جامبىل - ايتىسكەر اقىن
تاقىرىبى: جامبىل - ايتىسكەر اقىن
جامبىلدىڭ العاشقى اقىندىق ورتاسى ءبىر عانا ءسۇيىنباي بولىپ قويماعان. ول جاس كەزىنەن - اق الاتاۋ، قاراتاۋ اتىرابىنداعى كوپتەگەن اقىندارمەن كەزدەسكەن، ولارمەن تۇزداس - دامدەس بولعان.
ىلە بويىنداعى توپاردان شىققان قۋاندىق اقىن (1831 - 1919) جامبىلدان ءبىر مۇشەلدەي ۇلكەن ەكەن. ەكەۋى تالاي كەزدەسىپ، ءبىرىنىڭ ولەڭىن ءبىرى ايتىپ، ءازىل - قالجىڭداسىپ جۇرسە كەرەك. سول قۋاندىق قاسقاراۋ اقىنى سارباسپەن (تىلەۋلى مايكوت ۇلى) كەزەك - كەزەك ايتىسىپ، ءبىرىن - ءبىرى جەڭىسە الماي جۇرەدى.
ءبىر جيىندا قۋاندىق گۋبەرناتور، بولىستاردى: «تۇيەدەگى نارىمسىڭ، ماڭدايداعى بارىمسىڭ، ارىستانىم، ارلانىم، جىلقىداعى تارلانىم»، - دەپ، ماقتاي جونەلەدى. سول تويدا وتىرعان سارباس اقىن شىداي الماستان وعان بىلاي دەپ كيلىگىپتى:
- اۋ، قۋاندىق، قۋاندىق، بولىستار مەن ويازدى «تۇيەدەگى نارىم» دەپ، مۇرنىن تەسىپ ۇستىنە جۇك ارتقالى ءجۇرسىڭ - اۋ، «ارىستانىم» دەپ ولاردى سوعىپ الماقسىڭ - اۋ، «تارلانىم» دەپ، ءمىنىپ الايىن دەپ ءجۇرسىڭ - اۋ...
- وياز، وفيسەرلەر قاسىنداعى ءتىلماشتان:
- بۇل ەكى اقىن نە دەپ جاتىر؟ – دەگەندە، ءتىلماش: «اناۋ اقىن بىلاي دەدى، مىناۋ اقىن سولاي دەدى» دەپ تۇسىندىرەدى. وياز، بەك، تورەلەر قۋاندىقتى ساباپ، ۇيدەن قۋىپ شىعىپتى دا، سارباستىڭ ارقاسىنان قاعىپ «جارايسىڭ» دەپتى. جامبىل وسى ەكى اقىننىڭ الگى ايتىسىن قىزىقتاپ، ونى سوڭعى كەزگە دەيىن ايتىپ جۇرگەن.
جامبىل مەن توقتاعۇل
قىرعىز ەلىنىڭ اقىن، جىرشى، ماناسشىلارىمەن تالاي كەزدەسىپ، سۇقباتتاسىپ جۇرگەن جامبىل ءومىرىنىڭ سوڭعى كۇندەرىنە دەيىن مۇراتالىمەن دوس بولعان. وسى ەكى ونەرپازدىڭ دوستىعى جونىندە قىرعىز زەرتتەۋشىسى ب. الاگۇشيەۆتىڭ كىتاپشاسىندا ءمۇرتاالىنىڭ ىستىقكول جاعاسىندا جامبىلمەن تالاي كەزدەسىپ، كۇي شەرتىسىپ، جىر ايتىسقانى جازىلىپتى. سوندا ءمۇراتالى «... قازاقتىڭ اتاقتى اقىنى جامبىلمەن دوس بولعان. ودان قازاق ەلىنىڭ تالاي ولەڭدەرى مەن كۇيلەرىن ۇيرەنىپ ەكى شەكتى دومبىرانى شەبەر شەرتە بىلگەن. ءبىر تۋعان قازاق اۋىلدارىنا دوسى جامبىلمەن بىرگە بارىپ قىرعىزدىڭ كۇيلەرىن شەرتىپ بەرگەن. قازاق ەلىنىڭ ادەت - عۇرىپ، سالتىمەن تانىسقان، ەلىنىڭ ءتىلىن ۇيرەنىپ ولەڭدەرىن، كۇيلەرىن دومبىرادا ساندۋعاششا سايراتقان». ءبىر بۇل ەمەس، جامبىل ەرتەرەكتە تىنىبەكتەن «ماناستى» تىڭداعان. اسىرەسە قىرعىز حالقىنىڭ ۇلى اقىنى توقتاعۇلمەن سىرلاس، مۇڭداس بولىپ وتكەن. كەڭەس تۇسىندا توعولاق، قالىق، ءالىمقۇل، وسپانقۇل سياقتى ىرشى، قوبىزشىلارمەن ءجيى كەزدەسكەن.
قىرعىز سسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ قولجازبالار قورىنداعى ساقتالعان ماتەريالداردا توقتاۇلدىڭ 1910 جىلى ءسىبىر تۇتقىنىنان قاشىپ شىعىپ، قازاق ەلىنە قالاي جەتكەنىن، جەتىسۋدا جامبىل اۋىلىنا كەلىپ، ونىمەن تانىسىپ، ايلاپ بىرگە جۇرگەنى جازىلعان.
ءبىز بىلمەيدى ەكەنبىز، توقتاعۇل ءسىبىر تۇرمەسىنەن قاشىپ، ورماندى ارالاپ جۇرە بەرىپتى. ءسويتىپ، قازاق جەرىنىڭ شەتىنە ىلىگىپتى. اۋىل ارالاپ، ولەڭ ايتىپتى، جاراسى جازىلىپ، ەسىن جيناپتى. سەمەيدى جاعالاپ، اياگوز اسىپ، جەتىسۋعا جەتىپتى. قاراكەستەكتە جامبىلمەن كەزدەسىپتى. جاكەڭ جارىقتىق توقتاعۇلدىڭ تاۋ سۋىنداي تاسقىنداپ، توگىلگەن جىرىنا، باي، ماناپتارعا بەتىڭ بار، ءجۇزىڭ بار دەمەي باتىل ايتقان سوزىنە ءتانتى بولىپ، ونى ءوزى ەرتىپ ءجۇرىپتى. قاستەك، قاسكەلەڭ، مايتوبە، سۋىقتوبەنى ارالاتىپتى. ەكەۋى قۇلانسازداعى تويدا بولىپتى. سودان قورداي اسىپتى. كەبەكپاي، نوعايباي اۋىلدارىن ءان مەن جىرعا بولەپتى. بەرەگىرەكتە جاكەڭنىڭ قاسىندا كوبىرەك جۇردىك قوي. سوندا جاكەڭ اسىرەسە ءمۇراتالى مەن توقتاعۇلدى اۋزىنان تاستامايتىن. قىرعىز دوستارىنا توقتاعۇلدىڭ جىرلارىن ايتقىزىپ، ءمۇراتالىنىڭ كۇيلەرىن شەرتكىزەتىن. جازدىڭ تامىلجىپ تۇرعان ءبىر كۇنىندە ىستىقكول جاعاسىنداعى ءبىر قىرعىزدىڭ ۇيىندە ايالداپ وتىرعانىمىزدا ول توقتاعۇل تۋرالى ءبىراز اڭگىمە ايتىپ ەدى. سونداعى جاكەڭنىڭ:
- ايداۋدى كورگەن توقتاعۇل،
بايلاۋدى كورگەن توقتاعۇل،
زىنداندى كورگەن توقتاعۇل،
مۇڭ، زاردى كورگەن توقتاعۇل،
قول - اياعى كىسەنمەن
قيناۋدى كورگەن توقتاعۇل،
قايدا ەكەن سول توقتاعۇل؟ – دەگەن تەرمە ءسوزى ءالى ەسىمدە...
جامبىلدىڭ العاشقى اقىندىق ورتاسى ءبىر عانا ءسۇيىنباي بولىپ قويماعان. ول جاس كەزىنەن - اق الاتاۋ، قاراتاۋ اتىرابىنداعى كوپتەگەن اقىندارمەن كەزدەسكەن، ولارمەن تۇزداس - دامدەس بولعان.
ىلە بويىنداعى توپاردان شىققان قۋاندىق اقىن (1831 - 1919) جامبىلدان ءبىر مۇشەلدەي ۇلكەن ەكەن. ەكەۋى تالاي كەزدەسىپ، ءبىرىنىڭ ولەڭىن ءبىرى ايتىپ، ءازىل - قالجىڭداسىپ جۇرسە كەرەك. سول قۋاندىق قاسقاراۋ اقىنى سارباسپەن (تىلەۋلى مايكوت ۇلى) كەزەك - كەزەك ايتىسىپ، ءبىرىن - ءبىرى جەڭىسە الماي جۇرەدى.
ءبىر جيىندا قۋاندىق گۋبەرناتور، بولىستاردى: «تۇيەدەگى نارىمسىڭ، ماڭدايداعى بارىمسىڭ، ارىستانىم، ارلانىم، جىلقىداعى تارلانىم»، - دەپ، ماقتاي جونەلەدى. سول تويدا وتىرعان سارباس اقىن شىداي الماستان وعان بىلاي دەپ كيلىگىپتى:
- اۋ، قۋاندىق، قۋاندىق، بولىستار مەن ويازدى «تۇيەدەگى نارىم» دەپ، مۇرنىن تەسىپ ۇستىنە جۇك ارتقالى ءجۇرسىڭ - اۋ، «ارىستانىم» دەپ ولاردى سوعىپ الماقسىڭ - اۋ، «تارلانىم» دەپ، ءمىنىپ الايىن دەپ ءجۇرسىڭ - اۋ...
- وياز، وفيسەرلەر قاسىنداعى ءتىلماشتان:
- بۇل ەكى اقىن نە دەپ جاتىر؟ – دەگەندە، ءتىلماش: «اناۋ اقىن بىلاي دەدى، مىناۋ اقىن سولاي دەدى» دەپ تۇسىندىرەدى. وياز، بەك، تورەلەر قۋاندىقتى ساباپ، ۇيدەن قۋىپ شىعىپتى دا، سارباستىڭ ارقاسىنان قاعىپ «جارايسىڭ» دەپتى. جامبىل وسى ەكى اقىننىڭ الگى ايتىسىن قىزىقتاپ، ونى سوڭعى كەزگە دەيىن ايتىپ جۇرگەن.
جامبىل مەن توقتاعۇل
قىرعىز ەلىنىڭ اقىن، جىرشى، ماناسشىلارىمەن تالاي كەزدەسىپ، سۇقباتتاسىپ جۇرگەن جامبىل ءومىرىنىڭ سوڭعى كۇندەرىنە دەيىن مۇراتالىمەن دوس بولعان. وسى ەكى ونەرپازدىڭ دوستىعى جونىندە قىرعىز زەرتتەۋشىسى ب. الاگۇشيەۆتىڭ كىتاپشاسىندا ءمۇرتاالىنىڭ ىستىقكول جاعاسىندا جامبىلمەن تالاي كەزدەسىپ، كۇي شەرتىسىپ، جىر ايتىسقانى جازىلىپتى. سوندا ءمۇراتالى «... قازاقتىڭ اتاقتى اقىنى جامبىلمەن دوس بولعان. ودان قازاق ەلىنىڭ تالاي ولەڭدەرى مەن كۇيلەرىن ۇيرەنىپ ەكى شەكتى دومبىرانى شەبەر شەرتە بىلگەن. ءبىر تۋعان قازاق اۋىلدارىنا دوسى جامبىلمەن بىرگە بارىپ قىرعىزدىڭ كۇيلەرىن شەرتىپ بەرگەن. قازاق ەلىنىڭ ادەت - عۇرىپ، سالتىمەن تانىسقان، ەلىنىڭ ءتىلىن ۇيرەنىپ ولەڭدەرىن، كۇيلەرىن دومبىرادا ساندۋعاششا سايراتقان». ءبىر بۇل ەمەس، جامبىل ەرتەرەكتە تىنىبەكتەن «ماناستى» تىڭداعان. اسىرەسە قىرعىز حالقىنىڭ ۇلى اقىنى توقتاعۇلمەن سىرلاس، مۇڭداس بولىپ وتكەن. كەڭەس تۇسىندا توعولاق، قالىق، ءالىمقۇل، وسپانقۇل سياقتى ىرشى، قوبىزشىلارمەن ءجيى كەزدەسكەن.
قىرعىز سسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ قولجازبالار قورىنداعى ساقتالعان ماتەريالداردا توقتاۇلدىڭ 1910 جىلى ءسىبىر تۇتقىنىنان قاشىپ شىعىپ، قازاق ەلىنە قالاي جەتكەنىن، جەتىسۋدا جامبىل اۋىلىنا كەلىپ، ونىمەن تانىسىپ، ايلاپ بىرگە جۇرگەنى جازىلعان.
ءبىز بىلمەيدى ەكەنبىز، توقتاعۇل ءسىبىر تۇرمەسىنەن قاشىپ، ورماندى ارالاپ جۇرە بەرىپتى. ءسويتىپ، قازاق جەرىنىڭ شەتىنە ىلىگىپتى. اۋىل ارالاپ، ولەڭ ايتىپتى، جاراسى جازىلىپ، ەسىن جيناپتى. سەمەيدى جاعالاپ، اياگوز اسىپ، جەتىسۋعا جەتىپتى. قاراكەستەكتە جامبىلمەن كەزدەسىپتى. جاكەڭ جارىقتىق توقتاعۇلدىڭ تاۋ سۋىنداي تاسقىنداپ، توگىلگەن جىرىنا، باي، ماناپتارعا بەتىڭ بار، ءجۇزىڭ بار دەمەي باتىل ايتقان سوزىنە ءتانتى بولىپ، ونى ءوزى ەرتىپ ءجۇرىپتى. قاستەك، قاسكەلەڭ، مايتوبە، سۋىقتوبەنى ارالاتىپتى. ەكەۋى قۇلانسازداعى تويدا بولىپتى. سودان قورداي اسىپتى. كەبەكپاي، نوعايباي اۋىلدارىن ءان مەن جىرعا بولەپتى. بەرەگىرەكتە جاكەڭنىڭ قاسىندا كوبىرەك جۇردىك قوي. سوندا جاكەڭ اسىرەسە ءمۇراتالى مەن توقتاعۇلدى اۋزىنان تاستامايتىن. قىرعىز دوستارىنا توقتاعۇلدىڭ جىرلارىن ايتقىزىپ، ءمۇراتالىنىڭ كۇيلەرىن شەرتكىزەتىن. جازدىڭ تامىلجىپ تۇرعان ءبىر كۇنىندە ىستىقكول جاعاسىنداعى ءبىر قىرعىزدىڭ ۇيىندە ايالداپ وتىرعانىمىزدا ول توقتاعۇل تۋرالى ءبىراز اڭگىمە ايتىپ ەدى. سونداعى جاكەڭنىڭ:
- ايداۋدى كورگەن توقتاعۇل،
بايلاۋدى كورگەن توقتاعۇل،
زىنداندى كورگەن توقتاعۇل،
مۇڭ، زاردى كورگەن توقتاعۇل،
قول - اياعى كىسەنمەن
قيناۋدى كورگەن توقتاعۇل،
قايدا ەكەن سول توقتاعۇل؟ – دەگەن تەرمە ءسوزى ءالى ەسىمدە...
نازار اۋدارىڭىز! جاسىرىن ءماتىندى كورۋ ءۇشىن سىزگە سايتقا تىركەلۋ قاجەت.
نازار اۋدارىڭىز! جاسىرىن ءماتىندى كورۋ ءۇشىن سىزگە سايتقا تىركەلۋ قاجەت.
You Might Also Like
