جارىقتىڭ قاسيەتتەرى. جارىق جىلدامدىعى. جارىق كوزدەرى
ماڭعىستاۋ وبلىسى، جاڭاوزەن قالاسى،
№15 ورتا مەكتەپتىڭ فيزيكا ءپانى ءمۇعالىمى
كونىسبايەۆا مەرۋەرت ساپاربايەۆنا
ساباقتىڭ تاقىرىبى: جارىقتىڭ قاسيەتتەرى
§ 61. جارىق. جارىق جىلدامدىعى. جارىق كوزدەرى
§ 62. كۇن – جۇلدىز.
ساباقتىڭ ماقساتى:
جارىق، جارىق كوزدەرى، جارىق جىلدامدىعى، كۇننىڭ قۇرىلىسى تۋرالى ماعلۇمات بەرۋ؛
بىلىمدىلىگى: الەمنىڭ تىرشىلىگى ءۇشىن جارىقتىڭ الاتىن ورنى تۋرالى وزىندىك وي قورىتۋ، بىلىمدەرىن تەرەڭدەتە ءتۇسۋ؛
دامىتۋشىلىعى: وقۋشىلاردىڭ وي - ءورىسىن دامىتۋعا، ءوز بەتىمەن ىزدەنۋگە، قورىتىندى جاساۋعا ماشىقتاندىرۋ؛
تاربيەلىگى: سىنىپتا جاۋاپكەرشىلىكتى سەزىنە وتىرىپ جۇمىس جاساۋعا، ءوز جولداسىنىڭ پىكىرىن تىڭداۋعا تاربيەلەۋ؛
ساباقتىڭ ءتيپى: جاڭا ساباق
ساباقتىڭ ءادىسى: جەكە، توپپەن جۇمىس
وقىتۋ ءادىسى: تۇسىندىرمەلى، سۇراق - جاۋاپ، تانىمدىق ويىندار
ءپانارالىق بايلانىس: جاراتىلىستانۋ پاندەرى
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: تىرەك - سىزبالار، ۇلەستىرمەلى كەسپە قاعازدار، ەلەكتر شامى، جەر مەن اي، كۇن جانە عالامشارلاردىڭ ماكەتى.
قولدانىلاتىن تەحنولوگيا: سىن تۇرعىسىنان ويلاۋ، دەڭگەيلىك جانە دامىتا وقىتۋ تەحنولوگياسى
ساباقتىڭ بارىسى:
ءى. ۇيىمداستىرۋ ءبولىمى.
امانداسۋ، وقۋشىلاردى تۇگەندەۋ
ەرەجەلەر:
تىنىشتىق، ءتارتىپ ساقتاۋ. ءبىرىن - ءبىرى سىيلاۋ
توپتارعا ءبولۋ «كۇن. جەر. اي»
ءىى. ءۇي تاپسىرماسىن سۇراۋ. § 59، 60
«وي قوزعاۋ» ستراتەگياسى
تەست جۇمىسىن بەرۋ
1. ماگنيت ءورىسىن وزگەرتكەندە، ەلەكتر توگى پايدا بولادى. بۇل قۇبىلىس قالاي اتالادى؟
ا) ەلەكتر ءورىسى
ءا) ەلەكترماگنيتتىك يندۋكسيا قۇبىلىسى
ب) ماگنيت ءورىسى
2. ەلەكتروماگنيتتىك يندۋكسيا قۇبىلىسىن اشقان كىم؟
ا) اندرە ماري امپەر
ءا) الەكساندرو ۆولتا
ب) مايكل فارادەي
3. “يندۋكسيا” لاتىن تىلىنەن اۋدارعاندا قانداي ماعىنا بەرەدى؟
ا) ماگنيت
ءا) باعىتتاۋ
ب) يندۋكسيا
4. مەحانيكالىق ەنەرگيانى ەلەكتر ەنەرگياسىنا اينالدىرتىن ماشينا
ا) ترانسفورماتور
ءا) گەنەراتور
ب) روتور
5. كەرنەۋدى ارتتىرۋعا جانە كەمىتۋگە ارنالعان قۇرال قالاي اتالادى؟
ا) ترانسفورماتور
ءا) گەنەراتور
ب) روتور
ءىىى. جاڭا ساباق.
جارىق جانە جارىق قۇبىلىستارى تۋرالى ءىلىمدى فيزيكانىڭ وپتيكا (گرەك ءسوزى، كورىنەتىن، كورۋگە بولاتىن دەگەندى بىلدىرەدى) دەپ اتالاتىن ءبولىمى قاراستىرادى.
جارىق نەنى بىلدىرەدى؟
جارىق – زاتتىڭ بولشەكتەرىنىڭ تابيعاتىنان بولەك، تابيعاتى ەرەكشە بولشەكتەر اعىنى بولىپ تابىلاتىن فوتوندار اعىنى.
فوتوندار اعىنى ەنەرگيانى جارىق كوزدەرىنەن جارىقتالعان دەنەلەرگە جەتكىزەدى. بۇل ەنەرگيانى جارىق ەنەرگياسى نەمەسە جارىقتىڭ ساۋلە شىعارۋ ەنەرگياسى دەپ اتالادى.
فوتوندار جىلدامدىعى جارىقتىڭ تارالۋ جىلدامدىعى بولىپ تابىلادى. جارىق جىلدامدىعى ءار ءتۇرلى زاتتاردا تۇرلىشە بولادى. تاجىريبە ارقىلى ۆاكۋۋمدەگى جارىق جىلدامدىعى س - 300 000 كم/س - قا تەڭ. مۇنداي جىلدامدىقپەن بىردە – ءبىر دەنە، بىردە - ءبىر زاتتىڭ بولشەكتەرى قوزعالا المايدى.
ۆاكۋۋمدە س=300 000 كم/س
اۋادا س= 299 711 كم/س
سۋدا س=225 000 كم/س
شىنىدا س= 200 000 كم/س
ۆاكۋۋمدەگى جارىق جىلدامدىعى – تابيعاتتا مۇمكىن بولاتىن ۇلكەن جىلدامدىق. جارىق كوزدەرى – جارىق شىعاراتىن دەنەلەر.
عالامداعى نەگىزگى جارىق كوزدەرى - جۇلدىزدار. بارلىق جۇلدىزداردىڭ ىشىنەن ءوزىمىز ونىڭ دوڭگەلەگىن كورە الاتىن كۇن - بىزگە ەڭ جاقىن جۇلدىز. كۇن كادىمگى جۇلدىز، سوندىقتان ونى جالپىلاما زەرتتەۋ جۇلدىزدار تابيعاتىن تۇسىنۋگە كومەكتەسەدى. كۇننىڭ ماسساسى جەردىڭ ماسساسىنان 333000 ەسە ۇلكەن.
كۇن - وزدىگىنەن ساۋلە شىعاراتىن زور ەنەرگيا كوزى. ول كۇن جۇيەسىندەگى بارلىق دەنەلەرگە ساۋلە شىعارۋ ارقىلى كۇشتى اسەر ەتەدى؛ ولاردى قىزدىرادى، پلانەتالار اتموسفەراسىنا اسەر ەتەدى. جەردەگى تىرشىلىككە قاجەتتى جارىق پەن جىلۋ بەرەدى، بارلىق وسىمدىك پەن جانۋارلار الەمىنىڭ ءومىر ءسۇرۋىن قامتاماسىز ەتەدى. كۇن ەنەرگياسىنىڭ ءبىراز بولىگى تاس كومىر، مۇناي جانە باسقا پايدالى قازبالار تۇرىندە جەر استىندا ساقتالعان.
بارلىق جۇلدىزدار سياقتى كۇن - قىزعان گاز شارى نەگىزىنەن، ول گەليي قوسپاسى (10 پايىز) بار سۋتەكتەن تۇرادى.
VI. ساباقتى بەكىتۋ 1. سىزبانى تولتىرۋ
«كۇن» توبىنا - ليۋمينەسەنسيالىق جارىق كوزدەرى
«جەر» توبىنا - شاعىلعان جارىق كوزدەرى
“اي” توبىنا - دەربەس جارىق كوزدەرى
2. كۇن - جەر بايلانىستارى
3. وتىلگەن تاقىرىپتاردان دەڭگەيلىك ەسەپتەر شەشۋ
دەڭگەيلىك ەسەپتەر شىعارۋ
I دەڭگەي
1. وتكىزگىشتىڭ ۇشتارىنا تۇسىرىلگەن كەرنەۋ 5B، ودان وتكەن زارياد 100 كل.
توكتىڭ جۇمىسىن تابىڭدار.
2. كەدەرگىسى 20 وم، توك كۇشى 5ا قىل سىمدا 100س - تا قانشا جىلۋ مولشەرى
بولىنەدى؟
II دەڭگەي
1. توك كۇشى قانداي 1امپەر بولعاندا 10 سەك ىشىندە ەلەكتروليتتىك ۆاننانىڭ كاتودىندا قانشا كگ مىس بولىنەدى(k=3، 3*10 7كگ/كل )
2. ەلەكتروليت ارقىلى 1 ساع بويى 1ا توق جۇرەدى. كاتودتا بولىنگەن كۇمىستىڭ ماسساسىن انىقتاڭدار
III دەڭگەي
1. جۇمىسى 400دج توك كۇشى 40ا وتكىزگىشتىڭ 3مين ىشىندەگى كەدەرگىسى.
2. مەتالل زاتتاردى مىرىشپەن قاپتاۋ كەزىندە 1 ساعات ىشىندە قانشا كگ مىرىش بولىنەدى، ەگەر قوسپاعا 2ۆ كەرنەۋ، ال ونىڭ كەدەرگىسى 4وم بەرىلسە
4.“بايگە” جارىسى. شارتى: اتتاردىڭ ارتىنداعى سۇراقتارعا جاۋاپ بەرۋ ارقىلى ءۇش توپ جارىسادى. جاۋاپ بەرگەن توپتاردىڭ اتتارى العا قاراي جىلجيدى.
“كۇن” توبىنا
- بىزگە ەڭ جاقىن جۇلدىز اتا؟ (كۇن)
- جارىق قوڭىزدارى، تەلەديدار ەكرانى، تامىردىڭ شىرىندىلەرى، سۋدىڭ تەرەڭ قاباتىندا جۇزەتىن بالىقتار، ت. ب. سيرەتىلگەن گاز قاي جارىق كوزىنە جاتادى؟ (پلازمالىق)
- كۇن جەلى دەپ اتالاتىن ىستىق قاي جارىق كوزدەرىنە مىسال بولا الادى؟ ( ليۋمينەسەنسيالىق)
«جەر» توبىنا
- كۇننىڭ بىزگە كورىنەتىن بولىگى قالاي اتالادى؟ (فوتوسفەرا)
- كۇن بەتىندەگى فيزيكالىق تۇراقتىنىڭ ءمانى (274 ن/كگ)
- سوڭعى دەرەكتەر بويىنشا كۇننىڭ جاسى نەشەدە؟ (5 ملد.)
“اي” توبىنا
- ۆاكۋۋمدە جارىق قانداي جىلدامدىقپەن تارالادى؟(س= 300 000 كم/س)
- تابيعاتتاعى مۇمكىن بولاتىن ەڭ ۇلكەن جىلدامدىق قايدا؟ (ۆاكۋۋمدە)
- جارىق كوزدەرى نەشە توپقا بولىنەدى؟( ەكى، دەربەس جارىق كوزدەرى، شاعىلعان جارىق كوزدەرى)
5. ۇلەستىرمەلى كەسپە قاعاز بەرۋ.
V. قورىتىندىلاۋ.
تولىق نۇسقاسىن جۇكتەۋ
سلايدىن جۇكتەۋ
№15 ورتا مەكتەپتىڭ فيزيكا ءپانى ءمۇعالىمى
كونىسبايەۆا مەرۋەرت ساپاربايەۆنا
ساباقتىڭ تاقىرىبى: جارىقتىڭ قاسيەتتەرى
§ 61. جارىق. جارىق جىلدامدىعى. جارىق كوزدەرى
§ 62. كۇن – جۇلدىز.
ساباقتىڭ ماقساتى:
جارىق، جارىق كوزدەرى، جارىق جىلدامدىعى، كۇننىڭ قۇرىلىسى تۋرالى ماعلۇمات بەرۋ؛
بىلىمدىلىگى: الەمنىڭ تىرشىلىگى ءۇشىن جارىقتىڭ الاتىن ورنى تۋرالى وزىندىك وي قورىتۋ، بىلىمدەرىن تەرەڭدەتە ءتۇسۋ؛
دامىتۋشىلىعى: وقۋشىلاردىڭ وي - ءورىسىن دامىتۋعا، ءوز بەتىمەن ىزدەنۋگە، قورىتىندى جاساۋعا ماشىقتاندىرۋ؛
تاربيەلىگى: سىنىپتا جاۋاپكەرشىلىكتى سەزىنە وتىرىپ جۇمىس جاساۋعا، ءوز جولداسىنىڭ پىكىرىن تىڭداۋعا تاربيەلەۋ؛
ساباقتىڭ ءتيپى: جاڭا ساباق
ساباقتىڭ ءادىسى: جەكە، توپپەن جۇمىس
وقىتۋ ءادىسى: تۇسىندىرمەلى، سۇراق - جاۋاپ، تانىمدىق ويىندار
ءپانارالىق بايلانىس: جاراتىلىستانۋ پاندەرى
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: تىرەك - سىزبالار، ۇلەستىرمەلى كەسپە قاعازدار، ەلەكتر شامى، جەر مەن اي، كۇن جانە عالامشارلاردىڭ ماكەتى.
قولدانىلاتىن تەحنولوگيا: سىن تۇرعىسىنان ويلاۋ، دەڭگەيلىك جانە دامىتا وقىتۋ تەحنولوگياسى
ساباقتىڭ بارىسى:
ءى. ۇيىمداستىرۋ ءبولىمى.
امانداسۋ، وقۋشىلاردى تۇگەندەۋ
ەرەجەلەر:
تىنىشتىق، ءتارتىپ ساقتاۋ. ءبىرىن - ءبىرى سىيلاۋ
توپتارعا ءبولۋ «كۇن. جەر. اي»
ءىى. ءۇي تاپسىرماسىن سۇراۋ. § 59، 60
«وي قوزعاۋ» ستراتەگياسى
تەست جۇمىسىن بەرۋ
1. ماگنيت ءورىسىن وزگەرتكەندە، ەلەكتر توگى پايدا بولادى. بۇل قۇبىلىس قالاي اتالادى؟
ا) ەلەكتر ءورىسى
ءا) ەلەكترماگنيتتىك يندۋكسيا قۇبىلىسى
ب) ماگنيت ءورىسى
2. ەلەكتروماگنيتتىك يندۋكسيا قۇبىلىسىن اشقان كىم؟
ا) اندرە ماري امپەر
ءا) الەكساندرو ۆولتا
ب) مايكل فارادەي
3. “يندۋكسيا” لاتىن تىلىنەن اۋدارعاندا قانداي ماعىنا بەرەدى؟
ا) ماگنيت
ءا) باعىتتاۋ
ب) يندۋكسيا
4. مەحانيكالىق ەنەرگيانى ەلەكتر ەنەرگياسىنا اينالدىرتىن ماشينا
ا) ترانسفورماتور
ءا) گەنەراتور
ب) روتور
5. كەرنەۋدى ارتتىرۋعا جانە كەمىتۋگە ارنالعان قۇرال قالاي اتالادى؟
ا) ترانسفورماتور
ءا) گەنەراتور
ب) روتور
ءىىى. جاڭا ساباق.
جارىق جانە جارىق قۇبىلىستارى تۋرالى ءىلىمدى فيزيكانىڭ وپتيكا (گرەك ءسوزى، كورىنەتىن، كورۋگە بولاتىن دەگەندى بىلدىرەدى) دەپ اتالاتىن ءبولىمى قاراستىرادى.
جارىق نەنى بىلدىرەدى؟
جارىق – زاتتىڭ بولشەكتەرىنىڭ تابيعاتىنان بولەك، تابيعاتى ەرەكشە بولشەكتەر اعىنى بولىپ تابىلاتىن فوتوندار اعىنى.
فوتوندار اعىنى ەنەرگيانى جارىق كوزدەرىنەن جارىقتالعان دەنەلەرگە جەتكىزەدى. بۇل ەنەرگيانى جارىق ەنەرگياسى نەمەسە جارىقتىڭ ساۋلە شىعارۋ ەنەرگياسى دەپ اتالادى.
فوتوندار جىلدامدىعى جارىقتىڭ تارالۋ جىلدامدىعى بولىپ تابىلادى. جارىق جىلدامدىعى ءار ءتۇرلى زاتتاردا تۇرلىشە بولادى. تاجىريبە ارقىلى ۆاكۋۋمدەگى جارىق جىلدامدىعى س - 300 000 كم/س - قا تەڭ. مۇنداي جىلدامدىقپەن بىردە – ءبىر دەنە، بىردە - ءبىر زاتتىڭ بولشەكتەرى قوزعالا المايدى.
ۆاكۋۋمدە س=300 000 كم/س
اۋادا س= 299 711 كم/س
سۋدا س=225 000 كم/س
شىنىدا س= 200 000 كم/س
ۆاكۋۋمدەگى جارىق جىلدامدىعى – تابيعاتتا مۇمكىن بولاتىن ۇلكەن جىلدامدىق. جارىق كوزدەرى – جارىق شىعاراتىن دەنەلەر.
عالامداعى نەگىزگى جارىق كوزدەرى - جۇلدىزدار. بارلىق جۇلدىزداردىڭ ىشىنەن ءوزىمىز ونىڭ دوڭگەلەگىن كورە الاتىن كۇن - بىزگە ەڭ جاقىن جۇلدىز. كۇن كادىمگى جۇلدىز، سوندىقتان ونى جالپىلاما زەرتتەۋ جۇلدىزدار تابيعاتىن تۇسىنۋگە كومەكتەسەدى. كۇننىڭ ماسساسى جەردىڭ ماسساسىنان 333000 ەسە ۇلكەن.
كۇن - وزدىگىنەن ساۋلە شىعاراتىن زور ەنەرگيا كوزى. ول كۇن جۇيەسىندەگى بارلىق دەنەلەرگە ساۋلە شىعارۋ ارقىلى كۇشتى اسەر ەتەدى؛ ولاردى قىزدىرادى، پلانەتالار اتموسفەراسىنا اسەر ەتەدى. جەردەگى تىرشىلىككە قاجەتتى جارىق پەن جىلۋ بەرەدى، بارلىق وسىمدىك پەن جانۋارلار الەمىنىڭ ءومىر ءسۇرۋىن قامتاماسىز ەتەدى. كۇن ەنەرگياسىنىڭ ءبىراز بولىگى تاس كومىر، مۇناي جانە باسقا پايدالى قازبالار تۇرىندە جەر استىندا ساقتالعان.
بارلىق جۇلدىزدار سياقتى كۇن - قىزعان گاز شارى نەگىزىنەن، ول گەليي قوسپاسى (10 پايىز) بار سۋتەكتەن تۇرادى.
VI. ساباقتى بەكىتۋ 1. سىزبانى تولتىرۋ
«كۇن» توبىنا - ليۋمينەسەنسيالىق جارىق كوزدەرى
«جەر» توبىنا - شاعىلعان جارىق كوزدەرى
“اي” توبىنا - دەربەس جارىق كوزدەرى
2. كۇن - جەر بايلانىستارى
3. وتىلگەن تاقىرىپتاردان دەڭگەيلىك ەسەپتەر شەشۋ
دەڭگەيلىك ەسەپتەر شىعارۋ
I دەڭگەي
1. وتكىزگىشتىڭ ۇشتارىنا تۇسىرىلگەن كەرنەۋ 5B، ودان وتكەن زارياد 100 كل.
توكتىڭ جۇمىسىن تابىڭدار.
2. كەدەرگىسى 20 وم، توك كۇشى 5ا قىل سىمدا 100س - تا قانشا جىلۋ مولشەرى
بولىنەدى؟
II دەڭگەي
1. توك كۇشى قانداي 1امپەر بولعاندا 10 سەك ىشىندە ەلەكتروليتتىك ۆاننانىڭ كاتودىندا قانشا كگ مىس بولىنەدى(k=3، 3*10 7كگ/كل )
2. ەلەكتروليت ارقىلى 1 ساع بويى 1ا توق جۇرەدى. كاتودتا بولىنگەن كۇمىستىڭ ماسساسىن انىقتاڭدار
III دەڭگەي
1. جۇمىسى 400دج توك كۇشى 40ا وتكىزگىشتىڭ 3مين ىشىندەگى كەدەرگىسى.
2. مەتالل زاتتاردى مىرىشپەن قاپتاۋ كەزىندە 1 ساعات ىشىندە قانشا كگ مىرىش بولىنەدى، ەگەر قوسپاعا 2ۆ كەرنەۋ، ال ونىڭ كەدەرگىسى 4وم بەرىلسە
4.“بايگە” جارىسى. شارتى: اتتاردىڭ ارتىنداعى سۇراقتارعا جاۋاپ بەرۋ ارقىلى ءۇش توپ جارىسادى. جاۋاپ بەرگەن توپتاردىڭ اتتارى العا قاراي جىلجيدى.
“كۇن” توبىنا
- بىزگە ەڭ جاقىن جۇلدىز اتا؟ (كۇن)
- جارىق قوڭىزدارى، تەلەديدار ەكرانى، تامىردىڭ شىرىندىلەرى، سۋدىڭ تەرەڭ قاباتىندا جۇزەتىن بالىقتار، ت. ب. سيرەتىلگەن گاز قاي جارىق كوزىنە جاتادى؟ (پلازمالىق)
- كۇن جەلى دەپ اتالاتىن ىستىق قاي جارىق كوزدەرىنە مىسال بولا الادى؟ ( ليۋمينەسەنسيالىق)
«جەر» توبىنا
- كۇننىڭ بىزگە كورىنەتىن بولىگى قالاي اتالادى؟ (فوتوسفەرا)
- كۇن بەتىندەگى فيزيكالىق تۇراقتىنىڭ ءمانى (274 ن/كگ)
- سوڭعى دەرەكتەر بويىنشا كۇننىڭ جاسى نەشەدە؟ (5 ملد.)
“اي” توبىنا
- ۆاكۋۋمدە جارىق قانداي جىلدامدىقپەن تارالادى؟(س= 300 000 كم/س)
- تابيعاتتاعى مۇمكىن بولاتىن ەڭ ۇلكەن جىلدامدىق قايدا؟ (ۆاكۋۋمدە)
- جارىق كوزدەرى نەشە توپقا بولىنەدى؟( ەكى، دەربەس جارىق كوزدەرى، شاعىلعان جارىق كوزدەرى)
5. ۇلەستىرمەلى كەسپە قاعاز بەرۋ.
V. قورىتىندىلاۋ.
تولىق نۇسقاسىن جۇكتەۋ
سلايدىن جۇكتەۋ
You Might Also Like
