بيلىكتەن شىقسام ەكەن
1982 جىلدىڭ 10 مارتى. كازتاگ-تىڭ قاربالاس جۇمىسىمەن تاعى دا وي ۇستىندە وتىرعانمىن. «كرەمليەۆقا» زىڭ ەتە قالدى. جالما-جان الا قويدىم. ديمەكەڭنىڭ قوڭىرجاي اشىق داۋسى.
— قازىبايەۆ، شۇعىل جۇمىسىڭ كوپ پە؟ ەگەر سايابىر بولساڭ ماعان كەلىپ كەتشى.
جۇرەگىم ءدىر ەتە قالدى. «قانداي شارۋامەن؟» دەپ تە سۇراپ ۇلگىرمەدىم. نەشە ءتۇرلى وي كەلدى. نە دە بولسا بارا كورەيىن. ءتۇرلى ءتۇستى فوتوسەح اشۋ جونىندە ماسەلە قويىپ ءجۇر ەدىم، سونىڭ قامى ما ەكەن؟! بۇل شىنىندا ءپىسۋى جەتكەن ءىستى. ءقازىر جاي فوتو وتكەننىڭ ءىسى. كىتاپتار، البومدار شىعاراردا سلايداعا، ءتۇستى فوتوعا سۇرانىم وتە كوپ. باسپالار، مەكەمەلەر ءبىزدى مازالايدى. رەسپۋبليكاداعى ەڭ ءبىر جەدەل ورتالىق، ەڭ ءبىر ۇرىمتال مەكەمە. وسى ارادا ءتۇستى فوتونى دۇرىستاپ جولعا قويسا، بۇل ىستەن كوپ پايدا كەلتىرۋگە بولادى.
ديمەكەڭ بۇعان دەيىن ءۇي ماسەلەسىن (مەكەمەگە)، جەدەل بايلانىس جايىن (تەلەتايپتاردى) شەشىپ بەرگەن. ترانسپورت تا جونىنە كەلدى.
وسى ماسەلەلەردىڭ قايسىسى جايىندا بولسىن، بايقاعانىم، ديمەكەڭ ءىستى تەرەڭ بىلگەن، ونىڭ مۇددەسىن جاناشىرلىقپەن ويلاعان ادامدى مەيىلىنشە ۇناتا ما دەپ قالدىم. جانە تابان استىندا ءىستى تاپسىراتىن ادامعا تاپسىرىپ، باس اياعىن تۇيىقتاپ، ءوزىڭدى كۇتكەنىڭنەن ارمان رازى ەتىپ جىبەرەدى. قاناتتانىپ، قايراتتانىپ قايتقانمىن. توسىننان قوياتىن سۇراقتارى دا بار. سول ماسەلەگە بايلانىستى سەن كۇتپەگەن قىردى انىقتاپ الادى. دايىن بولماساڭ ساستىرىپ تاستايدى.
سونداي جاعدايعا دۋشار بولمايىن دەپ، قانشا ۆاليۋتا كەرەك، ول سەح قانشا بولمەگە سيادى، موسكۆادا بۇل ماسەلەنى شەشۋگە قاتىساتىندار كىمدەر — ءبارىن تاپتىشتەپ وزىمشە دايىنداپ الدىم. بىلاي دەسە — بىلاي، بىلاي دەسە — بىلاي دەپ جاۋاپ بەرمەكشىمىن. الايدا قانشا ءوزىڭدى دايىنداعانمەن ول كىسىنىڭ كابينەتىنىڭ تابالدىرىعىن اتتاعاندا ويىنداعىنىڭ بارىنەن ايىرىلىپ قالاتىنىڭ دا بولادى. بۇعان دەيىن سان رەت سولاي بولعان-دى. وندايدى ول كىسى بىردەن سەزەدى دە وزىنە ءتان جارقىندىقپەن ءسوز باستاپ، سەنى قالىپقا ءتۇسىرىپ الادى. قال - جايىڭدى سۇرايدى. «ەسىندى جيعان» كەزدە، ال كەلگەن شارۋاڭدى ايت دەيدى. جاقسى حاباردى جانى ۇيىپ تىڭدايدى. ءوزىڭدى قۇپتاپ جەتەكتەپ الا جونەلەدى. ءبىرازدان سوڭ ءتىپتى ەركىنسىپ كەتەسىڭ. تاعى دا ءبىر نارسەنى سۇراپ، ءبىر ماسەلەنى شەشىپ قالعىڭ كەلىپ تۇرادى. ءبىراق ار جاعىڭنان قاناعات تىزگىنى تەجەڭكىرەپ تۇرادى. جايىندى تاپقان ادامنىڭ قاناعاتسىزدىقپەن جانىنا ءتيىپ الما دەيدى.
بۇل جولى دا تەك ءتۇرلى ءتۇستى فوتوسەحتىڭ جايىن ايتۋعا عانا بەكىنىپ كەلە جاتىرمىن. قاس قىلعانداي، تابالدىرىقتان اتتاي بەرە ويىم پىشىرادى دا كەتتى.
ديمەكەڭ ورنىنان تۇرىپ، سالالى ساۋساقتى قولىن بەرىپ، الدىمەن ءوزى امانداستى. مەن دە جالما-جان قول بەرىپ، نۇسقاعان ورىندىققا وتىردىم. اۋزىما ءسوز تۇسپەيدى.
— وسى سەن قازتاگ-تا ىستەگەنىڭە قانشا بولدى؟
— الدىمىزداعى نويابردە سەگىز جىل تولادى.
— كوپ وتىرىپ قالىپسىڭ عوي ...
مىناۋ كۇتپەگەن سۇراعىم. ماڭدايىمنان سۋىق تەر شىپ ەتە قالدى.
سوسىن ديمەكەڭ اڭگىمەنىڭ بەتىن كىلت باسقا جاققا بۇردى دا، جالپى يدەولوگيالىق جۇمىستىڭ جايىنا اۋىستى. ءار-ار كادرلار جونىندە مەنەن پىكىر سۇرادى. مەن بىلگەنىمدى جاسىرمادىم. ءار سالا جايلى ءوز تۇيگەندەرىمدى شامام كەلگەنشە جەتكىزۋگە تىرىستىم. مۇنداي تاقىرىپقا بۇرىن ەشقاشان سويلەسىپ كورگەن ەمەسپىز. ءبىر جاعى سەنىم، ءبىر جاعى سىناۋ دا شىعار دەپ ويلادىم. بۇرىن اركىم - اركىمنەن بايقاۋ رەتىندە ءوز تۇجىرىمىن جۇرت پىكىرىمەن سالىستىرىپ وتىراتىن ادەتى بار دەيتىندى ەستيتىنمىن.
كەڭ تولعانىپ جاتۋعا مەندە شاما بولعان جوق. جۇرەگىمدە نە تۇرسا، تىلىمنەن سول شىقتى. قۋلانۋعا دا، ساقتانۋعا دا قۇلقىم بارا قويمادى.
— سەن ەرتەڭگە دەيىن ويلانىپ، وبكومدارعا يدەولوگيا جونىندە سەكرەتارلىققا جارايتىن بەس ادامنىڭ ءتىزىمىن اكەپ بەرشى. وسى مايداندا تالايدان كەلە جاتىرسىڭ عوي.
1
— جارايدى.
— مەن ساعان اڭگىمەنىڭ تۇراسىن ايتايىن. بىزدە ءقازىر يدەولوگيا جونىندەگى حاتشىنىڭ ورنى بوس. ءبىراز ويلانىپ، ءبىز ساعان توقتاپ وتىرمىز. قالاي قارايسىڭ؟
ءۇنىم شىقپاي قالدى. ساسقاندىعىمنان ەمەس، كۇتپەگەندىگىمنەن. ءبىراز ويلار لىقسىپ، كوكەيگە دە كەلدى. سويلەپ كەتۋىمە دە بولار ەدى. ونىڭ ءجونى قالاي؟ شۇكىرشىلىك، حالقىمىز ءوستى عوي. ءقازىر ونىڭ ناعىز كەمەلدى شاعى. وسى ديمەكەڭنىڭ ءوز قاناتىندا شىندالعان، شىنىققان قانشاما كادر بار. مەنىڭ اتىمنىڭ اتالۋى ولاردان ارتىقشىلىعىمنان ەمەس شىعار. بۇعان دەيىنگى ۇستانعان ومىرلىك ءپرينسيپىم: بەرگەن قىزمەتتى ادال اتقارۋ. ادالدىق ءوز تۇسىنىگىمدە ەڭ ارداقتى بايلىعىم. ۇرپاعىمنىڭ بويىنا سول قاسيەتتى مولىنان ەگە بىلسەم، ودان اسقان باقىت جوق مەن ءۇشىن. «لەنينشىل جاستا»، «جەتىسۋدا» ىستەدىم، ورتالىق كوميتەتتە 4 جىل بولدىم، گوسكوميزدات، سوسىن كازتاگ. بۇل قىزمەتتەردى كەزىندە كوپسىنبەسەم، ازىرقانعان ەمەسپىن. ارتقان جۇكتى ادال كوتەرىپ كوردىم.
ءبىر وي ۇدايى قاناتتاندىرىپ جۇرەتىن. ونى سىرلاس دوستارعا اشىپ ايتاتىن دا ەدىم.
— ءبىزدىڭ ماڭدايىمىزدىڭ باقىتى بەس ەلى. سانالى ءومىرىمىز رەسپۋبليكانى ديمەكەندەي ادامنىڭ باسقارعان كەزىنە دوپ كەلدى. ءبىز كەرەمەت مەكتەپتەن ءدارىس الۋدامىز. ول وزىمىزگە ۇيرەنشىكتى بولعانمەن بىرەۋگە ارمان، بىرەۋگە قيال. وسى مەكتەپتىڭ بوساعاسىن بەرىك ۇستايىق.
ويدى وي جەتەلەيدى. وسى ويىم ديمەكەڭنىڭ الدىندا تاعى ءبىر ويدى سۋماڭ ەتكىزدى. «مەن 1972 جىلى ورتالىق كوميتەتتە نۇسقاۋشى ەدىم. مىنا 1982 جىل. ون جىل. ەندى سەكرەتارلىقتى ۇسىنىپ وتىر. ون جىلدا نۇسقاۋشىلىقتان — سەكرەتارلىققا! ءپىسىپ جەتە قويدىم با؟»
ايتىلماعانىمەن وسى ويلار ىشىمدە الەم —تاپىرىق.سىرتقا شىقسا، سۇرى قاشىپ جۇرە مە؟ ءۇنسىز وتىرىپ قاپپىن.
— سەنىمدەرىڭىز سولاي بولسا، مەن ءۇشىن ونى اقتاۋدان ارتىق نە بار!
اۋزىما تۇسكەن ءسوز وسى بولدى.
— وندا دىمىڭ ىشىندە بولسىن. كەلىنگە دە ۇندەمە. موسكۆاعا بارىپ، پلەنۋم وتكەنشە اۋزىڭا قۇلىپ سال.
— «دىمىڭ ىشىندە بولسىن»، «اۋزىڭا قۇلىپ سال» دەگەن سوزدەردى جازۋشىمىز دەپ جۇرگەن بىزدەر دە كەرەك جەرىندە تابا قويمايمىز. بۇرىن دا ديمەكەڭنىڭ قازاق سوزدەرىن قاداي ايتىپ، جاعىن ايىرا سويلەيتىنىن بايقايتىنمىن. بۇل جولى دا سونىڭ تاعى كۋاسى بولدىم.
10 مارت — 30 مارت. ومىرىمدە وسى جيىرما كۇندەي تاۋسىلماس كۇندەر بولماعان شىعار. ول ەكى ورتادا ۇيدەن دە، وزگەدەن دە جاسىرىنىپ موسكۆاعا، كپسس ورتالىق كوميتەتىنە بەكۋگە دە بارىپ قايتتىم. ايەلىمە العاش وتىرىك ايتقانىم دا وسى جولى. تاسس-قا ءبىر قۇرىلىستىڭ داۋىمەن بارا جاتىرمىن دەدىم. ول سەنە سالدى. ءبىراق سان تۇندە ۇيقىسىز وياۋ جاتقانىمدى بايقاپ قالىپ: «وسى سەن ءبىر قالىڭ ويدىڭ قاماۋىنا تۇسكەن سياقتىسىڭ، جاي ما؟» — دەدى. الدىندا اۋرۋحانادا بولىپ شىققانىم بار-دى. «الدە دارىگەرلەر بىردەڭە دەپ، بىزدەن جاسىرىپ ءجۇرسىڭ بە؟» — دەپ تە تاقىمدادى. ونىڭ ەڭ قورقاتىنى وسى اۋرۋحانا توڭىرەگى.
— ساۋەگەيسىمەسەڭشى، ەشتەڭە دە جوق، — دەپ قويام.
ال قالىڭ ويدىڭ قاماۋىندا قالعانىم راس ەدى. كوپ بولماسا دا بۇعان دەيىن قىزمەتتەن قىزمەتكە اۋىسقاندا مۇنشا تولعانعان ەمەسپىن. تولعانبايتىن جاي ما؟! بۇرىن كازتاگ سەكىلدى ءبىر عانا ناقتى ۋچاستوككە جاۋاپ بەرسەڭ، ەندى سونداي كەمى ەلۋگە تارتا سالانىڭ تاعدىرى سەنىڭ قولىندا بولادى. سالانىڭ تاعدىرى عانا ما؟ ەڭ الدىمەن ونداعى ادامداردىڭ تاعدىرى شە! جازۋشى، ارتيست، عالىم دەگەن قاۋىمداردىڭ قات-قابات سىرىنىڭ ءوزى نە تۇرادى. يدەولوگيا اتتى ۇعىمدى قۇرايتىن تاعى باسقا سالالار كوز الدىمنان وتكەندە جۇرەگىم لوبلىپ قويا بەرەدى. سونىڭ ءار قايسىسىن تەرەڭ بىلسەڭ عانا ءتىل تاباسىن، ءجون تاباسىڭ، بىلگىر باسشىلىق جاسايسىڭ. زامانىندا ۆولتەرگە زامانداستارى مىناداي سۇراق قويعان ەكەن.
— حالىق الدىنداعى بەدەلىڭىز كۇشتى. سىزدەن داڭقتى ازىرگە ەشكىم بولماي تۇر. ادام داڭق سالماعىن قالاي كوتەرەدى ەكەن؟!
سوندا ۆولتەر بىلاي دەپ جاۋاپ بەرىپتى:
— بيىكتەگەن سايىن جەل كۇشتى بولادى. شىڭ باسىندا ول سەنى ءتىپتى قاتتى شايقايدى.
بۇل دا سونداي جەلى قاتتى شىڭ عوي. شايقاۋىنا توتەپ بەرە الارسىڭ. «كرەسلونىڭ كۇشىنە سەنبە، ءوزىڭنىڭ ىسىڭە سەن» — دەگەن قاناتتى سوزدەردى كەزىندە بلوكنوتىما ءتۇرتىپ قويعانىم بار-دى، سول سوزدەر مىنە الدىمنان شىعىپ وتىر.
بارىنەن دە الدى-ارتىمدى شىرماپ، اۋىر سالماعىن اسىرە سەزىنەتىنىم ديمەكەڭدەي ادامنىڭ كورسەتىپ وتىرعان سەنىمى. ساياسي بيۋرو مۇشەسىنىڭ قاسىندا سەرىكتەس بولۋعا جەتەتىن كۇش، قابىلەت بار ما؟ بۇل سەنىمنىڭ بۇگىنگى جۇگىنەن ەرتەڭگى جۇگى اۋىر ەمەس پە. قويارىن قويار، سايلاۋىن سايلار. سول جۇكتى كوتەرە الماي قويعانداي باستاسام شە؟! قاياۋ سالۋ دەگەن سول ەمەس پە. وسى كۇنگە دەيىن كوكەيىمنەن كەتپەيتىن تۇجىرىم — «ديمەكەڭدەي ادامنىڭ كوڭىلىنە قاياۋ سالۋدان ارتىق قىلمىس جوق» دەگەن تۇجىرىم ەدى. ءتۇن ۇيقىنى شايداي اشاتىن دا وسى ويلار. شىنىمدى ايتسام، پلەنۋم بولاتىن كۇنگە قۋانىش كەرنەپ ەمەس، بىرىنەن ءبىرى سالماقتى ءتۇپسىز ويلار قاماپ، ارەڭ جەتتىم.
سول ەكى ورتادا ديمەكەڭ بىر-ەكى رەت تەلەفون سوقتى.
— ازىرگە الىپ-قاشپا ءسوز جوق. اۋزىڭا بەرىك بولعانسىڭ - اۋ دەيمىن.
— اۋىزعا بەرىكتىك ءبىزدىڭ تۇقىمىمىزعا دارىعان قاسيەت، ديمەكە. باسقا جاعى تابىلسا، ول قاسيەتتەن كەمدىك بولا قويماس.
— سىرعا بەرىكتىك — سىنعا بەرىكتىك.
وسى ءبىر ۇتقىر ماقالمەن ديمەكەڭ تاعى ءبىر قىرىنان تاڭ قالدىردى.
سىنعا بەرىكتىك سىرعا بەرىكتىكتەن اۋىرلاۋ بولار. سان سىن الدىمنان شىعار دا سان قىسپاققا سالار. سوندا شىڭدالا بەرسەم، شىمىر بولا تۇسسەم ءبىر ءسارى. مورت ءۇزىلىپ، بولماسا جاسىق تەمىردەي بوساي بەرسە، وندا نە بولدى؟
ءوز مۇمكىندىگىمدى قايتا-قايتا ءوز بەزبەنىمە سالعان مازاسىز كۇندەر، تۇندەر ءبىرىن-بىرى قۋالاپ ءوتىپ جاتتى. كۇشىڭە سەنگەن دە جاقسى، ءبىراق قابىلەتىڭدى اسىرا باعالاۋ دا جامان. پلەنۋمعا جەتپەي - اق الداعى شىعار بيىكتىڭ وكپەك جەلى وسىلاي شايقاي باستاعان ەدى. كوڭىل شىركىننىڭ ءبىر عانا ۇلكەن مەدەۋى بار. ول — ديمەكەڭنىڭ ءوزى، ونىڭ ات جالىن تارتىپ مىنگەلى كورسەتىپ كەلە جاتقان ۇلگى-ونەگەسى، ونىڭ ءاربىر ارەكەت، اعىستى قيمىل ارناسى، بيىك پاراساتى، ازاماتتىق اسقان تۇلعاسى. قيىن اسۋلار بولار، قيىن شاقتار دا تۋار، قينالاتىن جايلار دا كەزدەسەر. ديمەكەڭ امان بولسىن!
دوستىقتى قادىرلەگەنىڭ — ءومىردى قادىرلەگەنىڭ
رەسپۋبليكا ۇلكەن مەرەكەگە — قازاقستاننىڭ روسسياعا ءوز ەركىممەن قوسىلۋىنىڭ 250 جىلدىعىنا قاۋىرت دايىندالىپ جاتقان كەز. قىپ-قىزىل، قات-قابات وقيعانىڭ ورتاسىنا قويدىم دا كەتتىم. الدى-ارتىما قاراۋعا مۇرشا بولعان جوق. وسى مەرەكەنى موسكۆادا، روسسيا فەدەراسياسىنىڭ ۋليانوۆسك، ورىنبور، نوۆوسيبيرسك قالالارىندا وتكىزۋگە ءجۇرىپ كەتتىك. دەلەگاسيانى قازاق سسر جوعارعى سوۆەتى پرەزيديۋمىنىڭ پرەدسەداتەلى ساتتار نۇرماش ۇلى يماشيەۆ باسقارادى.
بۇل كىسىمەن بۇرىن دا بىرنەشە رەت وسىنداي جاۋاپتى شارالاردى وتكىزۋگە بىرگە بارعاندى. سوڭعىسى 1977 جىلى ۇلى وكتيابردىڭ 60 جىلدىعىنا بايلانىستى موسكۆاداعى قازاقستان كۇندەرى ەدى. مازاسىز، ىسكە وتە جاۋاپتى قارايتىن جان. دامىلداماۋعا، ۇيىقتاماۋعا بار، ءبىراق ءاربىر شارانى بيىك دەڭگەيىندە ورىنداماي تىنبايدى. تۇلا بويى تۇنعان جاۋاپكەرشىلىك. الدىمەن ويلايتىنى ونىڭ ءوز ابىرويى ەمەس، رەسپۋبليكانىڭ ابىرويى. ديمەكەڭ الدىنداعى ۇياتتى بارىنەن دە جوعارى سانايدى. بارلىق ىسكە وسى ولشەممەن كەلەدى.
بۇل جولعى قازاقستاندىقتاردىڭ قۇرامى تىپتەن بەدەلدى. رەسمي دەلەگاسيانى بىلاي قويعاندا 700-گە تارتا ادام بارمىز. ولاردىڭ تىزىمىنە قاراپ-اق رەسپۋبليكانىڭ الۋان قىرىن، بۇگىنگى وسكەن بيىگىن اڭعارۋعا بولادى. ونەركاسىپ، اۋىل شارۋاشىلىعىنىڭ وزاتتارى، عالىمدار، مادەنيەت قايراتكەرلەرى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا ىعاي مەن سىعايلار. ۇلكەن ونەر كورسەتۋگە كەلە جاتقان ارتيستەر ءوز الدىنا ءبىر توبە. ولاردىڭ دايىندىعىن كۇنى-تۇنى دەمەي الماتىدا تاپتىشتەگەنبىز.
ديمەكەڭنىڭ مەنى ساتتار نۇرماشيەۆتىڭ قاسىنا نەگە قوساقتاعانى ەندى ابدەن تۇسىنىكتى. بىردەن وسىنداي ۇلكەن وقيعاعا سالىپ جىبەرگەنىڭدە دە تەرەڭ ءمان بار سەكىلدى. اتا-انا بالاسىنا سۋعا باتىل ءتۇسۋدى قالاي ۇيرەتۋشى ەدى؟ كول جاعاسىنا كەلىسىمەن اي-شايعا قاراماي ومى يتەرىپ جىبەرمەۋشى مە ەدى. دارمەنىڭ بولسا، مالتى، باتپاۋعا تىرىس. بىر-ەكى رەت سۋ جۇتساڭ، وندا تۇرعان ەشتەڭە جوق. ار جاعىنا وتسەڭ بولدى. ونىڭ ەسەسىنە جۇرەگىڭدى اتتاي تۋلاتىپ تۇرعان قورقىنىشتى جەڭەسىڭ. ەكىنشى رەت باتىل بولا تۇسەسىڭ... بۇل جولعى ساپاردى مەن دە تاپ وسىنداي سىن دەپ قابىلدادىم. موسكۆاداعى ءاربىر تاڭ اتاردا الاساپىران تولعانىستار اكەلگەنمەن، باتاردا قۇشاق-قۇشاق قۋانىشتار اكەپ جاتتى. بارلىق جەردەگى كەزدەسۋلەر، كونسەرتتەر كوڭىلدەگىدەي وتۋدە. ءباسپاسوزدىڭ دە، كەلۋشى قاۋىمنىڭ دا باعاسى جوعارى. تەليەۆيدەنيە كۇندە كەشكى حاباردى ءبىزدىڭ رەسپۋبليكاعا ارنايدى. جەل قازاقستان دەپ گۋىلدەيدى، اۋا قازاقستان دەپ دىرىلدەيدى دەگەن سياقتى.
كۇندە تاڭەرتەڭ ساعات 9-دا (موسكۆا ۋاقىتى بويىنشا) ديمەكەڭمەن تىلدەسەمىز. قالعان ۋاقىتتا مۇرنىمىزعا سۋ جەتپەيدى. سوندا ديمەكەڭنىڭ بىزدەن ون ەسە ارتىق تولعانىستا ەكەنىن بايقاۋ قيىن ەمەس. بارىنەن حاباردار، بەرىن ەگجەي-تەگجەيلى ءبىلىپ تۇرادى. ءبىز ەلەمەگەن كەيبىر كورىنىستەردى وتە نازىكتىكپەن بايقاپ قالعانىن دا سەزدىك. ءتىپتى تاڭدانباۋعا امالىڭ جوق. مىناداي ءبىر وقيعا بولدى. اشىلۋ جاقسى ەتتى، كەزدەسۋلەر ءساتتى ءجۇرىپ جاتىر. موسكۆادان اتتاناردان ءبىر كۇن بۇرىن «روسسيا» قوناق ءۇيىنىڭ استىنداعى ۇلكەن زالدا ءبىزدىڭ ونەر شەبەرلەرىنىڭ قورىتىندى كونسەرتى بولدى. زالدى قاقىراتا جازداعان قول شاپالاقتاۋلار ۇلكەن قوشەمەتتىڭ، قۇرمەتتىڭ - اق كۋاسى. ءبىر كوزگە تۇسكەن جاي — ءبىزدىڭ ءاربىر ونەر شەبەرى رەسپۋبليكاسى ءۇشىن جانىن سالدى - اق، جاۋاپكەرشىلىكتىڭ ەڭ اسقان ونەگەسىن كورسەتتى دەۋگە بولادى. ولاردىڭ شەبەرلىگىن بيىك ساتىعا كوتەرگەن دە تاپ سول جاۋاپكەرشىلىك نوتاسىن جوعارى العاندىعىندا ەدى.
تەلەفونمەن ساكەڭ ءمان-جايدى ديمەكەڭە ايتىپ جاتىر. موسكۆالىق بەلگىلى ادامداردىڭ وي-پىكىرىن دە الدىعا تارتتى. ءبىر رەت بوگەلىپ قالدى. ار جاعىنان ۇلكەن كىسى سۇراق قويدى -اۋ دەيمىن.
— زال تولى بولدى. ءيا، موسكۆالىقتار. قازاقتار دا كوپ بولدى.
— ءما، ديمەكەڭ سەنى سۇرايدى، — دەپ ساكەڭ «ۆچ»-نىڭ ترۋبكاسىن ماعان بەردى.
ءوزى سويلەسە دە بولادى عوي، وبالى نە، ساكەڭ ديمەكەڭمەن تىلدەسۋگە كەلگەندە مەنى قاسىنان قالدىرمايدى. ول كىسى دە «توقي بەرسىن، ۇيرەنە بەرسىن» دەي مە ەكەن؟!
اماندىقتان سوڭ ديمەكەڭ:
— يدەولوگ جولداس، سەندەر كەشەگى كونسەرتتى كىمگە كورسەتتىڭدەر؟ - دەدى.
— موسكۆالىقتارعا، ديمەكە!
— قايداعى موسكۆالىقتار. زالدا ىلعي قازاقتار وتىردى عوي. ولار الماتىدا - اق كورمەي مە؟
ماعان ەندى جەتتى. رەسپۋبليكا كۇندەرى دەگەن سوڭ موسكۆاداعى ءوزىمىزدىڭ ستۋدەنت، اسپيرانتتار كۇنى بۇرىن بيلەت بىتكەندى ساتىپ العان بولۋ كەرەك. ءسويتىپ باسقا تۇرعىنداردىڭ، موسكۆانىڭ تۇبەگەيلى تۇرعىندارىنىڭ تاماشالاۋىنا مۇمكىندىك بەرمەپتى عوي. قالپاعىمىزدى اسپانعا لاقتىرىپ ءجۇرىپ، بۇل جاعىنا ءمان بەرمەپپىز. سولاي... مۇنداي جايدى تەك ديمەكەڭ عانا اڭعارۋى مۇمكىن.
ۇلكەن تويدىڭ ءتورتىنشى كۇنى ءۇش توپقا ءبولىنىپ، ۋليانوۆسك، ورىنبور، نوۆوسيبيرسك قالالارىنا اتتاندىق. ۋليانوۆسكىگە باراتىن توپتى — مەن، ورىنبورعا باراتىن توپتى — شاڭگىرەي جانىبەكوۆ، نوۆوسيبيرسكىگە باراتىن توپتى جەكسەنبەك ەركىنبەكوۆ باسقاراتىن بولدى. الماتىدان شىعاردا - اق بيۋرونىڭ شەشىمى سولاي بولعان. ساتتار نۇرماشيەۆيچ بىزگە تۇساۋلارىڭ كەسىلدى دەگەندەي موسكۆادان الماتىعا قايتىپ كەتتى. موسكۆا قالالىق كوميتەتىندە، رسفسر مينيسترلەر سوۆەتىندە، بۇكىلوداقتىق «ءبىلىم» قوعامىندا بولعان كەزدەسۋلەردە رەسپۋبليكا جايىنداعى ءسوزدى ساكەڭ ايتتى. وزىنە ءتان مۇقياتتىلىقپەن ول سوزدەرگە اسا قاتتى دايىندالدى.
بارىنەن دە عاجابى ايتار جاي بار عوي. قاي سالادان كەلتىرسەڭ دە سيفرلار ويناپ شىعا كەلەدى. ارىندى دامۋدىڭ، قارىشتى قادامنىڭ ايعاقتارى.
وسى كۇندەردىڭ، جالپى 250 جىلدىق تويدىڭ سيپاتىن اڭعارتاتىن كىتاپ «ۇلى دوستىقتىڭ تەرەڭ تامىرى» دەگەن اتپەن باسىلىپ شىقتى. وندا ايتۋلى دەرەكتەردىڭ ءبارى بار. ءبىزدىڭ بۇل جازبامىزدىڭ ماقساتى ول دەرەكتەردى قايتالاۋ ەمەس، ول قىزىق تا بولماس ەدى. سول كىتاپقا سىيماعان كەيبىر سەزىمگە بايلانىستى جايلاردى عانا ەستەلىك رەتىندە ەسكە سالىپ ءوتۋ.
موسكۆاداعى كۇندەردىڭ مەيلىنشە تابىستى بولۋى جەر-جەردە الدىمىزدان شىقتى. شىركىن، بۇگىنگى راديو مەن تەليەۆيدەنيەنىڭ باعاسىن بىلە بەرمەيمىز-اۋ. قاي جەرگە كەلسەڭ دە كەشە وزىڭمەن بىرگە بولعانداي، سول قىزىقتاردى وزىڭمەن بىرگە وتكىزگەندەي سايراپ تۇرعان، جايناپ تۇرعان جاندار...
ۋليانوۆسكىگە ەرتەڭگى ساعات 7-دە كەلسەك تە، ۆوكزال باسى قاپتاعان ادام. ءتىپتى ءبىر گۇل الاڭىنا اينالىپ كەتكەن سەكىلدى. ەكى ۆاگوندا ەمەس، قازاقستاندىقتار بۇكىل سوستاۆپەن كوشىپ كەلگەندەي اسەر قالدىرادى. بۇل اسەر قارسى الۋدىڭ سالتاناتتىلىعىنان تۋسا كەرەك. وبلىستىڭ ءبىرىنشى باسشىلارى دا وسى حالىقتىڭ ىشىندە.
تاريحي قالا، تاريحي اتاۋ. حالىقتاردىڭ دوستىعىن قاسيەتتى تۋ عىپ كوتەرگەن ۇلى يليچ وسى قالادا تۋىپ ءوستى. بالالىق شاعى وسىندا ءوتتى. وسى قالانىڭ ءاربىر بۇتاسى، اناۋ الىپ ۆولگانىڭ ءاربىر تامشىسى لەنيندى بىلەمىز دەپ تۇرعانداي. ءيليچتىڭ باسقان ءىزى بار شىعار دەپ ءاربىر سۇيەم جەردى اسا ىزەتپەن، قۇرمەتپەن اتتايسىڭ. ونىڭ ەسىمىنە بايلانىستى بارلىق ءۇيدى باۋ - گۇلزاردى ارالاپ كورگىڭ كەلەدى. وسىناۋ قالانىڭ اۋاسىندا دا بالا ۆولوديانىڭ، جىگىت ۆولوديانىڭ ىستىق دەمى تۇرعانداي. كوسەمنىڭ كوكىرەگىنە نۇر قۇيعان وسىناۋ ءشاربات اۋا مەن وسى جەردىڭ كۇن ساۋلەسىندە دە ەرەكشە قاسيەت بار سياقتى.
گوسكوميزداتتا ىستەپ جۇرگەندە بۇل قالاعا بۇكىلوداقتىق ءبىر جيىنعا وسىدان توعىز جىل بۇرىن ءبىر كەلگەنىم بار-دى. قازىرگى اسەردى ونىمەن ەش سالىستىرۋعا بولمايدى. مۇمكىن بۇل جولعى كەلىس وزگەشەلىگىنەن دە بولار. ارينە، ورىس پەن قازاق دوستىعىنىڭ بۇل ايتۋلى تويىن جالپاق روسسيا مەن كەڭ بايتاق قازاقستاننىڭ بار قالاسىندا وتكىزسە دە ارتىقشىلىق جوق. ءبىراق وعان قانشا ۋاقىت كەتەر ەدى. ۋليانوۆسك — ۇلى لەنيننىڭ تۋعان جەرى، ورىنبور — ءبىر كەزدە قازاقستاننىڭ استاناسى بولدى، نوۆوسيبيرسك — روسسيا فەدەراسيانىڭ بۇگىنگى كەلبەتى. ال موسكۆا — بۇكىل ەلىمىزدىڭ جۇرەگى. قازاقستان كۇندەرىن وسى ءتورت قالادا وتكىزۋدى روسسيالىق ۇلى دوستار قالاي جان-جاقتى، ءارى ورىندى ويلاستىرعان.
قوناق ۇيگە ورنالاسىپ بولىسىمەن قالاداعى كوسەم ەسكەرتكىشىنە گۇل قويىپ، تاعزىم ەتتىك. وبلىستىق پارتيا كوميتەتىندە كەن كولەمدى كەزدەسۋ بولدى. وبلىس ءومىرى جونىندە كينو كوردىك. قالانى ارالادىق. كەشكە ۆ.ي.لەنيننىڭ مەموريال - مۋزەيىنىڭ ەڭ ۇلكەن زالىندا ۋليانوۆ وبلىسىنداعى قازاقستان كۇندەرىنىڭ اشىلۋ سالتاناتى بولماق. ءبىزدىڭ ونەر شەبەرلەرىنىڭ كونسەرتىن جۇرت اسىرا كۇتۋدە. بەينەلەۋ ونەرى، كىتاپ كورمەسىنىڭ اشىلۋىنا دا بارىپ ۇلگىرۋ كەرەك. قازاقستان فيلمدەرىنىڭ تاڭداۋلىلارىن دا الا كەلگەنبىز. وسىنىڭ ءبارىنىڭ ماقساتى — ۇلى لەنين كەمەڭگەرلىگىنىڭ، ۇلى وكتيابر شاپاعاتىنىڭ ارقاسىندا عاسىر جارتىسىنان از-اق استام ۋاقىت ىشىندە قازاقستاننىڭ قانداي بيىككە كوتەرىلگەنىن كورسەتۋ. ءوزىمىز دە، ءسوزىمىز دە، ونەرىمىز دە وسى مىندەتتى اتقارۋعا ءتيىس. سەنىڭ شاپاعاتىڭ، مەنىڭ تۇلعام، مىنە، — وسىلاي دەپ دوس الدىندا، دوستىقتى عۇمىر بويى ءپىر تۇتقان حالىق الدىندا ەسەپ بەرمەكپىز.
ەرتەسىنە ساعات 9-دا (موسكۆا ۋاقىتى بويىنشا) وبكومعا كەلسەم، مەنىڭ تەلەفون سوعۋىمدى ديمەكەڭ اسىعا كۇتىپ وتىر ەكەن.
— كونسەرتتى قالاي قۇردىڭدار، — دەدى.
— ءبىر ءبولىمىن جەكە ءانشى، بيشىلەردەن — الىبەك دىنىشيەۆ، روزا رىمبايەۆا، رامازان باپوۆ، ءبىر ءبولىمىن تۇگەل «گۇلدەر» انسامبىلىمەن قۇردىق.
— ولارىڭ دۇرىس بولعان ەكەن.
— جامان شىقپادى، ديمەكە.
— الىبەك پەن روزا قاتىردى ما؟
— قاتىرعاندا قانداي!
— انا تىلەندييەۆتىڭ مۋزىكاسىنا «گۇلدەردىڭ» بيلەيتىن ءبيى دۇرىس شىقتى ما؟
— «ليريكالىق بيلەردى» ايتاسىز با؟
— يا، يا.
— جۇرت بولەكشە قارسى الدى. ديمەكە، بۇل بي ءبىزدىڭ حورەوگرافيامىزداعى سوڭعى ۇزدىك تابىس قوي.
— سولايى سولاي-اۋ. تاعى سونداي كەمى ەكى-ۇش ءبيىڭ بولسا عوي.
بۇل سوزدەردى الداعى ىزدەنىستىڭ ۇلكەن ءبىر پروگرامماسىنداي قارسى الدىم، مەن.
— كينودان نە اپاردىڭدار؟ «الماستىڭ قىرلارى» بار ما؟
— بار، ديمەكە.
وسى ءفيلمدى ديمەكەڭنىڭ ايتۋىمەن كەتەردەن ءبىراز بۇرىن جاڭالاعانبىز. ءبىر ساعاتتىڭ ىشىندە رەسپۋبليكا ءومىرىنىڭ الۋان قىرىن اڭعارتاتىن ادەمى دوكۋمەنتالدى فيلم بولىپ شىقتى.
— ال ەندى جابىلۋىنا دا مۇقيات بولىڭدار!
ديمەكەڭنىڭ ورىنبور مەن نوۆوسيبيرسكىدەگى جاعدايدى دا وسىلاي ءجىتى قاداعالاپ وتىرعانىنا كۇمانىم بولعان جوق. ونەردەگى عانا ەمەس، باسقا بارلىق سالاداعى بيىك تابىستارىمىز دا وسى ءبىر اڭعارعىش كوڭىل مەن العىر ويدىڭ تۋىندىسى شىعار - اۋ...
* * *
بيىلعى ۇلكەن سىن ءالى الدا. كوپ كەشىكپەي، روسسيا فەدەراسياسىنىڭ وكىلدەرى الماتىعا كەلەدى. ولار دا وزدەرىنىڭ سوزدەرى مەن ونەرلەرىن وسى دوستىق تويىنا ارنايدى. وعان دۇرىس دايىندىق كەرەك. «تاس تۇسكەن جەرىمە اۋىر. كەلگەنشە قوناق ۇيالادى، كەلگەن سوڭ ءۇي يەسى ۇيالادى» دەمەي مە حالقىمىزدىڭ دانا ماقالى. ودان سوڭ 250 جىلدىقتىڭ رەسمي سالتاناتى. ءيۋننىڭ 10-11-ىنە بەلگىلەنىپ وتىر.
روسسيا فەدەراسياسىنىڭ اسىعا كۇتكەن قازاقستانداعى كۇندەرى دە الىپ ۇشىپ جەتتى دەيسىڭ. ماي ايىنىڭ ەكىنشى جارتىسىندا ءبىز دە مارە-سارە بولدىق تا قالدىق. بۇكىل قازاقستان تىكەسىنەن تىك تۇردى دەسە بولعانداي. بارلىعى 800-دەن استام ادام قوناقتا. تەك جازۋشىلاردىڭ وزىنەن ميحايل دۋدين، ەگور موليەۆ، يۋريي بونداريەۆ سياقتى مايتالماندار. باسقا سالالاردان دا وسى دەڭگەيدىڭ ادامدارى. ۋليانوۆ، ورىنبور، نوۆوسيبيرسك وبلىستىق پارتيا كوميتەتتەرىنىڭ يدەولوگيا جونىندەگى حاتشىلارى. رەسمي دەلەگاسيانىڭ باسشىسى رسفسر مينيسترلەر سوۆەتى پرەدسەداتەلىنىڭ ورىنباسارى كاچەماسوۆ ۆاسيليي فەودوروۆيچ.
قوناقتاردى ماي ايىنىڭ ايتىپ جەتكىزگىسىز، كوز تويماس كوركەم كوركىمەن الماتى قارسى السا، قاراعاندى، سەلينوگراد، جامبىل وبلىستارى اجىراماس دوستىقتىڭ اق تىلەۋلى، اقجارقىن كوڭىلىمەن شىعارىپ سالدى. جۇرەگىمىزدە ەستەن كەتپەس كۇندەردىڭ، ۇمىتىلماس كەزدەسۋلەردىڭ، قىل وتپەس دوستىقتىڭ قيماس سۋرەتى، باۋىرلاردىڭ ارىنان جارىلعان سوزدەرى مەن تۇلعالىقتىڭ، تۇنىقتىقتىڭ كۇزەتىڭدەي جاۋدىراعان كوزدەرى قالدى. دوستىقتىڭ تەرەڭ تامىرىن عانا ەمەس ءارقاشان دا ورتايماس، كۇش بەرىپ، قۋات قوسار جالقىن جالىنىن دا سەزگەندەي بولدىق.
وقيعالار بىرىنەن سوڭ ءبىرى ءوتىپ، ءمان-مازمۇنى تەرەڭدەي ءتۇستى. نەگىزگى سالتاناتتى وتكىزەر كۇنگە دە جەتتىك. تالايدان بەرى ءىرى سالتاناتتاردىڭ، ۇلكەن قۋانىشتاردىڭ ورداسى بولىپ جۇرگەن م.ي.لەنين اتىنداعى ساراي تاعى دا جاسانىپ، مەملەكەتتىك تۇرگە ەندى. ونىڭ تورىندە العا ۇمتىلىپ، بارىمىزگە بولاشاقتى كورسەتىپ تۇرعان ۇلى كوسەمنىڭ ادەمى بەينەسى. سول بەينەنىڭ ارتىندا سسسر - ءدىڭ، رسفسر - ءدىڭ، قازاق سسر - ءنىڭ تۋلارى. التىنمەن جالاتقانداي الىستان كوز تارتاتىن 250 دەگەن سيفر.
كپسس ورتالىق كوميتەتى ساياسي بيۋروسىنىڭ مۇشەسى، موسكۆا قالالىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى سەكرەتارى ۆيكتور ۆاسيليەۆيچ ءسوز سويلەپ، رەسپۋبليكاعا لەنين وردەنىن تاپسىردى.
كپسس ورتالىق كوميتەتى ساياسي بيۋروسىنىڭ مۇشەسى، قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى سەكرەتارى ديماش احمەت ۇلى قونايەۆ بايانداما جاسادى.
تۋ قاسىندا ساياسي بيۋرونىڭ ەكى مۇشەسىنىڭ قۇشاقتارى ايقاستى. ءدۇر سىلكىنىپ، بۇكىل زال ورنىنان تۇردى. ولار ەكى ادامنىڭ عانا ەمەس، ەكى حالىقتىڭ قۇشىرلانا قۇشاقتاسىپ جاتقانىنىڭ كۋاسى بولعانداي. كوپ ادامداردىڭ، اسىرەسە ايەلدەردىڭ كوزىنەن ىرشىپ جاس تا شىقتى. بۇل قۋانىشتىڭ، قيماستىقتىڭ، وسىناۋ سالتانات تەبىرەنتىپ سىرتقا تەۋىپ شىعارعان ءمولدىر مونشاقتار ەدى. كوزدەردىڭ وسىنداي مونشاقتارمەن سۇيكىمدى كورىنەتىن ساتتەرى دە بولادى عوي. مىناۋ سول سيرەك ءساتتىڭ، جان جادىراتقان جالقى ءساتتىڭ تاپ ءوزى ەدى.
دوستىق جونىندە از ايتىلمايدى. اياۋلى سوزدەرىمىز دە سوعان ارنالىپ جاتادى. كىتاپتار وقيمىز، فيلمدەر كورەمىز. ۇلى دوستىعىمىز وزىمىزگە ەتەنە بولعان سوڭ تاڭ دا بوپ كورىنبەۋى مۇمكىن. ءبىراق سونى تاڭ ەتىپ كورسەتە ءبىلۋ دە كەرەك پە دەيمىن.
250 جىلدىق مىنە وسىنداي مىندەت اتقاردى. ديمەكەڭنىڭ بايانداماسىندا مىنانداي جولدار بار:
«ءبىزدىڭ بابالارىمىز قاتەلەسپەپتى. وسىدان 250 جىل بۇرىن ولار وزدەرىنىڭ تاريحي جولىن دۇرىس تاڭداعان. ءوزىنىڭ باقىتتى بولاشاعىن ۇلى ورىس حالقىمەن دوستىقتان كورگەن».
وسى ايتۋلى داتانى اتاپ وتۋگە وسىدان ەكى جىل بۇرىن باستالعان دايىندىقتىڭ بۇكىل ءمان-ماعىناسى وسى جولداردا جاتقان جوق پا. ەكى جىل بويى رەسپۋبليكانىڭ ءاربىر ەلدى مەكەنىندە 250 جىلدىق، ياعني دوستىق تويى شەرۋ تارتىپ، زامانىمىزدىڭ وسى ۇلى قۇبىلىسىنىڭ سىرى مەن قىرىنا تەرەڭ بويلاتا تۇسكەن جوق پا. دوستىققا دەگەن ادالدىقتى قازاقتاي قاستەر تۇتىڭدار دەپ ءاربىر ورىس ويلاندى. وسى ۇلكەن تويدان باسقا ۇلتتاردىڭ وكىلدەرى دە اسا ءبىر اياۋلى سەزىم — باۋىرمالدىققا بارىنشا باس ءيىپ، ادال بولۋ كەرەكتىگىن ۇقتى. بارىمىزدىڭ باعاسىن، ءوز اسىل قازىنامىزدىڭ سالماعىن تەرەڭ سەزىنە تۇستىك. التىننىڭ قولدا باردا ءقادىرى جوق ەمەس، التىن ءارقاشاندا التىن بولىپ قالادى، دوستىق دوستىق بولىپ قالادى. ال ەشقاشان تات باسپايتىن اسىل، باعا جەتپەس بايلىق! دوستىقتى قادىرلەگەنىڭ — ءومىردى قادىرلەگەنىڭ.
وسى ءتۇيىندى اركىمگە جاساتقان وقيعانىڭ تاريحي ورنى قانداي بولماق؟! بۇل وقيعانىڭ رۋحاني سالماعىن، تاربيەلىك ءمانىن نەمەن ولشەي الارسىڭ! بۇل تويدىڭ تەرەڭ ويدان، تولعانۋدان تۋعان يدەيا ەكەنىنە بارشانىڭ كوزى جەتە ءتۇستى.
رۋحاني سالماعى دەمەكشى... 11 يۋن كۇنى مەدەۋ مۇز ايدىنىندا تەاترلىق، ۇلگىدە زور قىزىق تاماشا بولدى. ءالى ەسىمدە، ديمەكەڭ مەدەۋدەگى مەرەكەنىڭ جوباسىن ءۇش رەت قاراپ شىقتى. بۇل مەرەكەنى تاپ وسى مۇز ايدىندا وتكىزۋ جونىندە وي سالعان دا ءوزى بولاتىن. سونداعى ايتقانى: بىرىنشىدەن، ول مەدەۋ، سىرتتان كەلگەن قوناقتاردى ەلەڭ ەتكىزەرى ءسوزسىز. ەكىنشىدەن، جازدىڭ اپتاعان ىستىعىندا مۇز ايدىندا توي وتكىزۋ عاجاپ ەمەس يە. ۇشىنشىدەن، مۇنداعى مەرەكەنىڭ پروگرامماسى ەشبىر مەرەكەگە ۇقساماۋى كەرەك. ءارى وسى تويدىڭ نەگىزگى يدەياسىن اشۋعا ءتيىس.
ەكى كەلگەندە جوبانى بىردە وكتيابر مەرەكەسىنە، بىردە ماي مەرەكەسىنە ۇقساپ كەتىپتى دەپ قايىرعان. الماتى قالاسىنىڭ بۇكىل ويلى ينتەلليگەنتتەرى بۇل ىسكە شۇعىل جۇمىلدىرىلعان. باس رەجيسسەرلىككە سسسر حالىق ءارتيسى، اكادەميالىق قازاق دراما تەاترىنىڭ باس رەجيسسەرى، ءارى ديرەكتورى، ءازىربايجان مامبەتوۆ قويىلدى. مۇز ايدىنىنداعى ستاديونعا 10.000 ادام سياتىن بولسا، مەرەكەلىك قويىلىمعا ون مىڭعا تارتا ادام قاتىستىرىلۋعا ءتيىس بولدى. الماتى وبلىستىق، قالالىق پارتيا كوميتەتىندەگى جولداستاردىڭ دا مۇرنىنا سۋ جەتپەي ءجۇر. 250 جىلدىق رەسپۋبليكا ءۇشىن قانداي سىن بولسا، استانالىقتار ءۇشىن مەدەۋدەگى مەرەكە دە سونداي سىن بولماق.
ءۇشىنشى جوبانى بۇكىل بيۋرو مۇشەلەرىمەن ديمەكەڭ تاعى قاراپ شىقتى. سەنارييىن جازعاندار دا، سۋرەتشىلەر دە، ارحيتەكتورلار دا، رەجيسسەر، ونىڭ كومەكشىلەرىندە دە، قالا باسشىلارىندا دا زارە جوق. ءۇشىنشى رەت جاراماي قالسا...
بارلىق دەتالى باياندالدى. مۇزدا 250 دەگەن سيفر قاتىرىلادى. تاريح تا، رەسپۋبليكانىڭ كەشەگىسى دە، بۇگىنگىسى دە، ەرتەڭى دە بولادى. مىناۋ قازاقستان جەرىنەن زاۋلاپ بارا جاتقان راكەتا - كورابل. تۋرا جۇرت الدىندا كوككە كوتەرىلەدى، ۇزىندىعى 30 مەتر.
ءتورت تاقىرىپ ەرەكشە اتويلاپ تۇر. حالىقتار دوستىعى. ۇلى وكتيابر تاڭىنىڭ اتۋى. تىڭ. بەيبىتشىلىك جولىنداعى كۇرەس. بۇكىل سپەكتاكل - پرەدستاۆلەنيەنىڭ كورىكتى شىعۋى ءۇشىن ون مىڭ ادامعا جاڭادان كوستيۋم تىگىلىپ جاتىر. ەكىنشى ءبولىم — مۇز ۇستىندەگى بي. وپىن ءوزى دە كىشىگىرىم سپەكتاكلگە پارا-پار. ەرتەگىدەن، كۇلدىرگى پەسالاردان، ۇلكەن بي - كورىنىستەردەن ۇزىندىلەر. اعاشتان جاسالعان جىلجىمالى ساحنا بولماق. ونىڭ ۇستىندە تويدىڭ ەڭ سوڭىندا ولەڭ ايتىلىپ، بي بيلەيدى، اكروباتيكالىق نومەرلەر بولماق. ءبىرىنشى ءبولىمنىڭ كەزىندە پرەدستاۆلەنيەگە قاتىسۋشىلار تايعاناماس ءۇشىن بۇكىل مۇز ايدىنىنا جاسىل الاڭ تۇسىندەي كىلەم - كيىز توسەلمەك. وسى كىلەم - كيىزدى ءبىرىنشى ءبولىم بىتكەن سوڭ بەس مينۋت ىشىندە دومالاتىپ جيناپ الاتىن سولداتتار بولادى. وسى جاسىل كىلەم ۇستىندەگى اناۋ بوبەكتەردىڭ تۇرىسى قانداي شىركىن. تىڭ ءبيى التىن ماساقتى، سارعايىپ پىسكەن كەڭ دالاداعى شەتسىز-شەكسىز استىق مۇحيتىن ەلەستەتپەكشى. اناۋ كوسماناۆتار وتريادى، كوستيۋمدەرى قىپ-قىزىل، سكافاندردىڭ جاڭا موداسى دەرسىڭ. حالىقتار دوستىعى ءبولىمىنىڭ كورىنىسى تىپتەن ەرەن. مىنا كۇيىندە شىعارا السا، سەزىمى بار جان تەبىرەنبەي تۇرا الماس.
جالپى قويىلىمنىڭ ءوزى دە وسى كورىنىستەن باستالادى. الاڭعا اسەم كيىنگەن بارلىق ۇلتتىڭ وكىلدەرى شىعادى دا، ۇلى توي — دوستىق تويى دۇرىلدەپ ءجۇرىپ بەرەدى. سوناۋ تەرەڭ تاريحتان باستاپ ءومىر كەزەڭدەرى، ونىڭ ىشىندە قيىنى دا، قىزىعى دا كوز الدىڭنان وتەدى. سول تاريحي سىنداردا مۇقالماعان، اسىل قىرى اشىلا تۇسكەن ءبىر ۇلى قۇبىلىس بار. ول — دوستىق. حالىقتار دوستىعى. مىنە سول دوستىقتىڭ ۇلى نۇرى، كەڭ ارناسى قويىلىم سوڭىندا كوز الدىمىزعا تاعى كەلەدى... ەكى جارىم ساعاتتىڭ ىشىندە ەكى جارىم عاسىرلىق ءومىر كەشەمىز.
ديمەكەڭ بۇل جوبانى قۇپتادى.
— ءبىراز ىزدەنىستەر. ءبىراق بۇلارىڭ ازىرگە جوبا، ماكەت. ەرتەڭ ءىس جۇزىندە قالاي بولادى، اڭگىمە سوندا.
ول كىسى تاعى ءبىر ماسەلەگە نازار اۋداردى.
— ستاديونعا كەلەتىنى 10000 ادام. سپەكتاكلگە قاتىساتىنى دا سونشاما. قىزىقتاپ، جىبەرمەسەڭ دە ەسەبىن تاۋىپ جەتەتىندەر قانشاما بولماق. قانشاما اۆتوبۋس، جەڭىل ماشينا بولادى. بۇلارعا ءبىر جەردە كىدىرىس بولماۋى كەرەك. وندا تويدىڭ ءسانى بۇزىلادى دەي بەر. ول كۇنى ءبىر ادامنىڭ قاباعىنا كىربىڭ تۇسپەسىن. سونىڭ ءبارىن وسى باستان ولشەپ ءپىشۋ كەرەك. مەحانيزم دولجەن رابوتات چەتكو!
مەدەۋ مەرەكەسىنە دايىندىق وسىنداي سوڭعى نىعىرتۋدان كەيىن شىر كوبەلەك اينالىپ ءجۇرىپ بەردى دە، ول شىن مانىندە ۇلانعايىر عاجاپ توي بولدى.
بارلىق وداقتاس رەسپۋبليكالاردان، موسكۆادان، لەنينگرادتان، تاتار مەن باشقۇرت اۆتونوميالى رەسپۋبليكالارىنان كەلگەن قوناقتار ۇكىمەت تريبۋناسىنا ورنالاسقان بولاتىن. گرۋزيا سسر - ءى جوعارعى سوۆەتى پرەزيديۋمىنىڭ پرەدسەداتەلى پاتاريدزە قالجىڭداپ سويلەپ وتىر. ونىڭ كەشەگى نەگىزگى سالتاناتتا ايتقان ءسوزى جۇرتتىڭ ءبارىنىڭ ەسىندە. شىن جۇرەكتەن رەسپۋبليكانى قۇتتىقتاي كەلىپ، ءبىزدىڭ الدىمىزدا دا ۇلكەن توي بار. قازاق دوستاردىڭ دايىندىعى، مىناداي ەتىپ، وتكىزۋى بىزگە ونەگە. سىزدەردى ءتىپتى تاۋىمىزدى دالاعا ۇقساتىپ جايىپ جىبەرىپ قارسى الامىز دەگەن بولاتىن. جۇرت بۇل سوزگە دۋ كۇلىپ قىزۋ قول شاپالاقتاعان-دى.
تۇركمەن سسر - ءى جوعارعى سوۆەتى پرەزيديۋمىنىڭ پرەدسەداتەلى نابييەۆ مىنا مەدەۋدە ونىڭ سول ءسوزىن الدىنا تارتتى. پاتاريدزەنى قابىرعاسىنان ءتۇرتتى دە:
— تاۋىڭدى دا دالا عىپ جايارسىڭ - اۋ. ال مىنانداي مەدەۋدى قايدان تابارسىڭ؟ — دەدى.
بۇل ءسوزدى ەستىپ قالعاندار «قاتىردى - اۋ» دەگەندەي كۇلىسىپ الدى.
پاتاريدزە ساسقان جوق، ءوزى دە راقاتتانىپ كۇلىپ الدى دا:
— ونىڭ راس. وزگە تابىلسا دا مىناداي مەدەۋ، مەدەۋدەگى وسىناۋ سالتانات تابىلا قويماس. دوستىڭ كوڭىلىن تابۋ ءۇشىن ءبىزدىڭ گرۋزيندەر ەلدە جوق سىيلىق ىزدەيدى. ۇمىتپاسىن دەپ سول سىيلىقتى تارتۋ ەتەدى. قازاقتار بۇل جولى تاپ سولاي ىستەدى. ەشكىمدە جوق مەدەۋىندە ەشكىم ويلاپ تابا الماس ويىن-ساۋىق جاسادى. بۇل سىيلارىنا مىڭ دا ءبىر راحمەت. بارىنەن دە كەرەمەتى بۇل تارتۋلارىندا ۇمىتىلماس رۋحاني سالماق، ۇلكەن پاراسات بار.
...كۇن بۇگىن قاي كەزدەگىدەن دە نۇرلى سەكىلدى. قول سوزىم جەردە باسىن اق مۇز باسقان الاتاۋ، باۋىرىندا جاسانعان، جاسارعان، جاڭا عانا عالامات تويدى اتقارعان مەدەۋى، اپتاعان ىستىقتا جاناردىڭ جالتىراعان اياسىنداي بولىپ مۇز ايدىنى جاتىر. ورتاسىندا 250 دەگەن سيفر.
قوناقتار قايتۋعا بەت الدى. ورتاسىندا بيىك ديمەكەم. كوڭىل-كۇيىنە، اجارلى اڭگىمەسىنە قاراعاندا بۇگىنگى قويىلىم وعان ۇناعان سياقتى. مەن دە بيىكتەپ كەتكەندەي بولدىم. مەن عانا ما... وسىناۋ جيىرما مىڭ ادام تۇگەل بيىكتەپ كەلە جاتىر ەدى. قۋانعانىم شيپاما، الدىمنان شىعا كەلگەن ءازىربايجاندى قىزمەت بابىمنان قىسىلماي-اق بەتىنەن ءسۇيىپ الدىم.
راحمەت ساعان. رەجيسسۋراڭ قاتىپ شىقتى.
«ناعىز رەجيسسەردى قۇتتىقتاۋعا اسىق». بىرەۋ قۇلاعىمنىڭ تۇبىنەن سىبىر ەتە قالعانداي بولدى. بايقاسام، ءوز جۇرەگىمنىڭ قىبىرى ەكەن. جانارىم قوناقتاردىڭ ورتاسىندا بولە-جارا كوزگە ءتۇسىپ بارا جاتقان ديمەكەڭە تاعى قادالدى...
سىن ۇستىنە سىن
سسسر - دىڭ 60 جىلدىق تويى دا وسى مەن حاتشى بولعان جىلعا تاپ بولدى. ونىڭ كوپ دايىندىعى 250 جىلدىقپەن قاتارلاس جۇرگىزىلدى. ەڭ جاۋاپتى ءساتى — كۇز، ءنويابردىڭ اياق كەزى. وسى مەرەكەگە بايلانىستى موسكۆادا ءار رەسپۋبليكانىڭ كۇندەرى ءوتىپ جاتىر. ارتقى تۇيەنىڭ جۇگى اۋىر دەمەكشى، قازاقستاندى سوڭعى جاعىنا قالدىرىپتى. ودان كەيىن ۋكراينا، رسفسر. سونىمەن «كۇندەر» سيكلى اياقتالماقشى.
بۇرىن وتكىزگەن رەسپۋبليكالاردىڭ ءبىر ءتيىمدى جاعى — نەدە بولسا جازدا، جازدىڭ اتى جاز عوي، دايىندىققا دا، بارىپ قايتۋعا دا قولايلى. تەليەۆيزوردان ءار رەسپۋبليكانىڭ كۇندەرىن ءجىتى قاداعالاۋدامىز. جالپى پروگرامما ۇقساس بولعانمەن ءار رەسپۋبليكانىڭ ءوزىنىڭ ەرەكشەلىگى، ءوزىنىڭ جەتىستىگى بار. اڭگىمە سونى وداقتىق قاۋىمعا ۇتىمدى كورسەتە بىلۋدە بولىپ جاتىر.
ەڭ مىقتاپ دايىندايتىن نارسە — موسكۆاداعى بۇكىلوداقتىق حالىق شارۋاشىلىعى جەتىستىكتەرىنىڭ كورمەسىندەگى رەسپۋبليكا پاۆيلونى. كۇندەر سول كورمەدەن باستالۋدا. ودان كەيىن موسكۆا قالالىق كوميتەتى، موسسوۆەتتەن باستاپ بىرنەشە جەردە كەزدەسۋ. بىزگە قامقورشى اۋدان — وزىمىزگە ەسكىدەن تانىس كراسنوپرەسنەجە اۋدانى. ءسوۆميننىڭ، گوسپلاننىڭ، ءتيىستى مينيسترلىكتەر مەن ۆەدومستۆولاردىڭ باسشىلارى جينالىپ، پاۆيلوننىڭ جاعدايى بىرنەشە رەت تالقىلاندى. موسكۆاعا الدەنەشە رەت ادام جىبەرىپ الدىق. پاۆيلوندى بۇگىنگى كۇننىڭ، ۇستىمىزدەگى بەسجىلدىقتىڭ رۋحىنا ساي ەداۋىر جاڭارتۋ كەرەك. مۇنىڭ ءوز الدىنا جوباسى، جوسپارى جاسالدى. بۇل جۇمىسقا سك - نىڭ بارلىق بولىمدەرى تارتىلدى دەسە بولعانداي.
ونەرپازداردان كىم بارادى؟ موسكۆا كوركەمونەرپازداردان بولسىن دەگەن نۇسقاۋ بەردى. ورال وبلىسىنىڭ ونەرپازدارىن اپارۋدى ءجون كوردىك. مىقتىلاردى دا ۇمىتقانبىز جوق. بيبىگۇل، ەرمەك، الىبەك، روزا، رامازان، قورلان، راحيما تاعى باسقالارىن دا دايىنداپ جاتىرمىز. مادەنيەت مينيسترلىگى، ونىڭ ءمينيسترى جەكسەنبەك ەركىنبەكوۆ وزىنە ءتان ەلگەزەكتىكپەن 250 جىلدىققا قالاي دايىندالسا، سولاي دايىندالىپ جاتىر. مىقتىلارعا سەنسەك تە، ونەرپازدارعا الاڭدايمىز. وبكوم دا اسا جاۋاپكەرشىلىكپەن دايىندالۋدا.
— سىزدەر بۇل جولى بۇكىل رەسپۋبليكانىڭ نامىسىن جىرتاسىڭدار.
وسى ءسوز ولارعا الدەنەشە رەت ەسكەرتىلدى.
بۇدان كەيىنگى دايىندىقتىڭ ءبىر تارماعى: كۇندەر بولاتىن شاقتا موسكۆادان بەرىلەتىن رەسپۋبليكا جونىندەگى تەلە-راديو حابار، ورتالىق گازەتتەردە بەرىلەتىن بەتتەر، ءوزىمىز ارنايى شىعارىپ الا باراتىن ءتۇرلى-تۇستى گازەت - سپەسۆىپۋسك، بۋكلەت، باسپا ءسوز كونفەرەنسياسىندا شە تەل جۋرناليستەرىنە، ءوزىمىزدىڭ (ەلدىڭ) جۋرناليستەرگە تاراتاتىن ارنايى پرەسس - بيۋللەتەن.
60 جىلدىققا ارنالعان پلاكات، كىتاپ ءوز الدىنا ءبىر توبە. مۇنىڭ سىرتىندا ءار كوللەكتيۆپەن كەزدەسكەندە سولارعا تارتاتىن سىباعا - سىيدى دايىنداۋدىڭ ءوزى ءوز الدىنا كۇردەلى جۇمىسقا اينالدى.
اەروپورت باسىنان باستاپ، ءار كەزدەسۋدە سويلەيتىن ادامداردى ازىرلەۋ كەرەك. ونىڭ ىشىندە ءار سالانىڭ مامانى، رەسپۋبليكانىڭ جاعدايىن جاقسى بىلەتىن، جاقسى ءبىلىپ قانا قويماي، كەزى كەلگەن ساتتە جاقسى ايتا الاتىن ادامدار بولۋعا ءتيىس. سول ادامدارمەن كۇندە كەزدەسۋ، ارقايسىسىمەن اڭگىمەلەسۋ كەرەك. قىسقاسىن ايتقاندا دايىنداۋ قاجەت. «قاعازعا تۇسكەن جاقسى جوبا — جارتى ءىس» دەپ بەكەر ايتپايدى عوي. مۇنىڭ ءبارى ءمىنسىز قاعازعا ءتۇستى. بيۋرودا بەكىتىلدى. ەندى ءمىنسىز ورىنداۋ كەرەك.
قىسقاسى الدىدا «60 جىلدىق» اتتى سىن تۇردى. بۇل ءىستىڭ بۇكىل تىزگىنى ماعان بەرىلگەندەي. جۇرەك قوبالجيدى. قوبالجۋ دەگەندى امسە قورقۋ دەپ قابىلداۋعا بولمايدى. قوبالجۋ دەگەن سول ىسكە جان سالۋدان دا تۋادى. جان سالۋ دەگەن ءسوز — ءار دەتالىن تەكسەرۋ، ءاربىر پۋنكتىنە اباي بولۋ دەگەن ءسوز. كەيدە قاعازدا جىپ-جىلماعاي بولىپ تۇرىپ، ورىندالۋىنا كەلگەندە ابىرويسىزدىققا دۋشار ەتەتىنى بار.
بيىلدىڭ وزىندە تاپ سولاي ءبىر «قۇلاعانىم» ەشقاشان ەسىمنەن كەتە قويماس. ول سۋرەتشىلەر وداعىنىڭ كەزەكتى سەزى. كەلگەنىمە ەكى اي دا بولعان جوق، ماي ايىندا سول سەزد وتپەك بولدى. مادەنيەت ءبولىمى ءبارىن جىلپىلداتىپ، ءبارى ساقاداي ساي، وتكىزىپ جىبەرەيىك دەدى. قولداۋعا تۇرا كەلدى. ءبىرىنشى كۇنى بايانداما جاسالدى، ءجارىسسوز بولدى. ەكىنشى كۇنى — سايلاۋ. ماسقارا وسىندا بولسىن. پرەدسەداتەل قويامىز دەپ وتىرعان سابىر مامبەتوۆىمىزدى قۇلاتىپ الدى. بۇل قالاي بولدى؟ بەدەل دەسە بەدەلى بار، اتى ايگىلى سۋرەتشى، وسى وداقتى باسقارعانىنا تالاي جىل. قازاق سسر جوعارعى سوۆەتىنىڭ دەپۋتاتى، جوعارعى سوۆەت پرەدسەداتەلىنىڭ ورىنباسارى. ءبىر داۋىس جەتپەي قالدى. بۇل بۇل ما؟ ەڭ بەدەلدى، ەڭ ەڭبەگى سىڭگەن دەگەن كوپ قارتتاردى سىزىپ تاستاعان.
سايلاۋدىڭ اتى — سايلاۋ. باسقا كانديداتۋرا ىزدەدىك. شاكەن نيازبەكوۆتى وتكىزۋىمىز كەرەك. قاسارىپ قالعان ءبىر توپ بار، جاستار توبى كونبەيدى. ءۇشىنشى كۇنى 230-دان استام وداق مۇشەسىنىڭ ەكى جۇزىنە تارتا اداممەن جەكە-جەكە سويلەسۋگە تۇرا كەلدى.
— مامبەيەۆتى نەگە سىزدىڭدار؟
— سىزعىمىز كەلگەن سوڭ سىزدىق.
ەشبىر باسقا سەبەپ ايتا المايدى.
— قارتتارعا نەگە قارسى بولدىڭدار؟
— قاشانعى ولاردى قوشەمەتتەي بەرەسىڭدەر. بىزگە جول قايدا؟
ءپرينسيپتى، تەرەڭ ءبىر تەندەنسيانى بايقاتاتىنداي ەشتەڭە جوق.
قىسقاسى، ۇلكەن ءبىر ساياسي شارا ءبىر توپ جەتەسىز جاستاردىڭ سالاۋاتتى ويلاۋىنىڭ جەتىسپەۋىنەن وسىنداي جاعدايعا ۇشىرادى. ارينە، وعان تىكەلەي كىنالىمىن، ءبولىم دە كىنالى. ونىڭ قاعازىندا ءبارى جاپ-جاتىق ەدى. ءبىراق ءبولىم قىزمەتكەرلەرى سۋرەتشىلەر اراسىنداعى الگىندەي «ءشيدى» كەزىندە بايقاي الماعان. مەن ولارعا سەنىپ قالعانمىن. پارتيالىق جۇمىستاعى، جالپى باسشىلىق جۇمىستاعى ەڭ ۇلكەن ونەر — وقيعانىڭ الدىن الۋ، ونىڭ بۇگىنىن دە، ەرتەڭىن دە كورىپ وتىرۋ. ول ءۇشىن كوبىرەك بايلانىس، تاعى دا بايلانىس كەرەك. قاراۋىنداعى سەنگەن دۇرىس، ءبىراق قاداعالاۋ دا كەرەك — دوۆەرياي، نو پروۆەرياي!
سۋرەتشىلەر سەزى ءوتىپ جاتقاندا ديمەكەڭ جامبىل وبلىسىندا كومانديروۆكادا ەدى. جاعدايدى ەستىگەندە:
— ءسويتىپ، «قۇلاتتىم دە»، — دەدى.
كىرىپ كەتۋگە جەردىڭ تەسىگى بولمادى. امال نە، بولار ءىس بولدى. قاعازداعى جاتىق جوسپاردىڭ ار جاعىنا ءبىر عانا جاندى قاراۋ، ەڭ بولماعاندا الدىن-الا بىر-ەكى اداممەن سويلەسۋ جەتپەي قالدى. «مەنى قۇرتقان» سول بولدى.
مىناۋ 60 جىلدىقتىڭ الدىندا وسىنداي «سىي» تارتاتىن وقيعا بولىپ جۇرمەسىن. سوعان ساق بول دەيدى بۇكىل ىشكى دۇنيەڭ.
نويابر ايى كۇتپەگەن جەردەن اۋىر اي بولدى. 10-ى كۇنى لەونيد يليچ برەجنيەۆ قايتىس بولدى. ەل قارا جامىلىپ وتىرعاندا سالتاناتتىڭ قانداي اجارى بولماق. ونىڭ ۇستىنە قازاقستاننىڭ كۇندەرى كپسس ورتالىق كوميتەتىنىڭ نويابر پلەنۋمىمەن، سسسر جوعارعى سوۆەتىنىڭ سەسسياسىمەن تۇسپا-تۇس كەلدى. الدىن الا دايىندالعان موسكۆادا سويلەنەتىن سوزدەر سان مارتەبە وزگەرتىلدى. قايعىنىڭ دا سالماعى، سونىمەن بىرگە ەشنارسە ەشقاشان تولاستاتا الماس ءورشىل ءومىردىڭ بيىگى دە ەسكەرىلۋگە ءتيىس. قيىن كەزەڭدە تاس ءتۇيىن بولىپ دوستاسقاندىق ۇلگىسىن كورسەتۋگە پارتيا شاقىرىپ وتىر. نويابر پلەنۋمىنىڭ رۋحى دا سول. كەيىنگە قالدىرىلماي 60 جىلدىققا ارنالعان كۇندەردى دە وتكىزە بەرۋگە ۇيعارۋ — سول كوممۋنيزم كوشىنىڭ ومىرشەڭدىگىنىڭ ايعاعى.
ءتۇسى سۋىق سۇر بۇلتتى كۇز ابدەن پراۆوسىنا ەنگەن. ۇلكەن ءبىر سامولەتتى تەك كۇندەرگە قاتىساتىندار الىپ، ۇشىپ كەلە جاتىرمىز. ورالدان ادەيى شاقىرىلىپ، الماتىدا بىرنەشە سىناقتان وتكەن ونەرپازدار دا وتىر مۇندا. ولاردىڭ «ۋھ» دەپ دەمالعانى دا وسى سامولەتتىڭ ءىشى شىعار.
كوز الدىما دومودەدوۆو اەروپورتىنىڭ باسى كەلەدى. جينالعان جۇرت، وركەستر ويناپ تۇر. ترانسپورتتارعا قازاقستاندىقتارعا سالەم جولداعان جازۋلار. باسقا رەسپۋبليكالاردىڭ كۇندەرى وتكەندە وسىنداي كورىنىستەردى بايقاعانبىز. ميتينگى بولادى، ءسوز سويلەنەدى. ول كەنجە تەليەۆيزوردان بەرىلەدى. وسى كەزدەسۋدىڭ قالاي بولاتىنىندا دا ۇلكەن گاپ بار. قانشا ايتقانمەن العاشقى اسەر.
سامولەتتىڭ ىشىندە قاسىما شاڭگەرەي جانىبەكوۆتى، جەكسەمبەك ەركىنبەكوۆتى الىپ ءجۇرىپ، وتىرعانداردى ارالاپ شىقتىم. باسىما ساق ەتىپ ءبىر وي كەلە كەتتى. ورالدىق ءبيشى قىزداردىڭ التىن ماساققا ۇقساعان ادەمى كوستيۋمدەرى بار بولاتىن. موسكۆاعا جاقىنداعاندا سول كوستيۋمدەرىن كيگىزۋ كەرەك. سامولەتتىڭ الدىنعى، ارتقى تاراپىنان دا الدىمەن سولاردى ءتۇسىرۋ كەرەك. مۋزىكاسى ويناپ جاتسىن، قىزدار تۇسە سالا بيلەۋگە ءتيىس.
— كۇن سالقىن، قىزداردى اۋىرتىپ المايمىز با؟ — دەگەن ساقتانۋشىلىق تا بولدى.
— تاۋەكەل! جاستىق ءبىر جولعى سۋىقتى كوتەرەر.
يدەيانىڭ ءوزىن-وزى اقتاعانى. كۇننىڭ سالقىنى سالقىن ەكەن. ءبىراق باسى ءبىر ءسات ماساقتى كەڭ دالاعا ۇقساپ كەتتى. قازاقستاننىڭ عانا استىعى جينالىپ بولعان تىڭ ولكەسى كوشىپ كەلگەندەي اسەر قالدىردى. ونسىز دا سالتاناتتى جاعدايدى مىنا كورىنىس قۇلپىرتىپ جىبەردى. سول بويى كەشىندە دە تەليەۆيزوردان ادەمى كورىندى.
سول ساتتەن باستاپ موسكۆانى مايدا ءبىر تامساندىرعان قازاقستاننىڭ ونەر شەرۋى تاعى دا ءجۇرىپ بەردى دەيسىڭ. كۇنى بۇرىن جاسالعان پروگرامما دالمە-دال جۇزەگە اسىپ جاتىر.
ءار كۇنگى كەشكى ساعات 11. مەن توقتاعان بولمەگە وسى كۇندەردى وتكىزۋ جونىندەگى شتاب، ءار توپتىڭ باسشىلارى جينالادى. نە ىستەپ، نە قويدى. قاي جەردە كەزدەسۋ، كونسەرت قالاي ءوتتى. بۇگىنگى كۇن موسكۆاداعى باسپاسوزگە، رەسپۋبليكاعا قالاي بەرىلىپ جاتىر، قاي ماسەلەگە نازار اۋدارىلدى؟ وسىنىڭ ءبارى تاپتىشتەپ تەكسەرىلەدى. ەرتەڭ كىم نەگە جاۋاپ بەرەدى، قاي جەردە نە بولادى، پروگرامماعا ەنگىزىلگەن وزگەرىس بار ما، بولسا ونى جۇزەگە اسىرۋدىڭ جولدارى قانداي — وسىنىڭ ءبارىن پىسىرمەي دامىل جوق. جۇرت تاراعان سوڭ ەرتەڭگى سويلەيتىن سوزدەردىڭ تەكستىن قاراۋ كۇتىپ تۇرادى. كەشىندە ەكى-ۇش جەرگە سويلەۋگە تۋرا كەلەدى. اۋىلدان الىپ كەلگەن تەكستتەر بىت-شىت وزگەرتىلدى. جازا ءبىلۋدىڭ پايداسىن وسى جولى ايقىن سەزىندىم.
كۇندەردىڭ رەسمي اشىلۋى جاقسى ءوتتى. كورمە ديرەكتورىنىڭ مىندەتىن ۋاقىتشا اتقارۋشى سالتاناتتى جيىندى اشتى. سوسىن ماعان ءسوز بەردى. وتىز مينۋتتا قازاقستان سەكىلدى رەسپۋبليكانىڭ وتكەن جولىن، بۇگىنىن، ەرتەڭىن وتىرعانداردىڭ كوز الدىنا كەلتىرە الدىم با؟ وسى ويمەن ءسوزدى بىتىرە بەرگەندە جۇرت دۋ قول سوقتى. رەسپۋبليكا اتىنان كورمەگە قاپشاعاي فارفور زاۆودىندا جاسالعان ادەمى ۆازانى سىيعا تارتتىم. كورمە ديرەكسياسى بىزگە جۇتىپ قويعانداي شاعىن ساماۋىردى سىيعا ۇسىندى.
ونەر شەبەرلەرىنىڭ كونسەرتىن زال اسا ۇناتىپ قارسى الدى. ورالدىقتار العاشقى سىننان مۇدىرمەي ءوتتى. سول كۇننىڭ وزىندە كورمەگە كەلۋشىلەرگە ولار ءۇش-تورت كونسەرت بەرىپ ۇلگىردى.
ءبىزدىڭ پاۆيلوندا دا كەلۋشىلەر كوپ ەكەن. الا جاز بويعى ەڭبەكتىڭ ناتيجەسىن بايقاۋ ءۇشىن ارالاپ شىقتىم. جاسالعان وزگەرتۋلەر، جاڭالىقتار ورنىمەن سەكىلدى. رەسمي اشىلۋدان بۇرىن كورمە باسشىلارىنان پاۆيلون جونىندە سۇراعانمىن.
— ءبىز كوپ رەسپۋبليكانى وتكىزدىك قوي. ەندى ۋكراينا مەن رسفسر قالدى. سالىستىرۋعا مۇمكىندىك مول. جاقسىنى جاقسى دەۋ كەرەك.
سىزدەردىڭ پاۆيلوندارىڭىز ءۇشىن ءبىز ۇيالمايمىز. شىنىمىزدى ايتساق، ماقتان ەتەمىز.
ءبىر توپ شەتەلدىكتەردى كوزىم شالىپ قالدى. تىلدەرىن بۇراپ:
— قازاقستان. سەلينا. كوسموس، — دەپ تۇر ەكەن.
ءوز پاۆيلونىمىزدى ارالاپ جۇرگەن بىزدەردى كورىپ:
— زدو-رو-ۆا. پاۆيلون تۋت. كونسەرت تۋت، — دەيدى.
بۇلار فرگ-دان كەلگەن تۋريستەر ەدى دەپ تانىستىردى ولاردى باستاپ جۇرگەن ادام.
«دوستاردى ەمەس، دۇشپانداردى دا تاڭ قالدىرساق - وندا جامان بولمادى» - دەگەن ءبىر ءسوزىم قايتا-قايتا ۇرلانىپ كىرىپ، جۇزىڭە كۇلكى ۇيىرە بەرەدى.
قازاقستاننىڭ ونەرى جونىندە اڭگىمە ايتۋدى قوناقتار نۇرعيسا تىلەندييەۆكە، ادەبيەتى جونىندە اكادەميك مۇحامەتجان قاراتاسوۆقا، ارحيتەكتۋراسى جونىندە الماتى ارحيتەكتۋرا-قۇرىلىس ينستيتۋتىنىڭ رەكتورى مۇقاش بايبولوۆقا، جالپى حالى شارۋاشىلىعىنىڭ جەڭىستىكتەرى جونىندە - قازاق سسر مەملەكەتتىك جوسپارلاۋ كوميتەتى پرەدسەداتەلىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى گاراي ساعىمبايەۆقا تاپسىرعانبىز.
بۇكىل كەرمەدە ول كۇندەرى راديودان قازاق مۋزىكاسى ويناپ، ادەمى داۋىستى ديكتورلار رەسپۋبليكا ءومىرىنىڭ سوڭعى جاڭالىقتارىن ايتىپ تۇردى. ءبىر جەردە سلايدفيلم كورسەتىلۋدە. موسكۆاداعى كورمەدە ەمەس، ءتىپتى قازاقستاننىڭ وزىندە جۇرگەندەي اسەردە قالاسىڭ. بايبولوۆ جولداس الماتىداعى بىرەگەي ادەمى قۇرىلىستاردى تۇگەل سلايدفيلمگە ءتۇسىرتىپ الىپ كەلىپتى. اڭگىمەسىن ول ءتىپتى اجارلاندىرىپ جىبەرىپتى. انە، مەدەۋ مۇز ايدىنى، «قازاقستان» قوناق ءۇيى، «وتىرار» قوناق ءۇيى، ورتالىق كوميتەت ءۇيىنىڭ الدىنداعى اتاقتى الان، ول كەزدە لەونيد ءيليچتىڭ اتى ءالى بەرىلە قويماعاندى. ادەمى ءتۇزۋ كوشەلەر — لەنين، اباي، ساتبايەۆ پروسپەكتىلەرى. تەليەۆيزوردان كۇنى كەشە تۇسىرىلگەن 250 جىلدىقتىڭ سالتاناتى كورسەتىلىپ جاتىر. ۇيمەلەگەن جۇرت...
ءبىر پاۆيلونعا كەلسەك، نۇرعيسا اڭگىمەسىن ەندى ءبىتىرىپ، دومبىراسىن قولعا الىپتى. ادەتى بويىنشا ەكى كوزدى شارت جۇمىپ جىبەرىپ، ءوز مۋزىكاسىنا ءوزى بالقىپ وتىر ەكەن. جۇرتتى دا بالقىتىپ جىبەرىپتى. ەڭ سوڭىندا «بالاميشكانى» تارتتى. ساتىر-سۇتىر قول شاپالاقتاۋ...
— ناستوياششيي ۆيرتۋوز! — دەدى زالدا بىرەۋ.
— ەكى عانا ىشەكتەن مۇنشاما ءۇن شىعارۋعا بولادى ەكەن، ءا!
وسىنداي پىكىرلەرگە دە قۇلاعىمىزدىڭ قۇرىشى قانىپ بارا جاتتىق.
ايتۋلى ساپار، ابىرويلى ءىس بولدى.
وسىنداي ابىروي جولداس بولا بەرەر دەپ ويلاعام عوي. كۇرت وزگەرىستىڭ تۋارىن كىم كۇتكەن... ونىڭ ۇستىنە ءۇش جارىم جىلدان استام ۋاقىتتان سوڭ.
3 دەكابر 1985 جىل. موسكۆادا نەمىستەرمەن جۇمىس ىستەۋ جايلى بۇكىل وداقتىق جيىن بولىپ، سودان ورالعان بەتىم. جيىندا كپسس ورتالىق كوميتەتىنىڭ سەكرەتارى م.ۆ.زيميانين كىرىسپە ءسوز سويلەپ اشتى. كەلگەندەردەن ءبىرىنشى بولىپ مەن سويلەدىم. ەلىمىزدەگى 2 ميلليون نەمىستىڭ 46 پروسەنتى ءبىزدىڭ رەسپۋبليكادا تۇراتىن بولعاندىقتان ءسوزدى بىزدەن باستاعان بولۋ كەرەك. ىستەلىپ شىققان جۇمىس، كەيبىر پروبلەمالار ءبىرشاما جامان ايتىلمادى.
وسى ساپارعا اتتانار الدىندا ديمەكەڭنىڭ ءبىر زۆونوگى ۇناعان جوق-تى.
— كەشىكپەي تەز قايت. بولىمدەردە بولماي-اق قوي.
نەگە دەپ سۇرامادىم. ءبىراق ءسوز توركىنى كوڭىلىمە جاقپادى. كەيىنگى كەزدە ءتۇيىلىپ جۇرگەن كوڭىلدىڭ ءبىر ءزىلدى سوقپاسى سياقتى كورىندى.
تۇنگى رەيسپەن (سول كۇنگى) قايتا قايتتىم. تاڭەرتەڭ ساعات 8-دە الماتىعا تۇستىك. بىر-ەكى ساعات دەمالۋ ويىمدا ەدى.
سەكرەتار قىزىم تەلەفون سوقتى. ءبىرىنشى پريەمنىيدان سۇراپ جاتىر دەدى.
— ءقازىر كەلەم، — دەدىم.
تۇستەن كەيىن جولىعۋعا كەلىستىك.
يا، مىنە، سول جولىعۋ.
كەڭەستىڭ قالاي وتكەنىن سۇرادى. ايتىپ وتىرمىن. ءبىراق كەزدەسۋ ماقساتى باسقا ەكەنىن ارجاعىم سەزگەندەي. ءبىر تىڭداپ، ءبىر تىڭداماي الا كوڭىل بولىپ وتىر ديمەكەڭ. ايتقىسى كەلەتىن جايى بار. سول پىكىرى جارىلىپ شىقتى دا.
— وسى ساعان ينتەلليگەنسيا اسا رازى ەمەس. جۇمىستى بوساتۋعا تۇرا كەلىپ تۇر. ۋ تەبيا نە پولۋچاەتسيا.
— قاي ينتەلليگەنسيا، قانداي نارازىلىعى بار ەكەن.
— ونى قايتەسىڭ. ايتسا ءسوز جەتەدى. ۇستىڭنەن ارىز كوبەيىپ كەتتى.
— ءقازىر كىمنىڭ ۇستىنەن بولسا دا ارىزدىڭ قۇيىنداپ تۇرعان كەزى ەمەس پە. جازعانداردى تەكسەرىپ انىقتايىق.
— بۇرىنعى كەلگەن جۇمىسىڭا بارساڭ قايتەدى. الدىنداعى تىلدەي قاعازعا «كازتاگ» دەگەن جازۋ تۇردى.
— بۇدان باسقا بوتەن ءسوز جوق پا؟
— جوق.
— وندا ءسىز سونداي تۇيىنگە كەلسەڭىز، كەلىسپەسكە نە امال بار...
* * *
ۋ تەبيا نە پولۋچيلوس. ارگۋمەنتتەرىن ىزدەيمىن. ءۇش جارىم جىلدى ۇزىندى بويعا كوز الدىمنان وتكىزدىم.
1982 جىل. ەكى ءجۇز ەلۋ جىلدىق، سسسر - ءدىڭ قۇرىلعانىنا 60 جىل تولعان جىل. قانشاما بىرىنەن ءبىرى وتكەن يدەولوگيالىق شارالار بولدى. ولار جايلى وسى جازبانىڭ باس جاعىندا جاقسى ايتىلعان. وسى وقيعالارعا ارنالعان ديمەكەڭنىڭ ءوز باياندامالارىندا «پروۆەلي بلەستياششە» دەپ باعالانعان-دى. بۇكىل رەسپۋبليكا ءدۇر سىلكىنىپ قالعان. سول جىلعى كۇزدە ەستونيانىڭ ادەبيەتى مەن ونەرىنىڭ كۇندەرى ءوتتى. ول تۇگەلىمەن مەنىڭ موينىمدا بولدى. قوناقتار كوزىن جۇمىپ، باسىن شۇلعىپ كەتتى. العاشقى كەلگەن جىلدىڭ ءوزى، العاشقى قادام. جامان با؟
كۇندەلىكتى قات-قابات جۇمىستى ەسەپكە الىپ جاتقانىم جوق. كەزەڭ - كەزەڭدى عانا ايتىپ وتىرعانىم.
1983 جىل. بۇل اتاقتى يۋن پلەنۋمى بولعان جىل. بولادى دەپ قانشاما قامداندىق. بولعاننان كەيىن قانشاما شارا بەلگىلەندى. پارتيامىزدىڭ ومىرىندە سوڭعى جيىرما جىل ىشىندە يدەولوگياعا ارناپ شاقىرىلعان بىردەن-بىر پلەنۋم. دوكۋمەنتتەردىڭ وزىندە اتاپ كورسەتىلگەندەي ۇلكەن بەتبۇرىستىڭ پلەنۋمى بولدى. وسى پلەنۋمنىڭ قورىتىندىسىنا ارناپ، وزىمىزدە قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ X پلەنۋمىن وتكىزدىك. سىنعا قۇرىلعان، تالداۋعا تولى بايانداما دايىندالدى.
بارلىق وبلىس، اۋدانداردا وسى رۋحتا جۇمىس ءجۇرىپ جاتتى. ماقسات — يدەولوگيانىڭ جۇمىسقا جاڭا سەرپىن، جاڭا سيپات بەرۋ. بۇكىل قاۋىمنىڭ نازارىن اۋدارۋ، اداممەن جۇمىس ىستەۋ، ادامگەرشىلىك فاكتورعا سۇيەنۋ، سونى بۇكىل ءىستىڭ وزەگى ەتۋ — باعىت وسى ىلگەرى جىلجۋ كەرەك. ءىرى قيمىلدىڭ ىقپالى ءار ىستەن - اق بوي كورسەتتى. ەڭ الدىمەن باسشىلار بەت بۇردى بۇل جۇمىسقا. قارسى ناسيحات قاتتى كولعا الىندى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا يدەولوگيانىڭ كۇنى تۋدى، تۋى بيىكتەپ جەلبىرەي ءتۇستى. جىل قاۋىرت تا قاربالاستىعىمەن مەنى عانا ەمەس، بۇكىل يدەولوگيا مايدانىنا قاتىسى باردىڭ ءبارىن شىڭداپ، شيرىقتىرا ءتۇستى.
1984 جىل. بۇل جىلدى مەكتەپ رەفورماسىنىڭ جىلى دەر ەدىم. 1983 جىلعى يۋن پلەنۋمىندا ايتىلعان ءبىر باعىتى — جاس ۇرپاقتى تاربيەلەۋدى مۇلدە باسقاشا جولعا قويۋ باعىتىن بەلگىلەگەن كەرەمەت دوكۋمەنتتەر قابىلداندى. حالىققا ءبىلىم بەرۋدە ريەۆوليۋسيالىق وزگەرىس جاسايتىن كەزەڭ تۋدى. بۇل رەفورمانىڭ ءمانىن وزىڭە دە، وزگەگە دە وسىلاي ۇقتىرۋ كەرەك. تەرەڭدەگەن سايىن سان قيلى پروبلەمالار — ماتەريالدىق-تەحنيكالىق بازا، پەداگوگ كادرلاردى جاڭاشا دايارلاۋ، ەڭبەك تاربيەسى، ونى مەكتەپتەن باستاپ ءاربىر كاسىپورىن، كولحوز، سوۆحوزبەن بايلانىستىرۋ پروبلەمالارى تۋدى. سوسىن، كومپيۋتەرلىك ءبىلىم بەرۋ.
وسى ءتورت باعىتتىڭ قيىندىعى بىرىنەن ءبىرى وتەدى. سوڭعى ون ەكى جىل بويى رەسپۋبليكادا بىردە-بىر جىل مەكتەپ، كاسىپتىك-تەحنيكالىق ۋچيليششەلەردى سالۋ جوسپارى ورىندالماعان. بولىنگەن كۇردەلى قارجىدان 6 ميلليارد سوم يگەرىلگەن. وزگە قۇرىلىستار باسىپ كەتىپ، بۇلار كەيىن سىرىلىپ قالا بەرگەن. ارينە، وداقتىق اسا ماڭىزدى قۇرىلىستار كوپ قوي. دەگەنمەن جۇرت مەكتەپ قۇرىلىسىنىڭ جىل سايىن ورىندالماۋىنا ابدەن ۇيرەنىپ كەتكەن. سونىڭ سالدارى: ۋكراينا، وزبەكستانداردا ءبىر سمەنادا مەكتەپتەردىڭ 70-80 پروسەنتىنىڭ وقۋىنا قول جەتسە، بىزدە 46 پروسەنت عانا. بازا وسپەگەن، بازا وتە كەيىن قالعان. وسى يدەيانى مەكتەپ رەفورماسىنا ارنالعان پلەنۋمىنىڭ وزەگى ەتتىك. ماتەريالدىق-تەحنيكالىق بازاسىز رەفورمانى جۇزەگە اسىرۋ مۇمكىن ەمەس. ماسەلەنىڭ ءبىرىنشى قويىلىسى وسى.
ەكىنشى. جوعارى ءبىلىمدى پەداگوگ كادرلارمەن رەسپۋبليكانىڭ قامتاماسىز ەتىلۋى — 68 پروسەنت قانا. بۇل بۇكىل وداقتاعى ەڭ تومەنگى كورسەتكىشتەردىڭ ءبىرى. پەدينستيتۋتتارعا كوڭىل بولۋ، وعان الىناتىن جاستاردى دۇرىس ىرىكتەۋ، ايتەۋىر وقۋعا ءتۇسۋ ءۇشىن كەلگەندەردى ەمەس، بالا تاربيەسىنە، پەداگوگ بولۋعا تۋا جاراتىلعانداردى الۋ — وسى باعىتتا قانداي يكەمدى جۇيە جاساۋعا بولادى، قازىرگى قالىپتاسقان پراكتيكانىڭ نەسى جارامدى، نەسى جارامسىز، پەدينستيتۋت كوللەكتيۆتەرىنىڭ ءوزىن قالاي قايتا تاربيەلەۋ كەرەك؟ وسى ماسەلەلەردى ويلاۋ قاجەت، ىزدەنۋ قاجەت. مۇنسىز ماتەريالدىق بازانى قاتىرعانىڭمەن رەفورما جۇزەگە اسپايدى.
ءۇشىنشى. رەسپۋبليكانىڭ ءار بۇرىشى، ءار ەگىس تانابى، ءار فەرماسى، ونەركاسىپتەگى، قۇرىلىستاعى ءار سەح، ۋچاستوك كلاسقا، ەڭبەك كلاسىنا اينالۋعا ءتيىس. رەفورمانىڭ نەگىزگى يدەياسى — جاستايىنان ەڭبەككە باۋلۋ، وسىنى تالاپ ەتەدى. ەڭبەككە باۋليتىن پەداگوگ - ول وقۋ كومبيناتتارى، ءوندىرىس كوللەكتيۆتەرىمەن تىعىز بايلانىسى.
بۇل جونىندە ءبىر كەزدە رەسپۋبليكادا تۋعان ەكىباستۇزدىقتاردىڭ جاقسى باستاماسى، كوكشەتاۋ، سەلينوگراد وبلىستارىنداعى جەكە اۋدانداردىڭ يگى ىستەرى ءسونىپ كەتكەن. سوعان قايتا جان ءبىتىرۋ كەرەك، جاڭاشا، رەفورما تالابىنا ساي جان ءبىتىرۋ كەرەك. بۇل ءوزى ۇلكەن بەتبۇرىس بولۋعا ءتيىس. ونسىز بازاڭ ساي بولسىن، پەداگوگ كادرلارىڭ دايىندالسىن ءبارى ءبىر رەفورمانىڭ يدەياسى جۇزەگە اسپاق ەمەس.
ءتورتىنشى - كومپيۋتەرلىك ءبىلىم. بۇل جاڭا سالا، تىڭ ماسەلە. بازا دا جوق، دايىندىق تا جوق. بىلايشا ايتقاندا، ۆسە س نوليا. ءبىراق رەفورمانىڭ ەڭ ۇلكەن ەلەمەنتى حالىققا ءبىلىم بەرۋدىڭ، جاس ۇرپاقتى تالانتتى ەتىپ تاربيەلەۋدىڭ ەرتەڭى.
وسى ءتورت باعىت مەكتەپ رەفورماسىن جۇزەگە اسىرۋدىڭ ءتورت تاعانى سياقتى كورىندى. ءبىرىنسىز ءبىرىنىڭ كۇنى جوق. بىرىمەن ءبىرىن بايلانىستىرا جۇرگىزۋ كەرەك. 1990 جىلعا دەيىن وسىنشا ءىستى تىندىرۋ وڭاي شارۋا ما. مىندەتتى ورىنداۋ الدىمەن ونى دۇرىس تۇسىنۋگە بايلانىستى. ونىڭ جاۋاپكەرشىلىگىن جۇرەكپەن ءسىڭىرۋ كەرەك.
يا. 1984 جىلدىڭ جۇگى وسىنداي اۋىر بولدى. وعان قوسا بۇل جىل — تىڭ يگەرۋدىڭ 30 جىلدىعى تويلانعان جىل. ونىڭ دايىندىعى ءوز الدىنا ءبىر توبە. تىندى يگەرۋدىڭ ينتەرناسيونالدىق سيپاتىن تانىتۋ. بۇل نەگىزگى ماقسات. وسى تۇستا بۇكىل ەلىمىزدىڭ جازۋشىلارىن رەسپۋبليكاعا اكەلۋ يدەياسى تۋدى. اكادەميانىڭ ارنايى سەسسياسى وتكىزىلدى. سوسياليستىك ەڭبەك ەرى اناتوليي يۆانوۆتىڭ مىنا ءسوزى ەسىمنەن كەتپەيدى:
— تىڭ يگەرگەن وبلىستاردا بولدىق. كوپ ادامدارمەن كەزدەستىك. بىردەن كوزگە شالىناتىن قاسيەت مەحانيزاتورلاردان باستاپ باسشىلارعا دەيىن مەملەكەتتىك ماسشتابتا ويلاۋى. جۇرت وسىلاي تاربيەلەنگەن. بۇل پارتيا جۇمىسىنىڭ باستى كورسەتكىشى دەپ بىلەم. ادام جانىنىڭ وزگەرىسى، ادام پاراساتىنىڭ وزگەرىسى. تىڭنىڭ بەرگەن مىقتى جەمىسى، رۋحاني جەمىسى بۇل.
بۇل يدەولوگيالىق شارالاردىڭ وزەگى وسى جەمىستى، ادام جانىنداعى اياۋلى وزگەرىستەردى ودان ءارى بەكىتە ءتۇسۋ، بايىتا ءتۇسۋ. ماقسات وسى بولدى.
تىڭ تويى مارت ايىنان باستاپ كۇزگە دەيىن، نەگىزگى سالتانات بولعانعا دەيىن كوتەرىڭكى سەزىممەن ەتتى. بۇل داتانى اتاۋ جونىندەگى رۋقساتتى الۋدا ديمەكەڭنىڭ ەڭبەگى از بولعان جوق-تى. سوعان ساي ءبارى بابىندا، بيىك دارەجەسىندە ءجۇرىپ جاتتى. يدەولوگيا بۇل ىستەن شەت بولدى دەپ كىم ايتا الادى. قايتا بارىنە جان ءبىتىرىپ، گازەت، جۋرنال، گەليەۆيدەنيەنى «شۋلاتىپ»، دۇرىلدەتىپ جىبەرگەن سول. بۇل ارادا «وتكەن كۇندە بەلگى جوق» دەگەن ماقال ەشبىر جونگە كەلمەيدى. ءاربىر رەسپۋبليكا ەڭبەككەرىنىڭ جۇرەگىنە ول كۇندەر، ول تويدىڭ دۇرمەگى نۇرلى شۋاعىن قۇيدى. ەرلىكتى ەسكە الدى، قيىندىعىڭ ساباعىن سارالادى، الداعى اسار اسۋعا كوز تاستادى.
قويشى، سەكسەن ءتورتتىڭ دە جۇرەكتى سان سىزداتىپ، تالاي تۇندە ۇيقىنى سان قاشىرعان جىل بولدى. وڭاي جىل، جۇمىسسىز جىل ەمەس ەدى.
1985 جىل. جەڭىستىڭ 40 جىلدىعى. پارتيانىڭ باسىنا جاڭا، جاس باسشىلىقتىڭ، ميحايل سەرگەيەۆيچ گورباچيەۆتىڭ كەلگەن جىلى. كپسس ورتالىق كوميتەتىنىڭ اپرەل، وكتيابر پلەنۋمدار وتكەن جىل. پارتيانىڭ XXVII سەزىنە، قازاقستان كومپارتياسىنىڭ XVI سەزىنە دايىندىق جىلى. ۇلكەن بەتبۇرىستىڭ جىلى. بارلىق ىسكە جاڭا لەپ، جاڭا سيپات بەرىلگەن جىل. شىندىق، ىسكەرلىك، باردى بار، جوقتى جوق دەۋ لەبى كەلدى. ەش نارسەنى بايانداماۋ، بۇركەمەلەمەۋ، اششى شىندىقتى ايتۋدان جالتارماۋ رۋحى دەس الدى.
ءىسىمىزدىڭ بۇكىل تابيعاتىنا جاڭاشا وزگەرىس ەنە باستادى. وسى بەتبۇرىستىڭ قايناعان ورتاسىندا، ونى ناسيحاتتاۋدىڭ ناق باسىندا بولماعاندا قايدا ءجۇردىم مەن. تەگىندە قاشاننان جاڭاشىل، جاقسى جاڭالىقتى جانىم قالايتىن ادام ەدىم.
گازەتتە سەكرەتار بولدىم، جاڭالىق جاساسام دەدىم. وعان بۇگىنگى «لەنينشىل جاس» كۋا. ورىنباسار بولدىم، العا ۇمتىلدىم. «جەتىسۋ» گازەتىن ەلەۋسىز گازەتتەن ەڭ تاڭداۋلى گازەتكە جەتكىزدىك. كازتاگ-قا كەلدىم، قۇردىمعا كەتكەن اگەنتتىك ەدى، ءتورت جىلدا ەل قاتارىنا قوسىلىپ، سەگىز جىل ديرەكتورى، سك - نىڭ سەكرەتارى بولدىم.
وسى جىلدار بويى جانىما دارىعان جاڭاشىلدىق قاسيەت عايىپ بولا قويماعان شىعار. قايتا ۇلكەن قىزمەتتىڭ بيىگىنەن اۋماقتانا تۇسكەن شىعار.
بۇعان قوسا ايتۋلى ءۇش يۋبيلەي جونىندە دە ايتپاي كەتۋگە بولمايدى. ول تۇرار رىسقۇلوۆتىڭ 90 جىلدىعى، كەنەن ازىربايەۆتىڭ 100 جىلدىعى، شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ 150 جىلدىعى.
وزگە يۋبيلەيلەردەن بۇل ۇشەۋىن ءبولىپ الۋدىڭ ءمانى بار. تۇرار جونىندە قاراما-قايشى پىكىردىڭ كوپ بولعانى ءمالىم. ەلدىڭ ەڭ ءبىر تالانتتى ازاماتى سولاقايلاردىڭ جوسىقسىز جاپقان جالاسىنىڭ سالدارىنان تاريحتان ءوز ورنىن الا الماي كەلدى. حالىققا جانىمەن، تانىمەن بەرىلدى. ءبىراق حالقى ونىڭ كوپ ەرلىگىن، ەرەن ازاماتتىعىن بىلە بەرمەدى. ونىڭ سول قاسيەتتەرىن تانىپ، كەپكە تانىتۋعا تىرىسقان شاعىڭىزدا سىزگە ءبىر سولاقاي، ديمەكە، «يز ناسيوناليستا ون حوتەل سدەلات ناسيونالنوگو گەرويا» دەپ جالا جاپقان-دى. الپىسىنشى جىلداردىڭ باسىندا ايتىلعان بۇل ءسوز كۇنى بۇگىنگە دەيىن تالايدىڭ - اق ەسىندە.
وبلىستىق گازەتتە ىستەپ ءجۇرىپ، تۇرار جونىندە جاڭادان كوبىرەك ماتەريال باسقانىم ءۇشىن سول سولاقاي مەنى دە قاھارىنا ۇشىراتا جازداعان. جاڭا گۇلدەپ كەلە جاتقانىمدا جۇمىستان قۋىلۋعا از-اق قالعام. سول ۋاقىتتىڭ وزىندە رىسقۇلوۆ تۋرالى سىزبەن ورتاق پىكىردە ەكەنىمدى سەزگەندەي ەدىم. «التىن كەزدىك قىن تۇبىندە جاتپايدى». رىسقۇلوۆ اقىرى جارىپ شىقتى. ادىلەتتىك سالتانات قۇردى. «يزۆەستيا» گازەتى، «ۆەرنىي سىن سۆوەگو نارودا» دەگەن وتە جاقسى ماقالا بەردى. سودان كەيىن تالاي جىلدار ءوتتى. 1974 جىلى تۇراردىڭ 80 جىلدىعى تويلاندى. ول پارتيا ينستيتۋتىنىڭ شاعىن زالىندا ءوتتى. تۇرار تۇلعاسىنا لايىق يۋبيلەي بولعان جوق. باياندامانى ينستيتۋتتىڭ سول كەزدەگى ديرەكتورى سەرىكباي بەيسەمبايەۆ وتە جاقسى جاساعانمەن جالپى ۇيىمداستىرۋىندا ءبىر كىبىرتىك، ىلگىش ءالى بار ەدى.
مىنە، سول تۇراردىڭ 90 جىلدىعى. حالقىنا ۇلكەن قىزمەت ەتكەن پەرزەنت، وكتيابر ريەۆوليۋسياسى تۋدىرعان لەنيندىك قايراتكەر. بۇگىنگى كۇن، ديمەكە، سىزدەي قايراتكەرلەردى بەرسە، ول جىلدار تۇرارداي قايراتكەرلەردى بەرگەن جوق پا. حالقىمىزدىڭ قايراتكەرلىك قابىلەتىن كوتەرەتىن يۋبيلەي بۇل. مەنىڭ ءوز باسىم بۇل 90 جىلدىققا سولاي قارادىم. قاشانعى جامانداردىڭ جالاسى جاقسىلارعا كۇيە جابىسا بەرمەك.
دايىندىققا كوپ جاڭا سيپات بەرىلدى. بىرىنشىدەن، 90 جىلدىقتان الدەقايدا كەن وتكىزۋ كوزدەلدى. ەكىنشىدەن، شىعارمالارىن شىعارۋ، ۇشىنشىدەن، تاپ وسى جولى سوناۋ الپىسىنشى جىلدارى «يزۆەستيا» گازەتىنە ماقالا جازعان ۋستينوۆتى تاۋىپ، ۇلگىرسە تۇرار جونىندەگى كىتابىن باسۋ قاجەت بولدى.
ۋستينوۆتىڭ سول كىتابى — «سلۋجەنيە نارودۋ» يۋبيلەي كۇنى ەكى جارىم ايدىڭ ىشىندە جۇرتتىڭ قولىنا ءتيدى. حالىق تالاپ الىپ كەتتى.
تالانتتى پەرزەنت جونىندە تالانتتى، پارتيالىق پوزيسيادا جازىلعان كىتاپ تۋدى. باسقاسىن بىلاي قويعاندا، وسى كىتاپتىڭ شىعۋىندا ەرەكشە سىر بار ەدى. سول ۋستينوۆتىڭ قازاق دراما تەاترىندا سويلەگەن ءسوزى شە! تويدا بولعانداردىڭ ماقتاماعانى جوق. مەركە اۋدانىنىڭ كوركەمونەرپازدارى بۇكىل رەپەرتۋارىن تۇراردىڭ ومىرىنە ارنادى. سول كۇنى «يزۆەستيا» گازەتى ماناش قوزىبايەۆتىڭ ۇلكەن ماقالاسىن جاريالادى. بۇل ماقالانى باسىندا مەن ءوزىم دايىندادىم. اڭگىمە كىمنىڭ قولىمەن شىققانىندا ەمەس، اڭگىمە وسىنىڭ ءبارىن ۇيىمداستىرىپ، تۇراردىڭ اتىن جاريا ەتە تۇسۋدە عوي.
كۇنى بۇگىنگە دەيىن وسى يۋبيلەيگە رازى بولعان حاتتار ارداگەرلەردەن ۇستى-ۇستىنە ءتۇسىپ جاتتى.
قىسقاسى، تۇرارداي پەرزەنتىن حالقى الدەقايدا تەرەڭ بىلە ءتۇستى، سۇيگەن ۇستىنە سۇيە ءتۇستى. بۇل يۋبيلەيدى دۇرىس ۇيىمداستىرۋ ارقىلى ءبىر ۇلكەن ماقساتقا جەتتىك دەپ بىلەم.
ەكىنشى يۋبيلەي كەنەندىكى. ارينە، بۇل شالدىڭ ءومىر جولى تۇراردىكىنەن جاتىق، كەدىر-بۇدىرى جوقتىڭ قاسى. ءبىراق بۇعان دەگەن قۇرمەت — ۇلكەنگە، اقساقالدىققا، اۋىز ادەبيەتىنە، حالىق ونەرىنە دەگەن قۇرمەت. يۋبيلەيلىك كوميسسيانىڭ پرەدسەداتەلى باسىندا س.ن.يماشيەۆ ەدى. ول مارقۇم بولىپ كەتكەن سوڭ بارلىق اۋىرلىق ورىنباسارى بولعان ماعان ءتۇستى. حالىقتىڭ ءارى اقىن، ءىرى ءانشى، ءارى كومپوزيتور بولىپ دارا تۋعان ۇلىنىڭ دارا تويى بولىپ ءوتتى دەپ بىلەم. بۇكىل رەسپۋبليكا بويىنشا ايتىس ونەرى جاڭا ءبىر بەلەسكە كوتەرىلدى. كەنەننىڭ 100 جىلدىعى كەرەمەت سۋىرىپ سالما دارىنداردىڭ كوزىن اشتى. سالتاناتتىڭ لەنين اتىنداعى سارايدا ءوتۋىنىڭ وزىندە ۇلكەن ءمان بار ەدى. تىڭنىڭ 30 جىلدىعىنا بايلانىستى كونفەرەنسياعا كەلگەن جازۋشىلار كەنەننىڭ تۋعان كراسنوگار اۋدانىنداعى تاماشاعا قاتىستى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا بۇل توي بۇكىلوداقتىق توي بولدى.
كەيبىر قۋ جاقتار، ديمەكە، رىسقۇلوۆ پەن كەنەننىڭ تويىن قونايەۆ پەن قازىبايەۆ ولار جەتىسۋلىق بولعاندىقتان دۇرىلدەتىپ وتكىزدى دەپ سوقتى. كىمنىڭ اۋزىنا قاقپاق بولاسىڭ، بار عوي بىزدە قۋ جاقتار دا، قارا نيەتتىلەر دە. جۇزگە بولگەننىڭ ءجۇزى كۇيسىن. وسى ءبولىنۋ تالايدىڭ تۇبىنە جەتكەن، ءالى جەتەدى دە. ءبىراق كەنەن حالىقتىڭ كەنەنى ەدى عوي.
/
ءۇشىنشى يۋبيلەي — شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ تۋعانىنا 150 تولۋى. يا، مۇنىڭ ءجونى باسقا. شوقانداي پەرزەنت تاريحتا سيرەك بولادى. شوقاننىڭ يۋبيلەيىن وتكىزۋ ءۇشىن ونىڭ قالدىرعان مۇراسىنىڭ ءقادىرىن ءتۇسىنۋ كەرەك. شوقان قازاقتىڭ عانا ۇلى ەمەس، ازيادان شىققان ۇلكەن الىپتاردىڭ ءبىرى. قابىلەتىمەن قانشاما زامانداسىن تامساندىرعان.
شوقاننىڭ قانداسى بولىپ تۋعانىڭ راس بولسا، وسىنداي پەرزەنتكە قانداي قۇرمەت جاساعان ءجون. ەسىل ەر - اي، ەرتە كەتكەنىن بىلاي قويشى، وسى ۋاقىتقا دەيىن رەسپۋبليكا بويىنشا كەڭ كولەمدە ءبىر يۋبيلەي وتكىزىلمەدى - اۋ. ولگەنىنە 100 جىل تولۋىندا راس، ارنايى قاۋلى بولىپتى، اكادەميا كولەمىندە سەسسيا وتكىزىلىپتى. ەسكەرتكىش سالىنعان. بەس تومدىق ەڭبەگى شىققان. ينستيتۋتقا اتى بەرىلگەن. بۇل جولعى يۋبيلەيدى وتكىزۋگە ۇلكەن تۇرتكى بولعان اكادەميكتەر عابيت مۇسىرەپوۆ پەن الكەي مارعۇلاننىڭ 1982 جىلعى سىندارلى حاتى. بيۋرو ساتتار نۇرماشيەۆيچ ەكەۋىمىزگە ۇسىنىس جاساۋعا تاپسىرما بەردى. سول ۇسىنىس نەگىزىندە شەشىم قابىلداندى، جوسپار جاسالدى. ءۇش جىل ۋاقىت بار دەپ ارقانى كەڭگە سالۋعا بولمايدى دەلىندى. ساتتار نۇرماشيەۆيچ ول جوسپاردىڭ ورىندالۋىن كورە المادى. يۋبيلەيلىك كوميسسيانىڭ پرەدسەداتەلى بايكەن اشيموۆيچ بولىپ بەكىتىلدى. العاشقىدا شيراق كولعا الدى. ەكى رەت كوميسسيا ءماجىلىسى وتكىزدى. ول ماجىلىستەر ءجۇرىپ جاتقان جۇمىسقا قوزعاۋ سالا ءتۇستى. ءبىر كۇنى بايكەن اشيموۆيچ:
— ءبارىن ءوزىڭ جۇرگىزە بەر. ماعان پەنسياعا كەتۋگە تۋرا كەلەر، — دەدى.
وسىنداي اۋىس - كۇيىستىڭ وزىندە ۇلكەن شارۋا ىلگەرى باسا بەردى. مەن ءوزىم وسى يۋبيلەيدىڭ كەزەڭ-كەزەڭىن قاتتى تولعانىسپەن باستان وتكىزدىم.
«تاماشا ادامداردىڭ ءومىرى» سيكلىنەن يرينا سترەلكوۆانىڭ «چوكان ۆاليحانوۆ» اتتى كىتابى شىقتى.
بەس تومدىق ورىس تىلىندە قايتا باسىلۋعا تاپسىرىلدى. ءتورت سەريالى «چوكان ۆاليحانوۆ» اتتى تەلەفيلم كولعا الىندى. رەجيسەرى ءاسانالى ءاشىموۆ.
يۋنەسكومەن كەلىسىم جاسالدى. الماتىدا شوقانعا «دوڭگەلەك ستول» ارنالدى. بۇل وڭايعا تۇسكەن جوق. كپسس ورتالىق كوميتەتىن، سسسر سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىن، سسسر عىلىم اكادەمياسىن ءبىراز مازالاپ، ىسكە قوسۋعا تۋرا كەلدى. بۇل تۇستا عىلىم اكادەمياسى جانە سىرتقى ىستەر ءمينيسترى ميحايل يۆانوۆيچ يسەنالييەۆ ەداۋىر كۇش سالدى.
سسسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ شوقانعا ارنالعان ارنايى سەسسياسى دايىندالدى.
تالدىقورعان وبلىسىنداعى «التىن ەمەل» مەموريالدىق مۋزەيىن بىتىرۋگە قاتتى كۇش سالىندى.
تالدىقورعان، كوكشەتاۋ وبلىستارىندا، الماتىدا، لەنين سارايىندا 1985 جىلدىڭ نويابر ايىندا سوڭعى سالتاناتتار وتپەك بولدى.
بىرىنەن ءبىرى اسقان جاۋاپتى شارالار. ءبىراق شوقان تۇلعاسىنا لايىق شارالار.
سوناۋ العاشقى جوسپاردان باستاپ، سوڭعى 20 نويابر كۇنگى الماتىداعى سالتاناتتىڭ شاقىرۋ بيلەتىنە شەيىن بۇكىل ءىستىڭ مەنىڭ قولىمنان وتكەنىن ماقتان ەتەمىن. ەسكەرتكىش كاروبكامىز قانداي ادەمى شىقتى.
ەگەر بىرەۋ ومىرىندە بولعان ەلەۋلى وقيعانىڭ ءبىرىن ايتشى دەسە «شوقاننىڭ 150 جىلدىعىنا ازىرلىك پەن ونى وتكىزۋ» دەر ەدىم. ءوزىم دە شوقان جونىندە كوپ تولعاندىم. كوپ جۇرتتىڭ كىم ەكەنى وسى تۇستا تانىلدى دا. شوقاندى تىم شۋلاتىپ، اسىرا ماقتاپ جىبەرمەدىك پە دەۋشىلەر دە تابىلدى.
جوق. ونىڭ الدىنداعى قاشاننان بەرگى قارىز، ۇرپاق قارىزى ءبىر وتەلدى دەپ بىلەم. كىم ماعان قانداي «يارلىك» تاقسا دا شوقان ءۇشىن ىستەلگەن ءىستى يگىلىكتى ءىس، تاريحي ءىس دەپ سانايمىن. قورقاقتار، جالتاقتار جاسىرىن ارەكەتتەرىن دە ىستەگەن بولار، سىبىرلاعان شىعار. مەنىڭشە، شوقان حالقىمەن، بۇگىنگى زامانمەن مىقتاپ ءبىر قاۋىشتى.
...ورنىمنان بوساعاننان كەيىن 1985 جىلدىڭ 8 دەكابر كۇنى دەمالىسقا گاگرارا ۇشىپ كەلە جاتقانمىن. شوقاننىڭ يۋبيلەيىنەن كەيىن 18 كۇن وتكەن سوڭ قولىما «پراۆدا» گازەتىنىڭ سول كۇنگى نومەرى. «سلوۆنو نەسكولكو جيزنەي پروجيۆ» اتتى ماقالاعا كوزىم ءتۇستى. اۆتورى ا.كاگارليسكايا. ءتورت سەريالى تەلەفيلمدى قانداي ماقتاعان دەسەڭشى. بىرنەشە ءومىردى باستان كەشكەندەي دەگەن اتتىڭ ءوزى نە تۇرادى.
الەم-تاپىراق كوڭىلدى ءبىر سامال جەلپىدى. شوقاننىڭ سامالى، ونىڭ يۋبيلەيى ءۇشىن جۇمسالعان ەڭبەك سامالى، ەڭبەك ءلاززاتى. بىرەۋ كوردى، بىرەۋ كورگىسى كەلمەدى. ءبىراق شوقان يۋبيلەيىنە كوڭىلىم توق.
مەنىڭشە، حالىقتىڭ دا، رەسپۋبليكا ەڭبەككەرلەرىنىڭ دە كوڭىلى توق.
بۇل جايلاردى بەكەر ءتىزىپ وتىرمىن با؟ «ۋ تەبيا نە پولۋچيلوس» دەگەن سوزگە جاۋاپ قوي.
تاعى دا ەسكە تۇسەدى - اۋ ءىرى وقيعالاردىڭ ءبىرى.
«قازاقستان كومپارتياسى تاريحىنىڭ وچەركى» وسى جىلدارى شىقتى عوي. سوناۋ 1963 جىلدان بەرى ول وچەرك نەگە جارىق كورمەگەن؟ رەسپۋبليكا ءومىرىنىڭ ونىڭ پارتياسىنىڭ ناعىز جارقىن كەزەڭى نەگە جازىلماعان؟ قولعا الدىق، قىستىق، شىقتى. كىتاپ وداقتىق جۋرنالدا جاقسى باعاسىن الدى. ەڭبەك پە، ەڭبەك، ينستيتۋتتىڭ ەڭبەگى، رەسپۋبليكانىڭ ەڭبەگى، يدەولوگيانىڭ ەڭبەگى.
لەنيننىڭ 55 تومدىعىنىڭ قازاقشا اۋدارىلىپ ءبىتۋى دە وسى مەن حاتشى بولعان كەزەڭدە. بۇل دا ەڭبەك پە، ۇلكەن ەڭبەك.
1984 جىلى وتكەن، تىڭنىڭ 30 جىلدىعىنا ارنالعان بۇكىلوداقتىق مۋزىكالىق فەستيۆال شە! سسسر كومپوزيتورلار وداعىنىڭ كوشپەلى پلەنۋمى شە! وسى وقيعانىڭ جوعارى دارەجەدە وتكەنى جايلى حرەننيكوۆپەن بىرگە ءوزىڭىز، ديمەكە، ساياسي بيۋروعا حات جولداعان جوقسىز با. ونداي حاتتار اسا سيرەك وقيعالار جايلى عانا جازىلادى.
ونەر قايراتكەرلەرىنىڭ شەتەلدىك نەبىر ساپارلارى. ەلشىلىكتەردەن كەلگەن العىس حاتتار. ۇيىمداستىرىلماسا ونداي تابىستار بولا ما؟
سوندا قالاي نە پولۋچيلوس؟ از عانا جىلدىڭ تاقياسىنا تار كەلەتىن جۇمىس پا بۇل. وندا دا كۇندەلىكتى ۇساق-تۇيەگىن كوزگە ىلمەي تەك ىرىلەرىن عانا ايتىپ وتىرعانىم. ال، ويلار، جوسپارلار قانداي ەدى. باسقاسىنا بارماي-اق كينو سالاسىن الايىق.
بۇل سالا بەتىمىزگە ۇلكەن شىركەۋ بوپ ءجۇر عوي. وزگە رەسپۋبليكالار ىلگەرىلەپ كەتكەندە ءبىز شەگىنشەكتەپ ءجۇرمىز. شىعارعانىمىز ۇساق-تۇيەك. ءىرى، جوتالى نارسە جوقتىڭ قاسى. وعان كىنالى ءوزىمىز ەدىك. سوڭعى ەكى باسشىلىقتا گوسكينوعا ءتورت باسشى تاعايىنداپپىز. وڭدى-سولدى اۋىستىرىپپىز وكىرتىپ. سمايلوۆ، عالىمجانوۆا، سۇلەيمەنوۆ، ساۋدابايەۆ. ەكى جىلدا ءبىر باسشى دەگەن. يەسى كوپ اۋىسقان ءۇيدىڭ توزىعى تەز جەتەدى دەگەن. كينو سول جاعدايعا ۇشىرادى. ال ول ۇزاق مەرزىمدى جوسپاردى، ۇزاق تولعانىستى كەرەك ەتەتىن ونەر. ەكى جىلدا ءبىر اۋىسسا، قاي باسشىنىڭ تولعانۋعا مۇرشاسى كەلسىن. رەجيسسەرلىق مەكتەپ جايلى ەشكىم ويلانباعان.
سول سەبەپتى دە بولۋ كەرەك، مۇندا ءتىپتى پەرسپەكتيۆالىق جوسپار دەگەن بولماي شىقتى. ءار جىلدىڭ اياداي قامىمەن عانا كۇنەلتكەن جاي. ءىرى ويلاۋدان گورى ۇساق تىرشىلىكتىڭ قامى.
2000 جىلعا دەيىن پەرسپەكتيۆالى جوسپار جاساۋعا تاپسىرما بەرىلدى. جوتالى دۇنيەلەر بولسىن. ەڭ باستىسى — وسى جىلدارى «اباي»، «ءال-فارابي» شىعۋعا ءتيىس. «ابايدى» ءبىزدىڭ ۇرپاق جاساپ كەتپەسە، كەيىنگى ۇرپاق «ءجۇن» ەتىپ جۇرمەسىنە كىم كەپىل. ساۋدابايەۆپەن اڭگىمەلەسىپ وتىرىپ:
«اباي» ءتۇسىپ بىتكەن كۇنى ورنىمنان بوساسام ارماندامىن دەمەس ەدىم، — دەگەنىم بار.
لاپينمەن ونى ون سەريا ەتۋ جونىندە كەلىسىم دە جاسالدى. سەنارييىن جازۋعا ءابىش كەكىلبايەۆ سىندى اۋقىمدى جازۋشىنى دا ۇسىندىم. ونىڭ كەڭ تىنىسى كەڭ تولعاۋى ۇنايدى.
مۇنى ەستي سالىسىمەن «پىسىقتار» جان-جاقتان شاپقىلادى - اۋ كەلىپ. كوسەمسىگەندەر كوبەيىپ كەتتى. بۇرىن: ءبارى قايدا قالعان. «ويتۋگە كەرەك، بۇيتۋگە كەرەك»، «انانى الماۋ كەرەك»، «مىنانى جولاتپاۋ كەرەك». باقتالاستىق، باقاستىق، قىزعانىش قىپ-قىزىل تارتىسقا ءتۇستى. اقىرى «ابايدى» ەكى جىلعا كەيىن شەگەردى. اياقتان تارتۋعا، ارباسۋعا الدىمىزعا جان سالمايمىز عوي.
ەڭ ۇلكەن جوسپار ينتەلليگەنسيا اراسىنداعى الاۋىزدىققا شاما كەلگەنشە توقتاۋ سالۋ ەدى. مۇنىڭ ۇزاق مەرزىمدى، قيىن پروسەسس ەكەنىن تۇسىنگەم. ءبىراق تىرىسىپ كورۋ كەرەك، قابىلەت -قۋاتتى، ءبىلىم - زەيىندى جۇمساۋ قاجەت دەپ تاپقام.
باسقا دا جوسپارلار كوپ ەدى...
* * *
«نە پولۋچيلوستىڭ» توركىنى، ديمەكە، اشىعىن ايتايىق، باسقا جاقتان شىقتى.
ول — اناۋ بايجانوۆ ساپاردىڭ بوساۋىنان باستالعان-دى. ونىڭ رەداكتور بولىپ جۇرگەن كەزىندە ورىنباسارى قىدىربەك ۇلى ەكەۋىنىڭ اراسى جاقسى بولمادى. ول جىگىت قايتكەن كۇندە رەداكتور بولۋعا جان سالدى. ەسىل دەرتى، بار ارمانى سول بولدى. بۇل جولعا ەش نارسەدەن تايىنعان جوق. ءتىپتى تىكەلەي جالاعا دا باردى.
مەن كەلگەندە بايجانوۆ تۋرالى ءسىزدىڭ پىكىردى وزگەرتىپ ۇلگەرگەن ەكەن. ءبىراز كۇننەن كەيىن-اق «بوسات» دەگەن تاپسىرما بەردىڭىز. قالاي بوساتۋ كەرەك، گازەتى جاقسى، موسكۆا، جۋرناليستەر وداعى باعالايدى. بۇل ەشبىر وبەكتيۆتىلىككە جاتپايدى عوي. قيانات ەمەس پە. سوزدىم. ءبىر كۇنى تاماق ۇستىندە:
— دوسىڭ بولعان سوڭ ءسويتىپ ءجۇرسىڭ، دەگەن ءزىلدى ەسكەرتۋ جاسادىڭىز.
تاعى ءبىر تەلەفونمەن بولعان اڭگىمە جۇرەگىمە مۇز تاستاپ جىبەرگەندەي بولدى.
— ەي، قازىبايەۆ، سەنىڭ اناۋ بايجانوۆانىڭ توبىقتى ەكەن عوي ءوزى. توبىقتىنىڭ بۇل ارادا قانداي قاتىسى بار. بۇل ءسىزدىڭ اۋزىڭىزدان شىعاتىن ءسوز بە ەدى.
ءتۇننىڭ نەبىر ۋاعىندا ساپاردىڭ تاعدىرى ەسىمە ءتۇسىپ ۇيقىم شايداي اشىلدى. جۇمىستان بوساتۋ ءۇشىن ءبىر ىلگىش بولۋ كەرەك قوي. ونداي تۇك جوق. ءبىراق تاپسىرمانىڭ اتى تاپسىرما جانە كىمنەن؟ مەنىڭ جاڭا كەلگەنىمدى، ءالى تابانىمنىڭ ءبۇرىنىڭ بەرىك ەمەستىگىن پايدالانۋدىڭ تاپ ءوزى بولسا كەرەك. ءبىر كۇنى ساتتار نۇرماشيەۆيچ:
— سەن ەندى بەكەر ەگەسپە، بولمايدى. بوسات، - دەدى.
سونىمەن ساپار بوسادى، قىدىربەك ۇلى رەداكتور بولدى. ادال، اق جولمەن ەمەس، ارام، زىميان جولمەن بىرەۋگە كور قازىپ، دارەجەگە جەتتى. مۇنى ءبىر عانا مەن ەمەس، بۇكىل جۋرناليستەر قاۋىمى سولاي باعالادى. سىزگە ءۇنسىز وكپە ءبىلدىردى، وكپە ەمەس-اۋ، نارازىلىق. قاي پرينسيپ بۇل دەدى ولار. مەنىڭ دە شەكەمدى قىزدىرماعان بولار.
امال نە، توقپاعىڭ مىقتى بولسا، كيىز قازىق جەرگە كىرەدى. بىردەن-بىر الدانىش ساپار پالەنىڭ قايدان كەلگەنىن جاقسى بىلەدى. قورعاپ قالۋعا شامامنىڭ كەلمەگەنى دە وعان ايان. مەنىڭ بۇل پيعىلىمدى ديمەكە، ءسىز بىلمەي قويعان جوقسىز.
ءسويتىپ جۇرگەندە تورەگەلدىنىڭ توڭىرەگىندە اڭگىمە تۋدى. كۇتپەگەن وقيعا. ون جىلدان استام مينيستر بولدى. جۋىردا عانا ونىڭ دۇرىلدەگەن جيىنىن وتكىزدى. سسسر مەديسينا اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى. 50 جىلدىعىنا بايلانىستى وردەنمەن ناگرادتالدى. ەندى اياق استى بوساتۋ كەرەك. تاعى دا بوساتۋ دەگەن ساپ ەتە قالدى جانە كىمدى؟
ارينە، ىزدەگەن ادام كەرەمەت دەگەن قىزمەتتەن دە كەمشىلىك تابادى. ونىڭ ۇستىنە مەديسينا شۇقىعان جەردەن پالە شىعا كەلەتىن سالا. گاپ باسقادا. ءبىر قارا مىسىق جۇگىرىپ وتكەن مۇنىڭ دا الدىنان. تۇزاقتى مىقتاپ قۇرعانعا ۇقسايدى.
بىرنەشە رەت كىرىپ، قورعاپ ايتقان ءسوز ەلەنبەدى. قايتپاسقا بەت الىنعان.
— سەن جاعدايدى بىلمەيسىڭ. ول ەندى مينيستر بولا المايدى. انا ەكىنشىگە تاپسىردىم.
كۇرت بەتبۇرىس. كۇلىپ جۇرگەن ادام قان جىلادى. باسىنا كۇن تۋدى. «جامانداپ ءجۇر ءسىزدى» دەگەن بۇعان دا قارعى باۋ تاعىلعان. زىميانداردىڭ تاپقان جولىن كوردىڭىز بە؟
ساپار دا، تورەگەلدى دە مۇندايعا بارمايتىن ادامدار ەكەنىنە كامىل سەنەمىن. قايدا، قاشان بولسا دا ۇلكەن كىسىگە ولاردىڭ تىلەيتىنى اماندىق، ابىروي بولاتىن. وزدەرىنىڭ سول كىسىنىڭ تۇسىندا اتقا ءمىنىپ، ارداقتى بوپ جۇرگەندەرىنە ماقتاناتىن.
ال قارا مىسىقتار قالاي-قالاي ەتىپ قاقپان قۇرعان. مىنەزدەگى نەتكەن اقاۋ مىناۋ. رەسپۋبليكانى كوككە كوتەرىپ، وسىنشاما ۋاقىت تاماشا ءومىر كەشكەن ادامنىڭ «سوزگە ەرگىشتىگىن» كادرلارعا قانداي قاسىرەت. ىسكەر دەسەڭ ىسكەر، كورەگەن دەسەڭ كورگەن، شەشەن دەسەڭ شەشەن. بيۋرونى جۇرگىزۋىنىڭ ءوزى عاجايىپ ءبىر مەكتەپ. جايشىلىقتا، داستارحان باسىندا قانداي اڭگىمەشىل. كوپتى كورگەن، كوپ بىلەدى. مادەنيەت جوعارىلىعى ءوز الدىنا. قيمايمىن مۇنداي السىزدىككە. ونىڭ بويى تۇنىپ تۇرعان عاجايىپ قاسيەتتەر. نە كەرەك، ءبىر قايراتكەرگە، ۇلكەن قايراتكەرگە كەرەكتىنىڭ ءبارى ءبىر باسىندا جەتىپ جاتىر. سوندىقتان دا ۇلتىمىزدىڭ حالقىمىزدىڭ داڭقى بولىپ دۇرىلدەتىپ كەلەدى عوي. سەرگەكتىك، دەنساۋلىق قانداي! تاپ وسىنداي ادامعا «قۇدايىمنىڭ» بەرگەن ءمىنىن كوردىڭ بە! سوزگە ەرەدى، وسەككە ەرەدى.
وزەگىڭ كۇيگەن سول وسەكشىلەردى قولىما تۇسسە تۇنشىقتىرىپ ولتىرۋگە ءازىرمىن. ولاردىڭ ەسىل-دەرتى ءوز ەسەپتەرىنىڭ تۇگەل بولۋى. جىمىسقىلاپ كەلىپ، ايلاسىن اسىرادى، ايتقانىن ورىنداتادى.
مەنىڭ بايقاۋىمدا مارقۇم پالەنشەيەۆ كوپ ادامنىڭ جۇيكەسىن جۇقارتىپ، تۇبىنە جەتتى. ونى جازۋشىلار وداعى جاقسى بىلەدى.
مىنە، وسىنداي تاعى بىرەۋدىڭ بەتى اشىلدى. ول ۆلاديمير ۆياچەسلاۆ ۆاسيليەۆيچ. بۇرىن قىزمەت بابىن پايدالانادى، وزىنە جاقپاعانداردان ءوش الادى دەگەندى ەستۋشى ەدىم، ءبىراق سەنبەيتىنمىن. ۇلكەن كىسىنىڭ ونداي ادامدى بايقاماۋى مۇمكىن ەمەس، ءوسىرىپ ايتىلعان ءسوز شىعار دەيتىنمىن.
ەندى كوزىم جەتتى. مۇنىڭ جاساپ جۇرگەنى ناعىز زالىمدىق جانە ونىڭ وتە اسقىنعان ءتۇرى ەكەن. ءاربىر تاپسىرمانى ورىنداپ بارعان سايىن كەزەكتى وبەكتىسىن ءبىر شاعىپ كەتەدى. كومەكشىگە قالاي سەنبەيسىڭ. وستە - وستە يسەنالييەۆتىڭ تۇبىنە جەتكەن. ەندى جەلكەسىنە مىنگەن ادامى ۋستينوۆ. البەرت الەكساندروۆيچ «كازاحستانسكايا پراۆدا» گازەتىنە رەداكتور بولعالى ول ارەكەتى ءتىپتى كۇشەيىپ كەتتى. گازەتتىڭ بولىمسىز كەمشىلىكتەرى ءۇشىن ەسكەرتپەنى ەندى مەن الاتىن بولدىم.
اقىرى اۋىزدى وزىمە تىكەلەي سالدى. ونىڭ تاريحى بىلاي بولىپ ەدى: ءبىر توپ ورىس جازۋشىلارى — چەرنوگولوۆينا، گەرت جانە ميروگلوۆ ۇلكەن كىسىنىڭ قابىلداۋىن سۇرادى. ۆلاديميروۆكە زور نارازىلىقتارى بار ەكەن. ديمەكەڭ «الدىمەن سەن سويلەس» دەدى.
تىڭداپ وتىرساڭ سۇمدىق. بۇلاردىڭ شىعارمالارىن باسقىزباي، جۇمىستارىنان قۋدىرعان. ارانداتۋ رەسەنزيالارىن توعىتقان. ويىنا نە كەلسە، سونى جاساعان. قياناتتىڭ بۇدان زورى بولا قويماس.
باردى بارداي ەتىپ ايتتىم. ۇلكەن كىسى ءوزى قابىلدادى ولاردى.
— قورىقپاڭدار، جازۋشى رەتىندە سىنايتىن جەردە سىناڭدار. تارتىپكە سالامىز، — دەدى.
وكىنىشتىسى تارتىپكە سالىنبادى. ءوزىنىڭ ىستەپ جۇرگەندەرىن ۆلاديميروۆ بۇرىنعىدان اسقىندىرماسا، ازايتقان جوق. سول جازۋشىلاردى كىرگىزگەنىم ءۇشىن مەنىڭ ءوزىم جازىقتى بولدىم. ۆلاديميروۆ ەكەۋىمىزدىڭ ارامىز كۇرت بۇزىلدى.
اقىرى ول ءوز تۇبىنە ءوزى جەتتى. اشىنعان جازۋشىلار جازا - جازا موسكۆادان ءبىراق شىقتى، تەكسەرۋ كەلدى. قورىتىندىسىندا پارتيا جينالىسىندا قارالىپ، جۇمىستان بوسادى. ديمەكەڭ بولماعاندا قۇرىپ كەتەتىننىڭ ناعىز ءوزى ەدى.
بۇل جاي مەنىڭ قابىرعاما قاتتى باتتى. ديمەكەڭە قانداي كولەڭكە ءتۇسىردى بۇل قۋ. رەسپۋبليكا ءۇشىن ابىروي بولدى ما؟ ءوز قاتەلىگىن ءوزى مويىنداۋدان گورى ول بار كىنانى شەستاكوۆ ەكەۋىمىزگە اۋدارعىسى كەلدى.
سىزگە، ديمەكە، سان ءتوندىرىپ، نەبىر سۇمدىقتى ايتقان دا بولار. «جاقسىدان — شاراپات، جاماننان كەسەپات» دەگەن وسى. مۇنىڭ دا كەسىرى تيمەدى دەي المايمىن.
ماعان سالقىنداي باستادىڭىز. يدەولوگيانى كوبىرەك سىناپ ءجۇردىڭىز. ال، موسكۆا، ونداعى يدەولوگيالىق بولىمدەر جاقسى پىكىردە بولدى. ءۇش جىلدا ءار ءتۇرلى اۋديتوريا الدىندا 60 رەت ءسوز سويلەگەن ەكەم. سونىڭ تورتەۋى بۇكىلوداقتىق مىنبەدەن. ءتورت ءسوز دە جيناقتارعا (موسكۆا باستىرعان) باسىلىپ شىقتى.
ارينە، ۆلاديميروۆتى، ونىڭ جازۋىن قاتتى باعالايتىن ەدىڭىز. ول ءوزى دە قابىلەتتى ەدى. نە قىپتى، ءسىزدىڭ جانىڭىزدا 15 جىلدان استام ۇلكەن مەكتەپتەن ەتتى عوي. سىزگە قىل جۋىتپاۋدان گورى باس پايداسىن كوبىرەك ويلادى. تازا ءجۇرۋدى مۇرات تۇتپادى، ءسىزدىڭ اتىڭىزدى جامىلىپ، تاقىمىنا ىلىنگەندەردىڭ ءبارىن جانشي بەردى، جانشي بەردى. ەڭ ءقاۋىپتى ادام وسىندايلاردان شىعادى.
ءسىزدىڭ ول جايلى ءبىر اڭگىمە بولا قالعاندا:
— جابىلىپ ءجۇرىپ كەتىردىڭدەر عوي، — دەگەنىڭىز مەنىڭ جانىما قاتتى باتتى. كىناسىز ءجۇرىپ كىنالى بولعانىما قىنجىلدىق. تازالىق ءۇشىن كۇرەسەم دەپ كىر جۇقتىرعانىما قينالدىم.
سيتۋاسيا دەپ وسىندايلاردى ايتاتىن شىعار. ولار مەنىڭ پايداما بولماي بارا جاتتى. دەگەنمەن ءۇمىت ۇزبەدىم. اقتىڭ اقتىعى، قارانىڭ قارالىعى انىقتالار، كورىنەر كىمنىڭ كىم ەكەنى. قالاي عانا كونە كەرنەۋ زۇلىمدىق، ايلا-شارعى، ارانداتۋشىلار دەس الىپ كەتە بەرمەك. اقىرعى ادىلدىككە سەندىم. جۇمىسىمدى عانا بىلەيىن. قۇلىققا قارسى قۋلىق ويلاۋ ءوز كەلبەتىڭدى وزگەرتىپ جىبەرۋى مۇمكىن.
ءبىراق قۋىستاناتىن ءبىر عانا جايىم بار-دى. ءسىز ءبىر قۇلاعانعا الدى-ارتىڭىزعا قاراماي مۇلدە قۇلايسىز دا، ءبىر كوڭىل قالعانعا قايتىپ جىبىمەي. ءسىزدىڭ كوڭىلدەن كەتتى دەگەنشە ءبىتتى دەي بەر. اناۋ ميحايل ءيۆايوۆيچتىڭ جايى سولاي. نە قويعان ماسەلەسى وتپەيدى، نە ايتقان پىكىرى ەلەنبەيدى. نە كىناسى ءۇشىن، ول ماعان بەيمالىم. ءبىلىمدى دەسەڭ ءبىلىمدى، كوپ جىلدار مادەنيەت بولىمىندە قانشاما يگى ىستەر اتقاردى. بۇگىنگى ونەرىمىزدىڭ ىلگەرى باسۋىنا ول از ەڭبەك سىڭىرگەن جوق. ءقازىر سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىن دە قالاي جولعا قويدى. وون - دا قازاق سسر - ءىن قالاي تانىتىپ كەلدى. موسكۆا ول جونىندە وتە جوعارى پىكىردە. ءبىرسىپىرا ادام ءسىزدىڭ قاباعىڭىزعا قاراپ وعان سالقىن قارايدى. ءوز باسىم ول جىگىتتى قاتتى قۇرمەتتەيمىن. پىكىرلەسسەڭ ءلاززات الاسىڭ. ويلارى جاقسى، ۇسىنىستارى سىندارلى. نە جازدى سوندا؟ ۆلاديميروۆتىڭ پىش - پىش ول جىگىتتى وسىنداي حالگە ۇشىراتسا كەرەك، ونىڭ بەلگىلى ءبىر سيستەمامەن تامىزا بەرگەن، تامىزا بەرگەن جالاسى جاڭاعى «كوڭىل قالدىرۋعا» اپارىپ سوققان.
قۇلاي جاقسى كورۋدىڭ نەگە اكەپ تىرەيتىنى مىناۋ ولجاستىڭ مىسالىنان ايقىن كورىنەدى.
ەسەنبەرليننىڭ بىرنەشە ساپارى اقىرى جۇباندى بوساتتىردى. ءالى دە وداقتى الىپ جۇرە الاتىن قابىلەت، بەدەل جەتكىلىكتى ادام ول. جازۋشىلار وداعىنداعى قاشانعى تىنىشسىزدىق بۇعان جانە قوسىمشا بولدى. ونىڭ ۇستىڭە ولجاس بۇل جۇمىستى اشىقتان اشىق سۇرادى.
مەن ولجاس جاققا دا، جۇبان جاققا دا بارماۋدى ۇسىندىم. نەيترال ادامعا توقتايىق. ول ەلەۋكەنوۆ شەرنيازدان. سىنشى دەسەڭ سىنشى، باسپا جايىن جاقسى بىلەدى، جازۋشىلار قايمىعادى. ۇيىمداستىرا الاتىنى جانە بار. سوندا كوپتەن جازۋشىلار اراسىندا تولاستاماي كەلە جاتقان جارىقشاق ءبىراز كىدىرەر. ەڭ بولماسا از ۋاقىت تىنىشتىق ورناسىن. ەلدەن ۇيات بولدى. جۇرت جازۋشىلاردى سىيلاۋدان قالىپ بارادى. جۇزگە، رۋعا ءبولۋدىڭ، وسەك، سىپسىڭ ءسوزدىڭ، بىر-بىرىنەن ءوش الۋدىڭ، ەگەسە ءبىرىن-بىرى قۇرتپاي قويمايتىن تارتىس، تالاستىڭ ورداسىنا اينالدى. باسشىلىققا ءانۋار كەلىپ ەدى، تاحاۋي، ابدىجامىلدەر قىلىشىن قايراۋمەن بولدى. جۇبان كەلىپ ەدى، ءىلياس، ءانۋار، ولجاستار تىنىشتاپ ورىندارىندا وتىرا المادى.
وسىنداي جاعدايداعى ەڭ ۇتىمدى شەشىم — نەيترال. ءبىراق جازۋشىلار وداعىنىڭ باسشىلىعىنا ولجاس وتىراتىن بولدى. ونى مەن اقىن رەتىندە جاقسى كورەم. ءبىر عانا «جەر، تابىن ادامعا» اتتى پوەماسى ءۇشىن عۇمىر بويى قۇرمەتتەپ وتۋگە بارمىن. تريبۋن، ونى مىنبەدەن تەك سويلەتىپ قوي. وداقتىق مىنبەدە، دۇنيە جۇزىلىك مىنبەدە رەسپۋبليكاعا، ادەبيەتكە تالاي ابىروي اكەلدى. ءبىراق قىزبا، ۇستامدىلىق جاعى جەتىڭكىرەمەيدى. وركوكىرەكتىك جانە بار. باسشى ادامعا كەرەك ەمەس مىنەزدەر، كەدەرگى، كەسەل بولاتىن مىنەزدەر. ونىڭ ۇستىنە ءبىر توپقا بۇيرەك بۇرادى عوي.
قۇلاي جاقسى كورۋ بۇل كەمشىلىكتەردىڭ ءبارىن دە سىرىپ تاستادى. موسكۆادان قالايدا وتكىزۋگە تاپسىرما الدىم.
— دۇرىس ويلانعان دۇنيە مە؟ «از ي يا»-نى ۇمىتتىڭدار ما؟ — دەدى ونداعىلار.
ومىردە قىزمەت بابىندا تالاي قينالىستار بولىپ ەدى. ءبىراق ولجاستى وتكىزەردەي قينالىپ كورگەن ەمەسپىن. ءوز سەنىمىمدى ءوزىم تۇنشىقتىرىپ، ونى قورعاۋعا، اقتاۋعا، ماقتاۋعا بار كۇشتى سالدىم.
ونى ساتايىن دەپ وتىرعانىم جوق. تىزگىندى تەڭ ۇستاپ كەتسە بولدى عوي. مەن-اق قاتەلەسەيىن.
ءبىراق، قاتەلەسپەگەنىم وكىنىشتى. ولجاس شۋ دەگەننەن قىزمەتتى قارسىلاستارىن جانىشتاۋدان باستادى. «تۇقىرتىپ، تۇقىرتىپ الام، بايەك ەتىپ، باس يگىزەم» دەدى. ونىڭ بولمايتىن شارۋا ەكەنىن تۇسىنبەدى. وزىنە دەگەن ۇلكەن ىقىلاستى پايدالانىپ، ۇلكەن كىسىنى جوق ىسكە وڭدى-سولدى ارالاستىردى.
ولجاستىڭ ءاربىر كىرىپ شىققانى تاحاۋي مەن ابدىجامىلگە، ءتىپتى ونى جاقتايدى-اۋ دەگەندەرگە قاھار بولىپ توگىلىپ جاتتى. قايران بولمادى، قارسى پىكىر ەلەنبەدى. ولجاستىڭ ءسوزى ءسوز بولدى دا تۇردى.
تاحاۋي قىزمەتتەن كەتتى. ءابىش ورتالىق كوميتەتتەگى جۇمىستان اۋىستىرىلدى. ەندىگى زور بۇلاردىڭ توڭىرەگىنە جۋىپ كەتكەندەرگە تۇسە باستادى. دۋلات يسابەكوۆ، ساعات اشىمبايەۆ...
ولجاستىڭ تاعى ءبىر ناشار قىرى اڭعارىلدى. «سەزگە ەرگەننىڭ كەكەسى» وسىنىڭ بويىندا ەكەن. ونى پايدالانۋشىلار دا از بولمادى. ولجاستى سويىل عىپ ءوز قارسىلاستارىنان وش الۋعا ولار دا شىقتى.
سونىمەن جازۋشىلار اراسىنداعى جارىقشاق جابىلمادى، قايتا اشىلا ءتۇستى.
ديمەكە! «ولجاستىڭ جەتەگىندە قاشانعى كەتە بەرەمىز. ول ەڭ الدىمەن ءوزىن ارانداتادى. ولجاستى قورعايىق دەسەك، بۇعان توقتاۋ سالايىق» دەدىم. بۇل اشىق ايتىلعان پىكىر ەدى. ءبىراق ونى تىكسىنە قارسى الدىڭىز. وعان ءسىز عانا توقتاۋ سالا الاتىن ەدىڭىز. ويتكەنى ول قالعانداردى تىڭداۋدان قالدى. جازۋشىلار وداعى پارتيا ۇيىمنىڭ سەكرەتارى امانجول شامكەنوۆكە ابدىجەمىلدىڭ ۇستىنەن سك كپسس-كە، قازاقستان ورتالىق كوميتەتىنە جازدىرعان ارىزىن بىلمەدىك دەپ ويلايسىز با؟
ءدال وسى ارىز سوڭعى ۇلكەن دۇربەلەڭنىڭ باسى بولعان جوق پا. ولار قاراپ جاتسىن با. موسكۆادا ايلاپ جاتىپ، اقىرعى اشۋلى سوزدەرىن ايتىپ كەلدى. ونىڭ ىشىندە ءسىزدىڭ دە، مەنىڭ دە شەكەمىزدىڭ قىزباعانى ەشبىر كۇمانسىز. اشىنعان ادام نەدەن تايىنادى. ولجاستىڭ ولاقتىعى ولارعا ۇپاي بەرىپ قويعان جوق پا!
ولجاستىڭ مەن بىلەتىن ەڭ سوڭعى قاتەسى ءلاريندى كەتىرىپ، «پروستورعا» تولماچيەۆتى رەداكتور ەتۋى. وسىعان ول قانشاما كۇش سالدى. ءۇش اي بويى كەلىسىم بەرمەگەن مەنى «سىزبەن كەلىسىلدى» دەپ دىڭكەمدى قۇرتقانىن قايتەرسىڭ. مەن تاعى قولداۋ تاپپادىم.
ارينە، ءسىز ونىڭ بارلىق ۇسىنىسىمەن كەلىستىڭىز. حاتشى بولىپ وتىرعان مەنى بايلاپ-ماتاپ قويدىڭىز. ەگەر مەن ۇستانعان باعىتتا ساياسات جۇرگەندە جاعداي بۇدان الدە قايدا جەڭىل بولاتىن ەدى.
بۇل دا سيتۋاسيا. ارينە مەنىڭ پايداما ەمەس. جىلجىپ اۋىر ويلار ءوتىپ جاتتى. كادرلار جونىندە سىزبەن ارامىز قاشىقتاي ءتۇستى، ديمەكە! قۇلاي جاقسى كورگەننىڭ قوينىندا جىلانى جوق پا، كوڭىلىم قالدى دەگەننىڭ كوكىرەگىنە ۇڭىلەيىكشى دەمەدىڭىز. ول كوكىرەكتەردىڭ باسىم كوپشىلىگى تازا ەدى.
مەن، يمانداي شىنىم، ءسىزدىڭ ءاربىر ارەكەتىڭىزدە، ادامدارمەن ارا-قاتىناسىڭىزدا قىلاۋ بولماسا ەكەن، قارا قىلدى قاق جارعان ادىلدىكتى عانا سىزدەن كورسە ەكەن دەپ بايەك بولدىم. كەيبىرەۋلەردىڭ كەلەڭسىز ارەكەتتەرىنە ارا تۇرعىم كەلدى. تاۋىم شاعىڭدى دا وتىردى. مەن جايلى دا «ماشىقتار» جۇمىس ىستەپ باقسا كەرەك. ولاردىڭ شەبەرلىگى مەنەن اسىڭقىراپ كەتتى-اۋ دەيمىن. قۋلىقپەن كۇن كورىپ كورمەگەن باسىم، امال جاساۋ جونىندە اڭقاۋلىق جاساپ الدىم. «جانىم، ارىمنىڭ ساداعاسى» دەپ وسكەن ادامعا ەڭ ۇلكەن الدانىش — ار الدىنداعى تازالىق، ادامشىلىقتى ارامدىقپەن بىلعاماۋ. حالىققا ءبارى بەلگىلى، ولار تۇگەل كورىپ وتىر. ءبارىمىز تاريح الدىندا ەسەپ بەرەمىز، سوعان تابا بولماساق بولدى. ادامدار تابالار، تالايى قالپاعىن اسپانعا لاقتىرىپ تا جۇرگەن شىعار. ءبىراق، تاريح تابالاماسىن.
* * *
تالاي وقيعانىڭ كۋاسى بولدىق قوي. 1937 جىل. ناعىز توپالاڭنىڭ كەزىندە وزىنشە دۇرىس ىستەپ ءجۇرمىن دەۋشىلەر از بولعان جوق. ۋاقىت تالابى، ءومىر تالابى دەپ سوقتى. تالايلاردىڭ جەلكەسىن قيدى، وبالىنا قالدى. وكىنىشتىسى، سول دۇرمەكتە نەبىر تالانت، نەبىر قايراتكەرلەر كەتتى-اۋ. جالعىز اۋىز جالا، جالعىز جاپىراق قاعاز تاعدىردى شەشىپ، ادامداردىڭ، شىركىن-اي نەبىر ازاماتتاردىڭ موينىن استىنان كەلتىرىپ جاتتى.
سول كۇڭدەردى ەندى قالاي وكىنىشپەن ەسكە الامىز. اسىققاندار، اسىرا سىلتەگەندەر، اسقىنعاندار اقىرى قارا بەت بولعان جوق پا. از ۋاقىتقا ولاردىڭ تاسى ورگە دومالادى، ءبىراق ەلىمىز ءۇشىن، ەرلەر ءۇشىن قانداي ازالى جىلدار بولدى. تاريحىمىزدىڭ ءبىر قارالى بەتى بولىپ قالدى. بارىنەن دە قاتتى قاسىرەت شەككەن سوندا ءبىزدىڭ رەسپۋبليكا ەدى. نەبىر دارا تۋعان تالانتتاردان ايرىلدىق. جەلىك دەگەنگە جيرەنە قارايتىنىم سوندىقتان.
نە بولماسا ەلۋىنشى جىلدارداعى كەنەسارىنىڭ شۋىن الايىق. تاعى سويقان باستالىپ، تاعى شالا جالماۋعا كىرىسپەپ پە ەدى. مۇحتارداي، قانىشتاي، تولەگەن تاجىبايەۆتاي ساڭلاقتارىمىز جۇمىسسىز قالدى-اۋ، سولاردى سەرگەلدەڭگە سالىپ، مۇقاتۋدان «ءلاززات» العاندار بولدى-اۋ. وزدەرىنشە قوقاڭ-قوقاڭ ەتىپ، قورازداندى. ەلدىڭ نامىسى، حالىقتىڭ نامىسى دەگەندە شارۋاسى بولعان جوق. ەرتەڭدى ويلاماي ەلىرمەككە سالىندى. ەتەك العان سول جەلىك ەلگە سور بولىپ گيدى. قان جۇتىپ، قارا جامىلعانداردى دا كوپ كەزدەستىردىك.
تاپ، سوندا، ءسىز، ديمەكە، ۇلكەن ەرلىك كورسەتىپ ەدىڭىز. اكادەميانىڭ پرەزيدەنتى بولىپ تۇرىپ، مۇحتار مەن قانىشتى قورعاعانىڭىز ءبارىمىزدىڭ ەسىمىزدە. سول تاباندىلىعىڭىز، قايسارلىعىڭىز ۇلكەن بەدەل اكەلدى. ونى كەيىن پ.ك.پونامارەنكو مەن ل.ي.برەجنيەۆ سۇيسىنە ايتقاندا حالقىڭىز قۋانا قول سوققان بولاتىن.
حرۋششيەۆتىڭ تۇسىنداعى نەبىر بۇرالاڭ، بۇلتارىس كەزەڭدە ول قاسيەتىڭىز تىپتەن بيىك كورىندى. جاپا شەگىپ، جابىرلەنگەنىڭىزگە قاراماستان، قىسىم كورىپ، قينالا ءجۇرىپ تۋرا جولدى ۇستادىڭىز. بۇل ءۇشىن حالىق ماڭگى ريزا. سولقىلداقتىق جاساپ، كەزەڭگە بەيىمدەلە قويمادىڭىز. كورەگەندىگىڭىز دە، قايراتكەرلىگىڭىز دە سوندا ەدى. سولاقاي سويىل سوعارلار ول كەزدە دە از بولدى ما. ولاردىڭ ءتىرى كۋاسى-اناۋ يۋسۋپوۆ. بۇگىندە جۇرت ولارعا كۇلە قارايدى، ولاردى بۇل كۇندە ەڭ الدىمەن تاريح تابالاۋدا.
مەن عۇمىر بويى ءسىزدىڭ سول تاباندىلىعىڭىزدى مۇرات تۇتىپ كەلىپ ەدىم. ءومىرىمنىڭ ولشەمى ەتكەن ەدىم. اينالاڭىزداعى الدەكىمنىڭ سوزىنە ەرىپ كەتەتىنىڭىزگە قينالاتىنىم دا سوندىقتان. ۇلكەن ادامنىڭ سەنىمىن ۇرلاپ الىپ، سەرگەلدەڭ سيتۋاسيا جاسايتىندارعا توزە المايتىنىم دا سوندىقتان. ۇلتتىڭ ماقتانىشى بولىپ وتىرعان ادامعا ۇرى پىكىرلەرىن نەگە وتكىزەدى. وزدەرىنىڭ ۇساق ەسەبىن ءسىز ارقىلى نەگە جۇزەگە اسىرادى. ءسىزدى نەگە سويىل قىلعىسى كەلەدى؟
ەسەنبەرليندى، ۆلاديميروۆ، قيسانوۆتى، ولجاس سۇلەيمەنوۆتى كەشىرە المايتىنىم سول. تاپ وسىلاردىڭ ەداۋىر ۋاقىتقا سوزىلعان «جىمىسقى» ارەكەتتەرى بولماعاندا كادرلار جونىندەگى كەيىنگى جىلدارداعى قاتەلەردى ءسىز جىبەرمەيتىن ەدىڭىز عوي. پەرىشتەنى جولدان تايدىرعان سايتاندار ولار. ءسىزدىڭ ابىرويدى، رەسپۋبليكانىڭ ابىرويىن نەگە ويلامايدى، نەگە كەڭىرەك تولعانبايدى، نەگە ءوز ەسەبىنىڭ عانا ق ۇلى بولادى دەپ ولار ءۇشىن قان جىلاۋمەن بولدىم. اقىرى ءبىر ابىرويسىزدىققا اكەپ تىرەيتىنىن ءىشىم سەزگەن دە ەدى. تاپ سولاي بولىپ شىقتى. حاتشىلىق جىلدارىمنىڭ وسى كەزەڭگە تاپ بولعانىنا وكىنەم. وبەكتيۆتى پىكىرى بار ادامداردى تىڭداۋدان قالعانىڭىزعا وكىنەم. كىم الدىمەن كىرسە، كىم الدىمەن ءسوز ايتسا، سونىڭ ءسوزى ءسوز. جۇرت وسىعان ماشىقتاندى. وپەرەجات. سىبىرلاق يگەرگەن ۇلكەن ونەرى وسى ەدى.
ال، مەن بولسام، سىزگە ايتار ءسوزدىڭ ءاربىر ءقارپىن تەكسەرىپ، ەكشەپ، قىلاۋسىز انىق بولۋىنا جان سالىپ ءجۇردىم. مەن ءۇشىن ءسىزدىڭ الدىڭىزدا اسىرىپ ايتۋدان ارتىق قىلمىس جوق ەدى. وسىرمەك تۇرعاي الدەكىمدەر وتىرىك ايتىپ جانىعىپ الدى. جاعىمپازدار جۇرگەن جەردى جالعاندىق جۇرەدى.
مەنىڭ سىزگە تاعى ءبىر قارنىمنىڭ اشقانى وسى بيىلعى جىلعى اسانبايدىڭ تۇسى. اسانبايدى اينالدىرۋدىڭ ار جاعى تەرەڭدە جاتىر ەدى. نەبىر جىلدار قىل جۋىماي كەلە جاتقان رەسپۋبليكاعا قىرىن قاراۋشىلار تابىلدى. تەكسەرۋدى كوبەيتتى ولار. ۋاقىت تالابىن جەلەۋ قىلىپ، كەمشىلىكتەر ىزدەدى. ىزدەگەن تابادى، اڭدىعان الادى. اسانبايدى الساق، ارجاعىن تەرەڭدەتە تۇسەمىز دەپ قۇردى ەسەپتى ولار.
اسانبايدى بەرمەۋ كەرەك ەدى. اسانباي وعان لايىق بولاتىن. جىبەرگەن كەمشىلىگى بار شىعار. ءبىراق سىڭىرگەن ەڭبەگى ودان ون ەسە زور. حالقىمىزدىڭ بەتكە ۇستار، ماقتان ەتەر ۇلدارىنىڭ ءبىرى 25 جىل قاتارىنان كىم وبكومنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى بولدى. الماتى، جامبىل، شىمكەنت وبلىستارىن اسقاروۆتاي كىم كوتەردى. العان وردەن، اتاقتارىن بىلاي قويايىق. نەگە ول الدىمەن «ناۋقاننىڭ» قۇربانى بولۋعا ءتيىس. بۇل «ناۋقاننىڭ» دۇرىس-بۇرىستىعىن كەيىن ءالى تاريح ايتا جاتادى. ەل ءۇشىن جاساعان دۇنيەلەرى وزىنە «ايىپ» ەتىپ تاعىلدى. ارينە، جوسپارسىز دۇنيە شىعار، ءبىراق حالىق يگىلىگىنە جاسالدى عوي. قىزىعىن حالىق كورىپ وتىر عوي. بۇعان دەيىن بۇكىل عۇمىرىن سارپ ەتىپ سىڭىرگەن ەڭبەگىن جيىپ تاستاپ، قارالاپ شىعا كەلدىك. موگيلنيچەنكو، ميششەنكولاردىن الدىندا قۇرداي جورعالادىق. ءسىزدىڭ قاسىڭىزدا ولار كىم؟
— بۇل بەتىمەن بۇلار تالايىڭدى كورگە تىعادى دەپ ءبىر اڭگىمەدە ءوزىڭىز ايتپاپ پا ەدىڭىز.
بىلە تۇرا، كورە تۇرا ولاردىڭ قورىتىندىسىنا اسقاروۆتى نەگە جىعىپ بەردىك، ەندەشە.
اسانبايدى تالقىلاعان بيۋرو ماجىلىسىندە مەن بىلاي دەدىم:
— مىناۋ جاريا ەتىپ وتىرعان دوكۋمەنتتە اسقاروۆتىڭ ۇستىنەن 3 مىڭداي ارىز تۇسكەن دەلىنىپتى. شىمكەنت وبلىسىندا 1 ميلليوننان استام ادام تۇرادى. ەگەر انكەتنىي وپروس جۇرگىزسەك، اسقاروۆتىڭ سىڭىرگەن ەڭبەگىن قالعاندارىنىڭ اقتاپ شىعارى ءسوزسىز. نەگە ءبىز ارىز يەلەرىن عانا ەسەپكە الامىز.
بۇل ءسوزىم ءۇشىن ءسىز مەنى قاتتى سوكتىڭىز. تەكسەرۋ قورىتىندىسىنا قارسىسىڭ دەپ ايىپ تاكتىڭىز. قارسى بولاتىن جەردە قارسى بولۋ كەرەك. وعان ۇيرەتكەن ءوزىڭىزدىڭ ءومىر جولىڭىز بولاتىن.
وسى ماجىلىستە مەن ءسىزدى مۇلدە تانىمادىم. ءبىر كەزدەگى قايسارلىق، ورلىك قايدا. كەرەك دەسە رەسپۋبليكانىڭ نامىسى كەتىپ بارا جاتقان جوق پا. اسانبايدى ايىپتاۋ — ارىسى ءوزىمىزدى، ءبارىمىزدى ايىپتاۋ. قايدا قالعانبىز، نەگە كەزىندە تۇزەلمەدىك.
مەن، ارينە، ۇلكەن وبەكتيۆتىلىكتى قالادىم. كىناسى مەن ەڭبەگىنىڭ دۇرىس ولشەنۋىن، اسانبايداي قايراتكەردىڭ «ناۋقان» قۇربانى بولماۋىن قالادىم.
سوندا بىرەۋ «التىن ادامدى» العا تارتتى. ونىڭ اسانبايدىڭ تويىندا — الپىس جىلدىعىندا بولعانىن ايتتى. كەزەندى كۇتۋ دەپ وسىنى ايتادى. ۇرىمتال جەردەن سوقتىم دەدى وزىنشە. ارينە، ءقازىر ۋاقىت ونىڭ جاعىندا.
«اسانبايدى الدىرعانىمىز — القىمعا قولدى سالدىرعانىمىز» دەپ ويلادىم سوندا مەن ىشىمنەن. سولاي بولىپ شىقتى دا. دومالاق ارىز گۋلەپ بەردى. ول كۇش السا قۇريتىنىمىز بۇرىننان بەلگىلى ەدى. ءىۋ37 جىل سولاي بولعان، ەلۋىنشى جىلدار دا سونى كورسەتتى. كەمەلگە كەلگەن شاعىمىزدا، مىناۋ سەكسەنىنشى جىلداردىڭ سوڭى سولاي بولماق پا! انە، اۋحادييەۆتى دە ءىلىپ ءتۇستى. اسەكەڭ پەنسيا جاسىنا كەلدى عوي، ال مىنا كەڭەسكە ءتىپتى وبال بولعان جوق پا. الدىنا ءتۇسىپ قۇراق ۇشا بەرسەڭ، ارىز «وبال-سوبالىڭا» قارامايدى. اۋداندارداعى توپالاڭ سوعان كۋا.
مەن پىكىرىمدى اشىق ايتايىن. اسىرا سىلتەۋدىڭ تاعى ءبىر كەزەڭىندە تۇرعان سياقتىمىز. اقىرى نەمەن تىنارىن كىم ءبىلسىن.
ازىرگى بەتالىسىنىڭ بارىسى — ءبارى وزىڭىزگە قارسى، ديمەكە. وسى ارەكەتتىڭ ماعان دا سالقىنى تيمەدى دەي المايمىن. مەنى اكەلگەن ءوزىڭىز، مەنى قويعان ءوزىڭىز. مەنىڭ ۇستىمنەن جازىلعان دومالاق ارىزدى الاقايلاپ تەكسەرۋشىلەر وقتى الدىمەن وزىڭىزگە كەزەمەگەنىنە كىم كەپىل. وسىنداي جاعدايدا ماعان وبال جاساۋدىڭ كەرەگى جوق-تى. ويتكەنىمەن تازا اداممىن، ادال قىزمەت ەتتىم. ۋ تەبيا نە پولۋچيلوس — شىندىققا ساي كەلمەيدى. بۇل ءسىزدىڭ ءماجبۇر بولعان جاعدايىڭىز. اسىرا سىلتەۋگە بەيىمدەر اقىرى وسىعان اكەپ تىرەدى.
ادال جۇرەكتىڭ اق سىرىن وسىلاي ءبىر قايىرىپ تاستاۋدى ءجون كوردىم...
04.01.86 ج.
بۇل كۇن — عابيت ماحمۇدۇلىن جەرلەگەن كۇن. جارىقتىق جاڭا جىلدىڭ تاپ الدىندا دۇنيە سالدى دا، ءۇش كۇن اياۋلى استاناسى الماتىنى قيماعانداي حالقىنىڭ اراسىندا بولدى. ادەبيەتتىڭ ۇلكەن بايتەرەگى قۇلادى، الىپتار توبىنىڭ سوڭعىسىنان ايرىلدىق.
گازەتتەردە، جۇزبە-جۇز كەزدەسۋدە نەبىر ازالى سوزدەر، ايانىشتى سەزىمدەر ايتىلىپ جاتىر. قابىر باسىندا دا تالايىمىز سۇڭقىلدادىق. «سولاي ەدى، بۇلاي ەدى» — بىرەۋ جۇرەگىنەن ايتتى، بىرەۋ ايت دەگەن سوڭ ايتتى. ءداستۇرلى قوناقاسى جازۋشىلار وداعىنىڭ «قالامگەر» كافەسىندە بەرىلدى. وندا دا سۇڭقىلداتتى...
عابيت عۇمىرىندا جوقتاۋدىڭ تالايىن كورگەن. وتىرىگىن دە، شىنىن دا. شىعارمالارىندا ول سەزىمدەردىڭ كوكەسىن شىڭىنا جەتكىزە جازعان. قىز جىبەكتىڭ تولەگەندى جوقتاۋىنىڭ ءوزى نە تۇرادى.
مەنىڭشە، عابيتكە دەگەن ۇلكەن جوقتاۋ — ونىڭ ويعا تولى ورىندى ايتىلاتىن سىرلى سەزدەرىن جۇرەكتە ساقتاۋ. ۇلى تۇلعا ەسىڭە تۇسكەندە قان جىلاپ سونى ەسكە الۋ. قان جىلاپ دەيتىنىم، كەپ نارسە ونىڭ قابىرعاسىن قايىستىرعان ەدى. ءالى كەتكەن سوڭعى جىلدارى بىرلىك جونىندە ول نەگە كوپ قاقسادى. السىرەگەن جۇرەگى الدەنەنى سەزبەدى دەيسىڭ بە. تاۋ قوزعالسا قوزعالمايدى دەيتىن عابەڭ الاۋىزدىقتىڭ ارانى اشىلىپ كەلە جاتقانىن كورىپ، ايداھاردىڭ ىسىلىنان سەسكەنگەندەي ءدىرىل قاقتى. ادەبيەتتىڭ، ادەبيەتشىنىڭ ابىرويسىزدىققا سوقتىرار اپات دەپ ۇقتى، مۇنى. جوقتاعىڭ كەلسە، جىلاعىڭ كەلسە، ەڭ الدىمەن وسى وسيەتتەرىن ەسىڭە ال.
ءبىر اڭگىمەسىندە بۇل قۋ قىزعانىش تالانتتى سورلاتادى عوي، تالانت ونىڭ قۇربانى بولادى عوي دەگەنى ەسىمدە. تالانت قۇربان بولعان سوڭ ار جاعىمىزدا نە قالدى. قۇرىدىق قوي وندا.
ويلاپ قاراساق گۇل ورنىنا تىكەن وسكەن، كۇن ورنىنا ءتۇن تۇرعان، پاراساتتى قىزعانىشقا جالماتقان قارەكەت نەمە تۇتقا؟ بىرىكتىرەم دەپ ءبىلىمىن اياماعان كۇرەسكەردەن ايىرىلدىق دەپ قايىسام.
وتكەن جىلى نويابردە «ءبىلىم جانە ەڭبەك» جۋرنالىندا شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ 150 جىلدىعىنا ارناعان ماقالاسىن عابەڭ «ءبىرتۋار» اتادى. شوقان جايلى قانشا عالامات وي سىيعىزدى وسىعان. وسى «ءبىرتۋار» دەگەن ءسوزدى عابەڭنىڭ وزىنە ارناسا دا ارتىقتىعى جوق. نەبىر قيلى كەزەڭدەگى تاباندىلىعى، سۇلۋلىق پەن تەرەڭدىك، تۆورچەستۆوسىنىڭ بيىكتىگى، ار تازالىعى — ءبارى، ءبارى وشپەس ونەگە ەدى. ادامدىق، كىسىلىك دەگەن نە دەسە مەن ول ءعابيتتىڭ تۇلعاسى دەر ەدىم. سوڭعى كۇندەر دارىگەرلەر تەك جۇرەگى عانا ۇستاپ جاتىر دەدى. باسقا اعزانىڭ ءبارىن جازىلماس دەرت راك ابدەن جايلاعاندا عۇمىر بويى بىلعانباعان، ۇرلانباعان جۇرەك، اق جۇرەك، ادال جۇرەك شىداپ باققان عوي. ءبىرتۋار جانداردىڭ ءبىراق توكتار جۇرەگى سونداي بولسا كەرەك.
وسى عابەڭ جاسىنىڭ ۇلعايعاندىعىنا، سىرقاتىنىڭ دەگەندىگىنە قاراماستان سوڭعى ءبىر ەكى تويدا اقىر اياعىنا دەيىن وتىردى دەپ ەستىدىم. سونىڭ ءبىرى مەنىڭ ءوز ۇلىم نۇرتاستىڭ 1985 جىلى 29 يۋندە بولعان تويى ەدى. بايان مەن نۇرتاسقا داستارحاندى اشىپ باتا بەرگەن سول كىسى. جاستىققا دەگەن ۇلكەن سۇيىسپەنشىلىكتى ۇلكەن تالانت جىرداي عىپ شەرتتى. ءوزىنىڭ اسىقپايتىن اياۋلى قوڭىر ۇنىمەن جۇرەگىمىزدى ەلجىرەتىپ، تۇلا بويىمىزدى تۇنىق ءبىر سەزىمگە بولەگەن ەدى. اتا مەن بالانىڭ تابيعي تۇتاستىعى، اتانىڭ اماناتى، بالانىڭ پارىزى، ورتانىڭ، قوعامنىڭ قوسار ۇلەسى، قوشامەت -قۇرمەتى — ءبارى-بارى عابەننىڭ كەرەمەت جۇرەگىنەن توگىلىپ جىمداسقاندا ءوزى ءبىر ۇلكەن شىعارما بوپ شىعىپ ەدى. شىركىن-اي، سونداي سان شىرايلى سوزدەرىن تىڭدادىق تا تىندىق-اۋ، ولمەستەي دەپ جۇردىك-اۋ. تىرشىلىكتىڭ سول سياقتى اڭعال شاعى كەيىننەن سان رەت ساندى دا سوقتىرادى. مىنە، مەن دە «قاپ» دەپ قاراپ وتىرمىن.
شۇكىرشىلىك، نۇرتاسىمنىڭ تويىندا عابەڭنىڭ بولعانىنا شۇكىرشىلىك. مىناۋ مەنىڭ ءتورت قابىرعامدا ونىڭ جانارىنىڭ جالقىنى، جانىنىڭ سۋرەتى، ءۇنىنىڭ ىرعاعى تۇر.
عابەڭمەن الەۋمەتتىك-ساياسي تاقىرىپتارعا بولعان اڭگىمەلەر قاعاز جۇزىندە كەيىن ءوز ءجونىن تابا جاتار.
مىناۋ قايعى ۇستىندەگى قالت ەتكەن ءبىر سەزىمدەر ەدى.
You Might Also Like
-
ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ فيلولوگيا جانە الەم تىلدەرى فاكۋلتەتىنىڭ 1-كۋرس ماگيسترانتى قادىرقۇل التىناي جەتەكشىسى - ف.ع.ك.، ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ دوسەنتى جاناتايەۆ د.ج.
