InfoHub Logo

بار ەكەن دە، جوق ەكەن، اش ەكەن دە، توق ەكەن. ەرتەگىم ەرتەك ەكەن، ەشكىلەرى بورتە ەكەن، قىرعاۋىلى قىزىل ەكەن، قۇيرىق ءجۇنى ۇزىن ەكەن، مۇزعا مىنگەن ەكەن، بۇتى توڭعان ەكەن. وتكەن زاماندا ءبىر پاتشا بولىپتى. ونىڭ بالاسى بولماعان ەكەن.

ءبىر كۇنى ۋايىمداپ وتىرعاندا ءۋازىرى كەلىپ:

—     ەي، پاتشا، نەگە قاپا بولاسىز؟ – دەپتى.

سوندا پاتشا ايتىپتى:

— بالام جوق، ونى ءوزىڭ دە بىلەسىڭ. مەن ءولىپ كەتسەم مەنىڭ ورنىما الدەكىم يە بولادى، – دەگەندە ءۋازىرى ءبىر كىتاپقا قاراپ ايتىپتى:

— ءسىزدىڭ قاتىنىڭىز جۇكتى، توعىز اي، توعىز كۇن دەگەندە ءبىر ۇل تۋادى. ول ۇلىڭىزدىڭ اتىن جاھانشا قوياسىز، – دەپتى. ايتقانىنداي، توعىز اي، توعىز كۇن دەگەندە بالا تاۋىپتى. بالاسى جاقانشا ءبىر كۇندە بىرگە، ەكى كۇندە ەكىگە، ءۇش كۇندە ۇشكە، سەگىز كۇندە سەگىزگە كەلىپتى. جاھانشانى مولداعا بەرىپتى. ءبىر ايدا «اپتيەكتى» تاۋسىپتى. ون تورتكە كەلگەندە قۇراندى جاتتاپتى. ودان سوڭ اڭشىلىققا ۇيرەتىپتى. ون توعىزعا كەلگەندە جۇرتتى جيناپ توي قىلىپ، ءوزىنىڭ ورنىنا پاتشا قىلىپتى. ءبىر كۇنى جاھانشا قىرىق ۋازىرىمەن اڭعا شىعىپتى. ەشتەڭە اتا الماستان قايتىپ كەلە جاتسا، ءۇستى-باسى قوڭىراۋلى ءبىر التىن كيىك جولىعىپتى. ونى قىرىق ۋازىرىمەن قامالاپ تۇرىپ، جاھانشا ايتىپتى:

— ال ەندى وسى كيىك كىمنىڭ ۇستىنەن قارعىپ كەتسە، سول ادام ءوزى بارىپ ۇستاپ الادى، – دەپتى.

كيىك جاھانشانىڭ ايتقان سوزىنە ءتۇسىنىپ، جاھانشانىڭ ءوزىنىڭ ۇستىنەن قارعىپ كەتىپتى. سوندا جاھانشا ايتقان سەرتىمنەن تايمايىن دەپ، ارتىنان  قۋالاپ كەتىپتى. ول كيىك ءبىر دارياعا قارسى ۇشىراپ، داريادان ءجۇزىپ ءوتىپ كەتىپتى. جاھانشا نە قىلارىن بىلمەي الاڭداپ تۇرسا، ءبىر بالىقشىنىڭ قايىعى تۇر ەكەن، قايىقتى الىپ مىنەيىن دەپ جاتقاندا التى ءۋازىرى ارتىنان كەلىپتى. جاھانشا قايىققا وتىرا بەرگەندە التى ءۋازىرى بىرگە ءمىنىپ جۇرە بەرەدى. داريانىڭ ارعى جاعىنا ءوتىپ، جان-جاعىنا قاراسا، كيىك شارشاپ، ءتىلىن سالاقتاتىپ جاتىر ەكەن. جاھانشا بارىپ قىلىشپەن سالىپ قالىپ، ورتاسىنان قاق ءبولىپ، كيىكتى الىپ، قايىققا سالىپ داريانىڭ ورتاسىنا كەلگەندە جاڭبىر جاۋىپ، داريا تاسىپ، قايىعىمەن اعىپ كەتە بارىپتى. الىستان ءبىر تاۋ كورىپتى. قاسىنا جاقىنداپ، سول جەرگە ءتۇسىپتى داعى، ەكى ءۋازىرىن جىبەرىپتى، «بارىپ قارا نە بار» دەپ. ءۋازىرى بارىپ قاراسا، ءار ءتۇرلى جەمىستەر كوپ ەكەن. جەمىستەن بىرەۋىن الىپ جاتقاندا جارتى باستى ادام كورىپتى. ول ادام ءوزىنىڭ تىلىنشە باقىرىپ سويلەپتى. ءبىرازدىڭ اراسىندا جارتى باستى ادام كوبەيىپ كەتىپتى دە، بۇلارعا تاس اتا باستاپتى. بۇلار قايىعىنا ءمىنىپ قاشا بەرىپتى. قاشىپ بارا جاتقاندا تاعى ءبىر تاۋ كورىپتى. ول تاۋدىڭ توبەسىندە ءبىر التىن قورعان كورىپتى. سول جەرگە تۇسە سالا بۇلار قورعانعا كىرىپتى. كىرىپ قاراسا، ءبىر پاتشانىڭ تاعى كورىنەدى. بۇلار شارشاپ كەلىپ سول جەرگە ۇيىقتاپ قالىپتى.

ءبىر مەزگىلدە ويانسا، جان-جاعىنىڭ ءبارى قويانعا تولىپ قالىپتى. بۇلار تاڭ قالىپتى. ءبىر قويان كەلىپ ايتىپتى:

— ءبىزدىڭ پاتشامىز جوق. سەندەردى جىبەرمەيمىز. بىزگە پاتشا بولاسىندار! – دەپتى. بۇلار «بولايىق» دەپتى.

قوياندارعا پاتشا بولىپ جۇرە بەرەدى. ءبىر كۇنى اڭعا شىقپاقشى بولىپتى. اڭعا شىعىپ ءبىر توعايعا كەلىپتى. ول توعايداعى ۇلكەن اڭدار ۇمتىلا بەرگەندە مىلتىعىمەن باسىپ سالىپتى. اڭداردىڭ ولگەنى ءولىپ، قالعانى قاشىپ كەتىپتى. ءبىر جەردە جازۋى بار ۇلكەن تاس كورىپتى. وقىپ قاراسا: «كۇنشىعىسقا بارساڭ ۇلكەن اڭدار كوپ، سولتۇستىككە بارساڭ ديۋلار كوپ، كۇنباتىسقا بارساڭ ۇلكەندىگى قويانداي قۇمىرىسقالار كوپ. وڭتۇستىككە بارساڭ جەزتىرناق سياقتىلار كوپ»، – دەپتى. بۇلار اڭ-تاڭ بولىپ ويلانىپتى.

ۋازىرلەرى ايتىپتى:

— ءتورت جاعىمىزدىڭ تورتەۋى دە زياندى نارسە ەكەن. ەندى تەزدەتىپ قاشپاساق بولمايدى، – دەپتى. جاھانشا ايتىپتى:

— كۇنباتىسقا قاشساق، قۇتىلارمىز، – دەپتى. سول كۇنى جاقانشالار اراقتى كوبەيتىپ قويانداردى ابدەن ماس قىلىپتى داعى، جەتەۋى جاقسى جەتى اتقا ءمىنىپ قاشىپتى. كۇندىك جەرگە بارعاندا قوياندار ارتىنان ءبىلىپ قالىپ قۋىپتى. جاھانشالار ءبىر توبەگە شىعىپ قاراسا، قوياندار مەن قۇمىرسقالار ۇرىسىپ جاتىر ەكەن.

بۇلار «پالەدەن قۇتىلدىق پا» دەپ، كەتە بەرىپتى. ءسويتىپ كەلە جاتقاندا التى ءۋازىردىڭ اتى بولدىرىپ ارام ءولىپ، وزدەرى اشتان ءولىپتى. جاھانشانىڭ جالعىز ءوزى قالىپتى. اقىرىندا جاھانشانىڭ اتى دا ءولىپ، قارا باسى قالىپتى. ءبىراز جۇرگەن سوڭ الدىنان داريا شىعىپتى. داريانىڭ ارعى جاعىنان ءبىر قالا كورىپتى. جاھانشا داريادان ءجۇزىپ وتپەكشى بولىپ شەشىنىپ جاتقانىندا، تۇرىپ ءبىر ادام ايقايلاپ سويلەپتى. «بۇل داريادان ءجۇزىپ وتە المايسىڭ. ەرتەن سۋى قۇريدى، ەرتەڭ ءوت»، – دەپتى. ونىڭ ايتقان ءتىلىن الىپ سول جەردە جاتىپتى. ەرتەڭىنە ويانىپ قاراسا، سۋى قۇرىپ قالىپتى. داريادان ءوتىپ قالاعا بارادى. بارسا ادامدارىنىڭ جارتىسى قاتىپ قالىپتى. جاھانشا ءبىر ادامنان سۇراپتى:

— ادامدارىڭنىڭ جارتىسى نەگە قاتىپ قالعان؟ داريا ءبىر كۇن اعىپ، ءبىر كۇن اقپايتىنى نەسى؟ – دەپتى. سوندا الگى ادام ايتىپتى:

— كەسىرلەر كۇندە بالىق اۋلاي بەردى. جۇما كۇنى بالىق اۋلاما دەسە دە، تىڭداماي اۋلاي بەردى. سودان كەيىن سۋى ءبىر كۇن قۇرىپ، ءبىر كۇن اعىپ، ادامى ءبىر كۇن قاتىپ، ءبىر ءتىرىلىپ جۇرەتىن بولعان، – دەيدى.

جاھانشا ءسۇراپتى:

— مەن بۇل جەردە كۇن كورە الامىن با؟ – دەپتى.

— كۇن كورە الاسىڭ.

— بازار قاشان بولادى؟ – دەپتى.

— بازار ەرتەڭ بولادى، – دەپتى.

جاھانشا ەرتەڭىنە بازارعا بارىپ وتىرسا، بىرەۋ جار شاقىرىپ ءجۇر: «ءبىر ساعات جۇمىسىمدى ىستەگەن ادامدى قىرىق كۇن باعامىن، قىرىق كۇن التىن بەرەمىن»، – دەپ. جۇرت سەنبەپتى، سەنسە دە بارماپتى.

جاھانشا:

— مەن ىستەيمىن! – دەپتى. «جۇرە عوي، بالام»، – دەپ الىپ كەتىپتى. كىرىپ بارسا، ءبىر پاتشا وتىر، ءبىر جاعىندا قىزى، ءبىر جاعىندا كەلىنى.

— كەلە عوي، بالام، ءمۇساپىر ەكەنسىڭ، – دەپ، قاسىنا وتىرعىزىپ جاھانشاعا اۋقات بەرىپ قارنىن توقتاپ، ءۇستىن تازالاپ كيىم كيىندىرىپ، قىرىق كۇن باعىپتى. كۇنى بىتكەن سوڭ: «بالام، ەندى ءبىر ساعاتتىق جۇمىسىڭدى ىستە»، – دەپتى.

جاقانشا:

— بولادى، ىستەيىن، – دەپتى.

جاھانشاعا ءبىر ات مىنگىزىپ، پاتشانىڭ ءوزى ءبىر ات ءمىنىپ، ءۋازىرى ءبىر ات ءمىنىپ جىلقىنى سويىپ الىپ، ءبىر تاۋدىڭ ەتەگىنە كەلىپتى. جاڭاعى جىلقىنىڭ سويعان تەرىسىن كورسەتىپ، جاھانشاعا ايتىپتى:

— سەن وسىنىڭ ىشىنە كىرىپ جات، نە بىلسەڭ، نە ءتۇس كورسەڭ ماعان ايتاسىڭ، – دەپتى.

— بولادى! – دەپ، ىشىنە كىرىپ جاتىپتى. ءبىر نارسە كوتەرىپ تاستاعانداي بولىپتى. جاھانشا باسىن شىعارىپ قاراسا، تاۋدىڭ توبەسىنە قۇستار شىعارىپ تاستاپتى. جاھانشا پاتشاعا ايتىپتى:

«ەندى مەن ءقايتىپ تۇسەمىن؟» – دەپتى. سوندا پاتشا ايتىپتى:

— سەن تاۋداعى تاستى بەرى تاستاي بەر، – دەپتى. جاقانشا ابدەن تاستاپ بولعان سوڭ، «بولدى» دەپ، تۇيەگە ارتىپ الىپتى. «ەندى سەنى ءبىز تۇسىرمەيمىز، سول جەردە قالاسىڭ»، – دەپتى. پاتشا تاۋدىڭ باسىنان التىن تۇسىرەتىن مىستى الىپ كەتەدى ەكەن. جاھانشا جىلاپ تاۋدى كەزىپ قاراسا، جان-جاعىندا ءولىپ جاتقان ادامداردان باسقا ەش نارسە كورمەپتى. جاھانشا جىلاپ ءبىر جەردە ۇيىقتاپ قالسا، تۇسىندە بىرەۋ كەلىپ ايتىپتى:

— ون جاعىڭا قاراي دومالاساڭ، قۇتىلىپ كەتەسىڭ! – دەپتى. جاھانشا ويانىپ، وڭ جاعىنا قاراي دومالاپتى. دومالاپ جەرگە تۇسكەن سوڭ قول-اياعى شىققان، جارىلعان جاھانشا جىلاپ ارەڭ كەلە جاتسا، ءبىر قۇدىق كەز كەلىپتى. ول قۇدىققا شومىلىپتى. ءۇستى-باسىنىڭ ءبارى – شىققان، جارىلعان جەرى جازىلىپ باياعىداي بولىپتى. جاھانشا ءجۇرىپ بارىپ قورعاننىڭ ىشىنە كىرىپ قاراسا، قۇستىڭ پاتشاسى وتىر دەيدى. باس جاعى ادامنىڭ باسىنا ۇقساپتى، اياق جاعى قۇسقا ۇقساپتى. قۇستىڭ پاتشاسى ايتىپتى:

— بالام، سەنى جەل ۇشىرىپ كەلدى مە، سۋ اعىزىپ كەلدى مە؟ – دەپتى. جاھانشا باسىنان وتكەنىنىڭ ءبارىن ايتىپ بەرىپتى. قۇستىڭ پاتشاسى ايتىپتى:

— ايتپەسە، مەن سەنى ەرتەڭ ءبىر قۇسقا مىنگىزىپ ەلىڭە جىبەرەيىن، – دەپتى. جاھانشا قۋانىپ: «جارايدى»، – دەپتى.

ءبىر قۇس پاتشاسىنا قاعاز الىپ كەپ بەرىپتى. قاعازدى وقىپ قاراپ پاتشا:

— مەنىڭ اعام توي قىلماقشى ەكەن. مەنى سوعان شاقىرىپتى. ساعان قىرىق سارايدىڭ كىلتىن بەرىپ كەتەمىن. قايسىسىن قالاساڭ سونىسىن اشىپ تاماشا قىلىپ جۇرەرسىڭ، – دەپتى.

— مەن ءۇش كۇندە كەلەمىن، وتىز توعىزىن اش، ارتىنداعى بىرەۋىن اشپا. اشساڭ باسىڭ پالەگە قالادى، – دەپتى.

«سارايدىڭ ءبارىن اشىپ تاماشا قىلىپ ءجۇر دەپ، ال مىنا سارايدى نەگە اشپا دەدى ەكەن؟» – دەپ ويلاپتى جاھانشا. «سونى ءبىر اشىپ كورەيىن»، – دەپ اشسا، ءبىر ۇلكەن سۋ، ءبىر جاعىندا تاق، ءبىر جاعىندا التىن شىلاپشىن، ءبىر التىن ءشومىش تۇر. جاھانشا جاسىرىنىپ جاتىپتى. ءبىر كەزدە ءۇش قۇس كەلىپتى.

ۇلكەنى ايتىپتى:

—     ادام ءيسى شىعادى، – دەپتى.

ورتانشىسى ايتىپتى:

—     راس، اپا، شىعادى، – دەپتى.

كىشكەنەسى ايتىپتى:

— شىقسا نە قىلادى دەيسىڭ، – دەپتى.

ۇشەۋى ءۇش سىلكىنىپ، ءۇش قىز بولىپتى. سۋعا ءتۇسىپتى. جاھانشا قىزداردى كورىپ تالىپ قالىپتى. ءۇش كۇن وتكەن سوڭ قۇستىڭ پاتشاسى كەلىپتى. كەلىپ سارايدىڭ ءبارىن قاراپتى، تابا الماپتى. سول سارايدا شىعار دەپ، اشىپ قاراسا، اۋزىنان اق كوبىگى اعىپ جاتىر دەيدى. تەزدەن ونى اۋزىنا سۋ تامىزىپ ءتىرىلتىپ الىپتى.

جاھانشا ايتىپتى:

— ماعان سول قىزداردىڭ كىشكەنەسىن الىپ بەرەسىز، – دەپتى. پاتشا ايتىپتى:

— ول قىزدار جىلىندا ءبىر رەت كەلىپ، شومىلىپ كەتەدى. ولار «پەرى» بولادى. سەن ونى الامىن دەسەڭ اڭدىپ جاتاسىڭ، ەندىگى كەلگەنىندە كىشكەنەسىنىڭ كيىمىن كيىپ الىپ، جالىنسا دا بەرمەيسىڭ، – دەپتى.

جاھانشا: «بولادى»، – دەپ اڭدىپتى. ەكىنشى جىلى ۇشەۋى جانە كەلىپتى. جانە ۇلكەنى ايتىپتى:

— ادام ءيىسى كەلەدى، – دەپتى.

ورتانشىسى: «راس ايتاسىز». كىشكەنەسى: «نە قىلادى دەيسىڭ؟» – دەپتى. ۇشەۋى ءۇش سىلكىنىپ سۋعا ءتۇسىپتى. كىشكەنەسىنىڭ كيىمىن كيىپ الىپ بەرمەپتى. ەكەۋى تالاسىپ تۇرعاندا پەرىنىڭ ەكى اپاسى ۇشىپ كەتىپتى. پاتشا كەلىپتى. پاتشاعا قىز جالىنىپتى. پاتشا:

— بولمايدى، ەكەۋىڭدى قوسىپ قويامىز، – دەپتى.

— بولادى،— دەپ كونىپتى.

پاتشا جاھانشانىڭ ءوزىن شاقىرىپ الىپ ايتىپتى.

—     سەن مىنا كيىمدى قاشان ءبىر بالا تۋعانشا بەرمەگىن،— دەپ. پاتشا ءبىر ۇلكەن ءقۇستى شاقىرىپ الىپ ايتادى:

—     مىنا ەكەۋىن ەلىنە الىپ بارىپ تاستايسىڭ. ۇستىنە مىنگىزىپ الىپ، ەلىنە الىپ بارىپ تاستاپ، قۇس قايتىپ كەتەدى. ەكەۋى اتاسىنىڭ تاعىنا بارادى. اتاسى قۋانىپ: «بالام كەلدى»،— دەپ ەلىن جيىپ، توي قىلىپتى. ءبىر كۇندەرى جاھانشا ءوز كيىمىن كيىپ، كىزدىڭ كيىمىن ءبىر تەمىر ساندىققا سالىپ قويىپتى. ءبىر كۇنى قىز ءۇيدى سىپىرىپ جۇرگەندە كيىمىنىڭ ءيسىن ءبىلىپتى. ساندىقتا ەكەنىن ءبىلىپ، ساندىقتى اياعىمەن ءبىر تەۋىپ بۇزىپ، كيىمىن كيىپ، ءبىر سىلكىنىپ قۇس بولىپ، ءۇيدىڭ توبەسىنە شىعىپ، جاھانشانى كۇتىپ وتىرىپتى. ءبىر مەزگىلدە جاھانشا كەلىپتى.

— جاھانشا، مەن كەتتىم، – دەپ ۇشىپ كەتىپتى. جاھانشا سول جەردە تالىپ قالىپتى.

اتاسى جۇرتتى جيناپ:

— وسى بالامدى كىم جازىپ بەرسە، باستان اياعىنا دەيىن التىن شاشامىن، – دەپتى. سوندا ءبىر ادام ايتىپتى:

— قىرىق پاتشانىڭ، قىرىق بايدىڭ قىزى كەلىپ ولەڭ ايتسا، سوندا تۇزەلەدى، تۇرەگەلەدى، – دەپتى. سوندا دا جاھانشا تۇزەلمەپتى، تۇرەگەلمەپتى. سونىڭ اراسىندا ەلىنە جاۋ كەلىپ قالىپتى. پاتشا ەكى مىڭ اسكەرىمەن ۇرىسقا شىعىپ كەتىپتى. جاھانشاعا ءبىر مەزگىلدە جان كىرىپ، ەسىن جيىپ، تۇرەگەلەيىن دەپتى. تۇرەگەلىپ ءبىر ءۋازىرىن ەرتىپ ۇرىسقا كەتەدى. ءبىر جەرگە كەلىپ ءۋازىرى مەن ەكەۋى دەم الىپ ۇيىقتاپ قالىپتى. جاھانشا ويانىپ:

— مەن ۇرىسقا بارعاندا نە بىتىرەمىن، – دەپ ويلانىپتى دا، «مەن قىزعا بارايىن» دەپ، قىزعا قاراي جونەلىپتى. جاھانشا بىرنەشە كۇننەن سوڭ باياعى قۇستىڭ پاتشاسىنا بارىپتى. باسىنان وتكەنىن ايتىپتى. سوندا قۇستىڭ پاتشاسى ايتىپتى:

— مەن بىلمەيمىن، مەنىڭ اعام بار، سول بىلەدى. مەن اعاما قاعاز جازىپ بەرەمىن، – دەپ، قاعاز جازىپ بەرىپ، ءبىر قۇسىن شاقىرىپ الىپ مىنگىزىپ جىبەرىپتى. بىرنەشە كۇننەن سوڭ پاتشانىڭ اعاسىنا بارىپتى. پاتشانىڭ اعاسى قاعازدى وقىپ كورىپ: «مەن بىلمەيمىن، قۇستارىمنان سۇراپ قارايىن»، – دەپ قۇستارىنان سۇراپتى. قۇستارىنىڭ ىشىندە ءبىر اق كارى قۇسى ايتىپتى:

— مەن كىشكەنە كۇنىمدە مەنىڭ اكەم تاماق ىزدەپ كەتكەندە پەرىلەر ۇستاپ قالىپ ەدى، – دەپتى.

سوندا قۇستىڭ پاتشاسىنىڭ اعاسى ايتىپتى:

— ايتپەسە، سول اكەڭدى ۇستاپ قالعان جەرىنە الىپ بارىپ تاستا، – دەپتى.      

— بولادى! – دەپ، ۇستىنە مىنگىزىپ الىپ بارىپ تاستاپتى. جاھانشا ايدالادا جالعىز ءوزى قاڭعىرىپ قالىپتى. سول كەزدە قاشىپ كەتكەن پەرى قىز ۇيىنە كەلىپ جەتىپتى. سوندا پەرى قىزدىڭ اكە-شەشەلەرى ۇرسىپتى:

— سەن سونداي ءبىر پاتشانىڭ بالاسىن تاستاپ كەلگەنىڭ بولا ما؟ – دەپ. پەرىنىڭ اكە-شەشەسى ەكى ءجۇز پەرى جيناپ، «سول بالانى تاۋىپ كەلىڭدەر» دەپتى.

بىرەۋى بارىپ باياعى قاڭعىرىپ جۇرگەن جاھانشانى كورىپ، اتىن سۇراپ ءبىلىپ، «شاقىرعان ادام سەن ەكەنسىڭ» دەپ، پەرىنىڭ ۇيىنە الىپ كەلىپ توي قىلىپتى. سودان پەرىلەردى جيناپ قىز بەن ەكەۋى ەكى ءجۇز پەرىمەن جاھانشانىڭ ەلىنە كەلسە، اتاسى باياعى جاۋمەن ۇرىسىپ جاتقان ەكەن. جاھانشا ەكى ءجۇز پەرىگە ايتىپتى:

— اناۋسى مەنىڭ اتامنىڭ اسكەرى، اناۋ كەلگەن جاۋ، – دەپتى. ەكى ءجۇز پەرى جاۋعا ۇرىسقا شىعىپتى. جاۋدىڭ ءبارىن قيراتىپ جىبەرىپتى. سونىمەن توي قىلىپ، جاھانشا پەرىنىڭ قىزىن الىپ، ەلىنە كەلىپ جاۋىن قىرىپ، اكەسى مەن ءوزى مۇرات-ماقساتىنا جەتىپتى.

---