ەپوستىق جىرلار
تۇركى مادەنيەتىنىڭ، ودان بەرى قازاق مادەنيەتىنىڭ كەرەمەت قۇندى دۇنيەلەرىنىڭ ءبىرى — ەپوستىق جىرلار. ءا. مارعۇلان قازاق ەپوسىن مىناداي كەزەڭدەرگە بولگەن: 1)ارحايكالىق كەزەڭ. ول — يسلامشىلدىققا دەيىنگى تۇركى ميفتەرى نەگىزىندە جاسالعان تۋىندىلار. وعان كۇلتەگىن جوقتاۋى، قۇلامەرگەن، شولامەرگەن، ەر توستىك، اق كوبەك، وعىز قاعان تۋرالى اڭىزدار جاتادى؛ 2) وعىز-قىپشاق ءداۋىرى (VI—XII عع.). بۇل كەزدە جەرگىلىكتى تۇركىلەر جۇڭگو، يران، ۆيزانتيا، اراب شاپقىنشىلارىنا قارسى كۇرەستى جىرلاعان. مىسالى، «قورقىت اتا كىتابى»، «الدار كوسە»، «قوزىكورپەش — بايانسۇلۋ»، ت.ب.؛ 3) نوگايلى دەۋىرى (XIII— XVIعع.) — «بوگەنباتىر»، «ەدىگەباتىر»، «قوبىلاندى»، «ەر سايىن»، «قامبارباتىر»، «مۇساحان»، «وراقباتىر»، ت.ب.؛ 4) قالماق شابۋىلى دەۋىرى — XVII—XVIII عاسىرلارداعى «قۇبا قالماق» زامانى. «ولجاباي»، «قابانباي»، «بوگەنباي»، ت.ب.؛ 5) كەيىنگى دەۋىر. قازاق باتىرلارىنىڭ حان، سۇلتاندارعا، پاتشا اكىمدەرىنە قارسى كۇرەسىن بەينەلەيتىن جىرلار.
فولكلورلىڭ شىعارمالار — تاريحىمىزدى زەرتتەۋدەگى قۇندى دەرەكتىڭ ءبىرى. جالپى قانداي دا بولسىن، فولكلورلىق شىعارمانىڭ نەگىزىندە ءومىر شىندىعى بەينەلەنەدى. ارينە، ارحايكالىق فولكلوردان تاريح ىزدەۋ قيىن. دەگەنمەن دە كونە ميفتىك اڭىز-اڭگىمەلەردەن حالىقتىق دۇنيەتانىمىن، كەيبىر كونە ادەت-عۇرىپتارىنىڭ ىزدەرىن كورۋگە بولادى. ال تۇركى داۋىرىنەن بەرگى فولكلورلىڭ شىعارمالاردان سول زامانداعى تاريحي-ەتنوگرافيالىق بولمىستىڭ ەلەسىن، جاڭعىرىعىن تابا الامىز. ال نوعايلى داۋىرىنەن بەرگى زامانداعى فولكلورلىڭ شىعارمالاردىڭ ىشىنەن تاريحتا بولعان وقيعالارعا ارنالعان، تاريحي ءتۇلعالارعا ارنالعان جىرلاردى فولكلورشىلار جەكە جانرعا — تاريحي جىرلار دەپ ءبولىپ قاراستىرادى. تاريحى كوبىنەسە ەل جادىندا اۋىزشا ساقتالىپ كەلگەن كوشپەلى قازاقتار ءۇشىن وسى تاريحي جىرلاردىڭ دەرەكتەمەلىك ورنى بولەك. دەگەنمەن دە فولكلورلىق شىعارمالارعا دەرەك رەتىندە سۇيەنگەندە، وندا اسىرەلەۋدىڭ، تاريحي تۇلعالارعا تيپتىك وبرازدىڭ پورترەت بەرىلەتىندىگىن ەسكەرۋ قاجەت. جىر-دا تاريحي ناقتىلى قۇبىلىستار دالمە-دال قايتالانبايدى.
«الپامىس» جىرى — كوشپەلى تۇركى حالىقتارىنا ورتاق ەپوستىق شىعارما. بەلگىلى فولكلورتانۋشى ۆ.م.جيرمۋنسكيي ونىڭ ەڭ كونە نۇسقاسىن VI—VIII عاسىر-لارعا جاتقىزادى. الپامىستىڭ بۇدان كەيىنگى تارالۋى IX—X عاسىرلارعا — وعىز، قىپشاق زاماندارىنا ساي كەلەدى. الپامىس كلاسسيكالىق قاھارماندىق شىعارما رەتىندە وسىدان كەيىنگى كەزەڭدە، قوڭىراتتار اراسىندا كوركەمدەلىپ جەتىلگەن دەپ ەسەپتەلەدى. كونە ەپوستىق شىعارماعا قازاقتىڭ «قۇلامەرگەن، جويا-مەرگەن» جىرى جاتادى. جىردا حازار (كاسپيي) تەڭىزى، ورال تاۋى، بولگار شاھارى اتالادى. قازاقتىڭ ەپوستىڭ جىرلارىنىڭ ىشىندە وقيعالى جاعىنان ەڭ كونەسىنىڭ ءبىرى — «مۇڭلىق — زارلىق». بۇل شىعارمادا دا ميفتىك، ەرتەگىلىك، اڭىزدىڭ سيۋجەتتەر باسىم.
باتىرلار جىرى. قازاق حالقىنىڭ كونە ەپوستىق جىر-لارىنا باتىرلار جىرى جاتادى. باتىرلىق ەپوس حالىقتىڭ سان عاسىرلار باستان كەشكەن تاريحىن، ەلىن، جەرىن قورعاۋدى دارىپتەيدى. بۇل جىرلار بەلگىلى تاريحي وقيعالاردىڭ دالمە-دال كوشىرمەسى بولماعانىمەن، سول زاماننىڭ تىنىس-تىرشىلىگىن، جالپى تاريحي بولمىسىن اڭعارتادى. بەلگىلى ءبىر سوعىستىڭ نەمەسە تارتىستىڭ اۋقىمىندا قالۋ، سونى تاريحي دالدىكپەن سۋرەتتەۋ ەپوسقا ءتان ەمەس. ەپوس ومىردە بولعان وقيعالاردىڭ سانىن دا، رەتىن دە قۋالامايدى. قازاقتىڭ قاھارماندىق ەپوسىنىڭ ەڭ جارقىن ۇلگىلەرىنە «الپامىس باتىر»، «قوبىلاندى باتىر»، «ەر تارگىن»، «قامبار باتىر» جاتادى. ەل جادىنداباتىرلىق، كۇشتىلىك اتاۋلىنىڭ ءبارى ساقتالا بەرمەيدى. رۋلار اراسىنداعى ادەتتەگى تالاس نەمەسە كورشى حالىقتارعا جاسالعان ادىلەتسىز شابۋىل حالىقتىڭ ەپوستىڭ جىرلارىندا دارىپتەلمەيدى. ەلىن، جەرىن قورگاۋگا، حالىقتى باسقا جۇرتتىڭ ەزگىسىنەن ازات ەتۋگە جۇمسالگان باتىرلىق قانا ەرەكشە ءىلتيپاتقا بولەنىپ، ەل جادىندا قالادى. قوبىلاندى — قىپشاق ەلىنىڭ، الپامىس — قوڭىرات جۇرتىنىڭ، ەر تارعىن — بۇكىل نوعايلى ەلىنىڭ نامىسىن قورعاعان باتىرلار. ءبىر كەزدە بۇگىنگى قازاق، نوعاي، قاراقالپاق نوعايلى ەلى دەگەن جالپى اتپەن بەلگىلى بولعان. باتىرلىق جىرلارىنداعى قازاقتىڭ نەگىزگى جاۋلارى — قىزىلباستار، قالماقتار. قىزىلباستار — تۇركى جۇرتتارى سوناۋ ەرتە زاماننان قاقتىعىسىپ كەلگەن ورتالىق ازيانىڭ وڭتۇستىك-باتىسىنداعى يران تەكتەس حالىقتار دا، قالماقتار — جوڭعار-موڭعول تەكتەس حالىق. مۇرىن جىراۋدان جازىلىپ الىنعان جىرلاردا عانا ءبىر ىندىس دەپ اتالاتىن جۇرت تاريحتا ناقتى بەلگىسىز، يندۋس بولۋى مۇمكىن. ويتكەنى قۋشان، موعولستان زامانىندا تۇركىلەر ۇندىلەرمەن دە قاقتىعىسقان بولۋى مۇمكىن.
قازاقتىڭ «قاراساي — قازي»، «شورا باتىر»، «قىرىمنىڭ قىرىق باتىرى»، ت.ب. ەپوستانۋشىلاردىڭ پىكىرىنە قاراعاندا، نوعايلى ەلىنىڭ ىدىراپ، جەكە-جەكە جۇرتقا بولىنگەن داۋىرىندە (XV عاسىردىڭ سوڭى) تۋعان جىرلار.
الەۋمەتتىك-تۇرمىس ەپوسى. قازاقتىڭ ەپوستىق مۇراسىنىڭ قوماقتى ءبىر بولىگى — دلەۋمەتتىك-تۇرمىس ەپوسى، ونى كەيدە ليرو-ەپوستىق پوەمالار دەيدى. بۇل شىعارمالاردا ەرلىك، باتىرلىق، ەل قورعاۋ ماقساتى ەمەس، جەكەباستىڭ مۇددەسى — ماحاببات ەركىندىگى ماسەلەسى العا شىعادى. كەزەڭدىك دامۋى جاعىنان الىپ قاراعاندا، عاشىقتىق جىرلار — ارحايكالىق، قاھارماندىق ەپوستان كەيىن تۋىنداعان شىعارمالار. فولكلورتانۋشىلاردىڭ پىكىرىنشە، ليرو-ەپوستىق مۇرا — كونە ەپوستان جازباشا رومانگا وتەر جولداعى ارالىق ساتى، ارالىق دەڭگەي.
سوڭعى كەزگە دەيىن قازاقتىڭ ليرو-ەپوسى رەتىندە «قوزى كورپەش — بايان سۇلۋ»، «قىز جىبەك»، «ايمان — شولپان» سەكىلدى ساناۋلى جىرلار عانا اۋىزعا ءىلىنىپ كەلگەن. سوڭعى جىلدارى مۇنداي شىعارمالار قاتارىنا قازاق حالقىنا كەڭ تاراعان، تۇپ-توركىنى شىعىس ەلدەرىنەن كەلسە دە، قازاققا ءتول تۋىندىسىنداي ەتەنە جاقىن بولىپ كەتكەن ءبىر توپ عاشىقتىق جىرلاردى دا جاتقىزىپ ءجۇر. ولار: «ءجۇسىپ — زىليحا»، «ءلايلى — ءماجنۇن»، «قۇسراۋ — شىرىن»، «سەيفىلمدىلىك»، «تاھير — زۋحرا»، «بوزجىگىت»، ت.ب. ليرو-ەپوستىڭ جىرلاردان، اسىرەسە ءتىنى قازاق توپىراعىندا قالىپتاسقان جىرلاردان حالىقتىڭ ادەت-عۇرىپ، سالت-ساناسى تۋرالى ۇشان-تەڭىز مالىمەت الۋعا بولادى. ءالى دە بولسا تاريحشى-ەتنوگرافتار حالقىمىزدىڭ ءومىر سالتىنىڭ، ادەت-عۇرىپتارىنىڭ وسى ءبىر دەرەكتەرىن تولىق پايدالانا الماي كەلەدى.
تاريحي جىرلار. قازاق فولكلورىنىڭ تاعى ءبىر قوماقتى بولىگىن تاريحي جىرلار قۇرايدى. تاريحي جىرلاردا كەيدە وقيعالار جازبا تاريح سارىنىنا سايكەس باياندال-سا، ەكىنشى ءبىر ءتۇستا قيالداۋ، كوركەمدىك جيناقتاۋ تۇرىندە بەرىلەدى.
تۇركى حالىقتارىنا ورتاق نوعايلى زامانىنىڭ تاريحي جىرلارىنا ەدىگە باتىر جايىنداعى جىر، اڭىزدار جاتادى. بۇل جىر قازاق، نوعاي، قاراقالپاق، باشقۇرت، تاتار، كوشپەلى وزبەكتەر، التايلىقتاردا ساقتالعان. ساكەن سەيفۋلليننىڭ سوزىمەن ايتقاندا: «قوسپا ەرتەكتەرىن، جاپسىرما «كەرەمەتتەرىن» بىلاي الىپ تاستاعاندا، قازاقتىڭ ەسكى ەل ادەبيەتىندەگى بۇل ەدىگە باتىر اڭگىمەسىنەن التىن وردا ءىرىپ-شىري باستاعان كەزدەگى زاماننىڭ وقيعالارىنا مەڭزەيتىن ءبىرسىپىرا جايتتار كورىنەدى». ەدىگەنىڭ ۇرپاقتارى سانالاتىن وراق، ماماي، قاراساي، قازي جايىنداعى جىرلار، «شورا باتىر»، «ەر سايىن» تاريحتا بولعان نوعايلى ەلى تۇلعالارىنا ارنالعان جىرلار.
قازاقتىڭ تاريحي ولەڭدەرىنىڭ قالىڭ جۇرتقا بەلگىلىسىنىڭ ءبىرى — «ەلىم-اي» ولەڭى. بەلگىلى فولكلورتانۋشى راحمانقۇل بەردىبايدىڭ: «ءبىر زامانداعى ەل باسىنا دۋشار بولعان ڭايعىلى وڭيعانىڭ ەلەسىندەي بۇل شىعارما تەك كوركەم مۇرا عانا ەمەس، ساياسي ڭۇجاتتىڭ ورنىنا دا جۇرگەندەي»، — دەيدى. بۇل مۇڭلى ولەڭ — 1723 جىلى جوڭعارلار شاپقىنشىلىعىنان قويداي قىرىلىپ، بوكەندەي اۋعان قازاقتىڭ «اقتابان شۇبىرىندى، القاكول سۇلاما» زامانىنىڭ تاريحي شىعارماسى. زەرتتەۋشىلەر بۇل ولەڭ ۇزاق جىردىڭ ەل اۋزىندا ساقتالىپ ڭالعان ءۇزىندىسى دەپ ەسەپتەيدى. وسى جىردىڭ توبىقتى توپىش اقىن ايتقان ەكەن دەگەن نۇسقاسى 86 جولدان تۇرادى. جىردا قازاق ەلىنىڭ كىندىك جەرى رەتىندە قاراتاۋدىڭ اتالۋى تەگىن ەمەس، ويتكەنى حۋعاسىردان بەرى «ڭازاڭ» دەگەن اتپەن ڭۇرالعان حالىڭتىڭ اكىمشىلىك، مادەني، ءدىني ورتالىعى قاراتاۋ، تۇركىستان بولعانى بەلگىلى.
XVII عاسىردىڭ سوڭىندا، ياعني «اقتابان شۇبىرىندىدان» بۇرىن جوڭعارلار قازاق جەرىنە بىرنەشە جورىق جاساعان. ول شابۋىلدارعا تويتارىس بەرگەن قازاق قولدارىن باسقارعان تولە بي، جانىبەك، قاسىم، ابىلمامبەت سياقتى ەل بيلەرى مەن حاندارىنىڭ ەرلىگى باياندالاتىن جىرلار ءالى قازاق ادەبيەتى قولجازبالارى قورىندا زەرتتەۋشىلەرىن كۇتىپ جاتىر.
XVIII عاسىرداعى تاريحي جىرلارعا ابىلايعا ارنالعان جىرلار، «قابانباي باتىر»، «بوگەنباي»، «شاقشاق ۇلى ەر جانىبەك»، «ولجاباي باتىر»، «سىرىم باتىر»، «ارقالىڭ باتىر»، ت.ب. جاتادى. بۇل جىرلاردا، نەگىزىنەن العاندا، قازاق باتىرلارىنىڭ جوڭعارلارعا قارسى كۇرەسىندەگى ەرلىك جولى باياندالادى. ءبۇل جىرلاردا جىر ارنالعان باتىرلاردان باسڭا باتىرلار تۋرالى دا دەرەكتەر كەزدەسەدى.
XIX عاسىردىڭ تاريحي وڭيعالارىن سۋرەتتەيتىن جىرلار دا مول. ونىڭ ىشىندە كەنەسارى—ناۋرىزباي باستاعان حالىقتىڭ قوزعالىسڭا ارنالعاندارى — «قيسا ناۋرىزباي تورە»، «كەنەسارى — ناۋرىزباي داستانى»، «كەنەسارى پوەماسى». «قيسا ناۋرىزباي تورەنى» جۇسىپبەك شايحيسلام ۇلى، «كەنەسارى—ناۋرىزباي» داستانىن حان كەنەنىڭ جورىقتارىنا قاتىسقان، بارلىق وقيعالاردىڭ كۋاسى بولعان نىسانباي جىراۋ شىعارعان. كەنەسارىعا ارنالعان، ونىڭ ەرلىك جولىن دارىپتەگەن، كوبىنە اۆتورلارى بەلگىسىز جوڭتاۋ، ماقتاۋ ولەڭدەرى دە از ەمەس.
XIX عاسىردىڭ تاريحي ولەڭدەرىنە «يساتاي—ماحامبەت»، «بەكەت باتىر»، «جانقوجا»، «دوسان باتىر»، «ەڭلىك—كەبەك»، «قالڭامان—مامىر»، «وتەگەن باتىر»، «سۇرانشى باتىر» جىرلارىن جاتقىزۋعا بولادى.
ىعىلمان شورەكوۆتىڭ «يساتاي—ماحامبەت» اتتى شىعارماسىندا جاڭگىر حان مەن يساتاي، ماحامبەتتىڭ اراسىنداعى كۇرەس، 1836—1838 جىلدارداعى كىشى جۇزدەگى حالىق قوزعالىسىنىڭ تاريحى باياندالسا، «جانڭوجا باتىر» جىرىندا قازاقتاردىڭ حيۋا حاندىعى مەن رەسەي وتارشىلدارىنا ڭارسى كۇرەسى، «بەكەت باتىر»، «دوسان با-تىر» جىرلارىندا ماڭعىستاۋ وڭىرىندەگى وسى اتتاس باتىر-لاردىڭ تاريحي ەرلىكتەرى جىرلانعان. بۇل جىرلاردا تاريحي شىندشش ەپوستىق اسىرەلەۋمەن استاسىپ، ارالاسىپ وتىرادى.
XIX عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا رەسەي يمپەرياسىنىڭ وتارلىق ەزگىسىنە ڭارسى ەسەت كوتىباروۆتىڭ، جانقوجا نۇرماعانبەتوۆتىڭ، دوسان تاجييەۆتىڭ كوتەرىلىستەرى جانشىلىپ، وتارلىق ساياسات ابدەن كۇشەيگەن كەزدە شورتانباي قاناي ۇلى، مۇرات موڭكە ۇلى، نارمانبەت، ابۋباكىر كەردەرى، ت.ب. ولەڭدەرى تىم مۇڭدى، تىم كۇيرەك سارىنداعى شىعارمالار ەدى. شورتانباي باستاعان بۇل اڭىنداردى كەزىندە «زار زامان اڭىندارى» دەپ كىنالادىڭ تا، شىندىعىندا، بۇلار زامانعاڭاتتى نارازى، قازاقتىڭ، ەلدىڭ، جەردىڭ، ءدىننىڭ بولاشاعىن ويلاپ كۇيزەلگەن اڭىندار ەدى. مىسالى، مۇرات اڭىن:
ەدىلدى تارتىپ العانى — ەتەككە ڭولدى سالعانى. جايىقتى تارتىپ العانى — جاعاعا قولدى سالعانى، —
دەسە، شورتانباي:
ەدىلدى الدى، ەلدى الدى،
ەسىلدى الدى، جەردى الدى،
ەندى الماعان نە قالدى؟ — دەيدى.
كەزىندە ءسۇيىنباي ارون ۇلى، ودان سوڭ جامبىل جابايەۆ جىرلاعان «وتەگەن باتىر»، «سۇرانشى باتىر» جىرلارى جەتىسۋ جەرىنەن شىققان XVIII عاسىردا جوڭعار شاپقىنشىلىعىنا، XIX عاسىردىڭ ورتاسىندا قوقان باسقىنشىلارىنا قارسى كۇرەسكەن باتىرلار جونىندەگى ەپوستىق ولەڭ شەجىرە.
1916 جىلعى ۇلت-ازاتتىڭ كوتەرىلىسى جونىندە سول كوتەرىلىستەردى كوزبەن كورگەن ومار ءشيپيننىڭ، كەنەن ازىربايەۆتىڭ، ەسداۋلەت كاندەكوۆتىڭ، ءسات ەسەنبايەۆتىڭ، جامبىل جابايەۆتىڭ ولەڭ-جىرلارى تاريحي دەرەكتەردىڭ ءبىر بولىگىن قۇرايدى.
سونىمەن كونە ميفتەر، اڭىز-اڭگىمەلەر، ەپوستىق جىرلار، تاريحي جىر-ولەڭدەر — مۇنىڭ ءبارى دە قازاقتىڭ تەك ادەبي تۋىندىلارى عانا ەمەس، ءارقايسىسىندا ەلىمىزدىڭ تاريحىنىڭ تابى، بەدەرى بار تاريحي دەرەكتەر، تاريحي قاينار-بۇلاقتار دەپ قاراستىرعان ءجون. بۇل ماسەلەلەردى بەلگىلى ادەبيەتشى-فولكلورشىلارىمىز قاراستىرعان.
You Might Also Like
-
ماقال-ماتەلدەر – حالىق دانالىعىنىڭ قازىنا بايلىعى. ولار عاسىرلار بويى قالىپتاسىپ، سول حالىقپەن ماڭگى باقي بىرگە جاساپ، بىتە قايناسىپ كەتكەن دۇنيە. سوندىقتان دا ونى جۇرتشىلىق جادىنا ساقتاپ، ءوز...
-
ءبىر قورقاۋ كىسى بولىپتى. ول ۇيلەنگەننەن كەيىن ايەلى ءبىر ۇل تاۋىپتى، تۇڭعىشىنان كەيىنگى بالاسىن «شىر» ەتىپ جەرگە تۇسكەندە-اق اكەسى دايار وتىرادى ەكەن دە، ءوزى جەپ قويادى ەكەن.
