ساقتار. ساق تايپاسى
ب.ز.د. I مىڭ جىلدىقتان قازاقستان تەرريتورياسىن مەكەندەگەن كوشپەلى تايپالار «ساق» ەتنونيمى ارقىلى بەلگىلى. جازبا دەرەكتەر ولاردىڭ قازىرگى قازاقستان تەرريتورياسىنىڭ بارلىق اۋداندارىن قونىستانۋى جانە ولاردىڭ 3 توپقا بولىنگەندىگى تۋرالى حابارلايدى: ساقتار تيگراحاۋدتار(شوشاق بورىكتىلەر)، ساقتار-حاوموۆارگالار ( حاوما سۋسىن دايىندايتىندار)، ساقتار-پارادارايلار (تەڭىزدىڭ ارعى بەتىندەگىلەر). سونىمەن قاتار، وڭتۇستىكتە – ماسساگەتتەر مەن دايلەر، سولتۇستىكتە – ارگيپەيلەر، شىعىستا – اريماسپىلار، ورتالىق اۋدانداردا – يسسەدوندار، باتىستا – ساۆروماتتار، وڭتۇستىك-باتىستا – كاسپىلار ءومىر ءسۇردى. بۇل تايرالاردىڭ بارلىعى جاقىن ەتنيكالىق-مادەني بىرلەستىك قۇراپ ساق تايپالارىنىڭ وداعىنىڭ قۇرامىنا كىردى. تاريح اتاسى گەرودوت ساقتاردى «ازياتتىق سكيفتەر»، پارسىلار «قۇدىرەتتى ەركەكتەر»، يران جازبالارى «جۇيرىك اتتى تۋرلار» دەپ اتاعان.
ساياسي تاريحى
ساقتاردىڭ ساياسي تاريحى جايىندا گرەك تاريحشىسى گەرودوت ەسكى ءبىر اڭىزدى ەسكە تۇسىرەدى. ول ساقتارمەن پارسى كير اسكەرى اراسىنداعى سوعىستى باياندايدى. ب.ز.د. VI عاسىردا ساق-ماسساگەتتەردىڭ ايەل پاتشاسى توميريس باستاعان ساق اسكەرى پارسىلارمەن قيان-كەسكى سوعىستار جۇرگىزەدى. ناتيجەسىندە پارسىلاردى جەڭگەننەن كەيىن، ول تەرى قاپتى قانمەن تولتىرىڭدار دەپ بۇيىردى، سوعان كير پاتشانىڭ باسىن سالىپ تۇرىپ بىلاي دەيدى: «سەن وسىندا قاندى اڭساپ كەلىپ ەدىڭ، ەندى تويىپ ءىش!». مىنە، وسى اڭىزدان ساقتاردىڭ ەرجۇرەك جاۋىنگەر تايپالار بولعانىن كورۋگە بولادى. پارسى پاتشاسى داريي I ب.ز.د. 519-518 ج. جورىقتارىندا كەيبىر ساق تايپالارىن باعىندىرا الدى جانە ولاردى الىم — سالىق تولەۋگە ءماجبۇر بولعان جوق. كەيىن ساقتاردىڭ ءبىر بولىگى پارسى اسكەرى قۇرامىنا اتتى اسكەر رەتىندە قىزمەت ەتىپ، گرەك — پارسى سوعىستارىنا قاتىستى. گرەك تاريحشىسى پوليەن، ماسساگەت — ساقتاردىڭ پارسىلارعا قارسى كۇرەسىنىڭ كوڭىل قويارلىق ءبىر وقيعاسى تۋرالى اڭگىمەنى كەلتىرەدى. شىراق ەسىمدى ءبىر ساق ءوزىنىڭ دەنەسىن پىشاقپەن تىلگىلەيدى دە، ءسويتىپ ءوزىن ساق كوسەمدەرىنەن ءجابىر كورگەن ادام رەتىندە كورسەتەدى. ءوزىمنىڭ رۋلاستارىمنان كەگىمدى الامىن دەپ مالىمدەپ، شىراق جاۋلاردى سۋسىز شولگە اپارىپ اداستىرادى، وسىندا ولاردىڭ كوبى قىرىلىپ قالادى. ب.ز.د. IV عاسىردىڭ باسىندا الەكساندر ماكەدونسكييدىڭ(ەسكەندىر زۇلقارنايىن) باسشىلىعىمەن ماكەدوندىق — گرەكتەر ورتا ازياعا باسا — كوكتەپ كىردى. ولارعا قارسى ورتا ازيا مەن قازاقستان تايپالارى تابان تىرەسە قارسىلىق كورسەتتى. 3 جىل بويى دەرلىك بولعان كەسكىلەسكەن كۇرەستەن كەيىن عانا ماكەدوندىق-گرەكتەردىڭ ورتا ازيانىڭ كەيبىر تايپالارى مەن حالىقتارىن ۋاقىتشا باعىندىرۋعا شاماسى كەلدى، ءبىراق سىرداريا سىرتىندا ءومىر سۇرگەن ساق تايپالارى بولسا، وزدەرىنىڭ تاۋەلسىزدىگىن ساقتاپ قالدى. اڭىزداردىڭ ايتۋىنشا الەكساندر ماكەدونسكييدىڭ ءوزى ساق جەبەسى ءتيىپ جارالى بولىپتى. الەكساندردىڭ بۇيرىعىمەن سىرداريا جاعاسىندا الەكساندريا ەسحاتا(شەتكى الەكساندريا) دەگەن قالا سالىندى. مەملەكەتتىڭ شەكارالىق تىرەگى ەسەبىندە سالىنعان بۇل قالا ب.ز.د. III عاسىردا سەليەۆكيتتەر كوتەرىلىسىنەن قيراتىلدى. سونىمەن قاتار، ساقتار وزدەرىنىڭ سولتۇتىك، شىعىس جانە باتىسىنداعى كورشىلەرىمەن تۋىستىق، ساياسي، شارۋاشىلىق قارىم-قاتىناستا بولدى. ارحەولوگيالىق قازبا جۇمىستارى ساقتاردىڭ ەجەلگى دۇنيە وركەنيەتتەرى – اسسيريا، باكتريا، حورەزم، جۇڭگو، ۇندىستانمەن ساۋدا جانە مادەني بايلانىستارىنىڭ بولعانىن دالەلدەيدى.
شارۋاشىلىعى
ساقتارلىڭ نەگىزگى شارۋاشىلىعى مال شارۋاشىلىعى بولدى. شارۋاشىلىقتىڭ وسىنداي تۇرىنە كوشۋ، دالا تايپالارىنىڭ ومىرىندەگى ۇلكەن ەكونوميكالىق پروگرەسس بولىپ تابىلادى. ادام ەڭبەگى ءونىمدى بولا باستادى، ويتكەنى شارۋاشىلىىقتىڭ مامانداندىرىلۋى مول ءونىم وندىرۋگە كەڭىنەن مۇمكىندىك بەردى. مال مەن مال ونىمدەرى تەز ارادا ايىرباس باعاعا يە بولدى جانە ول كوشپەلى حالىقتاردىڭ وتىرىقشى وركەنيەت ورتالىقتارىمەن ساۋدا قارىم-قاتىناسىنىڭ دامۋىنا سەپتىگىن تيگىزدى. ساقتار مال شارۋاشىلىعىنىڭ ءۇش ءتۇرىن ۇيلەستىردى: كوشپەلى، جارتىلاي كوشپەلى جانە وتىرىقشى. كوشپەلى مال شارۋاشىلىعى نەگىزىنەن باتىس جانە ورتالىق قازاقستاننىڭ ءبىر بولىك دالالىق ايماعىندا دامىدى. وسى اۋدانداردىڭ تابيعي-كليماتتىق جاعدايى مالشىلاردىڭ جىلدىڭ ءار مەزگىلىندە كوشىپ-قونۋىن قاجەت ەتتى. جارتىلاي كوشپەلى مال شارۋاشىلىعىمەن نەگىزىنەن شىعىس قازاقستان، جەتىسۋ، باتىس جانە ورتالىق قازاقستاننىڭ ءبىر بولىگىنىڭ دالالىق تاۋلى ايماقتارىندا، تيان-شان، التاي تاۋلارىنىڭ ەتەگىندە اينالىستى. شارۋاشىلىقتىڭ بۇل تۇرىنە مالشىلاردىڭ تۇراقتى قىستاۋلارى مەن جايلاۋلارى بولدى. وتىرىقشى مال شارۋاشىلىعىمەن ساقتاردىڭ از عانا بولىگى اينالىستى. نەگىزىنەن وڭتۇستىك قازاقستاندا تالاس، شۋ، سىرداريا، كەلەس وزەندەرىنىڭ بويلارىندا دامىدى. كوشپەلى جانە جارتىلاي كوشپەلى اۋدانداردا جىلقى، قوي، تۇيە، ال وتىرىقشى اۋدانداردا كوبىنەسە ءىرى قارا مال تۇلەكتەرىن ءوسىردى. ساق زامانىنداعى جىلقى ەكى تۇقىمدى بولدى. ەڭ كوپ تاراعان تۇقىم ول تەبىنگە ابدەن ءتوزىمدى، جاتااق زامانىنداعى جىلقى ەكى تۇقىمدى بولدى. ەڭ كوپ تاراعان تۇقىم ول تەبىنگە ابدەن ءتوزىمدى، جاتاعان جىلقىلارى. ساق جاۋىنگەرى مەن اقسۇيەكتەرىنىڭ قابىرلەرىنەن تابىلعان شوقتىعى بيىك، مىنىستىك تۇقىمدى جىلقىلار دى ۇشىراسادا. ساقتار مال شارۋاشىلىعىمەن قاتار ەگىنشىلىكپەن اينالىستى. ساقتاردىڭ قولونەرى وزىنە ءتان ەرەكشەلىگىمەن كوزگە تۇسەدى. كوشپەلى تۇرمىس سالتىنا وراي ولار دوڭعالاقتى كولىك، تەرى مەن اعاشتان ىدىستار، جەبە، اقيناقتار مەن پىشاقتار ت.ب. زاتتار جاسادى. ساق زامانىندا كەن ءىسى مەن رۋدا شيكىزاتىن وڭدەۋ وتكەن داۋىرمەن سالىستىرعاندى ەداۋىر ىلگەرىلەدى. ساق شەبەرلەرى وندىرىستىك جانە شارۋاشىلىق- تۇرمىستىق ماقساتتارعا ارناپ الۋان- ءتۇرلى بۇيىمدار جاسادى. ارحەولوگيالىق تابىلعان زاتتار، ساق داۋىرىندەگى مەتالل يندۋسترياسىنىڭ جوعارعا دارەجەدە دامىعاندىعىن كورسەتەدى.
قوعامدىق قۇرىلىس
العاشقى رۋلىق قاتىناستاردىڭ ىدىراۋى پروسەسى ساق قوعامىندا ودان ءارى ءجۇردى. جەكە جانە وتباسىلىق مەنشىك شىعا باستادى. ۇلكەن پاتريارحالدىق وتباسىلار شاعىن تۋىس وتباسىلارعا بولشەكتەنەدى. پاتريارحالدىق قاتىناستار ودان ءارى دامىپ، تاپتىق قۇرىلىسقا ءوتۋ پروسەسى بايقالدى. ب.ە.د. VII – III عع. ساق تايپالارى وداقتارعا بىرىگە باستادى. وداقتى ساق كوسەمدەرىنىڭ كەڭەسى سايلاعان پاتشالار بيلەيدى.تايپا كوسەمدەرىن تايپا مۇشەلەرى سايلايدى. ساق قوعامى ءۇش توپقا ءبولىندى- اسكەرلەر، ابىزدار، رۋ مۇشەلەرى (مالشىلار، ەگىنشىلەر. ءار توپتىڭ ءوز ءتۇسى بولدى: اسكەرلەر- قىزىل، ابىزدار- اق، رۋ مۇشەلەرى- سارى جانە كوك. پاتشا مەن تايپا كوسەمدەرىن تەك قانا اسكەر توبىنان سايلادى. ادامزات قوعامىنىڭ دامۋىنىڭ بۇل كەزەڭىن «اسكەري دەموكراتيا» دەپ اتايدى. ساق قوعامىندا مۇلىك تەڭسىزدىگى تاپتىڭ ايىرماشىلىقتارعا ۇلاسا باستايتىن دەڭگەيگە جەتتى.
مادەنيەتى
تەمىردىڭ شىعۋى جانە شارۋاشىلىقتىڭ پروگرەسسيۆتى تۇرىنە كوشۋى ساقتاردىڭ مادەنيەتىنىڭ دامۋىنا اسەرىن تيگىزدى. ولاردىڭ كوشىپ-قونۋى تۇرمىسى، باسقا مادەنيەتتەرمەن اراقاتىناسى بارلىق كوشپەلى تايپالارعا ورتاق ەرەكشە مادەنيەتتىڭ پايدا بولۋىنا اكەلدى. جازبا جانە ارحەولوگيالىق دەرەكتەر ساقتاردىڭ ماتەريالدىق مادەنيەتىنىڭ كەيبىر ەلەمەنتتەرىن قايتا قۇرۋعا مۇمكىندىك تۋعىزادى. ولار كيىز ۇيدە جانە تۇراقتى تۇرعىن ۇيلەردە تۇردى. باستارىنا توبەسى شوشاق بورىك، ۇستەرىنە قۇرامىنا بەلبەۋمەن بۋىلعان ماتا كويلەكتەر، اياقتارىنا تار ەنسىز شالبار مەن ساپتاما ەتىك كيدى. ەسىك قورعانىنان تابىلعان «التىن ادامنىڭ » كيىمى ەجەلگى ساقتاردىڭ شەبەرلىلىگىنىڭ جوعارعى دارەجەدە دامىعاندىعىن كورسەتەدى. ساق قوعامىندا ءدىني نانىمدارى مەن عۇرىپيارىنىڭ نەگىزگى باعىتى اتا-بابا ارۋاعىنا سيىنۋ بولدى. ارنايى رۋلىق زيراتتارى بولعان، وعان ولگەن اداممەن قوسا، ونىڭ دۇنيە-مۇلكىن جەرلەگەن. رۋلىق زيراتتار قىستاۋلار ماڭىندا بولعان. ولگەندەردىڭ ءبارى ادەتتە جىلدىڭ قاي مەزگىلى بولسا دا، وسى جەرگە جەتكىزىلدى. ولىكتى ساقتاۋ ءۇشىن، اسىرەسە جاز كۇندەرى، ساقتار بالزامداۋ مەن مۋميالاۋدى قولدانا بىلگەن. ارحەولوگيالىق ماتەريالدار، ەجەلگى گرەك-ريم جانە دەرەكتەمەلەر ساقتاردا كۇنگە، وتقا تابىنۋ بولعانىن دالەلدەيدى. ساق زامانىندا ءتۇر جاعىنان بارىنشا وزگەرگەن جانە وڭدەلگەن كۇيدە بولسا دا ونيميزم، توتەميزم جانە ماگيا سياقتى العاشقى ءدىني ۇعىمدار دا ساقتالعان. ساق ونەرى وسى زامانعى ادامداردى دا سۇيسىندىرەدى. ونىڭ باستى كومپونەنتى «اڭ ءستيلى» دەپ اتالعان وزىنشە ءبىر ۇلگىدەگى بەينەلەۋ فورماسى بولدى. مىناداي فورما ب.ە.د VII-VI عع. ورتا ازيا، قازاقستان، ءسىبىر جانە شىعىس ەۋروپانىڭ وڭتۇستىگى تايپالارىنىڭ اراسىندا تارالعع. ورتا ازيا، قازاقستان، ءسىبىر جانە شىعىس ەۋروپانىڭ وڭتۇستىگى تايپالارىنىڭ اراسىندا تارالعان. ونىڭ نەگىزگى تاقىرىبى اڭداردى، حايۋانداردى بەينەلەۋ بولدى. ءبىر قىزىعى اڭداردى تەك قوزعالعان كەزدە بەينەلەدى. «ەسىك» وباسىنان تابىلعان ساق اقيناق – قانجارى «اڭ ستيلىندە» شەبەر جاسالعان. ساقتاردىڭ قولدانبالى ونەرىنىڭ ماڭىزدى ءتۇرى ويۋ-ورنەك بولدى، ول «اڭ ءستيلى» ونەرىمەن ءوزارا بايلانىستا دامىدى. الايدى، ويۋ-ورنەك، ونەرىنىڭ ەسكەرتكىشتەرى وتە از كەزدەسەدى، ويتكەنى ولار تەرى، كيىز، اعاش، ءجۇن ماتەريالدارىنان جاسالۋىنا بايلانىستى وسى كۇنگە دەيىن ساقتالماعان. انتروپولوگتاردىڭ ايتۋىنشا، ساقتاردىڭ كەسكىن – كەيپىنى ەۋروپالىق ناسىلدىك بولعان. قازاقستان تەرريتورياسىندا موڭعول تەكتەس تايپالاردىڭ سىڭىسۋىمەن بايلانىستى كەيبىر مورفولوگيالىق وزگەرىستەردىڭ بولعانىن اڭعارۋعا بولادى. ساقتار شىعىس يران تىلدەرىندە جانە ديالەكتەرىندە سويلەگەن. كەيبىر تاريحشىلار ولاردى تۇركى تىلدەس تايپالارعا جاتقىزادى. ساق مادەنيەتىنىڭ جوعارعى دارەجەدە دامىعاندىعىن، تابىلعان جازبا ەسكەرتكىشتەرى دە دالەلدەيدى. ءبىراق بۇل جازبا ەسكەرتكىشتەر بەرەتىن مالىمەتتەر ءالى دە بولسا عالىمدارعا بەيمالىم. سونىمەن، I مىڭجىلدىقتىڭ ورتاسىندا قازاقستاننىڭ كەڭ-بايتاق دالاسىندا، الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق قاتىناستاردىڭ دامۋىنا جانە شارۋاشىلىقتاردىڭ پروگرەسسيۆتى تۇرىنە كوشۋىنە بايلانىستى العاشقى قاۋىمدىق تايپالارىنىڭ ورنىنا تەمىر ءداۋىرىنىڭ ساق تايپالارى كەلدى. ساق قوعامى الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جانە مادەني دامۋىنىڭ ەڭ جوعارعى ساتىسىنا كوتەرىلدى. وسىنىڭ ارقاسىندا ولار، سول ۋاقىتتاعى دۇنيەجۇزىلىك وقيعالارعا قاتىناستى جانە دۇنيەجۇزىلىك مادەنيەت تاريحىنا ايقىن ايتارلىقتاي ءىز قالدىردى.
ساق تايپالارىنىڭ ارحەولوگيالىق ەسكەرتكىشتەرى
وڭتۇستىك قازاقستان جانە جەتىسۋ: جۋانتوبە، تۇگىسكەن، ۇيعىراق، قاراشوقى، بەرىكقارا، ەسىك. قارعالى، بەسشاتىر، التىن-ەمەل-2، ءقادىرباي-2، قىزىلاۋىل. شىعىس قازاقستان: بەرەل، كاتون، كۇرتى، ماياەمير، قۇلاجورعا، بات، شىلىكتى، بۇقتىرما، جولقۇدىق، چەرنورەچەنسك، بوبروۆو، ەرتىس، منوتيەۆكا. سولتۇستىك قازاقستان: بەرلىك-2، پوكروۆكا، بەكتەكىس، كارلۋگا، كانوتكەل، بوعاناتى. ورتالىق قازاقستان: تاسمولا، قارامۇرىن، نۇرمامبەت، جىلاندى. باتىس قازاقستان: سەليننىي 1، سىنتاس، بەسوبا، ناگورنەنسكيي، الەباستروۆا 2، لەبەدوۆكا، بايتە. ارال ماڭى: شىرىك-رابات، بالاندى، بوبىش-مولا.
ماسساگەتتەر تۋرالى سترابوننىڭ ايتقاندارى
ماسساگەتتەردىڭ ءبىر بولىگى تاۋدا، ەكىنشى بولىگى جازىقتا، ەندى ءبىر بولىگى وزەن سۋىنان بولعان باتپاقتى، ءتورتىنشى بولىگى- سول باتپاقتارداعى ارالداردى مەكەندەگەن دەيدى. باسقا وزەندەردەن گورى سۋ تارماقتارى كوپ اراكس وزەنىبۇل ەلدى سۋلاندىرىپ وتىرادى دەيدى. ولار كۇندى عانا قۇداي دەپ سانايدى، وعان قۇرباندىققا جىلقىلارىن شالادى. وزدەرى ات ۇستىندە دە، جاياۋ دا مىقتى جاۋىنگەرلەر، قارۋلى- ساداق، قىلىش، قالقان، مىس بالتا، سوعىستا التىن بەلگى بايلاپ، جەڭىنە التىن تاڭعىشتار تاڭادى. ارالداردا تۇراتىن ماسساگەتتەر ەگىن ەكپەيدى، سوندىقتان دا ولار وسىمدىك تامىرلارىن ، جابايى جەمىستەردى قورەك ەتەدى. ولار اعاش قابىعىنان كيىم تىگەدى. ولاردىڭ مالى جوق، جەمىستەردى سىعىپ، سۋىنان سۋسىن دايىندايدى. تاۋدا تۇراتىندارى جاباي جەمىستەردى قورەك قىلادى.
You Might Also Like
-
جاز بويى بويىمىزدى سەرگىتىپ، دەنساۋلىعىمىزعا كۇش بەرەتىن وتە ءدامدى دە، شيپالى داقىلدىڭ ءبىرى – قاربىز.
-
بار ەكەن دە، جوق ەكەن، اش ەكەن دە، توق ەكەن. ەرتەگىم ەرتەك ەكەن، ەشكىلەرى بورتە ەكەن، قىرعاۋىلى قىزىل ەكەن، قۇيرىق ءجۇنى ۇزىن ەكەن، مۇزعا مىنگەن ەكەن، بۇتى توڭعان ەكەن. وتكەن زاماندا ءبىر پاتشا بولىپ...
