جاسۋشالار. ۇلپالار. مۇشەلەر. مۇشەلەر جۇيەسى
سىنىبى: 6
تاقىرىبى: جاسۋشالار. ۇلپالار. مۇشەلەر. مۇشەلەر جۇيەسى
ساباقتىڭ ماقساتى:
بىلىمدىلىك – ءتىرى اعزالار، ولارعا ءتان بەلگىلەر، كوپتۇرلىلىگى، تابيعاتتاعى جانە ادام ومىرىندەگى ماڭىزى، بيولوگيا عىلىمى، ونىڭ بوتانيكا، زوولوگيا سياقتى ءىرى سالالارى، ەلىمىزدىڭ وسىمدىكتەرى مەن جانۋارلارى، ولاردى زەرتتەگەن عالىمدارىمىز جايىندا قىسقاشا شولۋمەن تۇسىنىك بەرۋ؛
تاربيەلىك – تابيعاتتى قورعاۋدىڭ قاجەتتىلىگىن ۇعىنىپ، تۋعان جەرىنە، ونىڭ تابيعاتىنا دەگەن سۇيىسپەنشىلىگىنە، ونى ايالاپ ساقتاۋعا دەگەن ىنتاسىنا جول اشۋ؛
دامىتۋشىلىق – پانگە دەگەن قىزىعۋشىلىعىمەن ۇشتاستىرۋ.
قۇرال - جابدىقتار: ەلەكتروندى كورسەتىلىمدەر
ساباقتىڭ ءتيپى: جاڭا ءبىلىم بەرۋ
ساباقتىڭ ءادىسى: سۇراق - جاۋاپ، بايانداۋ
ساباقتىڭ بارىسى:
I. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى
1. وقۋشىلارمەن سالەمدەسۋ، تۇگەلدەۋ.
2. وقۋشى نازارىن ساباققا اۋدارۋ.
II. ءۇي تاپسىرماسىن تەكسەرۋ
ءبىرجاسۋشالىلاردىڭ تابيعاتتاعى جانە ادام ومىرىندەگى ماڭىزى
III. ءۇي تاپسىرماسىن بەكىتۋ
تەست سۇراقتارى:
1. سۋلى ورتادا مەكەن ەتەتىن جانۋارلار؟
ا) بالىقتار
ءا) قۇستار
ب) اڭدار
2. قازىرگى كەزدە قاراپايىمدىلاردىڭ قانشا ءتۇرى
بەلگىلى؟
ا) 50 مىڭ
ءا) 70 مىڭ
ب) 100 مىڭ
3. ادام مەن جانۋار ىشەگىندە تىرشىلىك ەتىپ، ىشەكتىڭ سىلەمەيلى قابىقشاسىن زاقىمدايتىن قاراپايىمدىلاردىڭ ءبىرى؟
ا) ديزەنتەريا امەباسى
ءا) كىرپىكشەلى كەبىسشە
ب) ەۆگلەنا
4. ادامدى تەرى اۋرۋىنا ۇشىراتاتىن تالشىقتىلار توبىنىڭ ءبىر وكىلى؟
ا) ديزەنتەريا امەباسى
ءا) ەۆگلەنا
ب) لەيشمانيا
5. بەزگەك اۋرۋىن قوزدىراتىن ءپارازيتتى كىم اشتى؟
ا) ليەۆەنگۋك
ءا) ت. شۆانن
ب) ا. لاۆەران
ءىىى. جاڭا ساباق
ءاربىر جاسۋشادا سىرتقى قابىقشا - جارعاقشاسى بولاتىنى ءمالىم. ول سيتوپلازمادان تۇرادى جانە جاسۋشاعا كەلىپ تۇسەتىن، ودان سىرتقا شىعارىلاتىن زاتتاردى ۇنەمى رەتتەپ، تىرشىلىك پروسەسىندە ۇلكەن قىزمەت اتقارادى. يادرونىڭ دا توڭىرەگىندەگى سيتوپلازمادان ءبولىپ، ءارى ونىمەن زات الماسۋىن قامتاماسىز ەتەتىن قابىعى بولادى. يادرونىڭ ءىشى يادرو سولىنە (كاريوپلازماعا) تولى. سيتوپلازمادا ءپىشىنى ءجىپ، ءدان نەمەسە تاياقشا سياقتى ءار ءتۇرلى بولاتىن ميتوحوندريالار بولادى. سيتوپلازماعا سىرتتان كەلگەن كۇردەلى ورگانيكالىق زاتتاردى جاي زاتتارعا ىدىراتىپ، ورگانيزمنىڭ تىرشىلىك پروسەستەرىنە جۇمسالاتىن قۋاتتى وندىرەتىن - وسى ميتوحوندريالار بولىپ سانالادى. وزىنە ءتان مولشەرى، ءپىشىنى بار، دەنەنىڭ بەلگىلى ءبىر بولىگىندە ۇيلەسىمدى قىزمەت اتقاراتىن جاسۋشالار توبىن ۇلپا دەيدى. جانۋار ورگانيزمىندەگى ۇلپالاردى نەگىزىنەن 4 توپقا بولۋگە بولادى: ەپيتەليي، دانەكەر، بۇلشىقەت جانە جۇيكە ۇلپالارى.
ەپيتەليي ۇلپالارى دەنەنىڭ سىرتقى جامىلعىسىن ءتۇزىپ، ونى تۇتاس جاۋىپ تۇرادى جانە ىشكى مۇشەلەر
قۋىستارىن استارلايدى. ءسويتىپ وزىنەن تومەن
جاتقان جاسۋشالاردى تىكەلەي زاقىمداۋدان، حيميالىق زياندى زاتتاردىڭ اسەرىنەن،
باكتەريالاردىڭ ونۋىنەن، كەبۋدەن قورعايدى.
اسقورىتۋ مۇشەلەرىن استارلايتىن ەپيتەليي قورەكتىك زاتتار ەرىتىندىسىن ءسىڭىرىپ، وتكىزەدى.
دانەكەر ۇلپالارى سۇيەكتى، شەمىرشەكتى، مايدى، ءسىڭىردى
قان، ۇلپا سۇيىقتىعىن تۇزەدى. تالشىقتى دانەكەر ۇلپالارى ورگانيزمنىڭ بارلىق مۇشەلەرىندە كەزدەسەدى.
سۇيەك ۇلپاسى تىرەك قىزمەتىن اتقارادى. ال شەمىرشەك ۇلپالارى بۋىنارالىق بايلانىستارعا
قاتىسىپ، قاڭقا سۇيەكتەرىنە بەرىكتىك قاسيەت بەرەدى.
قان مەن ليمفا ۇلپالارى - سۇيىق. ولاردىڭ ىشىندە جاسۋشالار ەركىن جۇرەدى جانە ورگانيزمگە وتتەگىن، باسقا دا زاتتاردى تاسىمالدايدى.
بۇلشىقەت ۇلپالارىنىڭ ءۇش ءتۇرلى توبى بار. ولار: كولدەنەڭ جولاقتى، ءبىرىڭعاي سالالى جانە جۇرەك بۇلشىقەتتەرى. بۇل ۇلپالار جيىرىلىپ، بوساڭسۋ ارقىلى ءار ءتۇرلى مۇشەلەردى قيمىل - قوزعالىسقا كەلتىرەدى. سول ارقىلى بۇكىل دەنەنىڭ قيمىل - قوزعالىسىن
قامتاماسىز ەتەدى.
جۇيكە ۇلپاسى - نەيرون دەپ اتالاتىن جاسۋشالاردان تۇرادى. ءار نەيروننىڭ دەنەسى جانە ۇزىن، قىسقا
وسىندىلەرى بولادى. نەيروننىڭ ۇزىن ءوسىندىسى - اكسون، ال قىسقا وسىندىلەرى دەندريت دەپ اتالادى. نەيرون دەنەسىنەن قوزۋ اكسون ارقىلى ءار ءتۇرلى مۇشەلەرگە وتەدى. دەندريت ارقىلى قوزۋ نەيروننىڭ دەنەسىنە قاراي وتەدى. اكسوننىڭ كورشى جاتقان نەيرون دەندريدىنىڭ قابىقشاسىمەن بايلانىسىپ، قوزۋ وتەتىن جەرىن توعىسۋ (سيناپس) دەپ اتالادى.
كوپجاسۋشالىلاردا جاسۋشالار قۇرىلىمدىق جانە قىزمەتتىك جاعىنان توپتاسىپ، مۇشەلەر مەن مۇشەلەر جۇيەسىن قۇرادى. مىسالى: جۇرەك بۇلشىقەت، تالشىقتى دانەكەر جانە جۇيكە ۇلپالارىنان، ءاربىر ۇلپا ميلليونداعان جاسۋشادان تۇرادى. ەگەر جۇرەكتەگى بۇلشىقەت ۇلپالارى زاقىمدالسا قاناينالىمى جۇيەسىنىڭ جۇمىسى بۇزىلادى نەمەسە توقتايدى. كوپجاسۋشالىلاردا مىناداي مۇشەلەر جۇيەلەرى قالىپتاسقان: اسقورىتۋ، تىنىسالۋ،
قاناينالىم، تىرەك - قيمىل، ءزار شىعارۋ جۇيەلەرى جانە ت. ب
V. بەكىتۋ
سايكەستەندىرۋ كەستەسى
قۇرىلىسى بىردەي جانە تالشىقتار بولعاندىقتان، ەۆگلەنا مەن ۆولۆوكس قاي توپقا بىرىكتىرىلەدى (سيستا)
قاراپايىمدىلاردىڭ قولايسىز جاعدايلاردان قورعايتىن قابىق (تالشىقتى قاراپايىمدىلار)
وزىنە ءتان مولشەرى، ءپىشىنى بار، دەنەنىڭ بەلگىلى ءبىر بولىگىندە
ۇيلەسىمدى قىزمەت اتقاراتىن جاسۋشالار توبى (ۇلپا)
جۇيكە ۇلپاسى (دانەكەر ۇلپا)
سۇيەك، شەمىرشەك قاي ۇلپاعا جاتادى (كوبەيۋگە)
يادرو نەگە قاتىسادى (نەيرون)
VI. ۇيگە تاپسىرما بەرۋ
جاسۋشالار، ۇلپالار، مۇشەلەر، مۇشەلەر جۇيەسى
VII. باعالاۋ
تاقىرىبى: جاسۋشالار. ۇلپالار. مۇشەلەر. مۇشەلەر جۇيەسى
ساباقتىڭ ماقساتى:
بىلىمدىلىك – ءتىرى اعزالار، ولارعا ءتان بەلگىلەر، كوپتۇرلىلىگى، تابيعاتتاعى جانە ادام ومىرىندەگى ماڭىزى، بيولوگيا عىلىمى، ونىڭ بوتانيكا، زوولوگيا سياقتى ءىرى سالالارى، ەلىمىزدىڭ وسىمدىكتەرى مەن جانۋارلارى، ولاردى زەرتتەگەن عالىمدارىمىز جايىندا قىسقاشا شولۋمەن تۇسىنىك بەرۋ؛
تاربيەلىك – تابيعاتتى قورعاۋدىڭ قاجەتتىلىگىن ۇعىنىپ، تۋعان جەرىنە، ونىڭ تابيعاتىنا دەگەن سۇيىسپەنشىلىگىنە، ونى ايالاپ ساقتاۋعا دەگەن ىنتاسىنا جول اشۋ؛
دامىتۋشىلىق – پانگە دەگەن قىزىعۋشىلىعىمەن ۇشتاستىرۋ.
قۇرال - جابدىقتار: ەلەكتروندى كورسەتىلىمدەر
ساباقتىڭ ءتيپى: جاڭا ءبىلىم بەرۋ
ساباقتىڭ ءادىسى: سۇراق - جاۋاپ، بايانداۋ
ساباقتىڭ بارىسى:
I. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى
1. وقۋشىلارمەن سالەمدەسۋ، تۇگەلدەۋ.
2. وقۋشى نازارىن ساباققا اۋدارۋ.
II. ءۇي تاپسىرماسىن تەكسەرۋ
ءبىرجاسۋشالىلاردىڭ تابيعاتتاعى جانە ادام ومىرىندەگى ماڭىزى
III. ءۇي تاپسىرماسىن بەكىتۋ
تەست سۇراقتارى:
1. سۋلى ورتادا مەكەن ەتەتىن جانۋارلار؟
ا) بالىقتار
ءا) قۇستار
ب) اڭدار
2. قازىرگى كەزدە قاراپايىمدىلاردىڭ قانشا ءتۇرى
بەلگىلى؟
ا) 50 مىڭ
ءا) 70 مىڭ
ب) 100 مىڭ
3. ادام مەن جانۋار ىشەگىندە تىرشىلىك ەتىپ، ىشەكتىڭ سىلەمەيلى قابىقشاسىن زاقىمدايتىن قاراپايىمدىلاردىڭ ءبىرى؟
ا) ديزەنتەريا امەباسى
ءا) كىرپىكشەلى كەبىسشە
ب) ەۆگلەنا
4. ادامدى تەرى اۋرۋىنا ۇشىراتاتىن تالشىقتىلار توبىنىڭ ءبىر وكىلى؟
ا) ديزەنتەريا امەباسى
ءا) ەۆگلەنا
ب) لەيشمانيا
5. بەزگەك اۋرۋىن قوزدىراتىن ءپارازيتتى كىم اشتى؟
ا) ليەۆەنگۋك
ءا) ت. شۆانن
ب) ا. لاۆەران
ءىىى. جاڭا ساباق
ءاربىر جاسۋشادا سىرتقى قابىقشا - جارعاقشاسى بولاتىنى ءمالىم. ول سيتوپلازمادان تۇرادى جانە جاسۋشاعا كەلىپ تۇسەتىن، ودان سىرتقا شىعارىلاتىن زاتتاردى ۇنەمى رەتتەپ، تىرشىلىك پروسەسىندە ۇلكەن قىزمەت اتقارادى. يادرونىڭ دا توڭىرەگىندەگى سيتوپلازمادان ءبولىپ، ءارى ونىمەن زات الماسۋىن قامتاماسىز ەتەتىن قابىعى بولادى. يادرونىڭ ءىشى يادرو سولىنە (كاريوپلازماعا) تولى. سيتوپلازمادا ءپىشىنى ءجىپ، ءدان نەمەسە تاياقشا سياقتى ءار ءتۇرلى بولاتىن ميتوحوندريالار بولادى. سيتوپلازماعا سىرتتان كەلگەن كۇردەلى ورگانيكالىق زاتتاردى جاي زاتتارعا ىدىراتىپ، ورگانيزمنىڭ تىرشىلىك پروسەستەرىنە جۇمسالاتىن قۋاتتى وندىرەتىن - وسى ميتوحوندريالار بولىپ سانالادى. وزىنە ءتان مولشەرى، ءپىشىنى بار، دەنەنىڭ بەلگىلى ءبىر بولىگىندە ۇيلەسىمدى قىزمەت اتقاراتىن جاسۋشالار توبىن ۇلپا دەيدى. جانۋار ورگانيزمىندەگى ۇلپالاردى نەگىزىنەن 4 توپقا بولۋگە بولادى: ەپيتەليي، دانەكەر، بۇلشىقەت جانە جۇيكە ۇلپالارى.
ەپيتەليي ۇلپالارى دەنەنىڭ سىرتقى جامىلعىسىن ءتۇزىپ، ونى تۇتاس جاۋىپ تۇرادى جانە ىشكى مۇشەلەر
قۋىستارىن استارلايدى. ءسويتىپ وزىنەن تومەن
جاتقان جاسۋشالاردى تىكەلەي زاقىمداۋدان، حيميالىق زياندى زاتتاردىڭ اسەرىنەن،
باكتەريالاردىڭ ونۋىنەن، كەبۋدەن قورعايدى.
اسقورىتۋ مۇشەلەرىن استارلايتىن ەپيتەليي قورەكتىك زاتتار ەرىتىندىسىن ءسىڭىرىپ، وتكىزەدى.
دانەكەر ۇلپالارى سۇيەكتى، شەمىرشەكتى، مايدى، ءسىڭىردى
قان، ۇلپا سۇيىقتىعىن تۇزەدى. تالشىقتى دانەكەر ۇلپالارى ورگانيزمنىڭ بارلىق مۇشەلەرىندە كەزدەسەدى.
سۇيەك ۇلپاسى تىرەك قىزمەتىن اتقارادى. ال شەمىرشەك ۇلپالارى بۋىنارالىق بايلانىستارعا
قاتىسىپ، قاڭقا سۇيەكتەرىنە بەرىكتىك قاسيەت بەرەدى.
قان مەن ليمفا ۇلپالارى - سۇيىق. ولاردىڭ ىشىندە جاسۋشالار ەركىن جۇرەدى جانە ورگانيزمگە وتتەگىن، باسقا دا زاتتاردى تاسىمالدايدى.
بۇلشىقەت ۇلپالارىنىڭ ءۇش ءتۇرلى توبى بار. ولار: كولدەنەڭ جولاقتى، ءبىرىڭعاي سالالى جانە جۇرەك بۇلشىقەتتەرى. بۇل ۇلپالار جيىرىلىپ، بوساڭسۋ ارقىلى ءار ءتۇرلى مۇشەلەردى قيمىل - قوزعالىسقا كەلتىرەدى. سول ارقىلى بۇكىل دەنەنىڭ قيمىل - قوزعالىسىن
قامتاماسىز ەتەدى.
جۇيكە ۇلپاسى - نەيرون دەپ اتالاتىن جاسۋشالاردان تۇرادى. ءار نەيروننىڭ دەنەسى جانە ۇزىن، قىسقا
وسىندىلەرى بولادى. نەيروننىڭ ۇزىن ءوسىندىسى - اكسون، ال قىسقا وسىندىلەرى دەندريت دەپ اتالادى. نەيرون دەنەسىنەن قوزۋ اكسون ارقىلى ءار ءتۇرلى مۇشەلەرگە وتەدى. دەندريت ارقىلى قوزۋ نەيروننىڭ دەنەسىنە قاراي وتەدى. اكسوننىڭ كورشى جاتقان نەيرون دەندريدىنىڭ قابىقشاسىمەن بايلانىسىپ، قوزۋ وتەتىن جەرىن توعىسۋ (سيناپس) دەپ اتالادى.
كوپجاسۋشالىلاردا جاسۋشالار قۇرىلىمدىق جانە قىزمەتتىك جاعىنان توپتاسىپ، مۇشەلەر مەن مۇشەلەر جۇيەسىن قۇرادى. مىسالى: جۇرەك بۇلشىقەت، تالشىقتى دانەكەر جانە جۇيكە ۇلپالارىنان، ءاربىر ۇلپا ميلليونداعان جاسۋشادان تۇرادى. ەگەر جۇرەكتەگى بۇلشىقەت ۇلپالارى زاقىمدالسا قاناينالىمى جۇيەسىنىڭ جۇمىسى بۇزىلادى نەمەسە توقتايدى. كوپجاسۋشالىلاردا مىناداي مۇشەلەر جۇيەلەرى قالىپتاسقان: اسقورىتۋ، تىنىسالۋ،
قاناينالىم، تىرەك - قيمىل، ءزار شىعارۋ جۇيەلەرى جانە ت. ب
V. بەكىتۋ
سايكەستەندىرۋ كەستەسى
قۇرىلىسى بىردەي جانە تالشىقتار بولعاندىقتان، ەۆگلەنا مەن ۆولۆوكس قاي توپقا بىرىكتىرىلەدى (سيستا)
قاراپايىمدىلاردىڭ قولايسىز جاعدايلاردان قورعايتىن قابىق (تالشىقتى قاراپايىمدىلار)
وزىنە ءتان مولشەرى، ءپىشىنى بار، دەنەنىڭ بەلگىلى ءبىر بولىگىندە
ۇيلەسىمدى قىزمەت اتقاراتىن جاسۋشالار توبى (ۇلپا)
جۇيكە ۇلپاسى (دانەكەر ۇلپا)
سۇيەك، شەمىرشەك قاي ۇلپاعا جاتادى (كوبەيۋگە)
يادرو نەگە قاتىسادى (نەيرون)
VI. ۇيگە تاپسىرما بەرۋ
جاسۋشالار، ۇلپالار، مۇشەلەر، مۇشەلەر جۇيەسى
VII. باعالاۋ
You Might Also Like
-
تاقىرىبى: مەكتەپ – كەمە، ءبىلىم – تەڭىز (باستاۋىشپەن قوشتاسۋ مەرەكەسى)
-
ساباقتىڭ ماقساتى: تازا اۋامەن دەمالايىق تاقىرىبىنداعى بىلىمدەرىن تولىقتىرۋ، سوزدىك قورلارىن مولايتۋ.
