جاسۋشا، ونىڭ قۇرىلىسى
جاسۋشا (كلەتكا، cellula) – دەنەنىڭ ەڭ كىشكەنە قۇرىلىس بىرلىگى. جاسۋشانى زەرتتەيتىن ءىلىم – گيستولوگيا. جاسۋشالار بارلىق جانۋارلار مەن وسىمدىكتەر قۇرىلىسىنىڭ دامۋى جانە تىرشىلىك ارەكەتىنىڭ نەگىزى. جاسۋشا تۋرالى ءىلىمنىڭ نەگىزىن قالاۋشى نەمىس عالىمى ت. شۆانن (1810-1882 ج.ج). ت. شۆانن 1839 جىلى بارلىق جان-جانۋارلاردىڭ دەنە قۇرىلىسىنىڭ نەگىزى، ولاردىڭ قۇرىلىس بىرلىگى جاسۋشا ەكەنىن دالەلدەيدى.
جاسۋشالاردىڭ ءتۇرى مەن ءپىشىنى ءار ءتۇرلى بولادى. ولار سوپاق، دومالاق جانە تاعى باسقا پىشىندەردە بولۋى مۇمكىن. ونىڭ ۇلكەندىگى 3-7 ميكروننان 200 مكمەترگە دەيىن جەتەدى. دەنەدەگى ەڭ ۇلكەن جاسۋشا جىنىس جاسۋشالارى.
جاسۋشا سيتوپلازما مەن يادرودان تۇرادى.
يادرو (nucleus) – جاسۋشانىڭ نەگىزگى بولىگى. ول كوبىنە جاسۋشانىڭ ورتالىعىندا ورنالاسادى. يادرو ءبىر نەمەسە بىرنەشەۋ بولۋى مۇمكىن. كوبىنە جاسۋشا ءبىر يادرولى بولادى. يادرونىڭ دا ءپىشىنى ءار ءتۇرلى: دومالاق، سوپاق، تاياقشا ت.ب. بولۋى مۇمكىن. يادرونىڭ ءپىشىنى ونىڭ تىرشىلىك ارەكەتىنە بايلانىستى وزگەرەدى. يادرودا ديزوكسيريبونۋكلەين قىشقىلى بار. ديزوكسيريبونۋكلەين قىشقىلىندا ناسىلدەن ناسىلگە وتەتىن حابارشى “گەن” ساقتالادى.
يادرونىڭ قۇرامىندا ونىڭ سۇيىقتىعى – كاريوپلازما، يادرو قابىعى جانە يادروشىق بولادى. كاريوپلازما سۋدان، ءجاي اقۋىزدان، ديزوكسيريبونۋكلەين قىشقىلىنان (دنق)، كاليي، كالسيي، ماگنيي يوندارىنان تۇرادى.
يادروشىق – جاسۋشانىڭ ەڭ قاتتى بولىگى. ونىڭ قۇرامىندا ريبونۋكلەين قىشقىلى (رنق) ، ديزوكسيريبونۋكلەين قىشقىلى (دنق) جانە اقۋىزدار بولادى.
يادرو قابىعى يادرونى سيتوپلازمادان ءبولىپ تۇرادى.
سيتوپلازما – جاسۋشانىڭ نەگىزگى بولىگى. ونىڭ قۇرامىندا گيالوپلازما جانە ورگانەللالار مەن كىرىسپەلەر بولادى. گيالوپلازما گرەكتىڭ “شىنى” دەگەن سوزىنەن شىققان، سيتوپلازمانىڭ نەگىزگى بولىگى. ونىڭ قۇرىلىسىندا تۇراقتى ورگانەللالار بولادى. ورگانەللولار يادرو مەن سيتوپلازمانىڭ بايلانىسىن قامتاماسىز ەتەدى، جاسۋشانىڭ قالىپتى قىزمەتىنە جاعداي تۋعىزادى. جاسۋشانىڭ ورگانەللالارىنا ميتوحوندريالار، ەندوپلازمالىق تور، گولدجي اپپاراتى، جاسۋشا ورتالىعى، ليزوسومدار جاتادى. ولار جاسۋشادا ءار ءتۇرلى قىزمەت اتقارادى. ەندوپلازمالىق تور اقۋىزدىڭ سينتەزدەلۋىنە قاتىناسادى، ال ميتوحوندريالار پروتەيندەر مەن فەرمەنتتەرگە باي. ولار نەگىزىنەن جاسۋشانىڭ ەنەرگيا كوزى بولىپ سانالادى. جاسۋشا ورتالىعى – دومالاق دەنە. ونىڭ ىشىندە ەكى قاتتى دەنە – سەنتيرولولار بولادى. ليزوسومدار جاسۋشادا فاگوسيتوز قىزمەتىن اتقارادى. ليزوسومدار فاگوسيتوزعا قاتىناساتىن ليمفوسيتتەردە، مونوسيتتەردە، باۋىر جانە جىڭىشكە ىشەكتىڭ جاسۋشالارىندا كوپ بولادى. گولدجي اپپاراتىن 1898 جىلى جۇيكە جاسۋشالارىنان ءتاپوان يتالياندىق عالىم كاميلو گولدجي قۇرمەتىنە اتاعان. ول بارلىق جاسۋشادا كەزدەسەدى. ونىڭ جاسۋشاداعى قىزمەتى تولىق انىقتالماعان.
جاسۋشانىڭ سيتوپلازماسىندا ورگانەللالارمەن بىرگە اقۋىز، ماي، كومىرسۋ، نۋكلەين قىشقىلى، فەرمەنتتەر، بەيورگانيكالىق زاتتار، سۋ، ليپيدتەر بولادى. سيتوپلازمادا 5%-تەن 8 %-گە جۋىق اقۋىز، 1-5% كومىرسۋ، 5-9% ماي بولادى. سۋ جاسۋشانىڭ 75-85% سالماعىن الادى. بەيورگانيكالىق زاتتار – كاليي، ماگنيي تۇزدارى، نۋكلەين قىشقىلدارى. اقۋىز جاسۋشاداعى سۋ مەن تۇزدار، سونىمەن بىرگە ونىڭ وسموتيك قىسىمىن، ەلەكترلىك زاريادىن قامتاماسىز ەتەدى. نۋكلەين قىشقىلى اقۋىزدىڭ بيوسينتەزىنە قاتىناسادى. بيوسينتەزدىڭ نەگىزىندە دەنەنىڭ دامۋى، ءوسۋ مەحانيزمى، ناسىلدەن ناسىلگە وتەتىن بەلگىلەر قالىپتى جاعدايدا ساقتالادى.
You Might Also Like
-
"شەبەردىڭ قولى التىن"، - دەيدى اتام قازاق. سوزگە دە شەبەر، ىسكە دە ۇستا حالقىمىزدىڭ زور مادەنيەتى مەن ونەرىن پاش ەتەتىن قۇندىلىقتارىنىڭ ءبىرى - ونىڭ قولونەرى. اعاشتان، تەمىردەن ءتۇيىن تۇيگە...
-
ەرتە مە، كەش پە ءاربىر ۆەلوشاباندوز وزىنە جاڭا ۆەلوسيپەد ساتىپ الۋدى ويلايدى. كەيبىرەۋىنىڭ ۆەلوسيپەدى سىنىپ قالادى، بىرەۋ ءوز ۆەلوسيپەدىنەن شارشايدى، ال كەيبىرىنىڭ ءتىپتى ەشقاشان ۆەلوسيپەدى بولماعان. ...
