعاندا سالالى ساقالى جالت-جالت ەتىپ تەربەلەتىن. دانەكەردىڭ كىشكەنە كەزىندە بەسىگىنىڭ باسىندا ءبىر شوق ۇكى بولاتىن. بورتە سەركەنىڭ ساقالى سونى ەسكە تۇسىرەتىن. تەربەگەندە شايقالاتىن سول ءبىر شوق ۇكىدەي، كۇيسەگەندە بۇل دا ادەمى، اقىرىن عانا قوزعالادى.
شام قارايىپ بارادى، بورتە سەركە دە كۇيىسىن توقتاتىپ كوزىن جۇمدى. اقشىلدانىپ اۋىز ۇيدە بولمەنىڭ تەڭ جارتىسىن الىپ جاتىر. تىزەلەرى سىرتىلداپ تۇرايىن دەدى مە قالاي، ارت جاتى دوڭكيىپ كوتەرىلگەندەي بولدى. ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىندا تۇراتىنى بولاتىن. زور سىندىرعىسى كەلگەنى ول. كۇلجاميلا وزىنە ۇيرەنشىكتى تايپاق شوڭكەنى استىنا قوياتىن. توسىپ العان بالاداي ءزارىن دالاعا توگىپ كەپ جاتاتىن. بۇعان بورتە سەركە دە ۇيرەنگەن، كۇلجاميلا دا ۇيرەنگەن. سول مەزگىل بولىپ قالعان با، تۇرايىن دەدى عوي. كۇلجاميلا بۇرىلا بەرىپ ەدى، قولى تەرەزە الدىندا تۇرعان ورامالعا ءتيدى. ورامال سىرعىپ جەرگە ءتۇستى. كوز الدىندا كۇندىز مۇجىلعان باس. بورتە سەركەنىڭ باسى. سويىلعانى، ەت بولعانى ەسىنە ءتۇستى.
شوشيمىن دەپ قۇلاپ قالدى. ەكى كوزى تەرەزەدە. قارايىپ بارا جاتقان شام سونسە ەكەن، كورمەسە ەكەن ەشتەڭە. قاساقانا ءۇيدىڭ ءىشى جارىق بولا ءتۇستى. كەڭسىرىگى الىنىپ، ەكى كوزى ويىلىپ، الدى دا، ارتى دا ۇڭىرەيگەن باس زارەسىن الدى. بورتە سەركەنىڭ ەندى قايتىپ ورالماسىنا كوزى جەتكەندەي. كوڭىلى قۇلازىپ كەتتى. نەگە سويعىزدى، ءبۇيتىپ نەگە ازاپقا سالدى؟ ارتىندا قالعانى-اق جاقسى ەدى عوي. ءوزى ولگەنشە ەس ەدى، دانەكەردىڭ ءوزى بولماسا دا كوزى ەدى!
بورتەنى قولىنان سويعىزىپ، دانەكەردى دە قولىنان باۋىزداتقانداي بولدى. الگى ۇڭىرەيگەن باستان قورقىپ ءتورت تاعانداپ توسەگىنە قاشىپ كەلەدى. تارس بۇركەنىپ باسىن جاۋىپ الدى. قاراڭعىدا جاتسا دا ەكى كوزىن جۇمىپ العان. پالە، ۇرەي اتاۋلىنى قاپتاتاتىن سول كوزى سەكىلدى.
شارشاعانى ما، ۇيقى ما، مەڭ-زەڭ ايتەۋىر. دەنەسى اينالا تۇگەل ينە شانشىپ قويعانداي تىز-تىز ەتەدى. شەكە تامىرلارىنىڭ سوعىسى ات شاپقانداي ەستىلەدى. ءقازىر تارس ەتىپ جارىلىپ كەتەتىندەي. باسىن ماڭگىرتىپ اكەتىپ بارادى. ءوڭى ەكەنىن، ءتۇسى ەكەنىن بىلمەيدى.
ەكى قولى ارتىنا بايلاۋلى، مەكتەپ ۇيىندە الاسۇرعان ەردەن جاتىر. بالالار تەرەزەدەن قاراپ ساق-ساق كۇلەدى. ولاردى قۋىپ جىبەرمەككە جەتىپ باردى. قاراسا، بايلاۋلى جاتقان — دانەكەر. بەتىن كورسەتپەي تەرىس قاراپ بۇعا بەردى. تەرەزەنى پەرىپ جىبەرىپ، قارعىپ ىشىنە ءتۇستى. ار جاعىندا ومىراۋى تولعان وردەن، اقسيا كۇلىپ ەردەن شىقتى. «اپا، ايىبىمدى وتەدىم. ءتىپتى وردەن دە تاقتىم» دەپ كوكىرەگىن سوعادى.
— دانەكەر قايدا؟
— انە، انە بۇعىنىپ تۇر. ءسىز قايتەر ەكەن دەيدى.
تولەش ەكەۋى اقساڭداپ شىعا كەلدى. ارتتارىندا ارسىلداعان كوك شۇناق يتتەر. تاياقتارىن سەرمەلەپ ەكەۋى دە جانتالاسىپ جاتىر. تولەش قۇتىلىپ كەتتى، دانەكەر يتتەردىڭ استىندا قالدى. سويىل الىپ تۇرا ۇمتىلدى، يتتەر توز-توز بوپ قاشتى. بالاسىن باس سالدى، جىم-جىلاس جوق. ورنىندا بورتە سەركەنىڭ جاڭاعى مۇجىلعان باسى جاتىر. ۇلكەيىپ بارادى، ۇلكەيىپ بارادى، الگى باس ءداۋ جارتاستاي بولدى. استى ۇرەيلى ۇڭگىر. قاپ-قاراڭعى. ار جاعىندا ايۋ بارداي جاقىنداۋعا قورقادى. تۇبىنەن ءبىر جارىق كورىندى. ايۋدىڭ جالتىراعان كوزى سياقتى. سامالاداي شام جاندى. اسىنعان مىلتىقتارى بار، قول ۇستاسىپ كەلبەت پەن دانەكەر شىقتى. اياقتارىنىڭ ۇشىنا دەيىن سۇيرەتىلگەن شينەلدەرى سۋداي جاڭا. باستارىندا سالپاڭ قۇلاق شوشاق قالپاق. اۋىلعا اسكەردەن كەلىپ جاتقاندارداي ەمەس، بۇلاردىڭ كيىمى بولەك، قول-اياعى ءبۇتىن.
— كۇنىم، زارىقتىرعان جارىعىم!
قۇشاعىن جايا ۇمتىلدى. كەلبەت الدىنا بورتە سەركەنىڭ تەرىسىن توسەپ جىبەرىپ ەدى، تايىپ قۇلاپ قالدى. تاعى دا جىم-جىلاس، دانەكەر جوق. الگى تەرى مۇحيت بوپ كەتتى. سول مۇحيت جۇتتى ما، جوق، ايتەۋىر... كەلبەت جاعادا تۇرىپ ساق-ساق كۇلەدى. دانەكەر ارتىندا تىعىلىپ تۇر. شەشەسىنىڭ تۇنشىققانىنا ول دا ءماز.
— انەۋكۇنگى ولەڭىڭىزدى ايتىڭىز. سوندا مىنا سۋ تارتىلادى. بالاڭىزعا جەتەسىز.
اۋزىنا تۇسسەشى. «وي، سىعىر، قۇداي-اي. سەن ءقايبىر ماعان بولىسقانسىڭ. ءتىلىمنىڭ ۇشىندا تۇرعانىن قاراشى. جىبەرشى، بايلاماشى ءتىلىمدى!».
كورپەسىن جۇلىپ السا، قان سورپا بوپ تەرلەگەن ەكەن. شامنىڭ ءبىر ءبۇيىرى ءالى قارايماپتى. سونىڭ وزىنەن ءۇيدىڭ ءىشى الاكولەڭكە جارىق. تىزەسى دىرىلدەپ ورنىنان تۇردى. «كوردىم عوي، جارىعىمدى. ايدىن مۇحيت ارامىزداعى ۇزاق جىلدار عوي. اۋىلعا كەلگەن كەلبەتتىڭ قاسىندا ءجۇر. ا، قۇداي! ءتىل-اۋزىمنان تاپقان ەكەم. كەلەدى ەكەن، ءتىپتى قاسىنا كەلدىم. كەشىر، اللا، ەسى كەتكەن پەندەڭدى. مىڭ دا ءبىر قۇلدىق وزىڭە». وز-وزىنەن سويلەپ ءجۇر، سويلەپ ءجۇر. ساندىعىن اشىپ، ۇستىنە تازا كويلەك كيدى. كامزولىن، جاڭا بايپاعىن كيدى. كۇندىگىن تارتۋعا كوپ ۋاقىت كەتتى. ساۋساقتارى دىرىلدەپ، يكەمگە ارەڭ كونەدى. شاپانىن كيىپ بەلىن بۋدى. دانەكەردىڭ سۋرەتىنىڭ جانىندا ءىلۋلى تۇراتىن ايناعا الاكولەڭكەدە كوزى ءتۇستى. ءجۇزى نۇرلانعانداي سەكىلدى. اينانىڭ قاسىندا سۋرەت. ءوزىنىڭ دانەكەرى. جار دەگەندەگى جالعىزى. كۇندەي كۇلىپ تۇر انشەيىن. جاڭاعى تۇسىندەگى ءتۇرى دە تاپ وسىنداي. قولىن سوزا بەرەدى.
— جارىعىم، جالعىزىم! زارىقتىرعان قۇلىنىم! ءوزىڭسىڭ عوي، ءوزىڭسىڭ عوي، كۇنىم!
پورترەتتى الىپ باۋىرىنا باستى. ءشوپ-شوپ ەتكىزىپ ءسۇيدى. ءوز ەرنىنىڭ قىزۋى ما، سۋرەت بەتىندەگى سۋىق اينەك بالاسىنىڭ ىپ-ىستىق بەتىندەي بوپ ءتيدى اۋزىنا.
— اپا، ءسۇيىنشى! بورتە سەركەنى سويدىڭ، دانەكەرىڭ كەلدى! ءسۇيىنشى! ءسۇيىنشى!
سوعىس بىتكەن كۇنى دالبالاقتاپ شاۋىپ كەلگەن اسقاربايدىڭ ءوزى. استىندا اۋىزدىعىمەن الىسقان قوڭىر توبەل.
— ال، ءسۇيىنشىڭدى، جارىعىم. مۇنى بىلگەندە بورتەنى باياعىدا-اق سوياتىن ەدىم عوي.
ەسىككە قاراي انتالاپ كەلەدى. ويتكەنى، اسقاربايدىڭ داۋسى سول جاقتان شىقتى. باۋىرىنداعى دانەكەردىڭ كوزىنە كوزى ءتۇستى. بۋىنى قۇرىپ بارادى. ويپىرماي، ءبىر سۇيۋگە دە ءالىم كەلمەي مە دەپ قورقادى. قازاندىققا سۇيەنە كەلىپ شوكەسىنەن وتىردى. دانەكەردىڭ كۇلىم قاققان كوزى، قىر مۇرىنى، تىپ-تىك ەكى يىعى... ءوز بالاسى، ەزىنىڭ وزەگىن ورتەگەن دانەكەرى. كوكتەگى كۇنى، اسپانداعى ايى. بۇكىل ءومىرى، تىرشىلىگى! ەمىرەنە سۇيگىسى كەپ قۇشاعىن جايدى...
— سوزىمدە تۇردىم. ءبىر كورسەت دەپ ەم عوي. كوردىم! ەندى الساڭ، اللا، ريزامىن.
ومىراۋىن اشىپ، كەۋدەسىنە بالاسىن قىسا ءتۇستى.
ساعىنىشتان، زارىققاننان ەسى اۋىپ كەتكەندەي بولدى...
...مال ورىسكە شىعار ۋاقىت بولسا دا كۇلجاميلانىڭ ءۇي جاعى تىم-تىرىس. ەسىك الدىندا ەشكىلەر كورىنبەيدى. ناشەكەڭنىڭ جۇرەگى زۋ ەتە قالدى. امان بولسا جارادى. كەشە وتە ءبىر قيىن حالدە كورگەن سياقتى ەدى.
ەشكىلەر قورانىڭ ەسىگىن سىندىرارداي تىپىرشىپ تۇر ەكەن. اشىپ قالعاندا ءبىرىن-بىرى كيمەلەپ توپىرلاي شىقتى. جاپاتارماعاي شۋىلداپ، ماڭىراپ قويا بەردى. ناشەكەڭنىڭ قۇلاعى تۇنىپ كەتتى.
اۋىز ءۇيدىڭ ەسىگى شالقاسىنان اشىق. الدىندا سىڭار كەبىس جاتىر. كەبىس جاتقان جەرگە كەلگەندە ناشەكەڭنىڭ كوزى قورا توبەسىندەگى بورتە سەركەنىڭ تەرىسىنە ءتۇستى. سيىردىڭ تەرىسىندەي ۇلكەن ەكەن ءوزى. جەل قاعىپ، كۇن ءتيىپ، بەتى قابىرشاقتانعان.
«التىن اپام! مەنەن حابار ءۇزىلىپ، ەكى كوزىڭ ءتورت بولىپ جۇرگەن شىعار. امانمىن، ءتىرىمىن. الدىمەن ايتارىم وسى. بۇل سوعىس كىمدى ايىرمادى، كىمدى جىلاتپادى، شىدا! تۇتقىندا بولدىم، ودان قاشىپ شىقتىم. ءقازىر پارتيزان بوپ ءجۇرمىن. تۇتقىندا، جاۋ تىلىندا تالاي سۇمدىقتى كوردىك. اق شاشىنان سۇيرەپ، انالاردى ازاپتاعان ەڭ جيىركەنىشتى جاۋىزدىق ەكەن. سونداي جاۋدىڭ سوڭعى سولداتىنا دەيىن قۇرتقىڭ كەلەدى. حابارسىز جۇرسەم دە، قاراپ جۇرگەم جوق، كەۋدەمدە قايناعان كەك.
بۇل حاتىمدى الارىڭا دا كوزىم جەتپەيدى. ءوزىمىزدىڭ ەلمەن قاتىناس وتە قيىن. دەگەنمەن «ءۇمىتسىز شايتان عانا» دەمەكشى، ءبىر قيسىنى كەلىپ، جىبەرىپ قالام با دەپ جازىپ وتىرمىن. قايراتتى ەدىڭ عوي، قاجىما، شىدا! اماندىق بولسا، ءالى-اق كورىسەرمىز، اپا!
جان انام، التىن انام، اياۋلى انام،
توزاقتىڭ وتىندا ءجۇر تۋعان بالاڭ.
ءبارى دە ءبىر كۇنگىدەي بولماس ەدى،
ءوزىڭدى وتباسىنان كورسەم امان!».
مىنە، دانەكەردىڭ اماناتى دەگەنىم — وسى.
كەلبەت سولقىلداپ جىلاپ تۇرعان جۇرتقا قارادى...
جانار دا جىلاپ تۇر ەكەن. ءوڭى ەسكى تارتىپ، موسقالدانىپ قالىپتى. ءبىر كەزدە ول داۋىس سالدى. سەگىز-توعىز جاسار بالاسى شەشەسىن اياپ جاۋتاڭ قاعادى. اۋماعان دانەكەر. سويىپ قاپتاپ قويعانداي. كەلبەت ءوز كوزىنە ءوزى سەنبەدى. اقجارقىن، ادەمى كەلىنشەك ەدى. دانەكەردىڭ وعان قىزىققانىن ەشقايسىسى ايىپ سانامايتىن. مىنا تاعدىردى قارا. ءوزى دە كوز جاسىنا يە بولا المادى. كەلبەت جىلاعان سوڭ جۇرت ودان ءارى ەلجىرەدى.
كۇلجاميلانىڭ سۇيەگىن سالعان اربا جىلجي بەرگەندە كەلبەت:
— توقتاي تۇرىڭدارشى! — دەدى.
ماناعى سارعىش تارتقان حاتتى ءتورت بۇكتەپ، اربا ۇستىندە اق كيىزگە وراۋلى جاتقان انانىڭ باسىنىڭ استىنا قويدى.
باسىندا جازعان حاتى، قاسىندا دانەكەرىنىڭ جانسىز سۋرەتى... اۋىل بولىپ اياۋلى انانى اقىرعى ساپارعا شىعارىپ سالدى...
ەپيلوگ
ناشەكەڭ ەرتە تۇرىپتى. ءوزى جاتقان توسەكتى بۇكتەپ، جيىپ قويىپتى. جۋىنىپ-شايىنىپ العانعا ۇقسايدى. بۇگىن قايتپاقشى. الماتىعا دارىگەرگە كوزىن قاراتۋعا كەلگەن ەكەن. قولىمنان كەلگەن جاردەمىمدى كورسەتكەم. كوزىلدىرىگىن كيىپ، گازەت قاراپ وتىر ەكەن. اپپاق قۋداي شال. گازەت. توسىن، ءبىراق جان تەبىرەنتەرلىك كورىنىس! فوتواپپارات بولسا، قولما-قول ءتۇسىرىپ-اق الاتىن. وتە سيرەك كەزدەسەتىن ەتيۋد شىعار ەدى. «قۇمارلىق» دەپ پە، «الەم تامىرى نە دەپ سوعادى» دەپ پە، ايتەۋىر قالاۋىڭشا اتاۋعا بولادى. اپپارات بولماسا دا، جۇرەگىممەن ءتۇسىرىپ الدىم. وسى كىسىنى، وسىناۋ شۇيكەدەي شالدىڭ اڭگىمەسىن كەشە جۇرەگىممەن، اسا ءبىر ىستىق ىقىلاسپەن تىڭدادىم.
مەنى كورىسىمەن تىم تۇقىرىپ كەتكەن اپپاق باسىن كوتەرىپ الدى.
— قۇر كەۋدە، ايتەۋىر. باياعىدا ساۋاتسىزدىق جويعان كەزدە قارا تانىپ قالعانىمىز بار. ەسكىشە ءبىراز وقىپ ەم. سونىمنىڭ پايداسى ءتيدى. تەز حات تانىپ كەتتىم. سوعىس كەزىندە ونىم اجەپتاۋىر اجەتكە جارادى. قويما ۇستادىق، زاۆحوز بولدىق، بريگادير... ايتەۋىر، قارايىپ جۇردىك قوي. ءقازىر كوز ءجوندى كورمەيدى، ناشار. مىنانىڭ ءبارى بۇلدىراپ تۇتاسىپ كەتەدى.
ناشەكەڭ قولىمەن گازەتتى كورسەتتى.
«ايتەۋىر، قارايىپ جۇردىك قوي». جوق، بارىمەن كەلىسسەم دە، بۇل سوزىمەن كەلىسە المايمىن. ول — سول ءبىر قيىن كەزدىڭ ءىرى تۇلعاسى، سۇڭعىلا شەجىرەسى. سونشاما جىلدان سوڭ قانداي ءدام ايداپ كەلدى ەكەن ءبىزدىڭ ۇيگە؟ تالاي جىل اشىلماي جاتقان اسا ءبىر اسىل كىتاپتى وقىعانداي بولدىم-اۋ. ناشەكەڭ ايتپاقشى. بىرگە ەرە كەتكىم كەلدى. بالالىقتىڭ وسىناۋ اسىل دا اۋىر جىلدارى وتكەن جەردى ءار بۇتاسىنا دەيىن تۇگەلدەپ قايتا كورسەم... ول بۇتالار شيرەك عاسىر بويى جاڭارىپ، شيرەك عاسىر بويى قايتا جاسارىپ وسسە دە، مىناۋ مەنىڭ كوڭىلىم سەكىلدى سول ءبىر جىلداردى ۇمىتا قويماعان بولار. شيرەك عاسىر نەشە مارتەبە شەشەك اتسا دا، قىردىڭ قىرمىزى گ ۇلى سوناۋ ءبىر سوعىس بىتكەن جىلداعىداي ءالى ادەمى ىرعالىپ تۇرعان شىعار. قىر كورىپ، گۇل كەرىپ ءجۇرىپ، سول ءبىر جىلعى اسەم توسكەيدى ءالى كەزدەستىرە العام جوق. مۇمكىن، ول كوڭىلدەن شىعار. بالا كوڭىل بولسا دا سول سۋرەتتى ۇمىتپاستاي ەستە قالدىرعان ەكەن. ەرەكشە بولاتىنى سوندىقتان شىعار.
ناشەكەڭمەن بىرگە بارىپ سول توسكەيدى، سول جەرلەردى قايتا ارالاسام. بۇل كىسىدەي كىم ايتا الادى، بۇل كىسى ەندى قانشا جاسايدى؟! وي، قانشاما ۋاقىتتى بوس وتكىزىپ العام! ناشەكەڭنىڭ كەشەگى قيسساسىن بۇدان بىرنەشە جىل بۇرىن ايتقىزسامشى. ءيا، قيسسا دەپ قاتەلەسىپ وتىرعام جوق. قيسسا تىڭداعانداي ءسۇيسىنىپ، قيسسا ەستىگەندەي تەبىرەنىپ وتىردىم. ءومىردىڭ ول ءبىر شاعى ۇرپاققا ءالى-اق قيسساداي بولادى. جوق، كەش ايتقىزدىم دەپ وكىنبەيمىن. كەتەيىن بىرگە، كورەيىن تاعى كوزىممەن. ناشەكەڭدەي شەجىرە ەندى كەزدەسە مە، جوق پا؟! جۇمىستا ەكەنىمدى دە ۇمىتتىم. كەتتىم ەرىپ ناشەكەڭمەن. «كوڭىل جۇيرىك پە، كوك دونەن جۇيرىك پە؟». اۋىلدا ءجۇرمىن.
ارينە، بۇگىنگى اۋىل — باسقا. كەشەگى توقال تامداردىڭ ءبىرى دە جوق. سۋ تاپشىلىعى «العاباستى» اقىرى كوكيىرىمنىڭ قوينىنا قاراي اكەپ تىعىپتى. توبەسى شيفرلى شاعالاداي اپپاق ۇيلەر. بۇرىنعى مەكتەپ، بۇرىنعى كەڭسە ەمەس. ولاردىڭ ءبارى كوپ قاتارلى بولىپ كەتكەن. سامالاداي ەلەكتر شامدارى، ساڭعىرلاعان راديو. اۋىل بەينەسى، ادام بەينەسى وزگەرىپ كەتكەن. جەڭىس اتتى جىگىتتەر نە دەگەن كوپ.
ناشەكەڭ ءوز ۇيىنە تارت دەدى. مانا ستانسيادان الدىمىزدان شىققان مۇقاجان ماشيناسىن شەتكى ۇيگە بۇردى. سوناۋ جىلعى ون بەس جاسار مۇقاجان. وقۋ ءبىتىرىپ، ءمۇعالىم بوپتى. بىلتىردان بەرى سوۆحوز جەرگىلىكتى كوميتەتتى باسقارۋدى تاپسىرىپتى. مىنا جەڭىل ماشينا وزىنىكى. ناشەكەڭ قوياردا-قويماي العىزىپتى. مانا ول كىسى ارت جاقتا قالعىپ وتىر ەدى. مۇقاجان ەكەۋمىز سويلەسىپ كەلەمىز. ويعا كەتەم. بۇل ءومىر قىزىق ءوزى. سوناۋ جىلدارى كولحوزدىڭ ءبىر جاعىن ەڭسەرىپ اكەسى جۇرسە، بۇگىن سوۆحوزدىڭ ءبىر جاعىن ەڭسەرىپ بالاسى ءجۇر...
مەنىڭ الدىمدا ءوزىمنىڭ بالام نۇرتاس وتىر. اۋىلدى كورسىن دەپ ادەيى ەرتىپ كەلەم. ونىڭ ويىندا تۇك جوق. ستانسيادان شىعىسىمەن باستالعان شاعىل-شاعىل قۇمدارعا تاڭىرقاي قارايدى. وعان ءبارى تاڭ. قۇم دا تاڭ، جولدى كەسىپ وتكەن كەسىرتكە دە تاڭ. اندا-ساندا اسپاننان سورعالاعان قۇس تا تاڭ. «اناۋ قانداي قۇس؟» دەپ سۇرايدى. دالاداعىنىڭ ءبارى تاڭ بۇعان. قالادا وسكەن بالا عوي...
— انە، تۇيە، تۇيە، — دەپ ايقاي سالدى.
ناشەكەڭ ونىڭ داۋسىنان ويانىپ كەتتى. ماشينانى ادەيى توقتاتتى. تۇيەلەردىڭ قاسىنا باردىق. نۇرتاس بوتانى كوردى. ونىڭ جۇمساق جۇنىنەن سيپادى. ناشەكەڭ ەكى وركەشىنىڭ اراسىنا وتىرعىزدى. نۇرتاس بوتامەن، بوتا نۇرتاسپەن ويناعىسى كەلەدى. ەكەۋىنىڭ كوزىنە كوزىم ءتۇستى. بوتانىڭ دا، نۇرتاستىڭ دا كوزى ءموپ-مولدىر، تۇنىق. الاڭسىز، ەركەلىك مول جانارلارى جالت-جالت ەتەدى.
— سوناۋ جىلعى سارى ىنگەننىڭ ۇرپاقتارى بۇلار، — دەدى ناشەكەڭ.
سارى ىنگەن، سارعايىپ وتكەن ءبىر جىلدار ءتۇستى ەسىمە. بويىم ءدىر ەتە قالدى. نۇرتاس بيىل ون ەكىدە. سوعىس باستالعان جىلى مەن دە تۋرا ون ەكىدە ەدىم. ءوز ويىمنان ءوزىم شوشىپ كەتتىم. «وسىلار كورمەسە ەكەن، وسىلار بىلمەسە ەكەن سونداي سۇراپىلدى...».
— مىنا جول ەسىندە عوي. تەڭگە ۇشەۋمىزدىڭ استىق تارتقان جولىمىز، — دەدى ناشەكەڭ.
جاڭاعى ءبىر سۋىق ويدى ءبولىپ جىبەرگەنىنە قۋاندىم. مۇقاجان ماشيناسىن زىرلاتىپ كەلەدى. الدىمىزدان ماشينانىڭ ەكپىنىمەن ادەمى سامال ەسەدى. سوناۋ جىلدارى ەكى قونىپ جەتكەن جەرگە ەكى ساعاتتا جەتىپ كەلدىك. جول قىسقارعان با، جوق الدە...
ناشەكەڭنىڭ قوراسىندا بىقىنعان قاز-ۇيرەك. گاراجعا دەيىن اسفالت توسەلىپتى. اۋلانىڭ تۇپكىرىندە باياعىدا جىلقى قورا تۇرۋشى ەدى. شابدار بيە تۇراتىن. ەندى تاپ سول جەردە گاراج. مۇقاجان ماشينانى گاراجعا اكەتتى. ناشەكەڭدى «اتالاپ» كەلىپ تورت-بەس بالا باس سالدى. نەمەرەلەرى... نۇرتاس سولارمەن ويناپ كەتتى.
— وسىدان ەكى ۇيدەن سوڭ تولەپ ۇستانىڭ ءۇيى. انە، جۇمىرتقاداي ادەمى بولىپ تۇر. جاناردى بىلەسىڭ عوي. ءبارى سونىڭ ەڭبەگى. بالاسى دا ەرجەتتى، وقۋ ءبىتىردى. ءبىراق مۇندا ەمەس.
اۋىل شەتىنە كوزىم ءتۇستى. شاڭقانداي اق بەيىت تۇر. كۇلجاميلا كەمپىردىڭ بەيىتى. اناۋ جىلدارى ستۋدەنت كەزىمدە كورگەندە دە وسىنداي اپپاق ەدى. سول قالپى.
بورتە سەركە، كۇلجاميلا، دانەكەر... سوناۋ ءبىر جىلدارداعى اۋىل ءومىرى. اق بەيىت ءبارىن ەسكە ءتۇسىردى. سول ءبىر كەزەڭدەگى شىدامنىڭ، شىڭدالۋدىڭ، اۋىرلىقتىڭ، ارماننىڭ، اق نيەتتىڭ، تارىتۋدىڭ، زارىعۋدىڭ ەسكەرتكىشى سياقتى ول ماعان.
— كۇلجاميلانىڭ بەيىتىنە قاراپ تۇرسىڭ با؟
— ءيا،— دەدىم ناشەكەڭە كۇرسىنىپ.
— اكىم وسى اۋىلعا كوشىپ كەلگەن. ءقازىر ءۇيلى-باراندى. جىل سايىن اعارتىپ، جاڭعىرتىپ تۇرادى. ول بەيىتتىڭ سالىنعانىنا دا، مىنە، قانشاما جىل، سول قالپى.
ىشتەي اكىمگە ريزا بولدىم. «زيراتتى جاڭعىرتپايدى دەۋشى ەدى عوي» قازاقتا. اكىم جىل سايىن اقتاپ، جاڭعىرتىپ تۇرادى ەكەن. ونىسى وتە دۇرىس. سول ءبىر جىلدار كونەرمەسىن كوڭىلدە.
— پاپا! پاپا! اناۋ ءۇي كىمدىكى؟ نەگە وڭاشا تۇر؟ — دەپ سۇرادى نۇرتاس.
— ول — زيرات، بالام. وسى اۋىلدا كۇلجاميلا اتتى ارداقتى انا بولعان...
— جاقىندا ولگەن بە؟
— جوق، وسىدان جيىرما ءبىر جىل بۇرىن...
— بەيىتى جاڭا عوي. ول كىسى قانداي كىسى بولعان؟
بالامنىڭ بىلگىسى كەلەدى... كۇلجاميلا عانا ەمەس، مىنا ناشەكەڭدى دە ءبىلسىن. شۇيكەدەي دارمەنسىز شال دەپ ويلايدى عوي ول ءقازىر. ناشەكەڭ كارىلىككە بەرىلسە، ەندى عانا بەرىلدى، ول كەزدە...
ول كەزدە ۇلكەن تۇلعا ەدى. مەنىڭ جۇرەگىمدە ءالى سولاي. بالامنىڭ جۇرەگىندە دە سولاي بوپ قالسىن. وسى اۋىلدىڭ دا وتكەنىن ءبىلسىن ول. وسىناۋ دالا دا، دالادا ورناپ جاتقان قالا دا ءدال وسى قالپىندا تۇرا قالعان دەپ ويلار. ادامدار ماشيناعا ءمىنىپ تۋعان دەپ جۇرەر. وگىز، تۇيە، جىلقى زووپاركتىڭ عانا تۇلەگى دەپ ۇعار. ولاردىڭ دا كەزىندە قانداي تۇلعا بولعانىن ءبىلسىن. جازايىن! مىناۋ اۋىل شەتىندەگى كونەرمەي تۇرعان اق بەيىتتىڭ تاريحىن ءبىلسىن. مەنىڭ كوڭىلىمدە ول كۇندەر قانداي كونەرمەسە، بالامنىڭ كوڭىلىندە دە سونداي كونەرمەسىن.
سول ءبىر جىلدار جۇرەگىمدە ءدال قازىرگىدەي سۋىماي تۇرعاندا جازايىن. ناشەكەڭە، ونىڭ ۇيىمە كەلگەنىنە راحمەت. ول كىسىنى كورگەن كەزدەگى سەزىم، تىڭداعان كەزدەگى تەبىرەنىس قايتا ورالىپ كەلە بەرمەس. شۇيكەدەي شال شىنىمەن شابىتىمدى وياتىپ كەتتى مە؟ راس پا؟ جازايىن وندا، جازايىن. قايدا قالامىم؟ سيا قۇيشى ساۋىتقا...
You Might Also Like
-
[ ] بۋديلنيك داۋسىنان ەمەس، اعامنىڭ ءوشىر!، دەگەن اشۋلى ۇنىنەن وياندىم. جىپ-جىلى توسەگىمدى، قانباعام ۇيقىمدى قيماي-قيماي وياندىم. بۋديلنيكتى ءوشىردىم. ءۇي ءىشى تىپ-تىنىش. كيمىمدى كيىپ، تەرەزەدەن دالاعا...
