جان باتيست لاماركتىڭ ەۆوليۋسيالىق ءىلىمى
Cاباقتىتىڭ تاقىرىبى: ج. ب. لاماركتىڭ ەۆوليۋسيالىق ءىلىمى
ساباقتىڭ ماقساتى: 1. وقۋشىلاردى ج. ب. لاماركتىڭ ەۆوليۋسيالىق ىلىمدەرىمەن تانىستىرۋ.
2. تىرشىلىكتىڭ جالپى زاڭدىلىقتارى جانە دامۋ تاريحى تۋرالى دۇنيە تانىمىن دامىتۋ.
3. وقۋشىلاردى ادامگەرشىلىككە، ەڭبەكقورلىققا تاربيەلەۋ.
ساباقتىڭ ءتيپى: ارالاس ساباق
ساباقتىڭ ءتۇرى: لەكسيا.
ساباقتىڭ ءپانارالىق بايلانىسى: تاريح، ادەبيەت.
ساباقتىڭ ءادىسى: سۇراق - جاۋاپ، بايانداۋ.
كورنەكتىلىگى: وقۋلىق، تاقتا، ينتەراكتيۆتى تاقتا، پلاكات.
ساباقتىڭ بارىسى: ءى. ۇيىمداستىرۋ ءبولىمى.
ءىى. ءۇي تاپسىرماسىن سۇراۋ.
ءىىى. جاڭا ساباقتى ءتۇسىندىرۋ.
ءىۇ. جاڭا ساباقتى بەكىتۋ
V. ۇيگە تاپسىرما بەرۋ.
Vءى. وقۋشىلاردى باعالاۋ.
ءى. امانداسۋ، وقۋشىلاردى تۇگەلدەۋ، ساباق ماقساتىمەن تانىسۋ.
ءىى. ءۇي تاپسىرماسىن سۇراۋ.
1. گۇل بولىمدەرىنە قانداي اتاۋلاردى ەنگىزدى؟ تالداپ كورسەتىڭدەر.
2. ك. ليننەيدىڭ جۇيەسىن نەگە "جاساندى جۇيە" دەپ اتايدى؟ دالەلدەپ مىسال كەلتىرىڭدەر.
3. جۇيەلەردە ك. ليننەيدىڭ جىبەرگەن كەمشىلىكتەرى قانداي؟
4. ك. ليننەيدىڭ عىلىمعا قوسقان جاڭالىقتارىن تالداپ، قىسقاشا حابارلاما جازىڭدار.
5. پوپۋلياسيانىڭ وزگەرۋىنە اسەر ەتەتىن جاعدايلاردى اتاڭدار.
6. وزگەرگىشتىك دەگەنىمىز نە، ول نەشەگە بولىنەدى؟ ايقىن ەمەس وزگەرگىشتىككە مىسال كەلتىرىڭدەر.
7. پوپۋلياسيانىڭ ءبىر - بىرىنەن ايىرماشىلىعى نەگە بايلانىستى؟
8. ايقىن وزگەرگىشتىكتىڭ ايقىن ەمەس وزگەرگىشتىكتەن قانداي ايىرماشىلىعى بار؟
10. ايقىن وزگەرگىشتىكتىڭ تۇقىم قۋالامايتىنىن مىسالمەن دالەلدەڭدەر. ميكرويەۆوليۋسيا قانداي ۇعىم، بۇل تەرمين بيولوگياعا قاي جىلى ەنگەن؟
11. جازدا تابيعاتتاعى ءبىر وسىمدىكتىڭ بويىندا كەزدەسەتىن جاپىراق پىشىندەرىنە، مولشەرىنە، گۇلدەرىنىڭ تۇسىنە، كۇلتەلەرىنىڭ سانىنا نازار اۋدارىڭدار، ايقىن وزگەرگىشتىك بولاتىنىنا كوز جەتكىزىڭدەر.
IIءى. جاڭا ساباقتى ءتۇسىندىرۋ.
XVII عاسىردا ميكروسكوپتىڭ اشىلۋى، ونىڭ ءتۇرلى بيولوگيالىق زەرتتەۋلەرگە قولدانىلا باستاۋى، كوپتەگەن عالىمداردىڭ ءتىرى تابيعاتقا دەگەن كوزقاراسىن وزگەرتىپ، وي - ءورىسىن دامىتتى. ەمبريولوگيا مەن پالەونتولوگيا ءوز الدىنا عىلىم بولىپ قالىپتاستى. فرانسۋز عالىمى جان باتيست لامارك بيولوگيادا دارۆينگە دەيىنگى ورگانيكالىق دۇنيەنىڭ دامۋى تۋرالى عىلىمي تەوريانىڭ نەگىزىن سالدى. ج. ب. لاماركتىڭ ەۆوليۋسيالىق تەورياسىنىڭ ارتىقشىلىعى: ناقتى دەرەكتەرگە سۇيەنىپ، وسىمدىكتەر مەن جانۋارلاردىڭ قۇرىلىسىن تەرەڭىرەك زەرتتەۋىندە. "زوولوگيا فيلوسوفياسى" (1809 ج.) دەگەن ەڭبەگىندە ورگانيكالىق دۇنيەنىڭ وزگەرەتىندىگىن كوپتەگەن مىسالدارمەن دالەلدەپ بەردى، ج. ب. لامارك جانۋارلاردى جۇيەلەۋ جۇمىستارىمەن دە اينالىستى. ۇقساستىق بەلگىلەرىنە قاراپ، ومىرتقاسىزدار جانە ومىرتقالىلار دەپ ءبولىپ، 6 ساتىعا، 14 كلاسقا توپتاستىردى.
I ساتى — كىرپىكشەلى كەبىسشەلەر مەن پوليپتەر.
II ساتى — ساۋلەلىلەر مەن قۇرتتار.
III ساتى — جاندىكتەر (ناسەكومدار) مەن ورمەكشىتەكتەستەر.
IV ساتى — شايانتەكتەستەر مەن ۇلۋلار (بىلقىلداقدەنەلىلەر).
V ساتى — بالىقتار مەن باۋىرىمەن جورعالاۋشىلار.
VI ساتى — قۇستار مەن سۇتقورەكتىلەر.
جان باتيست لامارك (1744 — 1829) — العاشقى ەۆوليۋسيالىق تەوريانىن نەگىزىن قالاۋشى فرانسۋز جاراتىلىستانۋشىسى. ورگانيزمدەردىڭ بەيىمدەلۋشىلىك قاسيەتىن سىرتقى ورتا جاعدايىمەن بايلانىستىرا زەرتتەدى. بۇل ەۆوليۋسيالىك. تەوريانىن دامۋىنا قوسقان زور ۇلەسى بولىپ ەسەپتەلەدى. عىلىمعا "بيولوگيا" تەرمينىن العاش ەنگىزگەن عالىم. "فرانسۋز فلوراسى"، "زوولوگيا فيلوسوفياسى" جانە ت. ب. ءىرى ەڭبەكتەر جازعان ومىرتقاسىزداردى 10 كلاسقا ءبولدى.
1. كىرپىكشەلى كەبىسشەلەر. 6. ورمەكشىتەكتەستەر.
2. پوليپتەر. 7. شايانتەكتەستەر.
3. ساۋلەلىلەر. 8. قىلتاندىلار.
4. قۇرتتار. 9. مۇرتاياقتىلار.
5. بۋىناياقتىلار. 10. ۇلۋلار(بىلقىلداقدەنەلىلەر). شايانتەكتەستەر مەن ورمەكشىتەكتەستەر قازىرگى كەزگە دەيىن ساقتالىپ،
كلاسس رەتىندە وقىتىلۋدا. ۇلۋلار (بىلقىلداقدەنەلىلەر) مەن قىلتاندى كۇرتتار تيپكە بىرىكتىرىلدى. وسىلايشا لامارك جىكتەۋدەگى تابيعي جۇيەنىڭ نەگىزىن قالادى. لامارك: "تىرشىلىك وتە قاراپايىم ءتىرى دەنەدەن پايدا بولادى. قاراپايىمنان كۇردەلىگە، تومەنگى ساتىدان جوعارى ساتىعا قاراي داميدى جانە بۇل كۇبىلىس وتە باياۋ جۇرەدى"، — دەپ كورسەتتى. لاماركتىڭ ەۆوليۋسيالىق يدەيالارى كوپتەگەن دەرەكتەرمەن دالەلدەنگەندىكتەن ەۆوليۋسيالىق تەورياعا اينالدى. لامارك جاڭا ءتۇردىڭ پايدا بولۋىندا ەۆوليۋسيانىن نەگىزگى فاكتورى — سىرتقى ورتا جاعدايى مەن ۋاقىت ەكەندىگىن ۇسىندى. سىرتقى ورتا جاعدايى، اسىرەسە جەر بەتىندەگى گيدروگەولوگيالىق جاعدايدىڭ اۋىسۋى مەن كليماتتىڭ وزگەرۋىنە بايلانىستى بولاتىندىعىن اتاپ كورسەتتى. دەگەنمەن ورگانيزمدەردىڭ وزگەرۋ سەبەپتەرىن، ەۆوليۋسيانىڭ قوزعاۋشى كۇشىن دۇرىس تۇسىندىرە المادى.
لامارك ەۆوليۋسيانىن نەگىزگى فاكتورى — سىرتقى ورتا جاعدايىنا نەعۇرلىم كوبىرەك جاتتىققان مۇشەلەردىڭ وزگەرەتىندىگى، ال جاتتىقپاعان مۇشەلەردىڭ وزگەرمەيتىندىگى دەپ ەسەپتەدى. وزگەرمەگەن مۇشەلەر قالادى نەمەسە كىشىرەيىپ، جويىلىپ كەتەدى دەپ وعان بىرنەشە مىسالدار كەلتىرگەن.
مىسالى، ا) جيراف موينىنىڭ ۇزىن بولۋى: ونىڭ ارعى تەگىنىڭ قۇنارسىز توپىراقتى جەردە مەكەندەپ، اعاش جاپىراعىمەن كورەكتەنۋ ءۇشىن موينىن بيىككە ءجيى سوزۋىنا بايلانىستى؛
ءا) جىلاننىڭ جورعالاپ قوزعالۋى: دەنەسىنىڭ ۇدايى سوزىلۋىنا قاراي اياعى پايداسىز بولعاندىقتان ارعى تەگىندە اياق بولسا دا جاتتىقپاۋدىڭ اسەرىنەن جويىلعان.
لامارك — كوپ ءارى بەلسەندى قيمىلداعان مۇشەلەردە قان اعىسى كۇشەيىپ، ونداي مۇشە جاقسى وسەدى جانە تۇقىم قۋالايدى دەپ ءتۇسىندىردى.
ءىۇ. جاڭا ساباقتى بەكىتۋ.
ج. ب. لاماركتىڭ ىلىمىنە بەرىلگەن باعا مەن جىبەرگەن كەمشىلىكتەرى
ج. ب. لاماركتىڭ ىلىمىنە بەرىلگەن باعا ج. ب. لاماركتىڭ كەمشىلىكتەرى
V. ۇيگە تاپسىرما: § 7
ءۇى. وقۋشىلاردى باعالاۋ
ساۋ بولىڭدار. ساباق اياقتالدى.
ساباقتىڭ ماقساتى: 1. وقۋشىلاردى ج. ب. لاماركتىڭ ەۆوليۋسيالىق ىلىمدەرىمەن تانىستىرۋ.
2. تىرشىلىكتىڭ جالپى زاڭدىلىقتارى جانە دامۋ تاريحى تۋرالى دۇنيە تانىمىن دامىتۋ.
3. وقۋشىلاردى ادامگەرشىلىككە، ەڭبەكقورلىققا تاربيەلەۋ.
ساباقتىڭ ءتيپى: ارالاس ساباق
ساباقتىڭ ءتۇرى: لەكسيا.
ساباقتىڭ ءپانارالىق بايلانىسى: تاريح، ادەبيەت.
ساباقتىڭ ءادىسى: سۇراق - جاۋاپ، بايانداۋ.
كورنەكتىلىگى: وقۋلىق، تاقتا، ينتەراكتيۆتى تاقتا، پلاكات.
ساباقتىڭ بارىسى: ءى. ۇيىمداستىرۋ ءبولىمى.
ءىى. ءۇي تاپسىرماسىن سۇراۋ.
ءىىى. جاڭا ساباقتى ءتۇسىندىرۋ.
ءىۇ. جاڭا ساباقتى بەكىتۋ
V. ۇيگە تاپسىرما بەرۋ.
Vءى. وقۋشىلاردى باعالاۋ.
ءى. امانداسۋ، وقۋشىلاردى تۇگەلدەۋ، ساباق ماقساتىمەن تانىسۋ.
ءىى. ءۇي تاپسىرماسىن سۇراۋ.
1. گۇل بولىمدەرىنە قانداي اتاۋلاردى ەنگىزدى؟ تالداپ كورسەتىڭدەر.
2. ك. ليننەيدىڭ جۇيەسىن نەگە "جاساندى جۇيە" دەپ اتايدى؟ دالەلدەپ مىسال كەلتىرىڭدەر.
3. جۇيەلەردە ك. ليننەيدىڭ جىبەرگەن كەمشىلىكتەرى قانداي؟
4. ك. ليننەيدىڭ عىلىمعا قوسقان جاڭالىقتارىن تالداپ، قىسقاشا حابارلاما جازىڭدار.
5. پوپۋلياسيانىڭ وزگەرۋىنە اسەر ەتەتىن جاعدايلاردى اتاڭدار.
6. وزگەرگىشتىك دەگەنىمىز نە، ول نەشەگە بولىنەدى؟ ايقىن ەمەس وزگەرگىشتىككە مىسال كەلتىرىڭدەر.
7. پوپۋلياسيانىڭ ءبىر - بىرىنەن ايىرماشىلىعى نەگە بايلانىستى؟
8. ايقىن وزگەرگىشتىكتىڭ ايقىن ەمەس وزگەرگىشتىكتەن قانداي ايىرماشىلىعى بار؟
10. ايقىن وزگەرگىشتىكتىڭ تۇقىم قۋالامايتىنىن مىسالمەن دالەلدەڭدەر. ميكرويەۆوليۋسيا قانداي ۇعىم، بۇل تەرمين بيولوگياعا قاي جىلى ەنگەن؟
11. جازدا تابيعاتتاعى ءبىر وسىمدىكتىڭ بويىندا كەزدەسەتىن جاپىراق پىشىندەرىنە، مولشەرىنە، گۇلدەرىنىڭ تۇسىنە، كۇلتەلەرىنىڭ سانىنا نازار اۋدارىڭدار، ايقىن وزگەرگىشتىك بولاتىنىنا كوز جەتكىزىڭدەر.
IIءى. جاڭا ساباقتى ءتۇسىندىرۋ.
XVII عاسىردا ميكروسكوپتىڭ اشىلۋى، ونىڭ ءتۇرلى بيولوگيالىق زەرتتەۋلەرگە قولدانىلا باستاۋى، كوپتەگەن عالىمداردىڭ ءتىرى تابيعاتقا دەگەن كوزقاراسىن وزگەرتىپ، وي - ءورىسىن دامىتتى. ەمبريولوگيا مەن پالەونتولوگيا ءوز الدىنا عىلىم بولىپ قالىپتاستى. فرانسۋز عالىمى جان باتيست لامارك بيولوگيادا دارۆينگە دەيىنگى ورگانيكالىق دۇنيەنىڭ دامۋى تۋرالى عىلىمي تەوريانىڭ نەگىزىن سالدى. ج. ب. لاماركتىڭ ەۆوليۋسيالىق تەورياسىنىڭ ارتىقشىلىعى: ناقتى دەرەكتەرگە سۇيەنىپ، وسىمدىكتەر مەن جانۋارلاردىڭ قۇرىلىسىن تەرەڭىرەك زەرتتەۋىندە. "زوولوگيا فيلوسوفياسى" (1809 ج.) دەگەن ەڭبەگىندە ورگانيكالىق دۇنيەنىڭ وزگەرەتىندىگىن كوپتەگەن مىسالدارمەن دالەلدەپ بەردى، ج. ب. لامارك جانۋارلاردى جۇيەلەۋ جۇمىستارىمەن دە اينالىستى. ۇقساستىق بەلگىلەرىنە قاراپ، ومىرتقاسىزدار جانە ومىرتقالىلار دەپ ءبولىپ، 6 ساتىعا، 14 كلاسقا توپتاستىردى.
I ساتى — كىرپىكشەلى كەبىسشەلەر مەن پوليپتەر.
II ساتى — ساۋلەلىلەر مەن قۇرتتار.
III ساتى — جاندىكتەر (ناسەكومدار) مەن ورمەكشىتەكتەستەر.
IV ساتى — شايانتەكتەستەر مەن ۇلۋلار (بىلقىلداقدەنەلىلەر).
V ساتى — بالىقتار مەن باۋىرىمەن جورعالاۋشىلار.
VI ساتى — قۇستار مەن سۇتقورەكتىلەر.
جان باتيست لامارك (1744 — 1829) — العاشقى ەۆوليۋسيالىق تەوريانىن نەگىزىن قالاۋشى فرانسۋز جاراتىلىستانۋشىسى. ورگانيزمدەردىڭ بەيىمدەلۋشىلىك قاسيەتىن سىرتقى ورتا جاعدايىمەن بايلانىستىرا زەرتتەدى. بۇل ەۆوليۋسيالىك. تەوريانىن دامۋىنا قوسقان زور ۇلەسى بولىپ ەسەپتەلەدى. عىلىمعا "بيولوگيا" تەرمينىن العاش ەنگىزگەن عالىم. "فرانسۋز فلوراسى"، "زوولوگيا فيلوسوفياسى" جانە ت. ب. ءىرى ەڭبەكتەر جازعان ومىرتقاسىزداردى 10 كلاسقا ءبولدى.
1. كىرپىكشەلى كەبىسشەلەر. 6. ورمەكشىتەكتەستەر.
2. پوليپتەر. 7. شايانتەكتەستەر.
3. ساۋلەلىلەر. 8. قىلتاندىلار.
4. قۇرتتار. 9. مۇرتاياقتىلار.
5. بۋىناياقتىلار. 10. ۇلۋلار(بىلقىلداقدەنەلىلەر). شايانتەكتەستەر مەن ورمەكشىتەكتەستەر قازىرگى كەزگە دەيىن ساقتالىپ،
كلاسس رەتىندە وقىتىلۋدا. ۇلۋلار (بىلقىلداقدەنەلىلەر) مەن قىلتاندى كۇرتتار تيپكە بىرىكتىرىلدى. وسىلايشا لامارك جىكتەۋدەگى تابيعي جۇيەنىڭ نەگىزىن قالادى. لامارك: "تىرشىلىك وتە قاراپايىم ءتىرى دەنەدەن پايدا بولادى. قاراپايىمنان كۇردەلىگە، تومەنگى ساتىدان جوعارى ساتىعا قاراي داميدى جانە بۇل كۇبىلىس وتە باياۋ جۇرەدى"، — دەپ كورسەتتى. لاماركتىڭ ەۆوليۋسيالىق يدەيالارى كوپتەگەن دەرەكتەرمەن دالەلدەنگەندىكتەن ەۆوليۋسيالىق تەورياعا اينالدى. لامارك جاڭا ءتۇردىڭ پايدا بولۋىندا ەۆوليۋسيانىن نەگىزگى فاكتورى — سىرتقى ورتا جاعدايى مەن ۋاقىت ەكەندىگىن ۇسىندى. سىرتقى ورتا جاعدايى، اسىرەسە جەر بەتىندەگى گيدروگەولوگيالىق جاعدايدىڭ اۋىسۋى مەن كليماتتىڭ وزگەرۋىنە بايلانىستى بولاتىندىعىن اتاپ كورسەتتى. دەگەنمەن ورگانيزمدەردىڭ وزگەرۋ سەبەپتەرىن، ەۆوليۋسيانىڭ قوزعاۋشى كۇشىن دۇرىس تۇسىندىرە المادى.
لامارك ەۆوليۋسيانىن نەگىزگى فاكتورى — سىرتقى ورتا جاعدايىنا نەعۇرلىم كوبىرەك جاتتىققان مۇشەلەردىڭ وزگەرەتىندىگى، ال جاتتىقپاعان مۇشەلەردىڭ وزگەرمەيتىندىگى دەپ ەسەپتەدى. وزگەرمەگەن مۇشەلەر قالادى نەمەسە كىشىرەيىپ، جويىلىپ كەتەدى دەپ وعان بىرنەشە مىسالدار كەلتىرگەن.
مىسالى، ا) جيراف موينىنىڭ ۇزىن بولۋى: ونىڭ ارعى تەگىنىڭ قۇنارسىز توپىراقتى جەردە مەكەندەپ، اعاش جاپىراعىمەن كورەكتەنۋ ءۇشىن موينىن بيىككە ءجيى سوزۋىنا بايلانىستى؛
ءا) جىلاننىڭ جورعالاپ قوزعالۋى: دەنەسىنىڭ ۇدايى سوزىلۋىنا قاراي اياعى پايداسىز بولعاندىقتان ارعى تەگىندە اياق بولسا دا جاتتىقپاۋدىڭ اسەرىنەن جويىلعان.
لامارك — كوپ ءارى بەلسەندى قيمىلداعان مۇشەلەردە قان اعىسى كۇشەيىپ، ونداي مۇشە جاقسى وسەدى جانە تۇقىم قۋالايدى دەپ ءتۇسىندىردى.
ءىۇ. جاڭا ساباقتى بەكىتۋ.
ج. ب. لاماركتىڭ ىلىمىنە بەرىلگەن باعا مەن جىبەرگەن كەمشىلىكتەرى
ج. ب. لاماركتىڭ ىلىمىنە بەرىلگەن باعا ج. ب. لاماركتىڭ كەمشىلىكتەرى
V. ۇيگە تاپسىرما: § 7
ءۇى. وقۋشىلاردى باعالاۋ
ساۋ بولىڭدار. ساباق اياقتالدى.
You Might Also Like
