جايلاۋى كەلىسىپ بەيعام جاتقان بالا باتىر بيداس...
جايلاۋى كەلىسىپ بەيعام جاتقان بالا باتىر بيداستىڭ مايتابان قولباسشى باستاعان ساربازدارمەن اساتالاسات اتتى كۇلەگەش اجداھاعا نە سەبەپتى اتتانعانى جايلى
(ەرتەگi-پوۆەست)
ەرتەگi ايتارلىقتاي تىم ەرتەدە دە بولماعان.
وقيعا ادەتتەگi ەرتەگiلەردەگiدەي باياعىدا ەمەس، امەريكالىق وقۋشى قىز سامانتانىڭ بiزگە كەلەتiن جىلى، كيiكتiڭ قۇرالايىن شومىلدىراتىن ايى، دەمەك، بالاقاندار ۆانناسى كەزەڭiندە، ال ەسەپكە سالعاندا، مامىردىڭ ءدال ون سەگiزi كۇنi تاڭەرتەڭ ساعات جەتiدەن وتىز ەكi مينۋت وتكەندە باستالىپ، اجداھانىڭ قىتىعى كەلەتiن كەزiنەن ەسەپتەمەي-اق، ءوزiڭنiڭ دە كوزiڭ جەتەر، سابالاق سارباستىڭ قولىندا ساعاتى بولعان، ال امال نە، ءدال سول ساتتە باتىرلاردىڭ مۇلدە ساعاتقا قارارلىق مۇرشاسى بولعان جوق، بيداس باتىر، سارباس سابالاق، جايباسار مايتابان، اجە، سۇڭقار مەن سۇلۋ سۋىردىڭ بەتپاقدالاعا عاجاپ جەڭiسپەن سالعا مiنiپ ورالعانىنان باستاپ-اق ەسەپكە تارتاتىن بولساق، شiلiڭگiر شiلدەنiڭ جيىرما ءتورتiندە، تۇسكi ساعات ون ەكiدەن جەتi مينۋت كەتكەن كەزدە بiتەدi. ايتىپ وتىرعان سوڭعى مەرزiمiمiزدە ينەدەي دە قاتە جوق. ويتكەنi وسى ەرتەگiنi وقىپ شىقساڭ بولدى، ءوزiڭ دە ونى جاقسى ءتۇسiنەتiن بولاسىڭ. سول مينۋتتى بۇكiل ەل بولىپ، جان-جانۋار، حايۋاناتتار مەن اڭ-قۇس، ءوسiمدiكتەردiڭ ءبارiن قوسقاندا، قىسقاسى، نە كەرەك، جەردiڭ ءاستى-ۇستiندەگi تiرشiلiك اتاۋلى تۇگەلدەي تاعاتتارى تاۋسىلا كۇتكەن. سارعايىپ كۇتكەن ۋاقىتتى جۇرت قالاي ۇمىتۋشى ەدi؟ سونىمەن وقيعانىڭ باسىنان باستايىق... ال، وقۋشىم، جەپ وتىرعان نانىڭدى بىلاي قويا تۇر...
بەتپاقدالاعا الدىمەن تەمiر ادامداردىڭ، سودان كەيiن اساتالاساتتىڭ كەلۋi. جالعىز قۇرالاي
بەتپاقدالانى انا-كيiك مەكەندەيتiن ەدi. قىستا ءجۇنi اپپاق، ال جازدا قوڭىر تارتاتىندىقتان، جۇرت ونى جەزكيiك دەپ اتاپ كەتكەن بولاتىن. جەزكيiكتiڭ اناسى، اپاسى، سiڭلiسi، بالالارى، بالالارىنىڭ اكەسi، جەزدەسi، بولەسi، اتاسى مەن اجەسi، ءۇيiرلەستەرi، كورشi-قولاڭى، نە كەرەك، دالانىڭ ءسانiن كەلتiرiپ جۇرەتiن كوپ اۋلەتتەرi بار بولاتىن. اۋلەتتەرiنiڭ بارلىعى باس قوسىپ، بiر تابىن بولىپ بەتپاقدالادا ەمiن-ەركiن ءومiر ءسۇرiپ جۇرگەن ەدi. ءشوپتiڭ شۇيگiنiن جەپ، بۇلاقتىڭ ءمولدiرiنەن iشiپ، تاقىرلاردا اۋناپ-قۋناپ، ءسۇزiسەتiن كەزدە ءسۇزiسiپ، ۇيەزدەيتiن كەزدە ۇيەزدەپ، ايتاتىن نەسi بار، «قوي!» دەيتiن قوجا، «ءاي!» دەيتiن اجە جوق، بەيعام دا ەمiن-ەركiن عۇمىر كەشiپ جاتقان-دى. وسىلاي مامىراجاي عۇمىر كەشiپ جۇرگەن كەزدەرiندە تەمiر مىلتىعى، تەمiر دوڭعالاقتى ماشينالارى، تەمiر جۇرەكتەرi بار تەمiر ادامدار كەلiپ، وي، ايتارى جوق، بۇلاردى الاعاي دا بۇلاعاي قۋعىن-سۇرگiنگە سالعان. بەتپاقدالانىڭ اق شاڭداعىن شىعارىپ، ولاي دا قۋعان، بۇلاي دا قۋعان. تەمiر ادامدار كوزگە تۇرتسە كورگiسiز تاستاي قاراڭعى ءتۇن ورتاسىندا بۇلار ءومiر باقي كورمەگەن دە بiلمەگەن جارقىراعان وت شاشىپ، كوزدەرiن سول جارىققا شاعىلىستىرىپ الداعان. سول تەمiر كiسiلەر بۇنىڭ جاراقاتتانىپ قالعان اپا، سiڭلiسi، بالالارى، بالالارىنىڭ اكەسi، اعايىن-تۋما، اۋىلداس، كورشi-قولاڭى بار، قويشى، ايتەۋiر، كوپتەگەن تۋما-تۋىس، اعايىن-جەكجاتتارىن تەمiر ماشينانىڭ ءجاشiگiنە سالىپ، جەزكيiكتiڭ اياعى جەتپەيتiن بiر جاققا الىپ كەتكەن ەدi. سول كەتكەننەن كيiكتiڭ بiردە-بiرەۋiنەن نە حات، نە حابار جوق، تەلەگرامما دا جوق. ايتەۋiر، ءىزىم-قايىم. سودان جەزكيiك بولسا، سالدىراعان ىلعي تەمiر پالەلەردەن قاشىپ، بەتiنiڭ اۋعان جاعىنا — بەتپاقدالانىڭ بiر تۇكپiرiنە لاعىپ كەتكەن بولاتىن. بۇكiل بەتپاقدالادا جالعىزدان-جالعىز قالعان. بالالارى دا جوق، بالالارىنىڭ اكەلەرi دە جوق. ەشكiم جوق. جەزكيiك ماڭىراپ، بوتاداي بوزداپ ءجۇرiپ، دالانى ولاي دا كەزدi، بۇلاي دا كەزدi، بiراق ەشكiمدi دە تابا المادى. سونان كۇز، كۇزدەن كەيiن قىس بولعان. قىستا قالىڭ قار ءتۇسiپ، ونان كەيiن قار ارالاس جاڭبىر جاۋدى. ءشوپتiڭ ءبارi بولسىن، بولماسىن مۇزدىڭ استىندا، جەزكيiك توڭىپ، قارنى اشتى. سوندا دا كiندiك قانى تامعان جەرiن تاستاپ ەش جاققا كەتپەدi. ونىڭ ءۇستiنە الىسقا جول باستايتىن بالالارىنىڭ قوشقار تۇمسىق، اي ءمۇيiز اكەسi تاعى جوق. جالعىزدان جالعىز بەيتانىس جاققا ساپار شەگە الماي، بەتپاقدالادا قىستاي بەرگەن ەدi. سەكسەۋiل مەن دۇزگەننiڭ تومارىن كەمiرiپ، قار جاستانىپ، مۇز جالاپ، ايتەۋiر، كۇن وتكiزگەن.
جەزكيiكتەن ءال كەتiپ، ابدەن قالجىراعان كەزدە قايتادان كوكتەم شىققان. قارىندارى قابىسىپ، قابىرعالارى ساي-ساي بولىپ، تiرسەگi مايىسىپ قالعان جەزكيiككە كوكتەم شىققان سوڭ بiرتە-بiرتە ءال ەنە بەرگەن. بiر كۇنi سۋىلداعان اق سەلەۋدiڭ ءتۇبiندە شۋاقتاپ ماۋجىراپ جاتقان كەزiندە iشi بۇلك ەتە قالدى. جەزكيiك ەلەڭ ەتە ءتۇستi، iشi تاعى دا بۇلك ەتە قالدى. سوندا جەزكيiك جۇرەگi الىپ-ۇشىپ، جەر-كوككە سىيماي قۋانىپ كەتتi. قۋانىپ كەتتi دە، بۇكiل بەتپاقدالاعا: «جاراندار-اۋ، جالعىز كيiكتەن ۇرپاق قالاتىن بولدى! مەنiڭ بوپەم بار! بوپەم! سارى دالادا كيiكتەر سايران سالاتىن بولادى ءالi! ءشۇيiنشi! قۋانىڭدار، تiرشiلiك اتاۋلى! كيiكتەر ءالi دالانىڭ ءسانiن كەلتiرەتiن بولادى! ءشۇيiنشi! الاقاي! الاقاي!» — دەپ جار سالعىسى كەلiپ تۇرا شابادى. تاپ سول كەزدە iشiندەگi بوپەسi:
— اپاتاي، قاتتى جۇگiرمەشi. مەنiڭ تۇلا بويىم اۋىرىپ قالادى، — دەيدi. سونان جەزكيiك بوپەسiنiڭ ايتقانىنا قۇلاق اسىپ، قاتتى جۇگiرگەن جوق. جايمەنەن تۇرىپ، جايمەنەن جايىلىپ، جايمەنەن عانا جاتاتىن بولدى.
بiر كۇنi بوپەسi:
— اپاتاي، مەنiڭ جارىق دۇنيەگە شىعىپ، سەنiڭ iزiڭە ەرiپ اسىر سالعىم كەلەدi. دالانىڭ قانداي ەكەندiگiن كورگiم كەلەدi، — دەدi.
سوندا اپاسى وعان:
— بالام، اسىعۋعا بولمايدى. مامىردىڭ ون التىسى بولسىن. ءدال سول كۇنi كورەسiڭ جارىق دۇنيەنi. سەن دۇنيەگە كەلگەن سوڭ، ەكi كۇننەن كەيiن كوكتەن نۇر جاۋادى. ول سەن ءتارiزدi بالالاردى شومىلدىرۋعا ارنايى جاۋاتىن نۇر، بالاپانداردىڭ ۆانناسى. سەن شومىلماعان سالتاق-سالتاق كۇيiڭدە بەتپاقدالادا قالاي جۇرەسiڭ؟ ۇيات ەمەس پە؟ — دەدi.
— نە، جۋىنباسا بولماي ما؟ — دەدi اپاسىنىڭ iشiندە جاتقان اڭقاۋ بوپەسi.
— بولمايدى. سالتاق-سالتاق بولىپ ءجۇرۋ — جۇرتتان ۇيات. ءويتiپ كيiك اتىن ماسقارا ەتەتiن جاعدايىم جوق، بالام. شىدا، — دەدi اپاسى. — كيiك دەگەن قاشاندا مۇنتازداي تاپ-تازا بولىپ ءجۇرۋi كەرەك. ايتپەسە ول قايدان كيiك بولۋشى ەدi.
سوندا بوپەسi:
— جارايدى، وندا، — دەپ كەلiستi.
بوپەسiنiڭ جارىق دۇنيەگە كەلەتiن مەرزiمi جاقىنداعان سوڭ، جەزكيiك ادام اياعى باسپايتىن قيانعا، تەك سەلەۋلەرi سۋىلداپ، جۋسان يiسi بۇرقىراعان تىپ-تىنىش الىس تۇكپiرگە كەتiپ قالدى. سول مەجەلi جەرiنە شارشاپ-شالدىعىپ جەتكەن كۇنi جەزكيiك قالىڭ جۋساننىڭ اراسىندا تۇمسىعىن باۋىرىنا تىعىپ، بوپەسiنiڭ بۇلكiلدەگەنiن قىزىقتاپ، ءالسiءن-السiن ويانىپ، شالا-شارپى كوز شىرىمىن الىپ شىقتى. ەرتەڭiنە تۇرسا بار عوي... ەرتەڭiنە...
...قىسقارتىپ ايتقاندا، مىناداي سۇمدىق وقيعا بولدى. الدىمەن توبە قۇيقانى شىمىرلاتاتىن قاتتى ىسقىرىق ەستiلدi. سونان كەيiن كۇننiڭ كوزiن قاپ-قارا بۇلت جاۋىپ، اينالانىڭ بارلىعى تاستاي تۇنەك بولدى. قارا تۇنەكتە الاساپىران داۋىل سوقتى. جەر سولقىلداپ، تەڭسەلiپ اياق استىندا تۇرماي كەتتi. اسپاندا جارق-جۇرق نايزاعاي وينادى. بۇل نە دەيسiڭ عوي ەندi، جەپ وتىرعان نانىن بىلاي قويىپ، ەرتەگi وقىپ وتىرعان وقۋشىم. بۇل ما؟ بۇل...
...ايتاتىن نەسi بار، بۇل سۋ iشۋگە كەلە جاتقان اساتالاسات دەگەن اجداھا بولاتىن. ءوزi سۇمدىق اشقاراق. تۋۋ بويىنا «اسات!» دەپ اۋزىن اشىپتى. اناسى دايىنداپ قويعان قىرىق قۇنان قويدى اساتىپتى، وعان تويماپتى، وتىز وگiزدi اساتىپتى — تويماپتى. ءوزiنە دايىنداپ قويعان باتەڭكەسiن، شۇلعاۋىن، جورگەك پەن جايالىعىن، تiپتi تۇبەگiنە دەيiن اساتىپ جiبەرگەن ەكەن، ولارعا دا تويماي: «اسات!» — دەپ تاعى دا اۋزىن ارانداي اشىپتى. سوندا كۇلدiكومەش كۇلەگەش دەگەن اجەسi باسىن شايقاپ: «بولمادى. بولمادى. شىراعىم-اي، ءتۇرiڭ جامان ەكەن، كەلەشەگiڭ وڭسا بولار ەدi»، — دەپ تاڭدايىن قاققان ەكەن. ەرتەڭiنە اعاسىن، بiر اپتا وتكەن سوڭ اكەسiن، بiر ايدان كەيiن ءوزiنiڭ تاڭدايىن قاعىپ، باسىن شايقاپ وتىرعان اجەسiن كومەيiنە تاستاپ جiبەرگەن جالماۋىزدىڭ ناعىز ءوزi بولاتىن. تاماقتى كوپ جەيدi، سودان كەيiن تاڭدايى كەۋiپ شولدەيدi. بۇدان ەكi اي بۇرىن كوك تەڭiزدi سiمiرiپ سالدى — قانعان جوق. بۇگiن سۇيرەتiلiپ، تاناۋى شۋىلداپ بەتپاقدالاداعى كوكشۋلان تەڭiزدiڭ سۋىن iشۋگە كەلە جاتقان بەتi بولاتىن. ماناعى شۋىل — سول. ايتاتىنى تەك «اسات!»، جۇرگەن جەرi تەك الاساپىران الاسات بولعان سوڭ، اساتالاسات اتانىپ كەتكەن.
ەشتەڭە ءتۇسiنبەگەن جەزكيiك باياعىداي تەمiر بiرەۋلەر كەلiپ قالعان ەكەن دەپ، تاعى دا بەزiپ قاشا جونەلدi. زىمىراپ وتىرىپ تەرەڭ سايعا ءتۇسiپ كەتتi دە، اياقتارى ابدەن ىرقىنا كونبەي دiرiلدەپ، ال-دارمەنi سارقىلىپ، وكپەسi وشكەن سوڭ عانا امالسىزدان بۇعىپ جاتىپ قالدى.
الاپات داۋىلدان ءوسiمدiك اتاۋلى باستارىن كوتەرە الماي، جەرمەن-جەكسەن بولىپ جابىستى دا قالدى. سەكسەۋiل، دۇزگەن اتاۋلى ءتۇبiرiنەن قوپارىلىپ، اجداھانىڭ اۋزىنا قاراي قاڭباق بولىپ ۇشا جونەلدi.
وزەندەر ادەتتەگiدەي ارقاعا قاراي اعىپ جاتقان اعىسىن تاستاپ، استاڭ دا كەستەڭ تەرiس — ورگە قاراي سارىلدادى. بۇل نە دەيسiڭ عوي تاعى دا، نانىن جەمەي، اۋزىن اشىپ وتىرعان وقۋشىم. بۇل بەتپاقدالاداعى كوكشۋلان تەڭiزiن لەبiمەن تارتىپ بiر ۇرتىنا تاستاي سالعان اساتالاسات اجداھانىڭ الەگi. اجداھا سۋدى ۇرتتاپ الدى دا:
— مىناۋىڭ ازعانتاي ەكەن عوي. بۇعان دا ءشولiم قانبايتىن بولدى-اۋ، تۇگە، — دەپ ەزۋiن جالاپ، تاڭدايىن تاق-تاق ەتكiزدi. تاڭدايىن تاق-تاق ەتكiزگەندە نايزاعاي ويناپ، كۇن كۇركiرەگەندەي بولدى. جەر قاسقىر كورگەن لاقتاي دiرiل قاقتى.
سونان كەيiن موينىن سوزىپ جiبەرiپ، قوعالى وزەندi، قوعالى وزەننەن كەيiن دارقان داريانى، دارقان داريادان كەيiن مىڭبۇلاقتى كەزەك-كەزەك سiمiرiپ-سiمiرiپ سالدى. سiمiرiپ سالدى دا، جان-جاعىنا قارادى. ەندi iشەتiن سۋ تابا الماي، تاڭدايىن تاعى دا قاعىپ، ەكi ەزۋiن جالادى.
— ۋ... ۋ... ۋف! ءالi ءشولiم قاناتىن ەمەس قوي،— دەپ اسپانعا قارادى. جەتi كوزi بار بولاتىن. بiر كوزi قارا بۇلتقا، بiر كوزi الا بۇلتقا، بiر كوزi قازباۋىر بۇلتقا، بiر كوزi شاربى بۇلتقا، بiر كوزi اقشا بۇلتقا، بiر كوزi شۋدا بۇلتقا، ەندi بiر كوزi تۇيەمويىن بۇلتقا ءتۇستi.
«ۋ... ۋ... ۋف! ۋ... ۋ... ۋف! ۋ... ۋ... ۋف!» دەپ، جەتi بۇلتتى دا كەزەك-كەزەگiمەن جۇتا سالدى. جۇتا سالىپ تامسانىپ جان-جاعىنا تاعى دا قارادى. ەندi جۇتاتىن ەشتەڭە تاپپاعان سوڭ اشۋلانىپ، ەكi تاۋدىڭ ارعى جاعىندا كورiنبەي جاتقان قۇيرىعىن بۇلعاپ تاستاپ كەرi بۇرىلدى دا، قارنىن سۇيرەتiپ كەتە باردى. سول كەزدە قۇيرىعى قاعىپ كەتكەن جەتiقاراقشى شوق جۇلدىزى بوزداعان كۇيلەرi جەرگە ساۋ ەتە ءتۇستi.
اسپاننىڭ استى، جەردiڭ ءۇستiندە بiر تامشى سۋ قالمادى. ءوسiمدiك اتاۋلى قۋراپ، سولا باستادى، جان-جانۋار اتاۋلىنىڭ تاڭدايلارى كەۋiپ، اۋىزدارىن باقاداي اشتى.
بۇدان ەكi كۇن بۇرىن تەرەڭ سايدا ايى، كۇنi تولىپ دۇنيەگە كەلگەن جەزكيiكتiڭ بوپەسi — قۇرالايدى اناسى نۇردىڭ سۋىنا شومىلدىرايىن دەسە، كوكتەن بiر تامشى سۋ تامباي قويدى. ساردالادا اسىر سالىپ وينايىن دەسە، بوپەسiنiڭ ءۇستi سالتاق-سالتاق. دالادا سالتاق-سالتاق بولىپ ءجۇرۋ ۇيات. قۇرالاي شومىلماعان سوڭ بويىن كوتەرە الماي سول جەردە جاتىپ قالدى. جەزكيiك بولسا جىل سايىن تاپ وسى كۇندەرi جاۋاتىن نۇر سۋىن ءارi كۇتتi، بەرi كۇتتi، بولماعان سوڭ قۇرالايدى شومىلدىراتىن بiر شاۋگiم سۋ iزدەپ باسىنىڭ اۋعان جاعىنا لاعىپ كەتتi.
سۇڭقار. جەتi كوزدi جالماۋىز
وسى ۇشى-قيىرى جوق بەتپاقدالا دەپ اتالاتىن شەتسiز دە شەكسiز دالادا سۇڭقار مەكەندەيتiن. سۇڭقاردىڭ اتا-باباسى، اتا-بابالارىنىڭ بابالارىنا دەيiن وسى دالادا تۋىپ، وركەن جايىپ وسكەن-دi. سوندىقتان دا ول ۇشقىر بولعانمەن، اتا-باباسىنىڭ مەكەنجايىن تاستاپ ەشقايدا كەتپەيتiن. اتام زاماننان ەشكiمگە تاۋەلسiز، زەڭگiر كوكتiڭ استى، سارى دالانىڭ ءۇستiندە ەمiن-ەركiن ءومiر كەشiپ كەلە جاتقاندىقتان ءور دە تاكاپپار بولاتىن. ءۇستiن ءالسiءن-السiن سىلاپ-سيپاپ، قولى ءسال بوساسا بولدى، قاۋىرسىندارىن تاراپ وتىرادى. قوماعاي دا ەمەس، ازعانتاي استى قاناعات تۇتادى. تازقارا ءتارiزدi ولەكسەگە دە ءۇيiرسەكتiگi جوق ەدi. ونىڭ ەڭ بiر باقىتتى ءساتi — كوككە شىعىپ الىپ، اسپاي-ساسپاي سابىرمەن سامعاپ قالىقتاپ ءجۇرiپ، جەردەگi تiرشiلiكتi جايباراقات بارلاۋ بولاتىن. سول سامعاعان ساتتەرiندە سارى دالانىڭ ءتوسiندە جوسىپ جۇرگەن كيiكتەردi، شالقاسىنان ءتۇسiپ ۇيىقتاپ جاتقان ءداۋ بالانى، قاناتتارى دiرiلدەپ، كومەيi بۇلكiل قاعىپ ءان سالىپ تۇرعان بوزتورعايدى، iنiنiڭ اۋزىندا جان-جاعىنا جالت-جۇلت قاراپ تiپ-تiك شانشىلىپ تۇرعان بويجەتكەن سۇلۋ سۋىردى، الدەقانداي ءشوپتiڭ سىنىعىن سۇيرەپ بارا جاتقان قۇمىرسقانى اپ-انىق كورەتiن. كورەتiن دە، وسى بiر قايناعان تiرشiلiكتiڭ اسەم جاراسىمدىلىعىنان تويات تاۋىپ، ءارi قاراي سابىرمەن سامعاي بەرۋشi ەدi.
بۇگiن سۇڭقاردىڭ عۇمىرىنداعى ەسiتپەگەن ەرەكشە كۇن بولعان-دى. دالادا اقىرزاماننىڭ قالاي ورناعانىن ءوز كوزiمەن كوردi. كوردi دە، iشەگiن تارتىپ، جاعاسىن ۇستادى، تۇڭعىش رەت تۇلا بويىن قورقىنىش بيلەدi.
سول كەزدە سۇڭقار ادەتتەگiسiندەي شىرقاۋ كوككە شىعانداپ شىعىپ الىپ، جايباراقات سامعاپ سەرۋەندەپ جۇرگەن-دi. كەنەت وڭءتۇستiك جاقتان كۇنگە شاعىلىسىپ جارق-جۇرق ەتiپ جىلجي اعىپ كەلە جاتقان وزەندi كوزi شالدى. «بۇرىن بۇنداي وزەن جوق ەدi عوي؟» دەپ تاڭىرقادى دا قاناتتارىن قاعىپ-قاعىپ جiبەرiپ، سولاي قاراي ىعىستى. جاقىنداپ كەلگەندە بiلدi، جالتىراعان وزەن ەمەس، جوتالانعان تiرi تاۋ ەكەن. ساسىق يiس الەمدi ءۇيiتiپ، سۇڭقاردىڭ وكپەسiن قاپتى. سول تiرi ساسىق تاۋ يرەلەڭدەپ بەتپاقدالاعا ەنتەلەي ەنiپ كەلەدi. ساپ-سارى تەرiسi مايلاپ قويعانداي، كۇنگە شاعىلىسىپ جارق-جۇرق ەتەدi. جىلجىپ وتكەن iزi كەڭ ارنا، تەرەڭ ور بولىپ قالىپ بارادى. باسى دالاعا تولىق ەندi، قۇيرىعى ءالi كورiنەر ەمەس. الگi تiرi ماقۇلىق كەلدi دە: «تاڭدايىم كەۋiپ قالدى-اۋ»، — دەپ، اۋزىن ارانداي اشىپ جiبەرگەندە، ءۇستiڭگi ەرنi بۇلتتاردىڭ اراسىنا سiڭiپ كەتتi. بەتپاقدالانىڭ ماڭدايىنا بiتكەن جالعىز كوكشۋلان تەڭiزدiڭ جاعاسىنا جاقىن كەلiپ، الگi جەر جاھانعا سىيماي تۇرعان باسىن سۋعا مالىپ جiبەرiپ، تەڭiزدi «ۋ... ۋ... ۋف!» دەپ ۇرتتاي سالدى. ۇرتتاي سالدى دا: «مىناۋىڭ ازعانتاي ەكەن عوي. بۇعان دا ءشولiم قانبايتىن بولدى-اۋ، تۇگە»، — دەپ باسىن شايقاپ-شايقاپ تاستادى. سونان كەيiن موينىن سوزىپ جiبەرiپ، قوعالى وزەندi، قوعالى وزەننەن كەيiن دارقان داريانى، دارقان داريادان كەيiن مىڭبۇلاقتى كەزەك-كەزەك سiمiرiپ-سiمiرiپ سالدى. سiمiرiپ سالىپ، جان-جاعىنا قاراپ ەدi، ەندi iشەتiن سۋ تابا الماي تاڭدايىن تاق-تاق قاقتى. تاڭدايىن تاق-تاق قاققان كەزدە كۇن كۇركiرەگەندەي، جەر سiلكiنگەندەي بولدى. ەكi ەزۋiن جالادى. ەكi ەزۋiن جالاپ تۇرىپ: «ۋ... ۋ... ۋف! ءالi ءشولiم قاناتىن ەمەس قوي»، — دەپ اسپانعا قارادى. جەتi كوزi بار ەكەن. بiر كوزi قارا بۇلتقا، بiر كوزi الا بۇلتقا، بiر كوزi قازباۋىر بۇلتقا، بiر كوزi شاربى بۇلتقا، بiر كوزi اقشا بۇلتقا، بiر كوزi شۋدا بۇلتقا، ەندi بiر كوزi تۇيەمويىن بۇلتقا ءتۇستi. «ۋ... ۋ... ۋف! ۋ... ۋ... ۋف! ۋ... ۋ... ۋف!» دەپ جەتi بۇلتتى دا كەزەك-كەزەگiمەن جۇتا سالدى. جۇتا سالىپ تامسانىپ، جان-جاعىنا تاعى قارانىپ ەدi، ەندi جۇتاتىن ەشتەڭە تاپپاعان سوڭ اشۋلانىپ، كورiنبەي جاتقان قۇيرىعىن بۇلعاپ تاستاپ، كەرi بۇرىلدى دا، قارنىن سۇيرەتiپ كەتە باردى. قۇيرىعى قاعىپ كەتكەن جەتiقاراقشى شوق جۇلدىزى ساۋ ەتiپ جەرگە ءتۇستi. مۇنى كورiپ تۇرعان سۇڭقار ىشقىنىپ جەتi قات كوكتiڭ الىس تۇكپiرiنە سۇڭگiپ كەتپەگەندە، بۇل كۇندەرi الگi تiرi تاۋدىڭ iشiندە تىپىرلاپ جاتقان بولار ەدi. شامالى تىپىرلاپ جاتقان سوڭ ونى اجداھانىڭ شويىن ەرiتەتiن دومنا پەشiندەي جانىپ تۇرعان اسقازانى قورىتىپ جiبەرەر ەدi، ارينە. بiزدiڭ باعىمىزعا ولاي بولمادى. ولاي بولماعان سەبەبi، سۇڭقار سەرiپپەدەي قاناتتارىن قاتتى-قاتتى سەرمەپ، اتقان وقتاي زۋلاعان كۇيi كوككە سiڭiپ كەتكەن-دi. سول جاقتا قالىقتاپ ءجۇرiپ كوزiن جۇمىپ، باسىن شايقادى. جۇرەگi ءدۇرس تە ءدۇرس سوعىپ تۇر ەدi. Iشەگiن تارتىپ، جاعاسىن ۇستادى. تاڭدانعانى سونداي:
— وي، جالماۋىز! وسى عۇمىرىمدا بۇنداي جالماۋىزدى كورسەم بار عوي، كوزiم شىقسىن، — دەپ تاڭدايىن قاعىپ، باسىن شايقادى.
ساسىق مەشكەي تاۋدىڭ مىنا قوماعايلىعىنان سۇڭقاردىڭ جۇرەگi اينىپ كەتتi. دالا بولسا تۋلاق سۇيرەتكەندەي — ءوڭ دە، ءتۇس تە جوق، قاقىراپ قالا باردى.
جاھاندا جالعىز جۇمىرتقا
ساردالادا ەمiن-ەركiن ۇشىپ-قونىپ جۇرگەن جەزكيiكتiڭ كورشiسi بوزتورعايدا دا ەشقانداي الاڭ بولمايتىن. تاماعى توق ەدi، ۋايىمى جوق ەدi. جەمساۋىن تولتىرىپ الىپ، ەمiن-ەركiن ءانiن شىرقاپ الاڭسىز جۇرگەن-تۇعىن. ونىڭ ءۇستiنە بۇگiن قۋانىشقا كەنەلگەن. قۋانىشقا كەنەلەتiن سەبەبi، التى بiردەي جۇمىرتقالى بولعان. جۇمىرتقالارى كودەنiڭ ءتۇبiندەگi استىنا مامىق توسەلگەن جۇپ-جۇمساق ۇيانىڭ iشiندە اپ-ادەمi بولىپ، كوزدiڭ جاۋىن الىپ، سامساپ جاتىر. بوزتورعايدىڭ شاتتاناتىن سەبەبi، جاقىن كۇندەردە وسى جۇمىرتقالاردان ءوزiنەن اۋمايتىن بiرنەشە شاقالاق بالاپان شىقپاقشى. سارى دالادا قۇيتاقانداي تورعايلار نە بiتiرەدi دەيسiز عوي. ونىڭ ءمانi مىنادا. ماۋجىراپ ءتاتتi ۇيقىعا شومعان تىم-تىرىس دالادا سiمەرلەنiپ تاڭ بiلiنبەكشi. سوندا بوزتورعايلار ءوز جۇمىستارىنا كiرiسپەكشi. جۇرتتىڭ ءبارiنەن بۇرىن تۇرىپ، كوككە كوتەرiلiپ الىپ، شىرقاي جونەلەدi. دالادا جان-جانۋاردى وياتاتىن گۋدوك تا، راديو دا، ساعات تا، تەلەديدار دا جوق ەكەندiگiن بالالاردىڭ ءبارi بiلەدi. ەگەر بوزتورعاي وياتپاسا، جۇرتتىڭ ءبارi دە جۇمىستارىنان قالىپ قويادى، باستارى iسكەنشە ۇيىقتاي-ۇيىقتاي، ابدەن جالقاۋ بولىپ كەتەدi. بوزتورعايدىڭ شىرىلىن ەستiسە بولدى: «وھ، تاڭ اتىپ كەلە جاتىر ەكەن عوي»، — دەپ ءدۇر سiلكiنiپ الادى دا، اركiم ءوز جۇمىسىنا كەتەدi. ماسەلەن، بۇلدىرىق مايدا تاس تەرiپ، جەمساۋىن بۇلتيتىپ تولتىرىپ الۋعا اتتانادى، تورالا قاز بالاپاندارىنا بالاۋسا ءشوپ جۇلىپ بەرۋگە كiرiسەدi، قۇمىرسقالار كوزدەرiن ۋقالاپ يلەۋلەرiنەن شىعادى دا، كەشەگi سوقپاقتارىنا ءتۇسiپ، شۇبىرا جونەلەدi. تاعىسىن تاعىداي.
ەگەر بوزتورعايلار كوپ بولىپ جان-جاقتان شىرقاي جونەلگەن بولسا، دالا دەگەنiڭiزدiڭ و شەتi مەن بۇ شەتi بiردەي كۇمبiرلەپ سايراپ كەتپەي مە؟ عاجاپ! بۇكiل دالا انگە كەنەلiپ، ەندi-ەندi بوزامىقتانىپ، التىن نۇرعا مالىنىپ كۇمبiرلەپ تۇرعاندا، زارە-قۇتى قالماي جەر استىنا تىعىلا تۇسەتiن كورتىشقاننان باسقا كiم ۇيىقتاپ قالۋشى ەدi؟
جۋىق ارادا بۇل التى جۇمىرتقادان شىقپاقشى قىزىلشاقا التى بالاپان كۇزگە قاراي كادۋiلگi بوزتورعاي بولماقشى. بiر بوزتورعايعا تاعى دا التى بوزتورعاي قوسىلىپ سايراعاندا، دالانىڭ قالاي انگە تولىپ كەتەتiنiن كوز الدىڭا ەلەستەتiپ، قۇلاعىڭدى توسىپ كورشi ءوزiڭ. ەستiدiڭ بە؟ ادەمi ەمەس پە؟ قانداي عاجايىپ دەسەيشi! ايتارى جوق عاجاپ سيمفونيا! بۇنىڭ پەرزەنتتەرi دالانىڭ بۇكiل تiرشiلiگiنە ءسان بەرەتiن بولعاندىقتان، انا بوزتورعاي قۋانباعاندا، كiم قۋانادى؟ انە، بوزتورعايدىڭ جۇرەگi الىپ-ۇشىپ تىنىم تاپپاي سايراپ جۇرگەنi سول.
بوزتورعاي ۇيىقتاپ قالسا بiتتi، دالاداعى تiرشiلiك اتاۋلى دا تۇپ-تۇگەل توقتايدى. ويتكەنi ەشكiم دە ۋاقتىسىندا ويانباي قالادى. دالانى تاڭ قىلاڭ بەرە ءدۇر سiلكiندiرۋ تەك قانا بوزتورعايدىڭ مiندەتi. سول پارىزىن ابدەن ءتۇسiنiپ، ماشىقتانىپ العان بوزتورعاي اتام زاماننان بەرi بiردە-بiر رەت ۇيىقتاپ قالعان ەمەس. ەگەر دالادا بوزتورعاي كوپ بولىپ، ولاردىڭ بارلىعى دا ەرتەڭگiسiن تۇرىپ، جاپپاي سايرايتىن بولسا، ارينە، ەشكiم دە جۇمىسىنان قالمايدى. ال ەگەر ەشكiم جۇمىسىنان قالماسا، جۇرتتىڭ ءبارi دە مامىراجاي، جەگەن — توق، iشكەن — قانىق. دالا دەگەنiڭ مامىر مەيرامىنداي قۇلپىرىپ تۇرادى. ۇلكەندەردiڭ «قوي ءۇستiنە بوزتورعاي جۇمىرتقالاعان زامان ورنادى» دەيتiنi، انە، سول. ەسiمiزدە ساقتاۋ ءۇشiن: «قوي ءۇستiنە بوزتورعاي جۇمىرتقالاعان زامان» دەپ بولەك جازىپ قويالىق. ىجداھاتتى بالاعا نە تۇرادى — جاتتايدى دا الادى.
كۇنi ەرتەڭ التى بiردەي بوزتورعاي شىعاتىنىن، التى بiردەي بوزتورعايدىڭ دالانى كۇمبiرلەتiپ جiبەرەتiنiن ويلاعان انا بوزتورعاي كوككە شىعىپ الىپ، كومەيi اشىپ، جاعى تالعانشا سايراي بەردi، سايراي بەردi. شوپتەر ويانىپ باستارىن كوتەردi، قۇمىرسقالار يلەۋلەرiنەن شىعىپ كەرiلiپ الدى دا، جۇمىستارىنا كەتتi، نەشە ءتۇرلi كوبەلەكتەر قالباڭ-قۇلباڭ گۇل ارالاپ، ءنار جيناۋعا كiرiستi، جىلقىلار قىل قۇيرىقتارىن سۋىلداتىپ بۇلعاپ تاستاپ، ءورiسكە بەت الدى. قۇلىنشاقتار «الاقايلاپ!» تۇرا شاپتى. ءبارi، ءبارi وياندى. جۇرتتى تۇگەل وياتىپ، iسiن بiتiرگەن بوزتورعاي كوڭiلi جايلانىپ، بالاپاندارىنىڭ جارىق دۇنيەگە تەز شىعۋى ءۇشiن ۇياسىنا قونىپ، تاعى دا جۇمىرتقالارىن باۋىرىنا باسۋعا كiرiستi. جۇمىرتقالاردىڭ iشiنەن شيقىلداعان ءناپ-نازiك ءۇن قۇلاعىنا كەلدi. سول ءۇندi ەستiگەندە بوزتورعايدىڭ جۇرەگi بۇرىنعىدان دا بەتەر الىپ-ۇشتى.
وسى كەزدە عالامات الاسات باستالدى دا كەتتi. تىپ-تىنىش ماۋجىراپ تۇرعان دالا الا توپالاڭعا اينالدى. داۋىل ارقادان ءوڭتۇستiككە قاراي ەكپiندەي سوقتى. قۇم بورادى. ءوسiمدiك اتاۋلى جەرگە جابىسىپ جاتىپ قالدى. ال دۇزگەندەر مەن سەكسەۋiلدەر ءتۇبiنەن قوپارىلىپ، ءابجىلاننىڭ كومەيiنە قاراي قاڭباقشا دومالانا جونەلدi. وزەندەر ادەتتەگi اعىسىنان جاڭىلىپ، اق شۋدا تولقىندارى بۇيرا-بۇيرا بولىپ اتى جوق، ءجونi جوق، تەرiس قاراي اقتى. دالا ارىل دا گۇرiلگە تولىپ دوڭگەلەنiپ كەتتi. اۋزىڭ اشىلىپ، سوندا بۇل نە نارسە دەيسiڭ عوي، وقۋشىم، تاعى دا. بۇل بەتپاقدالاداعى جالعىز كوكشۋلان تەڭiزدi لەبiمەن تارتىپ بiر ۇرتىنا تاستاي سالعان اساتالاسات اجداھانىڭ الەگi. اشقاراق اجداھا سۋدى ۇرتتاپ الدى دا:
— مىناۋىڭ ازعانتاي ەكەن عوي. بۇعان دا ءشولiم قانبايتىن بولدى-اۋ، تۇگە، — دەپ ەزۋiن جالاپ، تاڭدايىن تاق-تاق ەتكiزدi. ونان كەيiنگi الاپاتتى وسى ەرتەگiنi وقىپ وتىرعان ادامداردىڭ ءبارi بiلەتiن بولعاندىقتان، نەسiن ايتامىز.
ايتەۋiر، اسپاننىڭ استى، جەردiڭ ءۇستiندە بiر تامشى سۋ قالعان جوق. ءوسiمدiك اتاۋلى قۋراپ، سولا باستادى، جان-جانۋار اتاۋلىنىڭ تاڭدايلارى كەۋiپ، اۋىزدارىن باقاداي اشتى.
ەشتەڭەگە ءتۇسiنە الماعان بوزتورعايدىڭ جۇرەگi ءلۇپiلدەدi، تۇلا بويى قالتىراپ، كوزi جىپىلىقتاپ كەتتi. سويتكەنشە بولعان جوق، ۇياسىمەن بiرگە كوتەرiلiپ، قاپ-قارا تۇڭعيىققا زىمىراپ بارا جاتىر ەدi. جۇمىرتقالارىمنان ايىرىلىپ قالامىن با دەپ قورىققان بوزتورعاي ۇياعا تىرناقتارىن قاتتى قاداپ، باۋىرىنا باسا ءتۇستi. سول ءسات كوز الدى بۇلدىراپ، ەسi اۋىپ كەتتi. قانشا ۇشقانىن دا، قاي جەردە قانشا جاتقانىن دا بiلمەيدi. بiر زاماندا ەپتەپ كوزiن اشسا، ءجۇز جىل جاساعان سەكسەۋiلدiڭ ءتۇبiرiندەگi قۋىستا جاتىر ەكەن. تۇلا بويى تۇتە-تۇتە، قاۋىرسىندارى سابالاق-سابالاق. جوعارىعا قاراسا، سەكسەۋiلدiڭ ءوزi جوق، تەك تومارى عانا سورايىپ تۇر. تىرناقتارىنا قاراسا، ۇيا جوق، ۋىسىندا جالعىز-اق جۇمىرتقا قالىپتى. بوزتورعاي بiراز ماڭگiرiپ جاتىپ، ەسiن جيناعان سوڭ، قايتادان ۇيا جاساماققا اۋەلەپ ۇشىپ، مامىق iزدەپ ەدi، دالانىڭ سىقپىتىن كورiپ، قاتتى شوشىدى. انا قيىردان مىنا قيىرعا دەيiن تiرi جان جوق، جىم-جىلاس، دالا جىپ-جىلماعاي. ۇيا جاسايتىن بiر تال جۇمساق ءشوپ، بiر ءتۇيiر مامىق تابا المادى. بوزتورعاي: «ەندiگi كۇنiم نە بولادى؟» — دەپ ويلاپ، كوزiنەن جاس تامشىلاپ قاتتى قامىقتى.
ەندiگi قالعانىن بiرەۋ الىپ كەتەر دەپ، قايتا ۇشىپ كەلدi دە، جاھان دالادا قالعان جالعىز جۇمىرتقاسىن جالما-جان باۋىرىنا باسىپ جاتا قالدى. سونان كەيiن iشەگiن تارتىپ، جاعاسىن ۇستادى. «قىرىق جىل قىرعىن بولسا دا اجالدى ولەدi»، — دەگەن وسى. — جالعىز جۇمىرتقا بولسا دا، امان قالعانىن ايتسايشى»، —
دەپ باسىن شايقادى. بوزتورعايدىڭ ايتقانىن دا بولەك جازىپ قويالىق. كiم بiلەدi، بالكiم، ىقتياتتى بالالاردىڭ ەستەرiندە قالار.
«قىرىق جىل قىرعىن بولسا دا، اجالدى ولەدi».
بەيعام جاتقان بيداس باتىر اساتالاسات اتتى تاجالعا نە سەبەپتەن اتتانادى؟
وسىنداي الاقيعاش وقيعا بولىپ جاتقان كەزدە، بەتپاقدالانىڭ الىس تۇكپiرiندە بيداس دەگەن باتىر جايلاۋى كەلiسiپ، قارنىن سيپاپ قويىپ، بەيعام جاتىر ەدi. بيداس الماتىنىڭ №86 مەكتەبiنiڭ ءتورتiنشi سىنىبىن ءتامامداپ، ءاليما اپاسى ەكەۋi جايلاۋداعى قارت ناعاشىسىنىڭ ءۇيiنە دەمالۋعا جاقىندا كەلگەن. ءداۋدiڭ تاماعى توق، كويلەگi كوك، ونىڭ ءۇستiنە ەشقانداي دا ۋايىمى جوق بولاتىن. بiر ۇيىقتاسا، جەتi كۇن ۇيىقتايدى، قىرىق كۇندە بiر سۋ iشەدi. ەشكiمنەن قورىقپايدى. قارنىن سيپاپ قويىپ، جۇلدىزدى ساناپ جاتا بەرەدi. جايلاۋعا كەلگەلi بەرi جۇلدىز ساناۋمەن جاتىر. ويتكەنi تاپ وسى كەزدە دالادا بيداس اتقاراتىن ەشقانداي دا جۇمىس جوق ەدi. قوزى-لاقتار وزدەرi جايىلىپ قايتادى. ءشوپ بولسا ءالi پiسiپ ۇلگەرمەگەن.
سونان كەيiن، جاسىراتىن نەسi بار، ەسەپ ساباعىنان ونشا بولمايتىن. شامالى نەلەۋ... ەدi. كوبiنە «ءۇش». كەيدە... ەكi توقساندا، كەيدە ءۇش توقساندا بiر ءتورت. كۇن بۇلت بولسا، دەمالادى، اشىق بولسا بiتتi — جۇلدىزدى انا شەتتەن باستاپ، مىنا شەتكە دەيiن ساناي بەرەدi. بiر، ەكi، ءۇش... مىڭ ءۇش ءجۇز قىرىق ءتورت... جۇلدىز بiر ميلليونعا جەتكەندە، ۇمىتپاس ءۇشiن باشپايلارىنىڭ اراسىنا بiر بورەنەنi قىستىرىپ قويا سالادى. سونان كەيiن ەكi ميلليون بiر مىڭ التى ءجۇز جەتپiس ەكi... ون ميلليون سەگiز مىڭ ەكi ءجۇز ون جەتi... تاعىسىن تاعىداي. تاڭ اتقانشا سانايدى، تاڭ اتىپ، جۇلدىزدار سەمگەن كەزدە قويادى دا ءتۇن بويى قايتادان ساناپ، ەسەپ ۇيرەنەدi. ۇيقىسى كەلسە، ۇيىقتايدى، سۋ iشكiسi كەلسە، سۋىن iشiپ الادى. ويانسا بولدى، تiسiنiڭ اراسىن بورەنەمەن شۇقىلاپ، شىرت تۇكiرiپ تاستاپ، شالقاسىنان ءتۇسiپ جۇلدىزداردى ساناپ جاتا بەرەدi. بiرەسە الادى، بiرەسە قوسادى، بiرەسە كوبەيتەدi، بiرەسە بولەدi. اراسىندا قارنىن سيپاپ تا تاستايدى.
بiرiنشi سىنىپقا ءالi بارماي، ەسi كiرiپ بولماعان كiشكەنتاي كەزiندە بiر تاۋدى ەكiنشi تاۋعا شاعىپ وينايتىن ەدi. بiردە سولاي ويناپ وتىرعان جەرiنەن اپاسى ۇستاپ الىپ، قاتتى اشۋلانىپ كەتتi دە، قۇلاعىنان اياماي تارتتى-اۋ كەلiپ. تارتاتىن سەبەبi، تاۋدىڭ تاستارى شاق تا شۇق سوقتىعىسقان كەزدە، اسپاندا كۇن كۇركiرەپ، گۇرس تە گۇرس نايزاعاي وينادى. شاڭ-توزاڭنان كۇننiڭ كوزi بiرنەشە اي بويى كورiنبەي قالدى. مىنا الاپاتتان ءۇرiككەن جان-جانۋارلار دەگەنiڭiز باس ساۋعالار جەر تابا الماي، تىم-تىراقاي بوسىپ كەتتi. قۇستاردىڭ بارلىعى اسپاندا ۋ دا شۋ. قۇلاعى ۋداي اشىعان سوڭ، جوعارى قاراسا، ءوزiنiڭ ءاليما اپاسى.
— ويباي! قۇلاعىم! قۇلاعىم اۋىردى، اپا! قۇلاعىمدى جiبەرشi! —
دەپ بايبالام سالدى. كوزiنەن بىرت-بىرت جاس شىعىپ كەتتi.
اپاسى قۇلاقتى بiردەن جiبەرە قويمادى. جiبەرمەيتiن سەبەبi، تىم قاتتى اشۋلانعان ەكەن. ەكi كوزi قىپ-قىزىل، ەرiندەرi دiرiلدەپ كەتكەن. داۋسى قاتتى.
— تاستا تاۋلاردى! تاستا دەيمiن!
اپاسىنان قورىققان بيداس ەكi تاۋدى ەكi جاققا لاقتىرىپ جiبەردi. قۇلاعى سوندا دا بوسامادى.
— تاستادىم، اپا، جiبەرشi، — دەدi ءداۋ.
— بۇدان بىلاي تاۋعا تيمەيتiن بول، — دەدi اپاسى. — تاۋ سەنiڭ ويىنشىعىڭ ەمەس. ول — اڭ-قۇس، جان-جانۋارلار مەن ءوسiمدiكتەردiڭ مەكەنi. جۇرتتى بوستىرىپ جiبەرگەنiڭدi كورمەي وتىرسىڭ با؟ قانشاما وزەن اعىسىنان ايىرىلدى، قانشاما كول سارقىلىپ قالدى، ورمان اتاۋلى جاپىرىلدى. حايۋانات اتاۋلى بەزiپ كەتتi. قۇلاعىڭدى ەكiنشi رەت تاۋمەن وينامايتىن بولساڭ عانا جiبەرەمiن. ايتپەسە بار عوي، ايتپادى دەپ جۇرمە، جۇلىپ الامىن. سەندەي تەنتەك بالانىڭ ماعان كەرەگi جوق.
— ويباي، اپا! وينامايمىن! تاۋعا تيمەيمiن! — دەدi بيداس.
— ەكiنشi تيمەيسiڭ عوي؟
— ەكiنشi تيمەيمiن... — دەپ، تاعى دا قايتالادى جىلامسىراپ.
— ۋادە مە؟
— ۋادە!
— جارايدى، وندا.
شەشەسiنە بەرگەن سول ۋادەسiنەن كەيiن بيداس تاۋمەن وينامايتىن بولعان. تاۋمەن وينامايتىن بولعان سوڭ، ەرمەك قايدا؟ اياعىنىڭ باشپايلارىنا قىستىرىپ قويعان بورەنەلەردەن بiرەۋiن الادى دا، تiسiن شۇقىپ جاتىپ، جۇلدىز سانايدى. سانايتىن جۇلدىزداردى قالىڭ بۇلت باسىپ، كورiنبەي قالسا، ۇيىقتايدى. ۇيقىسى اشىلىپ كەتسە، قارنى، اياعى، وكشەسi، كەيدە شەكەسi قىشيدى. سول قىشىعان جەرلەرiن قاسيدى. باسقا ەشقانداي دا جۇمىس جوق.
كۇندەردiڭ كۇنi جوعارىداعىداي وقيعا بولدى. داۋىل سوقتى، نايزاعاي وينادى، جەر سولقىلدادى، بiرەۋ كوكشۋلان تەڭiزدi ۇرتتاپ، قوعالى وزەندi، دارقان داريانى، مىڭبۇلاقتى سiمiرiپ، قارا بۇلت، الا بۇلت، قازباۋىر بۇلت، شاربى بۇلت، اقشا بۇلت، شۋدا بۇلت، تۇيەمويىن بۇلتتىڭ ءبارiن بiرiنەن كەيiن بiرiن جۇتىپ كەتتi. ول كەزدە بيداس بiر اپتالىق ۇيقىدا جاتقان ەدi، ويانعان جوق. ابدەن ۇيقىسى قانعان سوڭ «ۋ... ۋ... ۋھ!» دەپ كەرiلiپ قالعاندا، قول-اياعى تورت-بەس توبەنi تەگiستەپ جiبەردi. «كورiپ قالعان جوق پا ەكەن؟» دەپ جان-جاعىنا قاراپ ەدi، ءۇيدiڭ سىرتىندا ەشكi ساۋىپ وتىرعان بولۋ كەرەك، اپاسى كوزگە تۇسپەدi. الگi قيراپ قالعان توبەلەردi جالما-جان ورىن-ورىندارىنا جيناستىرىپ قويا سالا، بەتi-قولىن جۋايىن دەپ iزدەسە، جەر مەن كوكتە بiر تامشى دا سۋ قالماعان. ءوسiمدiك اتاۋلى سارعايىپ جاتىپ قالعان. اسپاندا شوكiم بۇلت جوق. جەردiڭ رەڭكi ادام تانىماستاي مۇلدە وزگەرiپ كەتكەن ەكەن. بيداس ەشتەڭەگە ءتۇسiنبەي: «بۇلارعا نە بولعان؟» — دەپ تاڭىرقادى دا، قۇدىق قازۋعا كiرiستi. اپ-ساتتە قىرىق قۇلاش قۇدىق قازىپ تاستادى — سۋ كورiنبەدi، الپىس قۇلاش قۇدىق قازدى — سۋ كورiنبەدi، قۇدىقتى توقسان قۇلاشقا جەتكiزگەندە بارىپ، سىزاتتاپ دىمقىل بiلiندi-اۋ، ايتەۋiر. تاعى دا ون قۇلاش قازعان سوڭ سۋ جىلىمىقتادى. سول كەزدە بيداس لەبiمەن «ۋف!» دەپ تارتىپ قالىپ ەدi، بiر ۇرتىنا سۋ تولدى، ەكiنشi رەت تارتىپ قالىپ ەدi، سۋ ەكiنشi ۇرتىنا تولدى. ءشولi قانعان سوڭ، باشپايلارىنا بورەنە قىستىرىپ، بiر بورەنەمەن تiسiن شۇقىپ جاتىپ الىپ، جۇلدىز ساناۋعا كiرiستi.
ءداۋدiڭ ءشولi قانىپ، كوڭiلi جايلانىپ، جايباراقات جۇلدىز ساناپ جاتقان كەزiندە اششى دا زارلى داۋىس ەستىلدى.
— ۋ... ۋ... ۋ! ۋ... ۋ... ۋ! ۋ... ۋ... ۋ!
الگi داۋىس بارعان سايىن زارلانىپ توبە قۇيقاسىن شىمىرلاتىپ بارادى. باسىن كوتەرiپ قاراسا، اياق جاعىندا تۇرعان قاسقىر ەكەن. بيداس قاسقىردى ۇناتپايتىن.
— ءاي، سونشاما ۇلىپ، ساعان نە بولدى؟ Iشەگiڭ ءۇزiلiپ كەتەر، — دەدi اۋكەسiن كوككە سوزىپ شوڭقايىپ وتىرعان قاسقىرعا.
سوندا قاسقىر:
— باكە-اۋ، قۇرىدىق قوي. قۇرىدىق، — دەدi دە، ءارi قاراي ۇلي بەردi.
— قالاي قۇريسىڭ؟ سارتىلداپ تۇرعان تiسiڭ، شوقتاي جانىپ تۇرعان كوزدەرiڭ، بiلەمدەي-بiلەمدەي اياقتارىڭ اناۋ. كۇنiء-تۇنi اڭدىعانىن قويشى. سونشاما نە كۇن تۋدى باسىڭا؟ سونداي-اق نەمەنە، قويشىنىڭ قويى تاۋسىلىپ قالىپ پا؟
— ويباي، كوكەتاي! ونان دا وتكەن سۇمدىق. سiزدiڭ جاتىسىڭىز بولسا مىناۋ. اساتالاسات دەگەن اجداھا كەلiپ، سۋ اتاۋلىنىڭ ءبارiن تۇپ-تۇگەل سiمiرiپ كەتتi عوي. شولدەن ولەتiن بولدىق. بەتپاقدالانىڭ
و شەتi مەن بۇ شەتiن اياقتارىم تالعانشا كەزدiم، الايدا بiر تامشى دا سۋ تابا العانىم جوق. تاڭدايىم مiنەكەي مىناۋ، كەۋiپ قالدى.
قاسقىر اۋزىن ارانداي اشىپ جiبەرiپ، تاڭدايىن كورسەتتi. شىنىندا دا، اپپاق بولىپ كەۋiپ قالعان ەكەن.
— ماعان نە دەيسiڭ ەندi؟
— اناۋ ىنساپسىز پالەمەن جەكپە-جەككە شىعىپ، بiزدiڭ سىباعالى سۋىمىزدى الىپ بەرسەيشi. اساتالاساتقا سەنەن باسقا ادامنىڭ ءالi كەلمەيدi. امالىن ءوزiڭ تاپپاساڭ، بiتتiك. قۇرىدىق تۇگەلدەي! قۇرىدىق! — دەدi دە ۇلي جونەلدi. — ۋ... ۋ... ۋ! ۋ... ۋ... ۋ!
— سەن قۇرىمايسىڭ! قۇرىمايتىن سەبەبiڭ، زورلىقشىلسىڭ. بiرەۋدiڭ مالىن تارتىپ جەيسiڭ. بار! ءجونiڭدi تاپ! زورلىقشىل وزبىرلارعا بولىسا المايمىن! — دەدi بيداس.
قاسقىر شىر ەتە قالدى:
— ويباي-اۋ، باتىرەكەسi، مەندە، ايتەۋiر، ازۋ دەسەڭ ازۋ، كوز دەسەڭ كوز، اياق دەسەڭ اياق بار. يت پەن تازىنىڭ سۋىن تارتىپ iشسەم دە، بiر امالىن تابارمىن. شەتتەرiنەن قاتالاپ جاتقان مومىن قويلاردى ايتسايشى، قوشاقانداردى ايتسايشى... وبالداعى-اي. ۋ... ۋ... ۋ! ويلاسام بولدى، iشiم ۋداي اشيدى.
— سەنiڭ جانىڭ نەگە وسى قوشاقاندارعا اشي قالدى؟
— اۋىل ارالاس، قوي قورالاس اعايىن بولعان سوڭ، بۇيرەگiمiز بۇرادى دا ەندi، باكە-اۋ. ونىڭ ءۇستiنە قوشاقاندار دەگەن كiشكەنتاي عوي.
— اپام ەشكiممەن توبەلەسپە دەگەن. ساعان بولا قۇلاعىمنان ايىرىلاتىن جايىم جوق، — دەپ ءداۋ وڭ جامباسىنا اۋناپ ءتۇستi.
قاسقىر ەكi كۇن، ەكi ءتۇن جورتىپ وتىرىپ اينالىپ ءداۋدiڭ تۇمسىعىنىڭ الدىنا قايتا كەلدi.
شوڭقيىپ وتىرىپ الدى دا، بىلاي دەدi:
— باكە-اۋ، جەر جاھاننىڭ بارلىعى قاراڭ بولىپ جاتقاندا، تاعاتىڭىز شىداپ، قالايشا جايباراقات جاتاسىز؟ قالايشا جۇلدىز سانايسىز؟ جۇلدىز دەگەندi الاتىن جاۋ جوق، ونى جايشىلىق كەزدە دە ساناۋعا بولادى. حالقىڭ شولدەن قىرىلاتىن بولدى. بiر قارەكەت جاساساڭىزشى. بiرەۋ سۋىڭدى تارتىپ السا دا، مىڭق ەتپەي جاتا بەرەسiز بە؟
— ءاي، قاسقىر! — دەدi بيداس باسىن قايتا كوتەرiپ. — سەن عوي ەشكiمگە جازىعى جوق مومىن شوپاننىڭ ەشكiمگە جازىعى جوق مومىن قويىن تارتىپ جەيسiڭ. راس پا؟
راس بولعان سوڭ قايتسiن، قاسقىردىڭ اۋزىنا سۋ كەتiپ، ۇندەي الماي قالدى.
— تۋعالى ءوزiڭنەن كiشiگە كورسەتكەنiڭ ىلعي زورلىق-زومبىلىق پەن وزبىرلىق. كيiكتi دە، قوياندى دا، ەشكi-لاق بولسىن، قوي-قوزى بولسىن، جالپى ءالiڭ جەتەتiن اڭ اتاۋلىنىڭ ءبارiنە تارپا باس سالاسىڭ. سەنiڭ ويلاپ تۇرعانىڭ ولاردىڭ قامى ەمەس، قارا باسىڭنىڭ قامى. كەۋدەڭدە جانىڭ بارىندا جوعال! — دەپ ماڭدايىنان شەرتiپ كەپ قالعاندا، قاسقىر كوزدi اشىپ-جۇمعانشا قاڭباق بولىپ دومالادى دا كەتتi.
بيداس قاسقىرعا اشۋلانىپ، ەندi سول جامباسىنا اۋناپ جاتتى دا: «ادامعا تىنىشتىق بەرمەيدi عوي، مۇلدە. نەشەۋ بولىپ ەدi ءوزi؟» — دەپ بۇرقىلداپ، جۇلدىزىن ءارi قاراي ساناي بەردi. جۇلدىزدى ءارi سانادى — جەتەۋi جوق. بەرi سانادى — جەتەۋi جوق. اقىر سوڭىندا ميى اينالىپ كەتتi دە: «وسىنىڭ ءبارi قاسقىردىڭ كەسiرi-اۋ. ەرتەڭ قايتا باستاپ سانارمىن»، — دەپ قويا سالدى.
تiسiن بورەنەمەن شۇقىپ جاتسا، الدىنا تۇلكi كەلiپ تۇر. تۇكەڭ قۇيرىعىن بۇلعاپ مايىسىپ، كوزدەرiن توڭكەرiپ تاستاپ تiلگە كەلدi.
— باتىر باكەسi-اۋ، — دەدi ول. — سiز مۇندا جۇلدىز ساناپ جاتقانىڭىزدا، حالقىڭىزدىڭ باسىنا كۇن تۋدى. جۇلدىز ساناعانىڭىز، ارينە، دۇرىس. جۇلدىزدارعا سiز يە بولماعاندا، كiم يە بولۋشى ەدi. الايدا اينالاداعى جۇرتتان حابار الدىڭىز با؟ تىشقاندار iندەرiنiڭ iشiندە، تاۋىقتار تاۋىق قورالارىندا قاتالاپ ولگەلi جاتىر. مەن سورلىدا تىنىم بار ما. سولاردىڭ ەسەن-ساۋلىعىن تiلەپ، كۇنiء-تۇنi جورتىپ تابانىم توزدى. تاجالدىڭ تۋعان بالاسى، كۇلدiكومەش كۇلەگەشتiڭ جيەنi اساتالاسات دەگەن پالە كەلiپ، جارىق كۇنiمiزدi قاراڭعى ەتiپ كەتتi، باكەسi. نانباساڭ ءوزiڭiز باسىڭىزدى كوتەرiپ، جان-جاعىڭىزعا نازار سالىڭىزشى. بەتپاقدالادا بiر تامشى سۋ قالمادى. مەنiڭ دە تاڭدايىم كەۋiپ، تiلiم اۋزىما سىيماي تۇر. مiنە. مiنەكەي.
— سەن قانشا تاۋىق پەن قانشا بالاپاننىڭ اجالىنا جەتتiڭ؟— دەدi بيداس تۇلكi زارلاپ بولماعان سوڭ باسىن كوتەرiپ.
تۇلكi شورشىپ ءتۇستi.
— ويباي، باكەسi، ول نە دەگەنiڭiز. مiنە — يمان، مiنە — جان. ءنار سىزباعانىما بiر كۇن بولدى. تiسiمە بiر شۇرەگەي تيسە، ارام قاتايىن. تامشى سۋ تابا الماي قاتالاپ جۇرگەن تۇلكiنiڭ تاماعىنان كوك سiڭiر شۇرەگەي ءوتۋشi مە ەدi؟ — دەدi ول قۇيرىعىن بۇلعاپ تاستاپ.
بيداس:
— باسقاعا سەنسەم دە، ساعان سەنبەيمiن! بار! ءجونiڭدi تاپ! اپام ماعان ەشكiممەن توبەلەسپە دەگەن! ساعان بولا جۇرتتىڭ جاعاسىن جىرتاتىن جايىم جوق. «فۋ!» دەپ ۇرلەپ جiبەرگەندە، تۇلكi: «ويباي! مىنا جاتىپiشەر قايتەدi»، — دەپ، شىر كوبەلەك دومالانىپ اسپانعا ۇشتى دا كەتتi.
ەندi بيداس وڭ جامباسىنا قايتا اۋناپ ءتۇستi دە، ۇيقىعا كiرiستi. ەكi كۇن، ءۇش كۇن... بەس كۇن ۇيىقتادى. ەندi بiر كۇن ۇيقىسى قالعاندا، مۇرنى جىبىرلاعان سوڭ تۇشكiرiپ كەلiپ جiبەردi. ەكi تۇشكiردi، ءۇش تۇشكiردi... بەسiنشi تۇشكiرگەندە بارىپ كوزiن اشتى. اشتى دا، مۇرنىنىڭ ءۇستiندە تۇرعان تىشقاندى الىپ تاستايىن دەپ قولىن سوزعاندا، بويجەتكەن سۇلۋ سۋىر ارتقى ەكi اياعىنا تiك شانشىلىپ تۇرىپ، سويلەي جونەلدi. سويلەگەندە ءبۇي دەدi:
— دات، باتىر!
— داتىڭ بولسا، ايت! — دەپ، بيداس بiر كوزiن سىعىرايتىپ قانا اشتى.
— اتا-بابامىز جەر استىنان مەكەن تەپكەن سۋىر دەگەن حالىق ەدiك، تاقسىر! تiرi جانعا پالەندەي زالالىمىز جوق. جاتتىڭ ءورiسi مەن مەكەن-جايىنا سۇعاناق تا، كورشi-قولاڭمەن الاكوز دە ەمەسپiز. باردى قاناعات تۇتقان باۋىرلاسىڭىز بولامىز...
— قىسقارتىپ ايتقانىڭ دۇرىس بولار. مەن ءالi بiر كۇن ۇيىقتاۋىم كەرەك...
— قىسقارتىپ ايتسام، نە پالە بولا قالعانىن بiلمەيمiن. الدىمەن الاپات داۋىل سوقتى. جەر قاڭسىعان ەسiك ءتارiزدi ساقىر-سۇقىر ەتتi. ءداۋ اعاش بوشكەنiڭ iشiندە قۇتىرعان بۇقا جۇرگەندەي كۇن كۇركiرەدi. ءجۇز، ءجۇز ەلۋ جىل جاساعان سەكسەۋiل مەن دۇزگەندەر پاتپەرەك بولىپ اسپانعا ۇشىپ كەتتi. سۋ اتام زامانعى باعىتىنان جاڭىلىپ، ەزۋi كوپiرiپ قۇتىرىنىپ ورگە قاراي تاسىدى. سونان كەيiن اپ-ساتتە بۇكiل بەتپاقدالا قاڭسىدى دا قالدى. تاڭدايعا تامىزارلىق تامشى سۋ قالمادى. جەردiڭ ءۇستi دە سۇرەن اتتاعانداي، استى دا سۇرەن اتتاعانداي. تاڭدايعا باسىپ، تالعاجاۋ ەتەر ەشتەڭە قالمادى. ءوسiمدiكتiڭ تامىرىن كەمiرiپ، جۇرەك جالعايتىن ەدiك. ودان دا ءنار كەتتi، قاڭسىپ قۋراي باستادى. سان مىڭداعان سۋىر iنiنەن شىعا الماي جاتقان جەرلەرiندە ال-دارمەندەرi قۇرىپ قالدى. مەن سولاردىڭ اتىنان سiزگە جiبەرiلگەن ەلشi بولامىن. جازىقسىز جاندارعا جاقسىلىق ەتiڭiز! Iنiمiزگە ىلعال، ءوسiمدiك تامىرىنا ءنار جۇگiرتiڭiز.
— سەندەردiڭ كاكiر-شۇكiرلەرiڭە بولا بiر كۇنگi ۇيقىمدى تاستاپ جۇرەمiن بە سول؟ جەر استىنىڭ جاي-جاپسارىن بەس ساۋساعىنداي تۇگەل بiلەتiن وزدەرiڭنiڭ كورتىشقان دەگەن تۋىسقاندارىڭ بار. سوعان جۇگiنiڭدەر، — دەپ ءداۋ ەندi سول جامباسىنا اۋناپ ءتۇستi دە، قالعان ۇيقىسىن بiتiرiپ تاستاۋعا كiرiستi.
سۇلۋ سۋىر:
— كورتىشقان ءوز قارا باسىنان وزگە ەشتەڭە دە ويلامايدى. ودان بiزگە ينەدەي دە قايىر جوق، — دەپ شىرىلداپ ەدi، ونى ەسiتكەن ءداۋ بولمادى، تاناۋى جەلپiلدەپ بiردەن ۇيقىعا كەتتi. الايدا ۇزاماي ءداۋدiڭ قايتا ويانۋىنا تۋرا كەلدi. وياناتىن سەبەبi، تاپ قۇلاعىنىڭ ءۇستiندە قاناتتارىن دiر-دiر قاعىپ بوزتورعاي شىرىلداپ تۇر ەدi. بيداس: «تاعى دا بiر تاڭنىڭ اتقانى-اۋ»، — دەپ ويلاپ ۇيقىسىن بiردەن اشا الماي، بوزتورعايدىڭ داۋسىنا ەلiتiپ ءارi جاتتى، بەرi جاتتى. بوزتورعاي بولسا سول كوككە قادالىپ iلiنiپ قالعان جەرiندە قالت ەتپەي تۇرىپ الىپ، شىرىلداي بەردi، شىرىلداي بەردi.
— ءاي، ساعان نە بولدى سونشاما؟ وياندىم عوي، تومەن ءتۇس! قاناتىڭ تالادى، — دەدi بيداس جايمەنەن بiر كوزiن اشىپ بوزتورعايعا قاراپ.
— اپات بولدى! سۇمدىق! — دەدi بوزتورعاي كوزiنەن جاسى سورعالاپ. — بەتپاقدالادا بۇرىن بولىپ كورمەگەن عالامات بولدى. الدىمەن داۋىل سوقتى، سونان كەيiن نايزاعاي وينادى، نايزاعاي ويناعاننان كەيiن، نايزاعايدان كەيiن... — دەدi تۇكiرiگiنە شاشالىپ، — قايتادان داۋىل سوقتى. اسپان اينالىپ جەرگە ءتۇستi، جەر شىر كوبەلەك اينالىپ اسپانعا ۇشىپ كەتتi. بiر تاجال كەلدi دە، بەتپاقدالانىڭ بۇكiل سۋىن ۇرتتاپ، وزەن، بۇلاق، بۇلتتارىمىزعا دەيiن جۇتىپ الىپ، قارنىن سۇيرەتiپ كەتiپ قالدى.
— مەن ونى قالاي بiلمەگەنمiن؟ — دەدi بيداس.
ءداۋدiڭ تاناۋىنىڭ ءۇستiنەن ءالi كەتە الماي جۇرگەن سۇلۋ سۋىر شىر ەتە قالدى:
— ول كەزدە سiز ۇيىقتاپ جاتىرسىز، باتىر-ەكەسi. بiزدە سiزدi وياتارلىق احۋال بولمادى.
— ءيا، سولاي ەكەن عوي. ايتەۋiر-اۋ، نەگە بiلمەي قالدىم دەيمiن. الگi قاسقىر مەن تۇلكiنiڭ ايتقاندارى شىن بولدى-اۋ ءوزi... ءيا. سودان كەيiن؟!
— ادام ەستiپ، كوز كورمەگەن الاپات بولدى. بيىل التى جۇمىرتقا تاۋىپ، باۋىرىما باسىپ جاتىپ ەم... — بۇدان بىلاي بوزتورعايدىڭ يەگi كەمسەڭدەپ كەتتi. — سول التى جۇمىرتقادان... سول التى جۇمىرتقانىڭ iشiندەگi بالاپاندارىمنىڭ داۋسىن ەستiپ... ەرتەڭ تاڭ سىز بەرە جارىپ شىعادى عوي دەپ جۇرەگiم ءلۇپiلدەپ قۋانىپ وتىر ەدiم... الگi تاجال كەلiپ... نە بولعانىمدى بiلمەيمiن. ەشتەڭەگە ءتۇسiنبەي قالعانىم. مۇلدە ەس جوق. قايدا بارىپ، قايدا ءتۇستiم. قانشا جاتتىم. بiلمەيمiن... جارىق تۇسكەن سوڭ قاراسام، ۋىسىمدا بiر جۇمىرتقا قالىپتى، ايتەۋiر. سول جالعىز جۇمىرتقامنان بالاپان شىعىپ ەدi... سوعان بiر تامشى سۋ تابا الماي، بەتپاقدالادا بارماعان جەرiم، باسپاعان تاۋىم قالمادى. ەندi سول جالعىز بالاپانىمنان دا ايىرىلاتىن بولدىم... شولدەپ ولەتiن ءتۇرi بار...
— ايتەۋiر-اۋ، قىرىق قۇلاش قۇدىق قازدىم — سۋ جوق، الپىس قۇلاش قۇدىق قازدىم — سۋ جوق، توقسان قۇلاش قۇدىق قازدىم — سۋ جوق، تاعى ون قۇلاش قازعانىمدا ارەڭ جەتiپ ەدiم-اۋ. سۋ نەگە قۇرىپ كەتتi دەسەم، اجداھا تارتىپ كەتكەن ەكەن عوي. نەمەنە ءوزi؟ سونىڭ جەكەمەنشiگiندەگi سۋ ما ەكەن؟ سودان باسقا سۋ iشەتiن جان بالاسى قۇرىپ قالىپ پا؟ زالىمنىڭ iستەپ جۇرگەنiن قاراشى، ا؟ اپاما ايتايىن با وسى؟ — دەپ بيداس اشۋلانىپ، ەكiنشi كوزiن دە اشىپ، ورنىنان تۇرىپ وتىرىپ، تiسiن قايرادى. تiسiن قايراعان كەزدە بiر تاۋدىڭ تاسىن ەكiنشi تاۋدىڭ تاسىنا سوققانداي اينالا ساتىر دا سۇتىر، قاشىر دا قۇشىر بولىپ كەتتi. — ءوزiنiڭ زالىمىن قاراي كور. ەڭ بولماسا بالاپاننىڭ اۋزىنا تامىزاتىن بiر تامشى دا سۋ قالدىرماعانى ما؟
— ءسويتتi عوي. ءسويتتi، — دەپ بوزتورعاي ونان بەتەر شىر ەتە ءتۇستi.
— ول راس. راس دەپ تۇرمىن عوي. راس، — دەپ سۇلۋ سۋىر جىلامسىرادى.
بيداس ورنىنان تۇرىپ، قۇدىعىنا باردى. «ۋ... ۋ... ۋف!» دەپ جiبەرiپ، قۇدىعىنان سۋ تارتىپ الدى. العان سۋىن الاقانىنا تولتىرىپ، بوزتورعايعا ۇسىندى. بوزتورعاي ول سۋدى ءوزi دە iشپەي، «الاقايلاپ!» جاپادان-جالعىز قالعان بالاپانىنا تەزدەتiپ جەتكiزۋگە ۇشا جونەلدi.
— بوزتورعايدىڭ ايتقانىندا تيتiمدەي دە جالعاندىق جوق، — دەدi بiرەۋ. قاراسا، بيداستىڭ الدىندا كوزi ءمولدiرەپ جەزكيiك تۇر.
— سەن نەعىپ ءجۇرسiڭ؟ — دەدi وعان ءداۋ.
— بوسقىنشىلىققا ۇشىراعان جاي بار، — دەدi جەزكيiك. — ەل شەتiنە جاۋ تيگەندە، قالايشا تىنىش جاتا الامىز؟ ءبارiمiز دە ساعان مۇڭىمىزدى شاعۋعا كەلگەنبiز. ەگەر ەل قامىن ويلايتىن ۇل ەكەنiڭ راس بولسا، بۇگiننەن باستاپ ۇيقىڭ قاشادى، باتىرىم. ەل باسىنا كۇن تۋعان شاقتا ەر قارا باستىڭ قامىن جاساپ، ءوز جانىنىڭ عانا تىنىشتىعىن باعىپ بەيعام جاتپاس بولار. مەن — انامىن! مەنiڭ زارىم دا بiر، بوزتورعايدىڭ زارى دا بiر. جۇرگەن جەرلەرi سىقىر-سىقىر، جوتەلسە اۋىزدارىنان قورعاسىن ءبۇرiككەن، تۇشكiرسە تەمiر تۇسكەن تەمiر ادامداردان تەپەرiش كورiپ، بەتپاقدالانى كەزiپ ازىپ-توزىپ بوشالاپ جۇرگەنiمدە، بiر پەرزەنتتi بولىپ ەدiم. سول قۇرالايىم — التىننىڭ ءۇزiگi، گاۋھاردىڭ سىنىعى، مىڭعىرعان مىڭداردان قالعان جالعىز تۇياق ەدi. ەگەر وسى باعىتىمىزبەن قۇرىپ كەتەر بولساق، ساردالانىڭ كيiكسiز ءسانi بولا ما؟ ول دا بiر ءولiككە اينالماس پا؟ ماعان — پەرزەنت، دالاعا كيiك كەرەك. سول پەرزەنتiم دۇنيەگە كەلگەلi ءالi جۋۋسىز. بiزدiڭ بالالارىمىز شومىلسىن دەپ، ءتاڭiرiنiڭ كوكتەن ارنايى توگەتiن نۇرى بار ەدi. اشقاراق تاجال سول نۇردى دا تامتىعىن قالدىرماي سiمiرiپ كەتتi. تالاي-تالاي تiرشiلiك ورگەن مىناۋ بەتپاقدالاعا اياق باستىرايىن دەسەم، پەرزەنتiم جۋۋسىز. جۋىناتىن سۋ جوق. ادال دالاعا لاس پەرزەنتتiڭ اياعىن قالاي تيگiزەمiن؟ ماعان سۋ تاۋىپ بەر، باتىر. قۇرالايىمدى ادالدايىن. بوپەم دۇنيەنi حارامداماسىن، پاك ءسابي ەڭ العاشقى ادىمىن ادال اتتاسىن.
— ويباي، ولاي بولسا، قۇدىعىمنان سۋ الىپ بەرەيiن. شومىلماعان پەرزەنتتi دالاعا قالاي جiبەرەسiڭ. ونىڭ دۇرىس. شومىلدىر. بوپە شومىلدىراتىن سۋدى قالاي دا تابام؟ — دەپ، بيداس جالما-جان سولاي قاراي جۇرە بەرiپ ەدi، جەزكيiك ونىڭ جولىن بوگەپ، باسىن شايقادى.
— مەنiڭ پەرزەنتiم تۇڭعىش رەت تەك نۇردىڭ سۋىمەن عانا شومىلۋى كەرەك. ايتپەسە، ادالدانبايدى. قۇرالايىم ادالدانسىن دەسەڭ، نۇردىڭ سۋىن تاۋىپ بەر! ول ءنار جالعىز قالعان مەنiڭ تۇياعىما عانا ەمەس، تiرشiلiك اتاۋلىنىڭ ءبارiنە كەرەك. ءبارi دە ءزارۋ. جان-جاعىڭا قارا، اينالاڭا كوزiڭدi دۇرىستاپ سال. سوندا سەن ءوسiمدiك اتاۋلىنىڭ شولدەن قاتالاپ، باستارىن كوتەرە الماي شەتتەرiنەن سۇلاپ جاتقانىن كورەسiڭ. ول ول ما. جاس ۇرپاقتىڭ وركەن جايماي، بۇل بەتپاقتىڭ ەرتەڭ-اق قۋ مەديەن، قۋ دالاعا اينالاتىنىنا كوزiڭ جەتەتiن بولادى. بەيكۇنا بالاپاندار قىرشىنىنان قيىلعالى تۇر، باتىرىم. قول ۇشىن بەر.
— بالاقاندار مەن بالاپانداردى ەشقاشان رەنجiتۋگە بولمايدى، — دەدi بيداس. — بالاقانعا كەرەگi نۇردىڭ سۋى بولسا، مەن قازiر بۇلت ۇستاپ، سەنiڭ قۇرالايىڭدى شومىلدىراتىن سۋ سىعىپ بەرەيiن.
اسپانعا ءارi قارادى، بەرi قارادى. بiر شوكiم بۇلت جوق.
— اۋرە بولما. بۇلت اتاۋلىنى دا تۇگەلدەي اجداھا جۇتىپ كەتتi، —
دەدi جەزكيiك.
— سولاي ما؟ بۇلتتى دا جۇتقانى ما؟ ءوي، زالىمىن-اي ءوزiنiڭ. بالاقاندار شولدەپ قالار، ولاردى شومىلدىرۋ كەرەك-اۋ دەپ ويلاماعانى ما سوندا؟ ەندi قايتتiك؟ ءاي، مىنالارىڭ شىنىمەن-اق جالماۋىز ەكەن عوي.
— اجداھانى تاۋىپ الاسىڭ دا، ءوزiمiزدiڭ سۋىمىزدى قايتاراسىڭ، — دەدi جەزكيiك.
— اپام ەشكiممەن توبەلەسپە دەگەن. توبەلەسكەنiمدi كورسە، قۇلاعىمدى بۇراپ-بۇراپ جۇلىپ الادى، — دەدi بيداس.
— بالكiم، سۋىمىزدى ۇرىس-توبەلەسسiز-اق قايتارار. بالاپاندار شولدەپ قالدى دەسە، ءتۇسiنبەي مە ەكەن؟ — دەدi سۇلۋ سۋىر.
— ءاي، بiلمەيمiن-اۋ، — دەپ باسىن شايقادى جەزكيiك. — مىنا iسi ءتۇسiنەتiن اجداھانىڭ iسiنە ۇقسامايدى.
سونان جەزكيiك پەن سۋىر ەكەۋi ءارi ويلانىپ، بەرi ويلانىپ، ءاليماعا بارىپ مۇڭدارىن شاقتى. اپاسى بۇلاردى اياپ كەتتi دە، بالاسىن شاقىرىپ الىپ، بىلاي دەدi:
— شىراعىم، ەلدiڭ ەلدiگi قاشاندا ازاماتتىڭ موينىندا. جۇرت ساعان ات باسىن تiرەپ كەلiپ وتىرسا، سەنi ازامات دەپ تانىعانى. ەندi سەن بالا ەمەسسiڭ، ازاماتسىڭ. حالىق سەنگەن سوڭ، بۇدان بىلايعى جەردە بالالىق قالدى. ءزابiر كورگەن جازىقسىزدارعا اراشا ءتۇسۋ —
ازاماتتىق پارىز. سىنالاتىن كەزiڭ تۋدى. بۇرىن «تيمە» دەسەم، جازىقسىزدارعا «تيمە» دەدiم، بالالىقپەن شالدۋارلىق جاساپ، كiشكەنتايلاردى ءزابiرلەمە دەدiم. ال مىنا اشكوز سۇمىرايدىڭ جازىعىندا شەك جوق. ول مەشكەي بۇكiل تiرشiلiكتi قاراڭ قىلىپ كەتتi. قانشاما تiرشiلiك قۋراپ، دالا قاڭىراپ قالدى، جان-جانۋار قاتالادى. وسى جولى ارەكەت ەتپەي قالدىڭ ەكەن، بۇكiل ءۇرiم-بۇتاعىمىزعا قاۋiپ، بۇدان ءارi تiرشiلiكتiڭ جالعاسۋى ەكiتالاي. تiرشiلiككە قياناتتان وتكەن جاۋىزدىق جوق. مىنا جازىق-جاپاسىز بەيكۇنا جانداردىڭ سوزدەرiن جەرگە تاستاما. وسىلاردى باستاپ جولعا شىق! اجداھا دەگەنمەن، ول دا انادان تۋعان بولار. جاي-كۇيiمiزدi ءتۇسiندiرiپ، سۇراڭدار. بالكiم، سۋىمىزدى ۇرىس-كەرiسسiز قايتارار. سەن جازىقسىزداردىڭ جوعىن جوقتايسىڭ، تiرشiلiك ءۇشiن كۇرەسەسiڭ. سوندىقتان دا سەنiڭ ساپارىڭ — اق ساپار! بار، بالام! — دەدi. — تارتىنساڭ، ەلiڭە قارابەت بولاسىڭ. شەگiنەتiن جەر جوق. وسىلارمەن بiرگە بول. «جالعىز ءجۇرiپ جول تاپقانشا، كوپپەن ءجۇرiپ اداس».
«كوپ تiلەگi — كول» دەگەن. بالكiم، كوپشiلiكتiڭ تiلەگi قابىل الىنىپ، جولدارىڭ بولار. ولجالى ورالارسىڭدار.
«جۇك اۋىرىن نار كوتەرەدi، ەل اۋىرىن ەر كوتەرەدi»، شىراعىم.
ەل سالماعىن كوتەرسەڭ، ارمانىڭ جوق. جاتپا. ورنىڭنان تۇر. «جاتقانعا جان جۋىماس».
جەزكيiك پەن بويجەتكەن سۇلۋ سۋىر «الاقايلاپ!» قۋانىپ كەتتi. بۇلاردىڭ جۇرەكجاردى داۋىستارىن ەستiگەن بوزتورعاي دا ۇشىپ كەلiپ، اۋەلەپ «بوزتورعاي» ءانiن شىرقاي باستادى.
— جول الىس ءارi قاۋiپتi. بيداستىڭ جالعىز ءوزiن جiبەرۋگە بولمايدى، — دەپ، جەزكيiك الدىڭعى اياعىمەن جەر تارپىدى.
— بولسىن، بولماسىن مەن قالمايمىن. تiرi جانمىن. ايتەۋiر، بiر پايدام تيەر، — دەدi سۇلۋ سۋىر تiپ-تiك شانشىلىپ تۇرىپ. — سەندەر جەر استىن بiلمەيسiڭدەر. بالكiم، سونداي كiلتيپانعا مەن كەرەك بولارمىن.
بوزتورعاي باتىر بالانىڭ يىعىنا كەلiپ قوندى.
— ارينە، قالمايمىز. ءبارiمiز دە بارامىز. «جالعىز ءجۇرiپ جول تاپقانشا، كوپپەن ءجۇرiپ اداس» دەگەن. كوپشiلiك جۇمىلىپ جاتقاندا جالعىز ءوزiم قالىپ مەن نە بiتiرەمiن، — دەدi ول شىرىلداپ. ادەتتە بوزتورعاي كوپ ماقالداپ سويلەي بەرمەيتiن. اجەسi بiر ايتقاننان قاعىپ العانىن كوردiڭ بە؟
سوندا ءاليما اپا ويلانىپ تۇرىپ بىلاي دەدi:
— جەزكيiك شىراعىم، سەن كiشكەنتاي بوپەڭدi ءالi شومىلدىرعان جوقسىڭ، ونىڭ ءۇستiنە اياقتانباعان، وتىققان دا جوق. بوپەڭنiڭ جالعىز ءوزiن ايدالاعا تاستاپ قايدا باراسىڭ؟ اناسىز جالعىز قالعان پەرزەنتتiڭ كۇنi نە بولادى! سەن بوپەڭنiڭ قاسىندا بول. — سونان كەيiن بوزتورعايعا قارادى. — ال، بوزتورعاي، ساعان دا ايتارىم سول! سەن دە ءسويت! جول اسا قاۋiپتi. الدەقانداي قاتەلiك بولىپ، ەڭ اقىرعى بوزتورعايدان ايىرىلىپ قالساق، دالادا قانداي ءسان قالۋشى ەدi؟ جۇرتتى جۇمىستارىنا كiم وياتادى؟ حالايىققا تاڭنىڭ اتىپ كەلە جاتقانىن كiم حابارلايدى؟ اسىعىستىق جاساما، بالاپانىڭا يە بول. سەنi iزدەپ شىرىلداپ جاتقان شىعار. ۇياڭا بار.
بوزتورعايدىڭ ۇرتى بۇلتيىپ، ەڭسەسi ءتۇسiپ كەتتi.
— مەنiڭ سۇڭقار دەگەن كورشiم بار، سوعان جاعدايدى ءتۇسiندiرiپ ايتىپ كورەيiن. بالكiم، سiزدەرمەن بiرگە جۇرەر، — دەدi ول.
— سۇڭقار ەرەتiن بولسا، كانەكەي. بiراز شارۋا تىندىرار ەدi-اۋ، —
دەپ ويلانىپ قالدى ءاليما اپا. — حابار بەرسەڭ، بەرشi. ەرجۇرەك قۇس ەدi، جاعدايدى ءتۇسiنەر. بالكiم، قول ۇشىن بەرiپ تە قالار.
بوزتورعاي بولىپ جاتقان مىنا جايدى تەزدەتiپ سۇڭقارعا جەتكiزبەككە ۇشا جونەلدi.
— ماعان دا مىناداي بiر وي كەلiپ تۇر، — دەدi سۇلۋ سۋىر. بiزدiڭ كۇنباتىسىمىزدا، سارى توبەنiڭ ارقا جاق ەتەگiندە ءۇش ءجۇز ون جەتiگە كەلگەن مايتابان جايباسار دەگەن قاريا بار ەدi. قانشا دەگەنمەن، كوپتi كورگەن كiسi، سونى حاباردار ەتكەنiمiز ءجون بولار. جولعا شىعا الماس، بiراق بiزدەن اقىل-كەڭەسiن اياماس.
ءومiر باقي اسىقپاي دا ءۇسiكپەي جايمەنەن جۇرەتiن بولعاندىقتان، كارi تاسباقانى جۇرت «جايباسار» دەيتiن. جۇرگەن دىبىسى ەشقاشان بiلiنبەيتiندiكتەن، ونى جۇرت «مايتابان» دەيتiن.
— بۇلارىڭ تابىلعان اقىل. ۇلكەن كiسiنiڭ الدىنان ءوتiڭدەر، — دەدi ءاليما اپا. — وعان دەيiن مەن بالانىڭ كيiم-كەشەگi مەن جول ازىعىن دايىنداي بەرەيiن. ءسويتiپ، دوستار جول قامىنا كiرiسiپ كەتتi.
سۋلارىن قايتارىپ الۋعا اتتانعالى جاتقان مىنا حاباردى بوزتورعايدان ەستiگەن سۇڭقار، سۋىلداپ لەزدە ۇشىپ كەلدi. كەلدi دە، ەكi يىعىنان دەم الىپ، اجداھانىڭ بەتپاقدالاداعى كوكشۋلان تەڭiزدi، كوكشۋلان تەڭiزدەن كەيiن قوعالى وزەندi، ونان كەيiن دارقان داريانى، دارقان داريادان سوڭ مىڭبۇلاقتى، مىڭبۇلاقتان سوڭ جەتi بiردەي بۇلتتى قالاي سiمiرiپ سالىپ، دالانى قاڭسىتىپ كەتكەنiن كوزiن جۇمىپ، جاعاسىن ۇستاپ تۇرىپ ايتىپ بەردi.
— ادام باسىنا سالماسىن. بۇل جالعاندا تاپ وسىنداي مەشكەيدi كورسەم كوزiم شىقسىن. ءالi كۇنگە دەيiن جۇرەگiمنiڭ اينىپ تۇرعانىن قاراشى. ءباتشاعار-وي! — دەپ تاڭدايىن قاعىپ، باسىن شايقادى. — قالايدا بارامىن. قالمايمىن سەندەردەن.
مايتابان جايباسار اجە ناۋقاستىعىنا قاراماستان، جول باستايدى
بيداس، سۇڭقار، سۇلۋ سۋىر سارى توبەنiڭ ارعى باۋرايىندا كۇنگە قىزدىرىنىپ جاتقان تاسباقا قارياعا باردى. ۇشەۋi جامىراپ سالەم بەردi. قاريانىڭ كوڭiل-كۇيi بولماي، كوزi كiرتيiپ وتىر ەكەن، باسىن شايقاپ، قاباعىن ءتۇيiپ وتىرىپ، بۇلاردىڭ اڭگiمەلەرiن ابدەن قانىعىپ تىڭداپ الدى.
— ...سول اجداھاعا بارىپ، سۋىمىزدى قايتارىپ الۋعا اتتانىپ بارامىز. سiز نە دەيسiز، قاريا؟ — دەدi ءسوزدiڭ ءتۇيiنiندە بيداس شامىرقانىپ. تiسiن قايراپ-قايراپ جiبەرiپ ەدi، انا تاۋدىڭ تاسى كەلiپ، مىنا تاۋعا سوقتىققانداي شاقىر-شۇقىر ەتتi. — اساتالاساتتىڭ ازارى ءوتiپ تۇر بiزگە. جەزكيiكتiڭ قۇرالايى ءالi شومىلعان جوق. بوزتورعايدىڭ بالاپانىنىڭ تاڭدايى كەۋiپ جاتىر. ءوسiمدiك اتاۋلى تۇگەل سارعايىپ قۋراپ بiتۋگە كەلدi. بەتپاقدالامىز ءولiم الدىنداعى حالدە، قۋراپ تۇر.
— بiلەمiن. تiرi بولعان سوڭ، كورە بەرەدi ەكەنسiڭ. ءبارiن دە بiلiپ جاتىرمىن، قاراقتارىم. «مايتالقان دەگەن اسىم با ەدi؟ ءۇش ءجۇز ون جەتi كەلەم دەگەن جاسىم با ەدi؟» دەگەندەي، كارiلiك قيىن-اق ەكەن. وتىز ەكi تiستەن قالعانى مىناۋ جالعىز ازۋ. كوزi قۇرىماعىر دا
ناشارلاپ... وسى سەندەر دە بۇلدىراپ ارەڭ كورiنiپ وتىرسىڭدار. داۋىستارىڭنان شىرامىتامىن... بۇدان جەتپiس ەكi جىل بۇرىن العان كوزاينەگiمدi بالالار ويناپ ءجۇرiپ سىندىرىپ تاستاپ... زاۋىت وسى بiزگە ارناپ كوزاينەك شىعارماي تاستاعان با نەمەنە. دەفيسيت بولدى عوي، تۇگە. تاپتىرماي جۇرگەنi. ۇلكەيگەن كiسiدەن نە سۇرايسىڭدار. «Iش قازانداي قاينايدى، كۇرەسۋگە دارمەن جوق» دەگەندەي، iش شiركiن كۇلدiكومەش كۇلەگەشتiڭ جيەنi كەلiپ-كەتكەلi بەرi بۇرقان-تارقان قايناۋىن قايناپ جاتىر. جاي جاتىس ەمەس، بiلiپ جاتىرمىن. «بiرلiك بار جەردە — تiرلiك بار» دەگەن.
بiرلەسكەندەرiڭ جاقسى بولعان. قاباعى قاتىڭقى ەكەن دەپ ماعان رەنجىمەڭدەر. كارiلiك يەكتەپ، ونىڭ بەرگi جاعىندا مىناۋ اجداھانىڭ ازارى شىمبايعا تاعى باتىپ... ويباي، بەلiم-اي. كەشە بiر سىزداۋ جەردە شۋاقتاپ قالىپ... سونان كوزiم iلiنiپ كەتiپ... سۋىق الدىرىپ الدىم با قايدام، بەلiمنiڭ كونە قۇياڭىنىڭ قايتا شىعا كەلگەنi. الدىرماي وتىرعانىن كورمەيسiڭ بە؟ جۇمىلعاندارىڭ جاقسى بولعان. «جۇمىلا كوتەرگەن جۇك جەڭiل»، ارينە.
«كوپپەن كورگەن ۇلى توي» دەگەن، سەندەردەن قالمايمىن. بارامىن سول اجداھاعا.
— بالاپانداردىڭ اۋزىنا تامىزاتىن سۋ تاپتىرماي جاتقاندا، جايباراقات جاتا الامىن با. بالاپاندارىمىز قاتالاپ ولەتiن بولسا، كەلەشەگiمiزدiڭ دە سۋ قاراڭعى بولعانى دا. پايدام تيەر، تيمەسە دالاعا تاستاپ كەتپەسسiڭدەر. الگi كيiمدەرiم قايدا؟ — دەپ قايمالاپ جانىندا جاتقان توستاعان ساۋىتىن ءۇستiنە جاۋىپ الدى.
— شاماسى، جول ۇزاق. ۇلكەيگەن كiسiگە اۋىر بولار، اجە. بiزبەن بiرگە بارامىن دەپ اۋرە بولماڭىز. اقىل قوسساڭىز، مىنا پالەدەن قالاي قۇتىلۋدىڭ امالىن ايتساڭىز، بiزگە سول دا جەتەدi. قالعان جاعىن ءوزiمiز كورەرمiز. اۋرە بولماڭىز، — دەپ ءوتiندi بيداس.
— ويبۋي، شىراعىم-اي. ەل باسىنا كۇن تۋعاندا، اۋرۋىمدى سىلتاۋراتىپ قالاي جاتا الۋشى ەدiم. قاۋساپ تۇرعان كارi جاندى ەندi قاي كادەمە جاراتادى دەيسiڭ. «جانىم — ارىمنىڭ ساداعاسى، ارىم — ەلiمنiڭ ساداعاسى».
كارi جانىم كادەلەرiڭە جاراسا مەن رازى. بiلگەن اقىلىم بولسا، باسىنا بارىپ ايتامىن. «قال» دەگەندi ايتپاڭدار، ماعان. قولتىعىمنان دەمەپ تۇرعىزىپ جiبەرشi.
بيداس جالما-جان دەمەپ جiبەردi.
اجە جايمەنەن جىلىستاپ ءجۇرiپ، ءوزi عانا بiلەتiن الدەقانداي بiر ءشوپ-شالامدارىن قالتاعا سالىپ، اۋزىن بۋىپ، قوينىنا تىقتى. «قارتايعان سوڭ وڭسىن با، وسى قۇرىماعىر سىپىرىلىپ قالاتىندى شىعارىپ ءجۇر» دەپ بەلiن توستاعانىنىڭ سىرتىنان ورامالمەن بۋىپ الدى.
بۇلار ۇيگە كەلسە اپاسى جول ازىعىن، بيداستىڭ تابانى قىرىق قۇلاش، بيiكتiگi ءجۇز قۇلاش تەمiر ەتiگi مەن ساۋىتىن، سەكسەن قۇلاش الماس سەمسەرiن دايىنداپ قويعان ەكەن. بالاسىنىڭ قوينىنان باسىن شىعارىپ تۇرعان مايتابان جايباساردى كورiپ، كوزi جايناپ قۋانىپ كەتتi.
— وسىلاردىڭ بiر كادەسiنە جارارمىن دەپ جاتا المادىم، قاراعىم، — دەدi تاسباقا اجە.
— تالاپتارىڭ وڭ بولسىن، اجە. بۇرىن بۇل ساپارعا شىعىپ كورمەگەن بالا ەدi. اقىل-كەڭەس بەرiپ، ءجون سiلتەپ وتىراتىن جانىندا ءوزiڭiزدiڭ بولاتىنىڭىز قانداي جاقسى. جولدارىڭ وڭعارىلسىن، لايىم ءزابiر كورگەن جۇرتتىڭ تiلەكتەرi قابىل بولعاي. ابىرويمەن امان ورالعايسىزدار، — دەپ ءاليمانىڭ كوڭiلi بوساپ، تەرiس قاراپ كوزiن سىعىپ الدى.
اۋىر جول. سارى دالادا جالعىز سابىلىپ جۇرگەن سابالاق سارباس
ەرتەڭiنە بوزالا تاڭنان بوزتورعاي شىرىلدادى. تۇندە ساقاداي ساي دايىندالىپ جاتقان قۋعىنشىلار لەزدە اتتانىپ كەتتi.
سۇڭقار باتىر بالانىڭ يىعىنا مiنiپ وتىرۋدى ءوزiنە ار سانادى. ونىڭ ءۇستiنە كوزi قياداعىنى شالاتىن ول: «جول بارلايمىن، قاۋiپ-قاتەر بولسا الىستان اڭدايىن»، — دەپ اۋەلەپ ۇشىپ كەتتi. دوستار سۇڭقاردىڭ ونىسىنا بiراۋىزدان كەلiستi. باسقالارى جاياۋ.
بەتپاقدالانىڭ بۇكiل سۋىن بiر تامشى دا قالدىرماي سiمiرiپ سالعان قوماعاي اساتالاساتتىڭ iشi عالامات ۇلكەيiپ، جەر دۇنيەگە سىيماي كەتكەن. دەنەسiن كوتەرە الماي ىڭقىلداپ سۇيرەتiلiپ كەتiپ بارا جاتقان اجداھانىڭ iشi جەر سىزعان. اساتالاساتتىڭ iشi سىزعان جەر بۋلدوزەردiڭ بەسەۋi، جۇك ماشيناسىنىڭ سەگiزi، بالالاردى ەكسكۋرسياعا الىپ باراتىن اۆتوبۋستىڭ جەتەۋi، التى ەرەسەكتەر، بەس بالالار ۆەلوسيپەدi ەمiن-ەركiن قاتار جۇرەرلiكتەي كەڭ ارنا بولىپ قالعان. سول ارنادان قيا اتتاپ شىقپاساڭ بولدى، اجداھانىڭ ءوزiنە تۇپ-تۋرا الىپ بارادى.
انە-مiنە قۋراپ ولگەلi جاتقان شوپتەر بۇلاردىڭ «اياقتارىنا iلiنبەيiك» دەپ، جاپىرىلىپ جامىراي شۋلاسادى. اعاشتار بولسا «جولدارىڭ بولسىن!» دەپ، كولەڭكەلەرiن ۇزاقتاۋ ءتۇسiرۋگە تىرىسادى. تاستار: «اياقتارىنا تيiپ كەدەرگi بولمايىق»، — دەپ شەتكە قاراي دومالاپ تۇسەدi. سوندا مايتابان جايباسار: «كوپ تiلەگi — كول» دەگەن، تاۋبە، جولىمىز بولار»، — دەپ كۇبiرلەپ قويادى.
سۋىر بۇلتالاقتاپ وزىڭقىراپ كەتiپ، سوڭىنا جالتاق-جالتاق قاراپ مايتابان جايباساردى اسىقتىرادى.
— اجە، قاتتىراق جۇرسەڭiزشi. مىنا ميتىڭمەن بيىل جەتە المايمىز عوي مۇلدە.
— ءاي، شىراعىم-اي. «اسىقپاعان اربامەن قويانعا جەتەدi» دەگەن. كەۋدەمدە جانىم تۇرسا، وسى اياڭىممەن-اق اساتالاساتىڭا جەتەم ءالi. اسىقپا، «بۇرىن بارعان الا ما، بۇيىرعان الا ما؟». كiم بiلiپتi...
ءجۇرiستەرi ونبەيتiنiنە كوزi جەتكەن سوڭ بيداس مايتابان جايباساردى وڭ قالتاسىنا، سۋىردى سول قالتاسىنا سالىپ الدى.
جول الىس. سۇڭقار سۋسىلداپ توبەلەرiندە ۇشىپ كەلەدi، وتكiر جانارى جارقىلداپ، الدارىن بارلاپ كەلەدi. بيداس بالا اسىعىس، اپتالىق جەردi بiر اتتايدى. كوك وزەننەن اتتاپ، كوگiلدiر تاۋدان سەكiرiپ كەلەدi. توبەسiن كۇن جەيدi، تابانىن تاس قاجايدى. قارسى الدىنان ۇيتقىعان جەل ەسەدi.
ءسويتiپ كەلە جاتقاندارىندا بiر شىرىلداعان داۋىس ەستiلدi. سول شىرىلداعان داۋىستى الدىمەن قۇلاعى شالعان — سۋىر. ويتكەنi ول بيداستىڭ قالتاسىنان باسىن شىعارىپ، جان-جاققا قاراپ كەلە جاتقان. بولسا دا جايباسار اجەنiڭ قۇلاعى اۋىر. ال بيداستىڭ وتتاي جانعان ەكi كوزi الدا، ەكi جۇدىرىعى ءتۇيۋلi، ەكi قۇلاعىنىڭ استىنان جەل شۋلايدى.
— جiگiتتەر! جiگiتتەر!
سۇلۋ سۋىر باسىن تومەن سالىپ جiبەرiپ، تاستىڭ ءۇستiندە شانشىلىپ شىرىلداپ قول بۇلعاپ تۇرعان قۇرتاقانداي سارى قۇمىرسقانى كوردi. كوردi دە، ونى بيداسقا ايتتى. بيداس قارا توبەنiڭ ارعى جاعىنا سالعان اياعىن كەرi تارتىپ الدى دا، الگi جاندىككە قارادى.
— جiگiتتەر! جiگiتتەر! ءسال سابىر ەتiڭiزدەر!
— ۋا، نە بولدى؟ — دەدi بيداس. — كiمسiڭ ءوزiڭ؟ الدىمەن ءجونiڭدi ايت.
سوندا الگi قۇيتاقانداي قۇمىرسقا بىلاي دەدi:
— بiز بەتپاقدالانى ەن جايلاپ، ەركiن وسكەن قۇمىرسقا دەگەن حالىق بولامىز. ءاۋ باستان جان بالاسىنا جازىعىمىز جوق، ماڭداي تەرiمiزبەن جىبىرلاپ كۇن كورiپ جۇرگەن جۇرت ەدiك. اتا-بابامىزدان ءتۇيiر ءداندi جابىلا سۇيرەپ، جارتى ءداندi جارا جەگەن شارۋانىڭ ءۇرiم-بۇتاعىنان سانالامىز. ۇرانىمىز — بiرلiك، قۇرانىمىز —
تiرلiك. الاماننىڭ الا جiبiن اتتاعان جەرiمiز جوق. تiسiمiزگە نە تيسە دە — ماڭداي تەرiمiز. جۇرگەن سورابىمىز بەن ءجونiمiزدi بiلۋشi ەدiك. قۇمىرسقا اتاۋلى حالقىمىزدى باۋىرىنا باسىپ، ءوسiءپ-وندiرگەن قارت انامىز بولاتىن. تەنتەكتi تەزگە سالىپ، سوتقاردى ساباعا ءتۇسiرiپ، اۋزىمىزدى بiرلiككە، ءوزiمiزدi تiرلiككە باۋلىعان ءارi ارداقتى، ءارi اياۋلى اقىلشىمىز ەدi. ۇلكەن-كiشiمiز قالماي سول كiسiگە قارىزدار بولاتىنبىز. بiرiمiز قالماي قوعاداي جاپىرىلىپ قىزمەت iستەدiك، بiرiمiز قالماي جاتىپ — جاستىق، تۇرىپ توسەك بولىپ ەدiك. سول انامىزدىڭ تۋعان كۇنiن تويلاعالى داستارقان باسىنا جينالعان ءساتiمiزدە باسىمىزعا قارا تۇنەك ورنادى. جەر دۇنيەنi سولقىلداتىپ تراكتور دەگەن تەمiر كەلدi دە، بۇكiل وتانىمىزدىڭ استاڭ-كەستەڭiن شىعاردى. يلەۋ-پيلەۋiمiزبەن ويران بوتقا ەتiپ ارالاستىرىپ جiبەردi. ءورiپ جۇرگەن قۇمىرسقا اتاۋلىدان تiرi جان قالمادى. انامنىڭ قالاي عايىپ بولعانىن، اعالارىم مەن اپا-قارىنداستارىم، باۋىرلارىم مەن تۋىس-جەكجاتتارىمنىڭ قايدا قالعانىن بiلمەيمiن. اياق استىنان باسىمىز — باپان، اياعىمىز — ساپان بولدىق. ءبارiنەن دە اق ءولiم بۇيىرماعان انامدى جوعالتقانىم قابىرعاما قاتتى باتادى. يلەۋدەگi بۇكiل اۋلەتتەن قالعان جالعىز —
مەن. نەشە كۇن، نەشە ءتۇن سابىلىپ، بiر يلەۋدەگi قۇجىناعان بiر مىڭ ەكi ءجۇز ون جەتi قۇمىرسقادان بiردە-بiرەۋiنiڭ سۇيەگiن تابا الماي قورلىق كوردiم. تەمiر تاياعىم تەبەندەي، تەمiر تەلپەگiم تەڭگەدەي بولدى. تابانىم توزدى، امالىم تاۋسىلدى. ال تراكتور دەگەن تەمiر بولسا ءالi كۇنگە دەيiن جەردiڭ استاڭ-كەستەڭiن شىعارىپ سولقىلداتىپ ءجۇر. بەرەكەمiز كەتتi، قۇتىمىز قاشتى، باتىر. ءوزiڭiزدەن بiر قاۋقار بولماسا، بiز پاقىردىڭ كۇنiمiز كۇن بولماي قالدى. كۇنiمiز — ءتۇن، ءتۇنiمiز بولسا دا ءتۇن. مەنi جالعىز تاستاپ كەتپەڭiز، باتىرەكەسi. ءالسiزگە قامقور، جاپا شەككەنگە جار بولىڭىز. قول ۇشىن بەرiڭiز، بiز سياقتى پاقىرعا. ساپارلارىڭىز ءساتتi بولسىن، — دەپ جاۋاپ بەردi الگi قۇمىرسقا. — بايقايمىن، ۇلكەن-كiشi جينالىپ، بiر تالاپقا مiنگەن ءتارiزدiسiزدەر. جولدارىڭىز بولعاي.
— ءالاي بولسىن، — دەدi بيداس. — اسىعىسپىز. جول ۇزاق. ءتاپتiشتەپ تۇرۋعا ۋاقىت جوق. اساتالاسات دەگەن پالە شىعىپ... بار ءنارiمiزدi سiمiرiپ كەتiپ، سونان سۋىمىزدى قايتىپ الماققا بارامىز.
— ونداي بولسا، مەن دە قالمايمىن. تاستاماڭدار مەنi دە. «جالعىز ءجۇرiپ جول تاپقانشا، كوپپەن ءجۇرiپ اداس» دەگەن. جالعىز قالعاندا بiتiرەتiن دانەمەم جوق، — دەپ شىر-شىر ەتە قالدى كiشكەنتاي سارى قۇمىرسقا.
— بiزدiڭ ساپارىمىز قاۋiپتi. بەتپاقدالانىڭ تاندىرىن كەپتiرiپ كەتكەن اساتالاسات وڭاي جاۋ ەمەس. مەرت بولارسىڭ، — دەدi بيداس.
— ءبارiبiر قالمايمىن. «كوپپەن كورگەن ۇلى توي» دەگەن، مەن دە بارامىن. «ءتاڭiرi جاراتقان ءبورiمiن، ماڭدايىمنان كورەمiن».
— ويباي، مىنا قۇمىرسقانىڭ پىسىعىن-اي، — دەپ بيداس ويلانىپ قالدى. — اجەسi، مىنا اڭگiمەنi ەسiتiپ جاتىرسىز با؟ بۇعان نە دەيسiز؟
— ال، بالام، ال. قۇمىرسقا جولداستىققا جارايتىن ءجاندiك.
— جارايدى، وندا. مىنا جەرگە وتىرا عوي، — دەپ بالا باتىر ونى ساۋساعىمەن iلiپ الدى دا، توبەسiنە شىعارىپ قويا بەردi. ءسويتتi دە اپتالىق جەردi بiر اتتاپ، ءارi قاراي جۇرە بەردi.
— ەندi قالايشا جالعىزدان-جالعىز قالىپ جۇرگەنiڭدi ايتا وتىر، — دەدi بيداس. — جول قىسقارسىن.
يلەۋدەگi تۋعان كۇن تويى. جايساڭ جاۋىنقۇرت. تەمiر تراكتور
سوندا قۇمىرسقا جىبىرلاپ بالا باتىردىڭ توبەسiنەن ءتۇسiپ، قۇلاعىنا كەلiپ، بولعان جايدى باسىنان اياعىنا دەيiن بايانداپ بەرگەن ەدi. ال وقيعا بىلاي بولعان.
...قۇمىرسقانىڭ يلەۋi قوبىر دا قوبىر، ويتكەنi يلەۋدە تويعا ءازiرلiك قىزۋ ءجۇرiپ جاتقان. وسى قارا شاڭىراقتاعى بiر مىڭ ەكi ءجۇز ون جەتi قۇمىرسقانىڭ كارi اجەسi بولاتىن. بۇگiن سول اجەنiڭ تۋعان كۇنi.
اجە ەڭ تۇكپiردەگi تورگi تىنىش بولمەدە نە ءتۇرلi داندەردiڭ قاۋىزدارىنان ءۇيiلگەن جۇپ-جۇمساق توسەكتiڭ ءۇستiندە جاتىر ەدi. جەيتiن تاماعى وڭ جاعىندا، iشەتiن سۋى سول جاعىندا. ۇيقىسىنان ەندi ويانىپ، كەبiسiن كيگەلi ەڭكەيە بەرگەندە يلەۋدiڭ iشi شۋ ەتە ءتۇستi.
اجە:
— ويباي، بۇ نە، تۇگە؟ — دەپ شوشىپ كەتتi. بايقاسا، بۇنىڭ ويانعانىن كۇتiپ وتىرعان بالالارى، كەلiندەرi، نەمەرەلەرi، شوبەرەلەرi، شوپشەكتەرi مەن نەمەنەلەرi، نە كەرەك، ءوزiنەن ءوربiگەن بارلىق قۇمىرسقا اتاۋلى تۇگەل ەكەن. ولار بۇگiن ادەيi ەرتە تۇرىپ الىپ، اجەنiڭ ويانۋىن كۇتiپ وتىرعان بولىپ شىقتى.
— اجە، تۋعان كۇنiڭiزبەن!
— اجە، ۇزاق ءومiر جاساپ، بiزگە باسشى بولىپ وتىرا بەرiڭiز!
— سiزدiڭ ارقاڭىزدا يلەۋiمiز تەرەڭدەپ، ءازىق-تۇلiك قويمامىز مولايا ءتۇسسiن!
— بۇكiل قۇمىرسقالاردىڭ تاتۋلىعىنا قىلاۋ ءتۇسiرمەيتiن ادال دا ەڭبەكقور ۇرپاق تاربيەلەي بەرiڭiز.
بiرi ەتەگiنە جارماستى، ەندi بiرi موينىنا، بiرەۋi تۇلا بويىن جىبىرلاتىپ قوينىنا كiرiپ كەتتi. بولمەنiڭ شاڭى شىعىپ قوبىر-قوبىر بولدى. ۋ-شۋدان اجەنiڭ كوزi قاراۋىتىپ، باسى اينالدى.
اجەيدiڭ قارتايعاندىعى سونشالىق، ءوزiنiڭ تۋعان كۇنiنiڭ تاپ بۇگiن ەكەنiن دە ۇمىتىپ قالعان ەدi. تولقىعانىنان كوزiنەن جاس شىعىپ كەتتi. كوزiن سۇرتپەككە جان-جاعىن قارمانىپ ەدi، ورامالىن تابا المادى. ەلۋ بەس شوبەرەسi جۇگiرiپ بارىپ اجەنiڭ بەتورامالىن اكەلiپ بەردi. اجە دىمقىلدانعان كوزiن ءسۇرتiپ وتىرىپ:
— باقىتتى بولىڭدار، قاراقتارىم. باقىتتى بولىڭدار، — دەدi. — بەتi-قولىمدى شايايىن.
جيىرما ءتورت نەمەرەسi جۇگiرiپ كەتتi دە، جىلى سۋ قۇيىلعان قۇمان الىپ كەلدi. ون التى نەمەرەسi اجەنiڭ توسەگiنiڭ الدىنا لەگەن اكەلiپ قويدى. اجە جۋىنىپ-شايىنىپ بولعان سوڭ، قىرىق كەلiنi ونىڭ بەتiن سۇرتەتiن سۇلگi جەتكiزدi.
سونان كەيiن ءبارi جابىلىپ اجەگە شاي بەردi. اجە شايعا ابدەن قانىپ بولعان سوڭ، تاعى دا: «بالالارىم، باقىتتى بولىڭدار»، — دەپ راقمەتiن ايتتى دا، نە ءتۇرلi داندەردiڭ قاۋىزدارىنان ءۇيiلگەن جۇپ-جۇمساق توسەگiنiڭ ءۇستiنە قايتا قيسايدى. قۇمىرسقا اجەنiڭ قارتايعاندىعى سونشالىق، بۇل كۇندەرi اۋلاعا شىعىپ، كiمنiڭ قالاي جۇمىس iستەپ جاتقانىن دا باقىلاي المايتىن بولعان. كۇنگە شىعىپ شۋاقتاۋعا دا دارمەنi جەتپەيدi، توسەگiندە جاتا بەرەدi. ۇيقىسى كەلسە، ۇيىقتايدى، ۇيقىسى كەلمەسە، مۇلگيدi. جيىرما ءتورت نەمەرەسi كورپە جاپتى، ون التى نەمەرەسi جۇگiرiپ ءجۇرiپ اجەنiڭ جان-جاعىن قىمتادى. قىرىق كەلiنi اياقتارىنىڭ ۇشتارىمەن جىلىستاپ ءجۇرiپ ىدىس-اياقتى جيناستىرىپ، اجە جاتقان بولمەنiڭ ەسiگiن جايلاپ بەكiتتi.
سونان كەيiن تۋعان كۇنگە دايىندىق قىزۋ باستالدى دا كەتتi. التى ءجۇز التى بالاسى وتىن تاسىدى، بەس ءجۇز ون جەتi كەلiنi قازان كوتەرiپ، شاي قايناتتى، ەكi ءجۇز الپىس التى شوپشەگi شوپشەك تەرiپ، ەسiكتiڭ الدىن سىپىردى، ءالi اۋلادان شىعىپ ۇيرەنبەگەن بiر ءجۇز جيىرما جەتi نەمەنە قازان-وشاقتىڭ اينالاسىندا باۋىرساق جەپ، ويناپ ءجۇردi.
قۇمىرسقالار اجەنiڭ تۋعان كۇنiنە ارنالعان ۇلان-اسىر تويدى تۇسكە دايىنداۋعا ءوزارا بۇرىننان كەلiسiپ قويعان. ونى اجە بiلمەيدi. شايىن iشiپ الىپ، بولمەسiندە قايتا ۇيىقتاپ جاتىر.
ەكi ءجۇز قىرىق جەتi شوبەرە بولسا يلەۋدەن شىعىپ، بولەك جينالدى. جينالدى دا، وڭاشا كەڭەس قۇردى. كەڭەس قۇرۋ سەبەبi، سارباس سابالاق دەگەن شوبەرە كەشە جەم iزدەپ زىرقىراپ جۇرگەندە يزەننiڭ جاپىراعىندا ورمەلەپ جۇرگەن سەمiز جاۋىن قۇرتىن كورiپتi. قۇرداستارىنىڭ بۇنى سارباس دەپ اتاۋىنىڭ سەبەبi ونىڭ تۇلا بويى قارا دا، باسى سارى ەدi، سابالاق دەپ اتاۋىنىڭ سەبەبi، بالاعىندا ۇرپيگەن تۇكتەرi بولاتىن. سوندا سابالاق سارباس، بولماسا سارباس سابالاق بولىپ شىعادى. ءبارiبiر.
— جiگiتتەر! — دەدi سابالاق سارباس. — جiگiتتەر! بەرi قاراڭدار! بiزگە جۇمىس تابىلدى. جاۋىنقۇرتىن كورiپ كەلدiم. قۇرت بولعاندا قانداي! تۇگiن تارتساڭ بار-اۋ، مايى شىعىپ تۇر... — وسى جەرگە كەلگەندە شۇبىرىپ كەتكەن سiلەكەيiن «ۋ... ۋ... ۋ... ف!» دەپ تارتىپ الىپ، ەداۋiر كiدiرiپ قالدى. — ايتارى جوق، تەل ءوسiپ جاتقان سەمiز قۇرت. قىزىعىپ كەتiپ يزەنگە ورمەلەپ جەتiپ-اق بارىپ ەدiم، امال نە، جالعىز ءوزiم نە بiتiرۋشi ەدiم، جەرگە سۇيرەپ ءتۇسiرە المادىم. شىداماي، تiستi وسىلاي، مiنەكەي، بىلاي، ماي بوكسەدەن سالىپ كەلiپ جiبەرگەنiم، جاۋىنقۇرتى جيىرىلىپ تۇردى دا، سiلكiپ كەلiپ قالعاندا، جەرگە تومپ ەتە ءتۇستiم. ميىم اۋزىما ءتۇسiپ، باسىم اينالىپ كەتتi. سودان باسىم اينالىپ، قاڭعالاقتاپ ءوزiمiزدiڭ سوراپتى ارەڭ تاپتىم. سوراپقا ءتۇسiپ، يلەۋگە ارەڭ جەتتiم. سول قۇرت بار-اۋ، پا، شiركiن، اجەمiزدiڭ تۋعان كۇنiنە ناعىز تاپتىرمايتىن سىيلىق! اجەم دەگەن ءدان-پان مەن ءشوپ-شالامدى كۇندە جەپ ءجۇر، ايتپادى دەمەڭدەر، مىناۋ بiر ۇلكەن كiسiنiڭ تiسiنە جۇمساق اس. جiگiتتەر، بiر ەرلiك جاسالىق، — دەپ سابالاق سارباس جۇتىنىپ، اۋزىن ءسۇرتiپ قويدى. — «تاۋەكەل دە — تاس جۇت» دەگەن، بۇنداي ءسات تۋا بەرمەيدi، تاۋەكەلگە بەل بۋالىق. بارالىق سول قۇرتقا!
جۇمىس تابا الماي وتىرعان ىلعي سەن تۇر، مەن اتايىن، ىعاي مەن سىعاي شوبەرەلەر قوشتاي كەتتi.
— تاۋەكەل، بارساق بارايىق!
— كەتتiك!
— شىنىندا دا، اجەمىزگە دۇرىستاۋ سىيلىق تاۋىپ اكەلۋiمiز كەرەك قوي.
— ول قۇرت سول جەردە ءجۇر مە ەكەن ءوزi؟ — دەدi بiرەۋ. — قانشا جەردەن ەڭبەك ەتiپ سابىلىپ بارعانىمىزدا، تابا الامىز با؟ جەر سيپاپ قالمايمىز با؟
سابالاق سارباس وكشەسiن كوتەرiپ:
— ۇزامايدى! جاۋىن قۇرتى ەرiنشەك بولادى. باۋىرىن ىلعالعا توسەپ، شىقتى سورىپ جاتا بەرەدi. سول يزەننiڭ ول جاق، بۇل جاعىنان تابىلىپ قالار، — دەدi.
— ولاي بولسا، كەتتiك!
— كiدiرمەلiك، جiگiتتەر!
— تاۋەكەل! ال، باستا!
ەكi ءجۇز قىرىق جەتi شوبەرە جەڭدەرiن سىبانىپ، بالاقتارىن ءتۇرiپ الدى دا، تiستەرiن سارت-سۇرت ەتكiزiپ، بiرiنiڭ iزiنە بiرi ءتۇسiپ زىرقىراي جونەلدi.
جول باستاپ كەلە جاتقان سابالاق سارباس ارتىنا قايىرىلىپ:
— «تاۋەكەل ءتۇبi — جەلقايىق، وتەسiڭ دە كەتەسiڭ»، — دەپ، جۇدىرىعىن ءتۇيiپ، داۋىستاپ جۇرتتى جiگەرلەندiرiپ قويدى. قۇپ-قۇتتاي بولىپ الىپ، ءوزi پىسىق، ءا؟! ونى قايدان ۇيرەنگەن؟ سونان كەيiن، شىنىندا دا، شوبەرەلەردiڭ اياقتارى شيراپ كەتتi.
كەلسە، سول يزەن بۇرىنعى ءوسiپ تۇرعان جەرiندە ءوسiپ تۇر ەكەن. جاۋىنقۇرت جوق. سوندا سابالاق سارباس يزەننiڭ باسىنا شىعىپ، ولاي-بۇلاي كوز سالىپ، قولىنداعى ساعاتىنا قاراپ تۇرىپ بىلاي دەدi:
— جiگiتتەر، ونىڭ ۇزاپ كەتۋi مۇمكiن ەمەس. جان-جاققا تاراڭدار دا، وسى ماڭداعى قۋىس-قولتىقتى تۇگەل تiنتiڭدەر. ءاسiرەسە ءشوپتiڭ كولەڭكە بەتi كوزدەن تاسا قالماسىن. ءدال بiر جارىم ساعاتتان كەيiن تاپ وسى جەردە كەزدەسەلiك.
شوبەرەلەر تىم-تىراقاي تاراپ كەتتi. سابالاق سارباس بولسا تاعاتسىزدانىپ سول ورنىنان تاپجىلماعان كۇيi ساعاتىنا قاراپ تۇر. بiر ساعات جيىرما ءۇش مينۋتتان كەيiن بiرەۋiنiڭ قۇمىققان داۋسى شىقتى:
— قۇرداستار، مۇندا جاتىر! سابالاق سارباس، تەز جەت! مۇندا! مۇندا!
ءبارi داۋىس شىققان جەرگە توپىرلاپ كەلسە، جاۋىنقۇرت يزەننiڭ ءتۇبiندەگi ساپ-سالقىن كولەڭكەدە شيراتىلىپ ۇيقىنى سوعىپ جاتىر. جاتار ورنىن تاپقان. جايلاۋى كەلiسكەن. سارباس جۇرتتان وزىپ، ەپتەپ بارىپ قۇرتتىڭ بوكسەسiنەن تiستەپ كەلiپ قالدى. شوشىپ كەتكەن جاۋىنقۇرت: «بۇل كiم، ءاي؟ بۇل كiم ءوزi؟» — دەپ تۇلا بويىن جازىپ، كەرiلiپ-سوزىلدى. سول كەزدە باسقا قۇمىرسقالار iسكە جابىلا كiرiستi دە، ونى جاتقان جەرiنەن جارىققا اپ-ساتتە سۋىرىپ شىعاردى. كۇنگە شىعىپ قالعان جاۋىن قۇرتى بولسا ولاي بiر، بۇلاي بiر شورشىپ: «قويساڭدارشى، ءاي، قويساڭدارشى»، — دەپ الەككە ءتۇستi دە قالدى.
— نەمەنە بۇل؟ مىنالارىڭ نە دەگەن جاۋگەرشiلiك، ءاي؟ — دەپ كوزiن ۋقالاپ-ۋقالاپ جiبەرiپ، بiلەكتەرiن سىبانىپ، قاپتاپ زىرقىراپ جۇرگەن قۇمىرسقالاردى كورiپ، كوزi الاقانداي بولىپ شوشىپ كەتتi.
— نەمەنە، ۇيقى بەرمەيسiڭدەر مە؟ Iندەرiڭە بارىڭدار!
— اجەمiزدiڭ تۋعان كۇنi بولىپ جاتقاندا سەنiكi نە ۇيقى؟ — دەدi بiرەۋi.
— تۋعان كۇن دەگەن نەمەنە؟ — دەپ شيراتىلىپ الدى جاۋىنقۇرت. — تاپا-تال تۇستە بوسىپ جۇرگەنشە، كولەڭكەگە جاتىپ الىپ ۇيىقتامايسىڭدار ما؟
— اجەمiزدiڭ تۋعان كۇنi نەعىلعان ۇيقى؟
— مىناۋىڭ بiر ۇيقىشىل ماۋباس قوي ءوزi.
— تۇر، ءاي! تۇر!
— تۋعان كۇن تويىنىڭ نە ەكەنiن بارعان سوڭ كورەسiڭ.
— جiگiتتەر، ۇرىستا تۇرىس جوق، ال ەندi «اۋپپا!» دەپ بiر كiسiدەي جۇمىلالىق! — دەدi سوندا سابالاق سارباس.
بۇرىننان داعدىلانىپ قالعان شوبەرەلەر بiردەن جۇمىلىپ، قۇرتتىڭ بۇلعاقتاعانىنا قاراماستان، يىقتارىنا سالىپ جiبەرiپ، يلەۋگە قاراي الا جونەلدi. جاۋىنقۇرت:
— قويىڭدار، ءاي! ءبۇيتiپ ويناماڭدار! تۋعالى تۋعان كۇنگە بارىپ كورگەن ەمەسپiن! كولەڭكەمە بارامىن. تاستاڭدار مەنi! — دەپ يرەلەڭدەپ كەلەدi. شوبەرەلەر وعان مۇلدە قۇلاق اسقان جوق.
يىقتارىنا جاۋىنقۇرت سالعان شوبەرەلەر يلەۋگە كiرiپ كەلسە، داستارقاننىڭ ءۇستi سىڭسىپ تۇر، كوز قامىقتىرادى. اجەنi تورگە وتىرعىزىپ قويىپ، بۇلاردى كۇتۋلi ەكەن. جەۋگە جارامدى نەشەمە ءشوپتiڭ قيقىمدارى، سەلەۋدiڭ ءدانi، بيدايىق، جۋساننىڭ ءبۇرتiگi، ولگەن شىبىن مەن ورمەكشi، ارا، ينەلiك دەگەنiڭiز تاۋ بولىپ ءۇيiلiپ جاتىر. الايدا سولاردىڭ ءبارi تiرi جاۋىنقۇرتقا قايدان جەتسiن، بۇلار كوتەرiپ اكەلiپ، داستارقاننىڭ ءۇستiنە قويعاندا وتىرعاندار اۋىزدارىن اشىپ، كوزدەرiن جۇمدى، اجەنiڭ ەكi ەزۋi ەكi قۇلاعىنا جەتتi.
— قاراقتارىمنىڭ اجەسiن قۋانتايىن دەپ بولىپ جۇرگەندەرiن كورمەيسiڭدەر مە؟
اجەنiڭ ۇلكەن بالاسى، قازiرگi اكە قۇمىرسقا:
— ال ەندi داستارقانعا وتىرايىق. سىرتتا جۇرگەندەرiن شاقىرىڭدار. قولدارىڭدى جۋىڭدار، — دەدi.
ءبارi قولدارىن جۋىپ، قۇجىناپ داستارقان باسىنا جينالدى. تىم-تىرىس، ءۇنسiز تومسىرايىپ وتىر. ەگەر يلەۋگە شىبىن كiرiپ كەتكەندەي بولسا، ىزىڭى ەستiلەتiندەي. الايدا بۇل جەردە تiرi شىبىن جۇرگەن ەمەس. يلەۋدە قالىپتاسقان ءداستۇر بويىنشا، الدىمەن اجە ءدام اۋىز تيمەي ەشكiم دە داستارقانعا قول سوزبايتىن. اكە قۇمىرسقا اجە قۇمىرسقاعا ەڭكەيiپ بiردەڭە دەدi. اجە اكە قۇمىرسقانىڭ دەمەۋiمەن بۋىن-بۋىنى سىقىرلاپ ورنىنان تۇردى.
ءبارi قۇلاقتارىن توستى.
— قاراقتارىم، اۋلەتتەرiم مەنiڭ! — دەدi ول داۋسى دiرiلدەپ. — وسىنشاما ۇل-قىز ءوسiرگەن مەن باقىتتى كەمپiرمiن. بۇكiل دۇنيەدە مەنەن باقىتتى قۇمىرسقا جوق تا شىعار، بالكiم. باقىتتىلىعىم ەڭ الدىمەن سەندەردiڭ ارقالارىڭ. سەندەر مۇنشالىق ءتاتۋ-تاتتi، اۋىزدارىڭ بiر بولماسا، «بiر جەڭنەن — قول، بiر جاعادان باس شىعارماساڭدار»، ماعان مۇنشا ۇزاق جاساۋ قايدا؟
جەردە بiر ءدان جاتسا، ونى يەسiز تاستاماي، يلەۋiمiزگە جابىلا ءسۇيرەپ اكەلدiڭدەر، دالادا قاۋىزدىڭ بiر سىنىعى ۇشىپ جۇرسە، ونى تاستاپ كەتپەدiڭدەر. «ەڭبەك سۇيگەندi — ەلi سۇيگەن» دەگەن. جۇرتتىڭ ءبارi بiزدi قۇرمەتتەيتiن بولسا، وسى ەڭبەكقورلىعىمىز ءۇشiن قۇرمەتتەيدi.
يلەۋiمiزدi يەلەنبەكشi بولىپ كەلگەن قانداي جاۋعا دا بارلەرiڭ بiر كiسiدەي جۇمىلىپ... جابىلدىڭدار. بiزدiڭ ءوسiپ-وركەندەپ، جاپىراق جايىپ، شۇرىق تەسiك يلەۋiمiز ونان ءارi تەرەڭدەپ، ونان ءارi تارامدانىپ بارا جاتسا، ول ەڭ الدىمەن سەندەردiڭ تاتۋلىقتارىڭنىڭ ارقاسى. «تورتەۋ تۇگەل بولسا، توبەدەگi كەلەدi، التاۋ الا بولسا، اۋىزداعى كەتەدi»، شىراقتارىم!
ءارقاشاندا تاتۋ بولىڭدار. اۋىزدارىڭ بiر بولسىن. كەزiندە بiز دە تاتۋ بولعانبىز. «اكەسi تاتۋدىڭ بالاسى تاتۋ» دەگەن ءسوز سودان قالعان. ەستiدiڭدەر مە؟
جارتى قاۋىزدى جۇرتىمىزبەن ءبولiپ جەدiك. سەندەر دە سولاي ەتiڭدەر، شىراقتارىم. «ولە جەگەنشە، بولە جەڭدەر».
ءومiردiڭ ءسانi — بiرلiك پەن تاتۋلىقتا. شىراقتارىم، سەندەرگە ريزامىن. مەنەن ۇلىقسات. تويلارىڭدى باستاي بەرiڭدەر!
اكە قۇمىرسقا ورنىنان تۇردى:
— ال، حالايىق! بۇگiن وسى وتىرعان ءبارiمiزدiڭ انامىز...
وسى كەزدە اياقتارىنىڭ استارى دiرiلدەپ، توبەدەن قۇم سۋىلداپ توگiلدi. گۇرiلدەگەن سۇمدىق دىبىس ەستiلدi.
گۇر-گۇر! گۇر-گۇر! تر... تر... گۇر...ر. گۇر...ر...
جەر قالتىراپ قويا بەردi.
گۇر-گۇر! گۇر-گۇر! تر... تر... گۇر...ر. گۇر...ر.
اجە قۇمىرسقا شەتتە وتىرعان نەمەنە قۇمىرسقاعا يەك قاقتى.
— تىسقا شىعىپ، بiلiپ كەلشi. نەمەنە بۇل؟! ول دالاعا جۇگiرiپ كەتتi دە، كوزi اتىزداي بولىپ كەلدi.
— دالادا تەمiر... ءداۋ تراكتور كەلە جاتىر. جەردi قوپارىپ... تەمiر...
جەر ءارلi-بەرلi تەڭسەلiپ، يلەۋدiڭ iشi شاڭىتىپ كەتتi. جۇرت مويىندارىن iشتەرiنە سۇعىپ، كوزدەرiن جۇمدى.
سويتكەنشە بولعان جوق، يلەۋدiڭ iشi الاساپىران بولىپ، استى ءۇستiنە شىقتى. اسپان اينالىپ جەرگە ءتۇستi. بiر مىڭ ەكi ءجۇز ون التى قۇمىرسقا اپ-ساتتە توپىراققا ارالاسىپ كەتە باردى.
ءسويتiپ سابالاق سارباس ساردالادا جالعىزدان-جالعىز قالعان ەدi...
باستىعىن عانا بiلەتiن تەنتەك تراكتور
سابالاق سارباستىڭ بۇل اڭگiمەسi جولاۋشىلاردىڭ ەڭسەلەرiن ءتۇسiرiپ جiبەردi. «تەمiردi نەگە بوساتىپ جiبەرەدi وسى»، — دەپ بۇرق ەتتi مايتابان جايباسار. «Iن دەگەندi تەرەڭ ەتiپ قازۋ كەرەك. سوندا وعان تراكتور تۇگiلi، پالە دە جولاي المايدى»،— دەپ اقىلعانسىدى سۋىر. بيداس ۇندەگەن جوق.
ءسويتiپ كەلە جاتقاندارىندا بالا باتىردىڭ توبەسiندە ۇنجىرعاسى ءتۇسiپ مۇڭايىپ وتىرعان سابالاق سارباس شىر ەتە قالدى.
— باتىر اعا، انانى قارا! قاراي عوي! بiزدiڭ ءۇيiمiزدiڭ استاڭ-كەستەڭiن شىعارعان قارا تراكتور، انە، ءالi جەر قوپارىپ ءجۇر!
قۇمىرسقانىڭ ايتقان جاعىنا قاراسا، بiر ءداۋ تراكتور ءاي دە جوق، ءشاي دە جوق، جەردi سۇزگiلەپ جاتىر. كوزi قىپ-قىزىل، ءۇستi-باسى قاپ-قارا. كۇنiء-تۇنi تىنباي جۇمىس iستەگەن سوڭ تۇمسىعى مەن تابانى جالتىراپ تۇر. جان-جاعىنا قارامايدى، مىقشىڭداپ «تر...ترلاپ» ءولiمiن سالادى كەلiپ. اشۋلى بيداس جاقىنداپ كەلدi دە، تراكتوردىڭ الدىنا تەمiر ەتiك كيگەن اياعىن قويا سالدى. تراكتوردىڭ جالتىراعان تۇمسىعى ەتiككە شاق ەتە ءتۇستi. تراكتور: «تۇمسىعىم، ويباي! ويباي، تۇمسىعىم!» — دەپ مۇرنىن ۇستاپ، سوندا بارىپ جوعارى قارادى. اسپانمەن تiرەسiپ تۇرعان بالانى كورiپ، ىرشىپ ءتۇستi.
— سەن كiمسiڭ ءوزiڭ؟ — دەدi اشۋلى بيداس.
— تر... تر... تراكتورمىن.
— نە iستەپ ءجۇرسiڭ؟
— تر... تر. جەر قازىپ ءجۇرمiن.
— نەگە قازاسىڭ؟
— تر... تر. بiلمەيمiن. «قاز!» دەگەن سوڭ قازىپ جاتىرمىن.
— ساعان «قاز!» دەگەن كiم؟
— تر... تر. باستىعىم.
— باستىعىڭدا باس بار ما؟
— تر...تر. باستىعىمدا باس بار. مەندە باس جوق. اياعىم بار، مiنەكەي، تۇمسىعىم بار، جاڭا اۋىرىپ قالدى. موتور دەپ اتالاتىن iشەك-قارنىم دا بار.
— باستىقتىڭ تەرiس ايتقانىن نەگە تىڭدايسىڭ؟
— تر...تر. «توقپاعى كۇشتi بولسا، كيiز قازىق جەرگە كiرەدi»، اعا. مەنi جاساپ شىعارعان باستىق. بiز سياقتى تەمiرگە باستىق ايتسا، بiتتi. بۇيرىق — زاڭ. باستىقتىڭ ەشقايسىسى دا تەرiس ايتپايدى. باستىقتىڭ عانا ايتقانىن قىلىپ، ايداۋىندا جۇرەمiن. مەندە باس جوق، جۇرەتiن — اياق، قازاتىن تۇمسىق بار، اعا. تر...تر.
— ءوسiمدiكتi تانيسىڭ با؟
تراكتور كەكەشتەنiپ تۇمسىعىن شايقادى.
— تر... تر. جوق. تانىمايمىن.
— ءوزiڭنiڭ نە iستەپ جۇرگەنiڭدi بiلەسiڭ بە؟
— تر...تر. باستىقتىڭ ايتقانىن iستەپ ءجۇرمiن.
— سەن ءوسiمدiك اتاۋلىنىڭ تامىرىن قوپارىپ، قۇمىرسقا اتاۋلىنىڭ يلەۋiن استاڭ-كەستەڭiن شىعارىپ، تiرشiلiكتi تاپتاپ جويىپ ءجۇرسiڭ.
— تر...تر. تiرشiلiك دەگەن نە ول، اعا؟
بيداس: «تiرشiلiكتi بiلمەيتiن مىناۋ قانداي ميلاۋ»، — دەپ اشۋلانىپ، تراكتوردىڭ توبەسiنەن شەرتiپ جiبەرiپ ەدi، ونىڭ سايراپ تۇرعان تiلi بايلانىپ، توبەسi تابانىنا جابىسىپ، ءۇنi ءوشتi دە قالدى. بيداس ءۇنi ءوشiپ قالعان تراكتوردى اناداي جەرگە لاقتىرىپ جiبەرiپ، ءجۇرiپ كەتتi. سوندا جوعارىدا وتىرعان سابالاق سارباس شىر ەتە قالدى.
— تاستامالىقشى، اعا. تاستامالىق. ول بiز كەتكەن سوڭ جەردi تاعى قوپارادى. ونىڭ جانى دا، باسى دا جوق. نە iستەگەنiن ءوزi دە بiلمەيدi.
اسىعىپ كەلە جاتقان بيداس بۇل كەزدە اپتالىق جەرگە كەتiپ قالىپ ەدi.
— جارايدى. سەنiڭ ايتقانىڭ بولسىن، — دەپ قايتىپ كەلدi دە، تراكتوردى جان قالتاسىنا سالىپ الدى. سالىپ الدى دا، اجداھانىڭ ارنا ەتiپ كەتكەن iزiنە قايتا ءتۇستi.
جەرگە توگiلiپ تۇسكەن جەتiقاراقشى. سۇلۋ سۋىر جۇلدىزدان القا تاققىسى كەلەدi
جەر جاھاندى كوزگە تۇرتسە كورiنگiسiز قاراڭعى ءتۇن باستى. جولاۋشىلار اسىعىس بولعاندىقتان توقتاعان جوق. بيداس ادىمىن كەڭ تاستاپ كۇنشiلiك جەردi بiر اتتاپ ءجۇرiپ كەلە جاتتى. بiر ءسات سابالاق سارباستىڭ شىر ەتە تۇسكەن داۋسى ەستiلدi:
— بيداس اعا، انا قارا، جەردە سامالاداي بولىپ شام جانىپ جاتىر! شام!
بيداس قىراتتان اسىپ تۇسسە، شىنىندا دا ويپاڭدا بiر شوق شام سان قۇبىلىپ سامساپ جاتىر. بiرەسە كۇلگiن، بiرەسە قىزعىلت تۇسكە بويالىپ، سان قۇبىلىپ جىمىڭ-جىمىڭ ەتەدi. القاپ جاپ-جارىق. بيداس ءوزiنiڭ ءۇيi بار الماتىنىڭ ءۇستiنەن ءتۇستiم بە دەپ، اڭ-تاڭ بولىپ، سiلەيiپ تۇردى دا قالدى. كوكتوبەنiڭ باسىنا شىققاندا الماتى تاپ وسىنداي بولىپ كورiنەتiن. سول كەزدە سۋسىلداپ سۇڭقار ۇشىپ كەلدi.
— مىناۋ جەردە شاشىراپ جاتقان شام ەمەس. جەتiقاراقشى جۇلدىزدارى. بۇل جەتi جۇلدىزدى كوكتەن قۇيرىعىمەن قاعىپ ءتۇسiرگەن ءابجىلان! مەن ونى ءوز كوزiممەن كوردiم، — دەدi.
— سولاي ما؟ — دەپ قالتادا جاتقان بويجەتكەن سۋىر سۇلۋ باسىن شىعاردى. — ماعان الىپ بەرشi، بيداس اعا. موينىما مونشاق ەتiپ تاعىپ الايىن.
جەتi جۇلدىز بiرiمەن-بiرi جارىسا جامىراپ قويا بەردi.
— بيداس اعا، ءوزiمiزدiڭ ءۇيiمiز — زەڭگiر كوگiمiزگە جەتكiمiز كەلەدi. كورiپ تۇرسىز عوي، جەرگە ءتۇسiپ قالعان سوڭ، كورنەۋ كوزگە كومەسكi تارتىپ كەتكەنiمiزدi. «ايقاي، ءوز ءۇيiم — كەڭ سارايداي بوز ءۇيiم» دەمەكشi، اركiمنiڭ ءوز ءۇيiنە نە جەتسiن. «اركiمنiڭ ءوز ءۇيi — ولەڭ توسەگi». بiزدi ءۇيiمiزگە جەتكiزiڭiز. ءۇيiمiزگە... جۇلدىز بولىپ جارقىراپ جانىپ تۇرسىن دەسەڭiز، ءۇيiمiزگە جەتكiزiڭiز...
— ءۇيiمiزگە...
— زەڭگiر كوكتەگi ءوز ءۇيiمiزگە.
— ءۇيiمiزگە...
مىنا ءسوزدi ەستiپ، كوڭiلi بوساپ جاتقان مايتابان جايباسار اجە قالتادان باسىن شىعارىپ، دىمقىلدانىپ قالعان كوزiلدiرiگiن ءسۇرتiپ كيدi. كوزiلدiرiگiن كيدi دە، جەردە شاشىراپ، كومەسكi تارتىپ، ءانi-مiنi سەمگەلi، تىپىرلاپ جاتقان جەتi جۇلدىزعا قارادى. قارادى دا:
— وي، شىراقتارىم-اي، تۋعان جەر اتامەكەندەرiڭنەن ايرىلىپ، ازارلانىپ جاتىر ەكەنسiزدەر عوي. ايتاتىن نەسi بار، تۋعان جەر دەگەن قيىن، ارينە. قيىن. ەندi قايتتiم؟ — دەپ باسىن شايقادى. —
كۇلدiكومەش كۇلەگەش اجداھانىڭ تەنتەك جيەنiنiڭ جاساپ كەتكەن الاپاتىن-اي، ءا؟ جەردەگi ءبۇلiنشiلiگi از بولعانداي، كوكتە نە شارۋاسى بار ەكەن بۇنىڭ، ا؟ جۇلدىزداردى جىلاتقانى نەسi؟
— ماعان الىپ بەرسiنشi، اجە، موينىما تاعىپ الايىن، ادەمi ەكەن، — دەدi تاعى دا سۇلۋ سۋىر.
— سۋىر شىراعىم، سابىرلىق جاسا، — دەدi اجە وعان بۇرىلىپ. — جۇلدىز — كوكتiڭ ءتول بالاسى، اسپاننىڭ اجارى. جان-جانۋارسىز، كوكمايسا شالعىنسىز جەردiڭ ءسانi بولمايتىنداي، جۇلدىزسىز كوكتiڭ دە ءسانi جوق. جۇلدىزى جەرگە تۇسكەن سوڭ، زەڭگiر كوكتە نە ابىروي قالادى. ول دا بiر قۋ تاقىرعا اينالماي ما. سەن بولساڭ — جەر پەرزەنتiسiڭ. جەردەگi تiرشiلiكتiڭ قاي-قايسىسى دا جۇلدىزعا قولى جەتكەننەن كەيiن استامسىپ كەتەدi. استامسىعان ادام بار دوسىنان ايىرىلىپ، جالعىز قالادى. ەگەر موينىڭا جۇرت تاقپاعان جۇلدىز تاعاتىن بولساڭ، داندايسيسىڭ دا، بiزدi تاستاپ كەتەسiڭ. بار دوستارىڭنان ايرىلاسىڭ. قۇرالايدى دا، بالاپاندى دا ۇمىتاسىڭ. جان جولداستارىڭا قاراماي، اسپانداپ كوكiرەگiڭە كۇپiرلiك ەنەتiن بولادى. اركiم ءوز ورنىن بiلۋi كەرەك، اركiم ءوز وتانىندا تiرشiلiك ەتۋi تيiس. بيداس شىراعىم، قولىڭنان كەلسە، جۇلدىزداردى ءوز ورىندارىنا جەتكiز.
سۇلۋ سۋىر موينىن iشiنە تارتىپ، ۇندەمەي قالدى.
بيداس قانداي امال جاسارىن بiلمەي، بiراز ويلاندى. ويلانىپ-ويلانىپ تۇردى دا، توبەسiندەگi سابالاق سارباستى، قالتاسىنداعى سۇلۋ سۋىر مەن جايباسار مايتاباندى جەرگە ءتۇسiردi. جۇلدىزدىڭ بiرەۋiن وڭ قولىنا الدى. الدى دا، كەيiن شەگiنiپ بارىپ، جەردiڭ ءتوبەسiن ويىپ دۇڭك تە دۇڭك جۇگiرiپ كەلiپ قولىنداعى جۇلدىزدى كوككە قاراي زىمىراتىپ لاقتىرىپ كەلiپ جiبەردi. جۇلدىزدىڭ سۋىلداپ ىسقىرىنا ۇشىپ بارا جاتقان دىبىسى توبە قۇيقانى شىمىرلاتتى. جەردەگiلەر قورىققاندارىنان قۇلاقتارىن باسا-باسا قالىستى.
— راقمەت، بيداس باتىر! جولدارىڭ بولسىن! — دەدi ول ءوز ورنىنا بارىپ، iلiنiپ العان سوڭ. ەكiنشiسiن دە سولاي لاقتىردى.
— راقمەت، جايباسار مايتابان اجە! تالاپتارىڭا نۇر جاۋسىن! — دەدi ەكiنشiسi.
ءۇشiنشiسiن دە ءۇيiنە سولاي جەتكiزiپ سالدى.
— ماقساتتارىڭ ورىندالىپ، بەتپاقدالالارىڭ سۋعا قايتا تولعاي! — دەدi ول.
— جولدارىڭ جارىق بولعاي! — دەدى ءتورتىنشىسى.
بەسiنشiسi:
— قادامدارىڭا گۇل بiتكەي! — دەدi كۇلiم قاعىپ.
التىنشىسى:
— تۇلكiدەن ءتۇڭiلiڭدەر! — دەپ كۇڭك ەتتi. — ابايلاڭدار!
جەتiنشiسi:
— ساۋىسقاننان ساق بولىڭدار! — دەپ سىڭعىر ەتە قالدى.
جەتi جۇلدىز ورىندارىنا بارىپ iلiنە-iلiنە قالعان سوڭ بۇرىنعىسىنان دا بەتەر جايناپ، سامالاداي بولىپ مىڭ قۇبىلىپ جارقىراي ءتۇستi. جەر جاھان قۇلپىرىپ كۇندiزگiدەي جاپ-جارىق بولىپ سالا بەردi. جەپ وتىرعان نانىن بىلاي قويىپ، ەرتەگi وقىپ وتىرعان وقۋشى جولاۋشىلارىمىزدىڭ اسىعىس جانە نە سەبەپتەن اسىعىس ەكەندiگiن بiلەدi، ارينە. بۇلار كiدiرگەن جوق، ءارi قاراي ءجۇرiپ كەتتi.
ال جەتi جۇلدىز بولسا قۋعىنشىلارعا جىمىڭ-جىمىڭ ەتiپ كۇلiمسiرەپ تۇر. بiرەۋگە جاقسىلىق جاساعان ادامنىڭ بويى جەڭiل بولماقشى. بيداستىڭ اياعى جەڭiلەيiپ سالا بەردi.
ساسىق داۋىل. اجداھا دا كورiندi اقىرى
بيداس سول ارنامەن بiر اپتا ءجۇردi، كوزگە كورiنەتiن اجداھا بولمادى، ەكi اپتا ءجۇردi، كوزگە كورiنەتiن اجداھا بولمادى. جولاۋشىلار شارشادى. اجە: «تىنىعىپ، الدەنiپ الالىق»، — دەدi سول كەزدە.
بيداس جولدىڭ جيەگiنە شىعىپ، اپاسىنىڭ پiسiرiپ سالعان نانىن جەپ، دەمالىپ الدى. مايتابان جايباسار اجە قالتاسىنان الدەقانداي ءشوپ الىپ، مالجاڭداي باستادى. سۋىر: «ەر ازىعى مەن ءبورi ازىعى — جولدا»، — دەپ بiر iنگە كiرiپ كەتiپ، مۇرتىن ءسۇرتiپ شىقتى.
تەك سابالاق سارباس قانا ءبورiكتiڭ ءۇستiنەن تۇسپەگەن كۇيi قول ورنىنا پايدالاناتىن ەكi اياعىن سىرتىنا قايىرىپ الىپ، تاعاتى بولماي جان-جاعىنا موينىن سوزىپ قويىپ، ولاي-بۇلاي كەزiپ ءجۇردi دە قويدى.
— «جول اتاسى — جۇرگەن» دەگەن، نەگە وتىرا بەرەسiڭدەر وسى؟ — دەدi ول بiر كەزدە قاباعىن ءتۇيiپ.
مايتابان جايباسار اجە:
— سارباس بالامنىڭ ايتقانى دا دۇرىس. ءجۇرiلمەگەن جول قايدان ءونسiن. ءوزiمiز سول ءجۇرiستiڭ ارقاسىندا عانا ءناپاقامىزدى ايىرىپ، تiرشiلiك ەتiپ كەلەمiز، — دەدi. — جاس كەزiمiزدە كۇنiگە وتىز مەتردەي جەر الاتىن ەدiك. قازiر ول داۋرەن قايدا...
سۇڭقار تەرiس قاراپ، مىرس ەتتi.
قۋعىنشىلار ورىندارىنان قايتا كوتەرiلدi.
جولاۋشىلار دامىل تاپپاي، ءۇش اپتا جۇرگەن كەزدە، سۇڭقار قۇلديلاپ كەلiپ، تەڭبiلتاۋ مەن تارعىلتاۋدىڭ الىستان مۇنارتىپ تۇرعانىن ايتىپ كەتتi.
تاعى بiر اپتا ءجۇردi. سول كەزدە سۋىر مۇرنىن باسىپ قايتا-قايتا تۇشكiردi. بيداس تا دەمiن الا الماي، تەرiس قارادى. وكپەسiن قاپقان ساسىق يiستەن سابالاق سارباس كiرەرگە تەسiك تاپپادى.
سوندا مايتابان جايباسار اجە بالا باتىرعا:
— مۇرنىڭا يiس كەلە مە؟ — دەدi.
— بiر كۇلiمسi يiس الەمدi الىپ بارادى، — دەدi بيداس.
— ولاي بولسا، اجداھاعا جاقىنداعانىمىز. ول اشكوز نايساپتىڭ iشiندە نە جوق دەيسiڭ. بالىقتىڭ نەشەمە ءتۇرi، جىلان، باقا-شايان، شiرiندi ءشوپ تە، شiرiگەن تەمiر-تەرسەك، تالاي ولەكسە، سىنعان ۆەلوسيپەد، بالانىڭ جورگەگiنە دەيiن قويىرتپاق بولىپ يلەنiپ جاتىر. ساسىق يiس سول، — دەدi. — جاقىنداعان ەكەنبiز. ەندi ءۇش كۇندiك-اق جول قالدى.
ايتقانىنداي، بۇلار ءۇش كۇن جول جۇرگەن سوڭ، كەشقۇرىم ماڭداي الدارىنان الاپات جويقىن داۋىل سوقتى. داۋىلدىڭ ەكپiنi جامان. كارi اعاشتار دiڭگەگiنەن ومىرىلىپ، قاڭباقتاي ۇشتى، مايدا تاستار ساتىر دا سۇتىر دومالاپ جوسىلا جونەلدi، ساپىرىلىسىپ شاڭ بوراپ، تاياق تاستام جەردi كورۋ قيىنداپ كەتتi. مايتابان جايباسار ساۋىتىنىڭ استىنان باسىن شىعارىپ، كوزiن جىپىلىقتاتىپ جان-جاعىنا قارادى.
— جىرا تاۋىپ الىپ، تاسالاي تۇرماساق بولمايدى. بۇل داۋىل — اجداھانىڭ لەبi. ەندi تىنباستان بiر كۇن سوعادى، — دەدi. — ءبارiبiر جۇرە المايمىز. بوسقا شارشاما، بالام. لەبiن iشiنە تارتقان كەزدە جولدى ءوندiرiپ الارمىز. وعان دەيiن باس ساۋعالاي تۇرالىق. سۇڭقارعا ايت. جالماۋىز نەمەنiڭ جاي-كۇيiن بارلاپ قايتسىن. پانالايتىن جەر قاراستىرسىن.
بيداس سۇڭقارعا: «الدىڭعى جاعىمىزدى بارلاپ كورشi»، — دەدi، بەت قاراتپايتىن داۋىلعا سىرتىن بەرiپ تۇرىپ. سۇڭقار مۇز قۇرسانعان تاۋ شاتقالىنىڭ اراسىنان تەرەڭ قۇز تاۋىپ كەلدi دە، قايتا ۇشىپ كەتتi. قۋعىنشىلار تەزدەتiپ بارىپ سول قۇزعا جايعاسىپ الدى. داۋىلعا قارسى ۇشقان سۇڭقار دا جەتتi بiر كەزدە، قاناتتارى تالىپ، قاتتى شارشاپتى. ەكi يىعىنان دەم الىپ ەنتiگiپ وتىر. ەكi كوزi الاقانداي بولىپ كەتكەن، كورگەن سۇمدىعىن ايتا المايدى.
— داۋىل قانات قاقتىرمايدى. امال جوق، شىرقاپ كوككە شىعىپ كەتتiم. بيiككە كوتەرiلگەندە نە كوردi دەيسiڭدەر عوي. ايتا كورمە! —
سۇڭقار كوزiن جۇمىپ، باسىن شايقادى. — ءابجىلان تەڭبiلتاۋ مەن تارعىلتاۋدىڭ اراسىنداعى كەڭ جازىقتا جاتىر. باسىن كوردiم، كوزiم قانشا وتكiر بولعانمەن، قۇيرىق جاعىنا جەتپەي-اق قويدى. Iركiلدەگەن ساپ-سارى iشi جالپاق جازىقتى تۇگەلدەي جاۋىپ تاستاعان. قيمىلداۋعا دا شاماسى كەلمەيتiن بولۋى كەرەك، باسىن تەڭبiلتاۋعا قويىپ، قورىلعا باسىپ جاتىر.
سۇڭقاردىڭ مىنا اڭگiمەسiن ءۇنسiز تىڭداعان مايتابان جايباسار كوزiن بiر جۇمىپ، بiر اشىپ، ويلانىپ-ويلانىپ وتىردى دا، بىلاي دەدi:
— بالالارىم، الدىمىزدا اسا قيىن جۇمىس تۇر. ءوز ءومiرiمiز عانا ەمەس، بۇكiل بەتپاقدالانىڭ تiرشiلiگi بiزگە بايلانىستى بولىپ قالدى. ەگەر اجداھانىڭ اۋزىنا ءتۇسiپ قالاتىن بولساق، ءبارi دە بiتتi دەي بەر. مىقتاپ تىنىعىپ، ۇيقىلارىڭدى ابدەن قاندىرىپ الىڭدار. اجداھا دەمiن iشiنە تارتاتىن كەزدە ءوزiم وياتامىن. سوندا مىنا داۋىل ارقامىزدان سوعادى دا، ءجۇرۋiمiزگە جەڭiل بولادى. ال جاتالىق.
جۇرت قارت اجەنiڭ ايتقانىن ەكi ەتپەي، تىنىعۋعا كiرiستi.
اساتالاساتتىڭ ادال قىزمەتكەرلەرi. «جاۋ شاپتى، ويباي، جاۋ شاپتى!»
ەرتەڭiنە جولاۋشىلار شارشاپ-شالدىعىپ، ارىپ-اشىپ كەلە جاتقاندارىندا، الدارىنان قىزاراڭداعان بiردەڭە كورiندi. ونى الدىمەن كوزi شالىپ قالعان سابالاق سارباس:
— اعا، بiرەۋ كەلە جاتىر، — دەدi. بيداس جاقىنداعاندا تانىدى — تۇلكi ەكەن. سابالاق سارباس تا جورىقتاردا تالاي كەزiككەن تۇلكiنi تانىپ، سەكiرiپ-سەكiرiپ ءتۇستi.
— الاقاي، كوبەيدiك! تاعى بiر جولداس تابىلدى. الاقاي!
تۇلكiنiڭ اتىن ەستiگەن كەزدە بيداستىڭ قالتاسىندا جاتقان سۋىر جاقتىرماي پىسقىرىنىپ قالدى.
— بۇل نەمە قايدان ءجۇر ءوزi؟
— سالەمەتسiزدەر مە؟ — دەپ سىزىلدى قىزىل تۇلكi. — باستارىڭىز قۇرالىپ، بiر جاققا ساپارعا شىققان ادام باستاعان حايۋاناتتارعا ۇقسايسىزدار...
— سونداي شارۋانىڭ رەتi بولىپ قالدى، — دەدi بيداس.
ءتۇلكi تۇمسىعىن كوككە كوتەردi.
— تىشقاننىڭ دا يiسi شىعا ما، نەمەنە؟
— يا. تىشقاننىڭ يسi شىعادى! بiزدiڭ سۋىر دەگەن جولداسىمىز بار! — دەپ جاۋاپ بەردi بيداس.
— ول ءوزi جولداستىققا جاراي ما ەكەن؟ جەردiڭ استى تاس تۇنەكتەن شىعا بەرمەيتiن سياقتى ەدi...
— جاعداي سولاي بولسا، نەگە جولداس بولماسىن؟ باسىمىزعا كۇن تۋعاندا، كەۋدەسiندە جانى بار تىشقان باس ساۋعالاپ قالاي جاتادى؟
— جايشا... بىلايىنشا ايتقانىمىز عوي. بولماشىعا اشۋ شاقىرماڭىز، باتىرەكەسi. ءباتiر-اي، تىشقاننىڭ يiسi شىققان سوڭ، ايتا سالىپ ەدiك... ساسىعان نەمەنiڭ دە جولداستىققا جاراپ قالعانى-اۋ... جاي... انشەيiن... بىلاي... سونشاما ءدۇرلiگiپ، قايدا اتتانىپ بارا جاتقاندارىڭىزدى بiلۋگە بولماس پا ەكەن، باتىر؟
— اجداھا جۇتىپ كەتكەن كوكشۋلان تەڭiز، كولiمiز بەن وزەن، بۇلاعىمىزدى، جەتi ءتۇرلi بۇلتىمىزدى قايتارىپ الۋ ءۇشiن بارا جاتىرمىز. جولداس بولايىق! سەن دە بiزدەن بiرگە ءجۇر، — دەدi بيداستىڭ تاس توبەسiندە تۇرعان سابالاق سارباس. — ەبiڭ بار حايۋانسىڭ. بiزگە قول ۇشىن بەر!
— يا، سولاي ما ەدi... كەزiندە مەنiڭ تiلiمدi الماي، ەندi ىلعي قۇرت-قۇمىرسقا، باقا-شايانداردىڭ ايتقانىنا ەرiپ باتىرلارىڭ الجيىن دەگەن ەكەن. تاپقان ەكەن وسى كەزدە جولداستى! جولداسى تاسباقا، سۋىر مەن قۇمىرسقا بولعان ادام وڭار. — تۇلكi مۇرنىن باتىرعا تاقاپ تاعى يiسكەدi. — جاسىرماي-اق قوي. يiسiنەن-اق بiلiپ تۇرمىن باتىردىڭ قوينىندا، سۋىردىڭ جانىندا تاسباقا دا جاتىر.
— نەمەنە، ساعان سۋ كەرەك ەمەس پە؟ — دەدi سارباس.
— كەرەك بولسا قايتەمiن ەندi؟ امالىم قانشا؟ بiز پاقىردىڭ قولىمىزدان نە كەلۋشi ەدi. مەندە بولماسا، اساتالاساتتا بار. «ەلدە بولسا، ەرنiڭە تيەدi». اعايىندا بولسا، بiزدi دە الاستاپ تاستاماس. سونشاما سۋدى جالعىز ءوزiم نە iستەيمiن؟ اساتالاسات اعا بiر جالاتسا، جۇرەك جالعاۋىما جەتiپ جاتىر.
— تۋعان جەرiڭە جانىڭ اشىماي ما؟ بەتپاقدالانىڭ قانداي حالگە كەلگەنiن كورشi بارىپ كوزiڭمەن! سونداي وزبىرلىق جاساعان اساتالاسات ساعان اعايىن بولا ما؟ — دەپ شىر ەتە ءتۇستى سابالاق سارباس. — ساعان دۇنيەگە كەلگەن iنiڭ كەرەك ەمەس پە؟
— تاماعىمنىڭ تويعان جەرi — تۋعان جەرiم. ال iن كەرەك بولسا، مىنا تىرناق ساۋ بولسا، كورiنگەن جەردەن قازىپ الامىن. جالپى، اساتالاسات اعا تiرi تۇرعاندا iننiڭ نە كەرەگi بار؟ بۇل جالعاندا اجداھانى جەڭەتiن بiرەۋ بار دەيسiڭ بە؟ وڭشەڭ ميلاۋ نەمە... — دەپ قۇيرىعىن بۇلعاپ تاستاپ كەتە بەردi.
سول كەزدە سۋىر شىر ەتە ءتۇستi:
— ويباي-اۋ، انا قۋدى قاتە جiبەردiڭ-اۋ، باتىر اعا. ءسوز ساپتاۋىن كورمەيسiڭ بە! ول اجداھاعا مالاي بولىپ العان. ۇيىقتاپ جاتقان اساتالاساتتى وياتايىن دەپ كەتتi.
— سۋىردىڭ ايتقانىنىڭ جانى بار، — دەپ باسىن شۇلعىدى جايباسار اجە. — سىمپىلداعان نەمەدەن ساقتانباسا بولمايدى.
«باتىر — اڭعال، ەر — اڭگۇدىك» دەگەن، سوندا بارىپ بيداس: «سولاي ما ەدi؟» — دەپ تۇرا ۇمتىلدى. بiراق كەش قالعان ەدi. قاراڭعى قويۋلانىپ كەتكەن. بۇلار تۇلكiنiڭ قاي تاستىڭ اراسىنا سۇڭگiپ كەتكەنiن بiلە الماي قالدى، قاپەلiمدە جەردiڭ جiگiنە ءتۇسiپ كەتكەندەي، قۋ تابىلماي ءىزىم-قايىم جوعالدى دا كەتتi.
سۋىردىڭ ايتقانى ايداي كەلدi. ويتكەنi قۋعىنشىلار ەرتەڭiنە ورىندارىنان كوتەرiلiپ اتتانا بەرگەندەرiندە، باجىلداعان داۋىستان شوشىپ، كiلت توقتاپ قالدى.
— ويباي، اسات اعا، ويان! ويان دەيمiن، الاسات اعا! جاۋ شاپتى! جاۋ! ويان، اعا!
جارباقتاپ ولاي دا ۇشىپ، بۇلاي دا ۇشىپ، ەكi تاۋدى باسىنا كوتەرiپ جار سالىپ جۇرگەن الا ساۋىسقان بولىپ شىقتى. انا تاۋ جاڭعىرىعى مىنا تاۋعا جەتەدi. اسپان استى استاڭ-كەستەڭ.
— ويباي! اسات اعا! جاۋ شاپتى! جاۋ! جاۋ! جاۋ! ويان! ويان! اسات اعا! اسات اعا! اسات اعا!..
امال جوق، جولاۋشىلار تۇنەپ شىققان ۇڭگiرلەرiنە قايتادان سۇڭگiدi دە كەتتi. جاۋدىڭ مۇلدە ويلاماعان جەردەن وزدەرiنiڭ ارالارىنان شىققانىنا اڭ-تاڭ بولىپ تiلدەرi بايلانىپ، بiرiنە-بiرi قارايدى.
تەك سۇڭقاردىڭ كوزi قانتالاپ سىمپ ەتiپ ۇشا جونەلدi دە، ساۋىسقاننىڭ iزiنە ءتۇستi. ساۋىسقان اق تiكەننiڭ اراسىنا ۇمتىلدى، اق تiكەن جابىلا تىرنالاپ ساۋىسقاندى ارالارىنا ەنگiزگەن جوق. ساۋىسقان قىزىل شەڭگەلدiڭ اراسىنا ۇمتىلدى. قىزىل شەڭگەل قوڭىراۋلارىن سىلدىراتىپ «ساۋىسقان مۇندالاپ!» سۇڭقاردى شاقىردى. سۇڭقار ساتقىن ساۋىسقاندى iلiپ الدى دا، تۇتە-تۇتەسiن شىعاردى. اجداھا بولسا: «بۇل نە شۋ، ا؟!» — دەپ باسىن كوتەرiپ بiر كوزiن اشتى، ەشكiم كورiنبەدi. ەكi كوزiن اشتى، ەشكiم كورiنبەدi. باسقا كوزدەرiن اشۋعا ەرiنiپ، قايتادان ۇيقىعا كەتتi. داۋىل بۇرىنعىسىنان دا ەكپiندەي ءتۇستi.
دامىل تابار داۋىل جوق. ەلشiلiككە تراكتور كەتتi
قانشا ۇيىقتاعاندارى بەلگiسiز. ايتەۋiر، سiبىرلەنiپ تاڭ اتىپ كەلەدi ەكەن. قۋعىنشىلار جولعا شىعۋعا قامداندى. سۇڭقار بيداستىڭ قوينىنا كiرiپ الدى، قۇمىرسقا ءتوس قالتانىڭ ءتۇبiنە ءتۇسiپ، سۋىردىڭ قاسىنا بارىپ جاتتى. جان قالتاداعى تاسباقا ساۋىتىنىڭ iشiنە باسىن سۇقتى دا:
— ال، بالام، جۇرەلiك. جولىڭ بولسىن! بارىنشا اباي بولعايسىڭ، — دەدi. — لەپتiڭ اعىمىمەن اساتالاساتتىڭ اۋزىنا ءتۇسiپ كەتپەگەيسiڭ. ەكپiندەي بەرمەي، وكشەڭدi قاداپ ءجۇر.
بيداس شاتقالدان شىقتى. جايباسار اجەنiڭ دەگەنiندەي، داۋىل ارقادان سوعىپ تۇر ەكەن، بالا باتىردىڭ اياعى جەرگە اننان-ساننان بiر تيiپ دەدەكتەي جونەلدi. وڭ تابانى توبەگە بiر تيەدi، توبە جاپىرىلىپ قالادى، سول تابانى توبەگە بiر تيەدi، توبە جاپىرىلىپ قالادى. داۋىل بولسا ادامدى انە-مiنە جۇتا سالارداي ىسقىرىنادى كەلiپ، جەر بولسا دۇڭك تە دۇڭك. اسپان اينالىپ جەرگە تۇسكەندەي. ساسكەگە دەيiن جۇگiردi، تۇستە جۇگiردi، ىمىرت ءۇيiرiلiپ، قاراڭعى قويۋلانعانشا جۇگiردi، نە كەرەك، ايتەۋiر، كۇنۇزاق تىنباستان جۇگiرiپ وتىرىپ، اجداھانىڭ تاستوبەسi كورiنگەن كەزدە قالتادا جاتقان اجە:
— بايقا! كەلiپ قالدىق. ەندi اسىقپا. پانالايتىن تەرەڭ ساي تاۋىپ ال، — دەدi.
بيداس جەردi قانشا اينالسا دا، ەشقاشان كۇن تۇسپەيتiن تەرەڭ ۇڭعىل ساي تاپتى. جىرانىڭ تەرەڭدiگi سونشالىق، كۇن تۇگiلi، اجداھانىڭ لەبi دە كەلمەيدi ەكەن. سايدى جاعالاپ ءجۇرiپ تەرەڭ ءۇڭگiرگە كەزiكتi دە سوعان جايعاستى. ۇڭگiردiڭ iشi قۇلاققا ۇرعان تاناداي مۇلدەم تىنىشتىق. تىم-تىرىس. ونىڭ ءۇستiنە كوزگە تۇرتسە كورگiسiز تاس قاراڭعى. بار بولعانى سالقىن دىم عانا ەسەدi. بيداس ۇڭگiرگە كiرگەن سوڭ، قالتالارىنان سابالاق سارباستى، سۋىر، مايتابان جايباسار مەن تراكتوردى شىعارىپ قويا بەردi. باسقالارى شارشاعان. تراكتور بولسا قايتا جوندەلiپ كەتiپتi، قالتادان شىعۋ بويىنا «تر-ترلاپ» تاس قابىرعانى سۇزگiلەي باستادى.
بيداس تراكتورعا:
— ءاي، ساعان نە بولدى؟ — دەدi. — قالاي جوندەلiپ كەتكەنسiڭ؟
— ەشتەڭە دە بولعان جوق، — دەپ تاقىلداپ تۇر تراكتور. — جانى بار ادامنىڭ جان قالتاسىندا جاتقان سوڭ جانىم قايتا كiردi. وت الىپ كەتتiم. ايتپاساڭدار، قويىڭدار. ءبارiن دە ەستiپ جاتىرمىن. سەندەردiڭ نەگە بارا جاتقاندارىڭدى ءتۇسiندiم. باستىعىم مەنi ءاۋ باستا جەر قازۋ ءۇشiن جاساعان. جەر قازباسام، تۇرا المايمىن. قازاتىن جەر تاۋىپ بەرiڭدەر.
ونسىز دا شارشاپ وتىرعان بيداس تراكتوردىڭ مىنا قىلىعىنا اشۋلانىپ، توڭكەرiپ قويدى. ونىڭ ءۇنi سوندا عانا ءوشتi. تىنىشتىق ورناعان سوڭ، ءبارi دە تىرپ ەتپەي جاتىپ بiر مەزگiل دەمالدى. دەمالىپ بولعان سوڭ، سۋىر ورنىنان كوتەرiلiپ، تاماق iزدەۋگە دالاعا كەتiپ بارا جاتىر ەدi، مايتابان جايباسار اجە وعان: «ۇڭگiردەن اتتاپ شىعۋشى بولما. شىقتىڭ ەكەن، اجداھانىڭ لەبi تارتىپ كەتەدi»، — دەدi. سۋىردىڭ امالى تاۋسىلىپ، قورىققانىنان ورنىنا قايتىپ كەلدi. قۇمىرسقا ۇڭگiردiڭ اۋزىنان جارتى ءدان مەن شەگiرتكەنiڭ وڭ جامباسىن سۇيرەپ اكەلدi. جايباسار اجە ساۋىتىنىڭ استىنداعى قالتاسىنان الدەقانداي ءشوپ الىپ، «نارلەنiپ الىڭدار»، — دەپ ورتاعا قويدى. سۇڭقار بولسا: «الا بەرiڭiزدەر. الا بەرiڭiزدەر. مەن تۇستەنiپ العانمىن»، — دەپ تاستىڭ ءۇستiندە وقشاۋ وتىرىپ الىپ، قاۋىرسىندارىن تاراۋعا كiرiستi.تاماقتانىپ بولعان سوڭ مايتابان جايباسار اجە سۇڭقارعا:
— اجداھانىڭ نە iستەپ جاتقانىن تاعى بارلاپ قايت، — دەدi.
سۇڭقار ءلام-ميم دەمەستەن ۇشا جونەلدi.
— اجداھانىڭ باسى بۇرىنعىسىنداي تەڭبiلتاۋدا، قۇيرىعىنىڭ شەگi-شەتi كورiنبەيدi. ءوزi قورىلداپ ۇيىقتاپ جاتىر، — دەپ كەلدi ول بiرازدان كەيiن.
— دۇر..ر..ىس بولعان، — دەپ تاسباقا شەكەسiن قاسىپ بiراز وتىردى. — دۇر...ر...ىس بولعان. ال ەندi بەرi جاقىنداڭدار، ماقساتىمىزدىڭ ەڭ باستىسىنا كەلەيiك. سۋىمىزدى اجداھادان قالاي قايتارىپ الامىز؟ ەلشi سالساق بەرە مە؟ «كوپ جاساعاننان سۇراما، كوپ كورگەننەن سۇرا» دەگەن.
— بiرiڭ اسپان استىن، بiرiڭ جەر استىن، بiرiڭ جەر ءۇستiن شارلاپ ءجۇرگەن جاندارسىڭدار. كانەكەي، بۇل دۇشپاندى قالاي الامىز؟ كiم نە ويلاپ كەلەدi؟
— سۇراعانمەن، سۋىمىزدى ءوز ەركiمەن بەرمەيدi. تەك قانا تارتىپ الامىز. مەن بۇل جاۋىزدى جەكپە-جەككە شاقىرامىن! — دەدi بيداس ورنىنان ۇشىپ تۇرىپ، قىرىق قۇلاش الماس قىلىشىن جارق-جۇرق ەتكiزiپ. تاستاي قاراڭعى ۇڭگiردiڭ iشiندە نايزاعاي ويناعانداي بولدى. سۋىردىڭ كوزi الاقانداي بولىپ، قورقىپ كەتتi.
— اساتالاسات وسال جاۋ ەمەس. ارانداپ قالاسىڭ. سابىرلىق جاسا، «سابىر ءتۇبi — سارى التىن»، — دەدi تاسباقا. — اقىلمەن ارەكەت ەتەلiك.
— قاشانعى سابىرلىق جاساي بەرەمiز؟ «شىدامنىڭ دا شەگi بار».
سۇڭقاردىڭ كوزi قانتالاپ كەتكەن.
— اسپاننان تۇسكەن تاستاي ءشۇيلiگiپ كەلiپ كەزiن ويىپ الا الامىن، — دەدi دە، قاناتتارىن ءدۇر-دۇر سiلكiپ جiبەردi. — كوزi ويىلعان سوڭ، ول بەتپاقدالانى قالاي تابادى؟
— ونىڭ كوزi بiرەۋ ەمەس، جەتەۋ، — دەدi سۋىر.
— مەيلi،— دەپ ايتقانىنان قايتپادى سۇڭقار. — نەگە جەتپiس بولمايدى؟!
— مەن اجداھا ۇيىقتاپ جاتقاندا بiلدiرمەي ءۇستiنە شىعىپ كەتەمiن دە، قۇلاعىن تiستەپ الامىن،— دەپ قۇمىرسقا قول ەسەبiندە پايدالاناتىن الدىڭعى اياقتارىن سارت-سۇرت ەتكiزiپ، تiستەرiن قايراپ وتكiرلiگiن تەكسەرiپ قويدى.
— مەن جەر استىمەن iن قازىپ بارىپ شىڭعىرتىپ iشiن تiستەپ الايىن، — دەدi سۋىر. — مىنا تiستەرiم مەن تىرناقتارىم ساۋ بولسىن.
— ول دا تiرi جان. الدىمەن ەلشi سالىپ كورەلiك. بالكiم، جiبiر، مۇڭ-مۇقتاجىمىزدى ءتۇسiنەر. سۋىمىزدى قايتارار،— دەدi اقىر سوڭىندا مايتابان جايباسار اجە.
— تر...تر. سوندا مەن قالامىن با؟ — دەدi وسىنىڭ ءبارiن ەستiپ شالقاسىنان جاتقان تراكتور. — دوستىق دەگەن بۇنداي بولمايدى. بiرگە كەلiپ، ۇڭگiردiڭ iشiندە تىم-تىرىس جاتا بەرەمiن بە. نە پالە بولسا دا سەندەرمەن بiرگە كورەمiن. مەنi اياعىما قويىپ جiبەرشi، اعا. سول اجداھامەن ءوزiم-اق بارىپ سويلەسiپ قايتايىن.
كەڭەسiپ وتىرعانداردىڭ بارلىعى كۇتپەگەن مىنا وقيعاعا اڭ-تاڭ قالىپ، بiرiنە-بiرi قارادى.
جايباسار اجە بيداسقا: «وسى باتىردىڭ كۇشiن بايقاپ كورەلiك. اۋدارىپ قويشى» دەپ ىمدادى. بيداس تىراڭداپ جاتقان تراكتوردى تابانىنا اۋدارىپ قويدى. تراكتور «توبەمنiڭ اۋىرىپ قالعانىن قاراشى» دەپ مۇڭايىپ، باسىن ۇستاپ وتىرىپ، بىلاي دەدi:
— تر...تر. بiرiنشi رەتتەن، مەنi اجداھا جەي المايدى، جولداستار. اجداھا جالپى تەمiر جەمەيدi. تر...تر. ەكiنشi رەتتەن، مەنiڭ بويىمدا ءابجىلان قىزىعارلىقتاي سۋ جوق. سۋى جوق نارسەنiڭ ءابجىلانعا تۇككە دە كەرەگi جوق. تر...تر. ءۇشiنشi رەتتەن، مەنiڭ كەۋدەمدە جانىم جوق. اساتالاساتىڭنان مۇلدە قورىقپايمىن. الاسات دەگەنiڭ مەن ءۇشiن كiم؟ ەلشiلiككە مەنi جiبەرiڭدەر. جۇرتتىڭ سۋىن بەرسiن. ءوزiم بارىپ سويلەسiپ قايتامىن. تر...تر، — دەپ بالشىق بولىپ قالعان ءۇستi-باسىن قاقتى.
اڭ-تاڭ سابالاق سارباس سۋىرعا، سۋىر سۇڭقارعا، سۇڭقار بيداسقا، بيداس مايتابان جايباسار اجەگە قارادى. اجە بiردەن نە دەرiن بiلمەي، كوزiن جۇمىپ بiراز وتىرىپ قالدى. شىنىندا دا، بۇل ءوزi ەرتەگiلەردە بولماسا، بىلايىنشا شىندىقتا كەزiگە بەرمەيتiن وعاش جاي ەدi. ول زامان دا بۇل زامان ەلشiلiككە تراكتور ارالاسىپتى دەگەندi كiم ەستiگەن. اجە ويلانىپ-ويلانىپ بارىپ:
— تراكتور شىراعىم-اي، اجداھا سەن ايتقانداي وڭاي جاۋ ەمەس. كەلiسiم دەگەندi بiلمەيدi، سوزگە ءتۇسiنبەيدi. اشقاراق تا توڭمويىن حايۋان. بiر ءوزiڭنiڭ شاماڭ كەلمەس، — دەدi. — بiراق تالابىڭ تاۋداي ەكەن.
— تر...تر. «تاۋەكەل دە — تاس جۇت» دەگەن بار، مەنi جiبەرiڭiز، اجە، — دەپ، تراكتور تاعى دا تاق-تۇق ەتە قالدى.
— قايتەمiز؟ قانى قارايىپ كەتiپتi. اۋىزدىعىمەن الىسىپ تۇر عوي مۇلدە، — دەپ مايتابان جايباسار جولداستارىنا جاعالاي قاراپ شىقتى. — بiز ۇلىقسات ەتپەسەك تە ۇرىناتىن ءتۇرi بار تiپتi.
سۋىر دا، سابالاق سارباس تا ءلام-ميم دەگەن جوق. سۇڭقار تەمiر شارۋاشىلىعىن ونشا ءتۇسiنە بەرمەيتiن، يىعىن قيقاڭ ەتكiزiپ، قالىس قالدى.
بيداس:
— بارسا بارىپ قايتسىن. الدىمەن ەلشi جiبەرiپ، ءسوز سالىپ كورگەنiمiز دۇرىس بولار. جۇرتقا زورلىق جاساپ جاتقانىن ءتۇسiنەر، بالكiم، — دەدi.— سۇڭقارعا دا پالەندەي قاۋiپ جوق. ەكەۋi بارسا قايتەدi.
مايتابان جايباسار اجە:
— ءاي، قايدام. ءاي، قايدام. سول جالماۋىز ەلشiنiڭ ءسوزiنە ءتۇسiنسە بولار ەدi، — دەپ ىڭىلداپ وتىرىپ، اقىرى كەلiستi.
اجە كەلiسكەن سوڭ، تراكتور قولىنا اق جالاۋ ۇستاپ، جەرمەن كەتتi، سۇڭقار سىمپىلداپ بiردەن كوككە سامعادى. قالعاندارى جاردىڭ باسىنا شىعىپ، بۇقپانتايلاپ قاراپ جاتتى. اساتالاسات اجداھانىڭ تاۋدى باسىنا كوتەرiپ ۇيىقتاپ جاتقان قورىلىنا جوعارى ورلەپ بارا جاتقان تراكتوردىڭ تىرىلى قوسىلىپ، اينالا ىڭ-جىڭ بولىپ كەتتi.
سودان كەيiنگi وقيعا بىلاي بولدى: ۇلكەن قورىل تىنا قالدى دا، تىرىلداعان عانا دىبىس ەستiلدi. ويتكەنi اجداھا: «بۇل نە تىرىل؟ ۇيقىمدى بۇزعان كiم؟» — دەپ جان-جاعىنا قاراعان ەدi. ءسويتiپ بiر كوزiن عانا ءسال اشىپ، سىعىرايىپ قاراعان كەزiندە تراكتور جانىنا كەلiپ توقتادى دا، بiردەن ءسوز باستاپ كەتتi. تراكتور كولتەك-سولتەكتi بiلمەيتiن تiك مiنەز ەدi.
— تر...تر، — دەپ تاماعىن قىرناپ الدى. — اسا قادiرلi اساتالاسات اجداھا جولداس! سiز مىناۋ بەتپاقدالاداعى تiرشiلiكتiڭ ءناپاقا ەتiپ وتىرعان جالعىز كوكشۋلان تەڭiزiن، كوكشۋلان تەڭiزدەن كەيiن قوعالى وزەندi، قوعالى وزەننەن كەيiن دارقان داريانى، دارقان داريادان كەيiن مىڭبۇلاقتى، مىڭبۇلاقتان كەيiن قارا بۇلت، الا بۇلت، قازباۋىر بۇلت، شاربى بۇلت، اقشا بۇلت، شۋدا بۇلت پەن تۇيەمويىن بۇلتتىڭ تۇگiن قالدىرماي سiمiرiپ كەتiپسiز. سiز كەلiپ كەتكەن سوڭ دالادا جالعىز تامشى دا سۋ قالماپتى. قۇدىقتارعا دەيiن تارتىلىپ، جەر كەۋiپ كەتiپتi. كيiكتiڭ قۇرالايى تۋعالى جۋۋسىز جاتىر، بوزتورعايدىڭ سارىاۋىز بالاپانىنىڭ اۋزىنا تامىزاتىن بiر تامشى سۋ قالمادى. تiرشiلiك اتاۋلىنىڭ بويىنان ءنار كەتتi. دالا تۋلاق سۇيرەتكەندەي، قازiرگi كۇنi كۇن ەمەس، قاڭىراعان ەلسiز شولگە اينالدى. سول دالانى مەكەندەگەن تiرi اڭداردىڭ اتىنان ەلشi كەلiپ تۇرمىز.
— ەلشiلەرiڭ كiم؟ — دەپ تاۋدى جاڭعىرىقتىرىپ اجداھا گۇر ەتە قالدى. اسپاندا نايزاعاي ويناپ، جەر سiلكiنگەندەي بولدى. تراكتوردىڭ بۋىن-بۋىنى قالتىراپ، تiلi كۇرمەلدi.
— تر-تر. تر...تر. بيداس باتىر بار... سۋىر مەن قۇمىرسقا... جوعارىدا سۇڭقار تۇر. تاسباقا اجەم ءبارiمiز... بۇكiل ەلدiڭ اتىنان سۋىمىزدى قايتار دەپ ايتقالى كەلدiك، اجداھا جولداس. كiم-كiمگە دە قاناعات دەگەن كەرەك. «قاناعات قارىن تويعىزادى». ادامگەرشiلiك... جوق، بىلايىنشا، سiزدەرشە ايتقاندا، اجداھاگەرشiلiك دەگەن بولادى.
مەيiرباندىق جاساپ، تiرشiلiك اتاۋلىنىڭ سۋىن قايتارساڭىز. سۋسىز كۇنiمiز قاراڭ...
— سۋ ما؟! — جارتاس جارتاسقا سوعىپ، شاقىر-شۇقىر ەتە قالدى. اسپان بولسا قاڭعىر-كۇڭگiر.
— ءيا، سۋ، اجداھا جولداس... ءوزiمiزدiڭ سۋىمىز...
— سەنiڭ رادياتورىڭدا جارتى شەلەك سۋ قالعانىن بiلiپ جاتىرمىن عوي مەن... كانەكەي... بەرi كەلشi...
اجداھا جۇمۋلى جاتقان ەكiنشi، ءۇشiنشi، ءتورتiنشi كوزدەرi مەن اۋزىن اشتى. بەسiنشi، التىنشى، جەتiنشi كوزدەرiن اشقان جوق. سول كەزدە سىرت جاعىنان الاپات داۋىل سوقتى دا، تراكتور «تر...تر!» دەپ اجداھانىڭ ارانداي اۋزىنا سۇڭگiدi دە كەتتi. كومەي جاقتان سالدىر دا گۇلدiر، پاشىر دا پۇشىر دىبىس ەستiلدi. اساتالاسات تراكتوردى شايناپ-شايناپ جiبەرiپ رادياتورىندا قالعان جارتى شەلەك سۋىن سورىپ الدى دا ءوزiن تۇكiرiپ كەلiپ قالىپ ەدi، بۇلار پانالاپ جاتقان سايدىڭ iشiنە جيىرما ەكi توننا ەكi ءجۇز ون جەتi كيلوگرامم، قىرىق ءتورت گرامم تەمiر-تەرسەك ساۋ ەتiپ شاشىراپ ءتۇستi.
— قاپ! وبالداعى-اي! — دەپ باسىن شايقاعان اجەنiڭ كوزiنەن جاس شىعىپ كەتتi. بيداس تiسiن قايراپ: «ءاپ، بالەم!» — دەپ جۇدىرىعىن ءتۇيدi. سۋىر قورىققانىنان بالا باتىردىڭ قالتاسىنا سۇڭگiپ كەتتi. سابالاق سارباس ءبورiكتiڭ ءۇستiندە قولىن ارتىنا قايىرىپ تەڭسەلiپ ءجۇر.
— ەندi قانداي امال جاسايمىز، ا؟ نە iستەيمiز بۇل تاجالعا؟
اتقان وقتاي سۋىلداپ سۇڭقار كەلدi. كوزi قانتالاپ، ەكi يىعىنان دەم الىپ وتىر.
— كوردiڭدەر عوي، — دەدi ول. — بولعان جايدى نەسiن ايتامىن.
— ءبارiن دە كورiپ جاتتىق، — دەدi بيداس. — ايتپاي-اق قوي.
جالماۋىز جەتi كوزiن بiردەي جۇمىپ، قايتادان ۇيقىعا كەتتi. قورىلداعان دىبىس تاۋ جاڭعىرىقتىرىپ، داۋىل سوقتى. قۋعىنشىلار قايتادان سايعا ءتۇسiپ، تراكتوردان قالعان بولشەكتەردi بiرتiندەپ جيناپ، كومiپ، «باسى بولماسا دا، جاقسى جولداس بولىپ ەدi» دەپ، بەيiتiنە تاس ءۇيiپ، تەمiر بەلگi قويدى. سۋىر سۋىرىلىپ ءسوز ءسويلەدi. سۇڭقار مۇلگiپ تىڭداپ تۇردى. جايباسار اجە دىمقىلدانعان كوزiن ءسۇرتتi. سابالاق سارباسقا: «سەن بiردەڭە دەمەيسiڭ بە؟» — دەپ يەك قاعىپ ەدi، ول قولىن سiلتەپ، تەرiس اينالىپ كەتتi.
Iس ناسىرعا شاپتى. قۋعىنشىلار سۋلارىن قالاي قايىرماقشى
سونان كەيiن اجە ۇڭگiردiڭ iشiندە بiرەسە وڭ جامباسىنا، بiرەسە سول جامباسىنا اۋدارىلىپ، ءاھىلاپ-ۇھiلەپ تۇياق سەرiپپەستەن ءۇش كۇن، ءۇش ءتۇن بويى كوز شىرىمىن الماي جاتتى. اقىر سوڭىندا ورنىنان تۇردى دا، دوستارىن قاسىنا شاقىرىپ الىپ، اجداھادان سۋدى قالاي تارتىپ الۋدىڭ جوسپارىن ايتتى.
— شىراقتارىم، — دەدi مايتابان جايباسار كوزiن بiر اشىپ، بiر جۇمىپ. ابدەن-اق شالدىققان ەكەن، كiرپiكتەرi iلiنiپ ۇيقىسى كەلiپ-اق وتىر. بiراق وسىنداي جاعدايدا ۇيىقتاي الاتىن با ەدi. جاعى ايىرىلىپ كەتەردەي مىقتاپ تۇرىپ ەسiنەپ الدى دا، اڭگiمەسiن ودان ءارi جالعادى.— ءارi ويلاعاندا، بەرi ويلاعاندا، مەنiڭ دiتتەپ توقتاعانىم — جالعىز-اق امال. قۇلاقتارىڭدى ءتۇرiپ تىڭداڭدار دا، كوكەيگە قونا ما، قونباي ما، سونى ايتىڭدار. اساتالاسات اجداھا وتقا كۇيمەيدi — باسىنان باقايشاعىنا دەيiن شىلقىعان سۋ. ونى وزدەرiڭ بiلەسiڭدەر. سۋعا باتپايدى — جالماۋىزدى باتىرماق تۇگiلi، بالاپاندارىمىزدىڭ دا اۋىزدارىنا تامىزاتىن بiر تامشى سۋىمىز جوق. شامامىز دا كەلمەس، مەن بولسام، بەلiمنiڭ قۇياڭىن بىلاي قويعاندا، ءتورiمنەن كورiم جۋىق ۇلكەيگەن اداممىن. بيداستىڭ جالعىز ءوزiنە ءال بەرمەيدi.
— ەگەر ول سۋىمىزدى ءوز ەركiمەن بەرمەيتiنi راس بولسا، مەن ونى جەكپە-جەككە شاقىرامىن، — دەپ بيداس ورنىنان ۇشىپ تۇرىپ، قىنابىنداعى قىرىق قۇلاش الماس قىلىشىنا جارماستى. — سۋىمىزدى الا المايتىن بولساق، جەر اسىپ، سۋ اسىپ نەگە كەلدiك؟! ەلدiڭ بەتiن قالاي كورەمiن؟ جەزكيiك پەن بوزتورعايعا نە دەيمiن؟ «جانىم — ارىمنىڭ ساداعاسى، ارىم — ەلiمنiڭ ساداعاسى». ۇلىقسات بەر ماعان، اجە.
— بiر ەرتەگiدە وقىعانىم بار. ەسiمە جاڭا ءتۇستi،— دەپ سابالاق سارباس كيمەلەپ كەتتi.— الماس قىلىشىڭدى بىلاي كەسە ۇستاپ الاسىڭ دا، لەبiن تارتقان كەزدە اجداھانىڭ iشiنە قاراي ءسۇڭگيسiڭ. سوندا الماس قىلىشىڭ جالماۋىزدى ەكi بولەدi دە تاستايدى.
— تابىلعان اقىل! — دەپ سۇلۋ سۋىر سەكiرiپ ءتۇستi.
— Iشi تولعان سۋ عوي. سۋعا باتىپ كەتەرسiڭ،— دەگەن كۇمان ايتتى سۇڭقار.
— بۇنىڭ بار كۇشi سۋدا. سۋىن اقتارىپ الساڭ، كادۋiلگi تۋلاق بولادى دا قالادى، — دەدi ۇزاق ويلانىپ وتىرىپ مايتابان جايباسار اجە.
— ەڭ تىنىشى — بۇل جاۋىزدى شاۋىپ تۋراپ تاستاعان! — دەپ تiسiن قايراپ، سەمسەرiن سىعىمدادى بيداس.
— بالا باتىر، سەن قىزبالىققا سالىنىپ ارانداي بەرمە، — دەدi اجە. — ءار iستiڭ ءوز ىڭعايى بولادى. ىڭعايى تابىلىپ جاتسا، قان توگiپ قايتەمiز. قانتوگiس دەسە بار-اۋ، ويپىرموي، مۇلدە جۇرەگiم اينىپ كەتەدi وسى. ول دا تiرi جان. قانىن توكپەلiك. قولىمىزدان كەلسە، ءزابiرلەمەلiك.
— ول بiزدi ءزابiرلەگەن جوق پا؟! — دەپ ورنىنا وتىرا الماي قالش-قۇلش ەتتi جاس باتىر.
— «تاسپەن ۇرعاندى اسپەن ۇر» دەگەن. كەشiرiمدi بولعان دۇرىس. ءتۇبiندە كەشiرiمدiلiك پەن كiشiپەيiلدiلiك جەڭبەك، شىراعىم. «وڭ قولىڭ قىلىشقا جارماسسا، سول قولىڭ اراشا ءتۇسسiن» دەگەن تاعى بار. اسىقپا. اقىلعا سالالىق.
ونان دا مىنا اڭگiمەگە قۇلاق سال. باياعىدا وسى اجداھانىڭ ناعاشى اجەسiمەن بiر توبەنiڭ ارعى باۋرايىندا ول، بەرگi باۋرايىندا بiز كورشi تۇرىپ ەدiك. ءوزi مەنiمەن قۇرداس ەدi. بارىنشا كۇلەگەش بولاتىن، پاقىر. كiشكەنتاي سىلتاۋ تابىلسا بولدى، بولماشى نارسەگە دە ىرجالاقتاپ كۇلە بەرەتiن. اپتالاپ بiزگە ۇيقى بەرمەيتiن دە كەزدەرi بولعان، جارىقتىقتىڭ. قولتىعىنا انتەك ءشوپ تيiپ كەتسە بولدى، بiر كۇن بويى ءوزiءن-وزi توقتاتا الماي دالانى باسىنا كوتەرiپ، ولاي دا، بۇلاي دا اۋناپ، iشەك-سiلەسi قاتىپ شالقالاپ كۇلەتiن دە جاتاتىن. سول كۇلگە اۋناپ كۇلە بەرەتiن مiنەزiنەن كەلە-كەلە كۇلدiكومەش كۇلەگەش اجە اتانىپ كەتiپ ەدi. ولە-ولگەنشە سول قاسيەتiنەن ارىلا الماي-اق قويعان، توپىراعىڭ تورقا بولعىر، پاقىر. اساتالاسات كۇلدiكومەش كۇلەگەش اجداھانىڭ تۋعان جيەنi بولسا، بۇل نەگە كۇلمەيدi؟ ەڭ دۇرىسى، بۇنى قىتىقتاپ كورەلiك، شىراقتارىم.
— اي، بiلمەيمiن-اۋ... اجداھا كۇلدi دەگەندi ەستiسەم، قۇلاعىم كەرەڭ بولسىن، — دەپ، سۇڭقار كوزi قانتالاپ ءدۇر سiلكiنiپ قويدى.
— تاڭعالاتىنى جوق. حايۋاناتتا نە قيلى مiنەز بولا بەرەدi، ارينە. مەن دە ءوز قۇلاعىممەن ەستiگەنiم جوق،— دەدi سابالاق سارباس. بiراز ءۇنسiز وتىرىپ: — بالكiم، كۇلسە كۇلەتiن شىعار... ۇلكەن كiسi ءوز كوزiمەن كورگەنiن ايتىپ وتىر عوي، — دەگەندi قوسىپ قويدى.
سۋىر شانشىلىپ تۇرا قالدى:
— مەن بارىپ، قىتىقتاپ قايتسام قايتەدi؟
مايتابان جايباسار اجە كوزiن بiر اشىپ، بiر جۇمىپ وتىرىپ:
— سابىر، شىراقتارىم، سابىر، — دەدi. — «سابىر ءتۇبi — سارى التىن». اسىعىپ، اپتىقپاڭدار. «اسىقپاعان اربامەن قويان الادى». قىتىقتالىق. الايدا سونىڭ ءوزiنە دە دايىندالىپ كiرiسپەسەك، الەك-شالەگiمiز شىعادى. اجداھا وينايتىن جاۋ ەمەس.
ەڭ اقىرعى شابۋىل. « وحو!.. حو!» دا «حا!.. حا!..» «الاقاي» دا «الاقاي!»
بۇلار تۇسكە دەيiن ءتاجiكەلەسiپ وتىرىپ-وتىرىپ، اقىرى ءبارi دە بiر بايلامعا كەلiپ، ەرتەڭiنە ەرتەمەن جۇمىسقا جۇمىلا كiرiستi دە كەتتi. جۇمىس ءاپ دەگەننەن قىزۋ باستالدى. «ول قانداي بايلام؟ سوندا ول قالاي؟» دەيدi عوي جەپ وتىرعان نانىن بىلاي قويىپ، ەرتەگi وقىپ وتىرعان وقۋشى. اسكەري قۇپيا الدىن الا جاريالانۋشى ما ەدi، سiءرا دا. شابۋىلدىڭ قۇپياسىن الدىن الا جاريا ەتۋگە ەشقانداي دا قاقىمىز جوق ەكەندiگiن بiزدiڭ وقۋشىلار دا دۇرىس ءتۇسiنەر دەپ ويلايمىز. اجە جوسپارىنىڭ قالاي جۇزەگە اسقانىن iس ءۇستiندە كورە جاتارمىز.
سونىمەن، سۇڭقار سامعاپ ۇشىپ كەتiپ، بيiك تە مىقتى اعاشتاردىڭ قاي جەردە ءوسiپ تۇرعاندىعىن بيداسقا ايتىپ كەلدi. بيداس سول اعاشتاردى ءتۇبiمەن قوپارىپ ەكi قولتىعىنا قىسىپ الىپ، ۇيىقتاپ جاتقان اجداھانىڭ باس جاعىنا جاقىنداتىپ توبەنiڭ استىنا جيناي بەردi. اساتالاسات بولسا كەزەكتi ۇيقىعا كەتكەن، قورىلعا باسىپ سەسپەي جاتىر. بالا باتىر جەتكiلiكتi اعاشتى تاسىپ بولعان سوڭ، ءوزi، مايتابان جايباسار، سابالاق سارباس، سۋىر جانە سۇڭقار سىياتىن سال بۋىپ دايىنداپ قويدى. سابالاق سارباس پەن سۋىر بولسا، كۇنiء-تۇنi تىنىم تاپپاستان، iن قازىپ، اجداھانىڭ جالاڭاش قولتىعىنىڭ استىنا جاقىنداي ءتۇستi. تىرناقتارى مەن تiستەرi مۇقالىپ قالدى، بەلدەرi جiڭiشكەرiپ كەتتi، تۇمسىقتارى بالشىق-بالشىق بولدى. كوزدەرi بوزارعان. كۇندiز كۇلكi، تۇندە ۇيقى كورمەدi. ابدەن شارشاعان مايتابان جايباسار اجە iننiڭ اۋزىندا اۋزىن اشىپ ۇيىقتاپ قالدى. سۇڭقار بولسا، كiرپiك قاقپاستان سامعاپ، كوكتە اجداھانى باقىلاپ ءجۇر. اجداھا قورىلداپ جاتىر.
كۇندەردiڭ كۇنiندە اۋىزدارى اعال-جاعال، كوزدەرi iلميiپ ارىپ-اشقان سۋىر مەن بەلi ءۇزiلۋگە كەلگەن سابالاق سارباس قۇمىرسقا ەكەۋi iننەن شىعىپ كەلiپ:
— بiتتiك،— دەپ اۋزىن اشىپ قاتىپ ۇيىقتاپ جاتقان اجەنi وياتتى. — اجداھانىڭ قولتىعىنىڭ استىنان شىقتىق. Iركiلدەپ سۋ تامشىلاپ تۇر. دەنەسi ساسۋعا اينالعان،— سۋىر مۇرنىن باسىپ، باسىن شايقادى. — وي، جامان-اۋ، يiسi جامان قولقامدى اتىپ كەتتi.
— بارەكەلدi... بارەكەلدi... — دەپ، اجە جاتقان ورنىنان تىرباڭداپ ارەڭ كوتەرiلiپ كوزiن ءسۇرتتi دە، قولىن سىرتىنا قايىرىپ تاستاپ، ولاي-بۇلاي كەزە باستادى. — جiگiت بولعاندارىڭا. بۇلارىڭ دۇرىس ەندi. ازاماتتىق iس تىندىردىڭدار. ايتەۋiر، اقىرى قايىر بولعاي. بيداستى شاقىر.
سۇڭقار تاپسىرىلعان جۇمىستارىن تۇگەل تىندىرىپ تاستاپ، ءۇيiپ قويعان بورەنەلەرiنiڭ كولەڭكەسiندە بiر اياعىن ەكiنشi اياعىنىڭ ءۇستiنە سالىپ، ەندi جۇلدىز ساناسام با ەكەن دەگەن ويعا كەتiپ، نە iستەرiن بiلمەي تiسiن شۇقىپ جاتقان بالا باتىردى شاقىرىپ كەلدi.
— قالاي؟ دايىنسىڭ با؟
— ءبارi دايىن، اجە!
— ولاي بولسا، سارباس پەن سۋىر بiر كۇن مىقتاپ دەمالىپ السىن. سەن دە تىرپ ەتپەي، تىنىق. ەڭ باستى قيىن جۇمىس ەندi باستالادى. سۇڭقار، سەن دە ۇڭگiردەن ۇشىپ شىعۋشى بولما.
تاس ۇڭگiردiڭ iشiندە تاعى دا بiر كۇن، بiر ءتۇن ءولi تىنىشتىق ورنادى. تۇياق سەرiپپەستەن جاتقان قۋعىنشىلار الداعى ايقاسقا اركiم iشتەي تiسiن قايراپ دايىندالىپ جاتتى.
مايتابان جايباسار اجە جۇرتتى تاڭ سىز بەرە وياتتى.
— ال، جولدارىڭ بولسىن، شىراقتارىم! «تالاپ تاس جارادى، تاس جارماسا، باس جارادى»، — دەپ ءبارi دە بiر اۋىزدان شۋ ەتە قالدى. ۇڭگiردiڭ iشi جاڭعىرىعىپ كەتتi.
سۋىر شانشىلىپ تۇرىپ:
— «تاۋەكەل دە — تاس جۇت»، — دەپ شiڭكiلدەپ قويدى.
— «تاۋەكەل دە — تاس جۇت!» — دەدi ءبارi.
قۇمىرسقا قولىنداعى ساعاتىنا قاراپ:
— ءار مينۋت قىمبات. تەزدەتەلiك، جولداستار. «بiرلiك بار جەردە — تiرلiك بار»،— دەپ اياقتارىن بiر-بiرiنە ۇيكەندi.
— بۇنىكi دە راس-اۋ. «بiرلiك بار جەردە — تiرلiك بار»، ارينە،— دەستi جۇرت.
— «تالاپتىعا نۇر جاۋار»، — دەپ سۇڭقار كوككە سامعاي جونەلدi. قۋعىنشىلار ونىڭ سوڭىنان قولدارىن بۇلعادى:
— تالاپتىعا نۇر جاۋاتىنى راس! بەكەم بول! دوستارىنىڭ «وسىندا جاتا بەر. سالقىن تيiپ قالادى»، — دەگەنiنە قاراماستان، مايتابان جايباسار اجە دە ىڭقىلداپ ءجۇرiپ بەلiن مىقتاپ بۋىپ، كوزاينەگiن ءسۇرتiپ كيiپ، جولعا قامداندى.
— ول نە دەگەنiڭ، شىراقتارىم-اۋ. وسىنداي ۇلىستىڭ ۇلى كۇنi كەۋدەسiندە جانى بار ادام جايباراقات جاتا الاتىن با ەدi. مەنi قانشا جەردەن سۇيەگiن سۇيرەتiپ نە ءۇشiن كەلدi دەگەندەرiڭ سوندا؟ كوزiممەن كورiپ وتىرايىن. الىپ بارىڭدار. اجالىم جەتپەسە، ونى كورەرمiن. دەمiم بiتiپ جاتسا، سول جەردە، باسىندا قالعانىم. بۇنداي بiرلiك كۇنiنە جەتكەن مەندە نە ارمان بولۋشى ەدi.
امال كانە، اجەنi دە الا جۇرۋگە تۋرا كەلدi. بيداس ەپتەپ باسىپ ۇڭگiردەن شىقتى. ۇڭگiردەن شىققانى سول ەكەن، اجداھانىڭ iشiنە تارتقان لەبi اياعىن اننان-مىننان بiر تيگiزiپ دەدەكتەتiپ الا جونەلدi. ءجۇز جاساعان ەمەننەن ۇستاپ ەدi، ونى بiر جۇلىپ كەتتi. تابانىن توبەگە سالىپ ەدi، توبەنi جۇلىپ بiر كەتتi. زىمىراپ قۇستاي ۇشىپ كەلەدi. تابار امالى تاۋسىلعان سوڭ دەرەۋ جارتاسقا بارىپ جابىستى. جارتاس دiر-دiر ەتiپ، قوزعالماي ارەڭ قالدى. ەندi جەر باۋىرلاپ الدىن الا ءۇيiپ قويعان بورەنەلەرiنە ەپپەن عانا جاقىنداي ءتۇستi.
سۋىر مەن سابالاق، سارباس وزدەرiنە جۇكتەلگەن مiندەتتەرiن ورىنداۋ ءۇشiن اجداھانىڭ تاقىر قولتىعىنا جەتكiزiپ قازىپ قويعان iندەرiنە سۇڭگiپ كەتكەن.
بiر ساعات كەتتi — تىم-تىرىس. ەكi ساعات كەتتi — تىم-تىرىس. مايتابان جايباسار اجەنiڭ تاعاتى تاۋسىلىپ «الگiلەر امان بولسا نەتتi» دەپ، قولىن سىرتىنا قايىرىپ توبەنiڭ بەرگi باۋرايىندا ولاي دا كەزدi، بۇلاي دا كەزدi. بيداس بولسا، تاستىڭ اراسىنان باسپالاپ اجداھاعا قاراپ جاتىر. اجداھا بەيعام. قورىلى سول قورىل.
بiر كەزدە بۇلاردى زارىقتىرىپ-زارىقتىرىپ بارىپ اجداھانىڭ بiر ءبۇيiرi بۇلك ەتە قالدى. سابالاق سارباس پەن سۇلۋ سۋىردىڭ تاقىر قولتىققا امان جەتiپ، قىتىقتاي باستاعاندارى. اساتالاساتتىڭ iشiندەگi سۋى سالدىر-كۇلدiر ەتتi دە، قايتا جاتتى. مايتابان جايباسار اجە: «ءاپ، بارەكەلدi! تاعى دا! تاعى دا!» — دەپ جۇدىرىعىن ءتۇيiپ، تiسiن قايرادى.
شامالىدان كەيiن قايتا بۇلك ەتiپ، «ويباي، قىتىعىم كەلەدi. قويشى وسى»،— دەپ مىرس ەتتi. اجە قۋانعانىنان كوزi جايناپ، بەلiن بۋعان ورامالىن شەشiپ جiبەرiپ، ساۋىتىن لاقتىرىپ تاستادى.
— ءيا. ءسات! ءسات!
بيداس جەر باۋىرلاپ جاتىپ، ەرنiن تiستەلەدi.
— اجە، توڭىپ قالاسىڭ. شاپانىڭدى كيiپ ال. اجە دەيمiن...
سوندا بارىپ اجە: «ءباتiر-اي، شاپانىمدى شەشiپ تاستاعانمىن با، نەمەنە»،— دەپ ساۋىتىن ءۇستiنە قايتا توڭكەرiپ الدى.
اساتالاسات مۇرنىنىڭ استىنان:
— قوي، ءاي! قويسايشى! قىتىعىم كەلەدi. مەن بiر كۇلكiگە وسال اجداھامىن. قويسايشى ەندi،— دەپ مiڭگiرلەدi. بiراق اۋزىن اشپادى.
سۇڭقار قۇلديلاپ كەلiپ، اساتالاساتتىڭ تاماعىنىڭ استىنان جىبىر-جىبىر قاسىدى.
سول كەزدە بارىپ: ؛
— وحو...و...حو! حا! حا! حا! — دەدi تاجال.
اساتالاساتتىڭ اۋزى ارانداي اشىلدى. كۇن كۇركiرەدi. ەكi تاۋدىڭ اراسى جاڭعىرىعىپ، اسپان اينالىپ جەرگە تۇسكەندەي بولدى. مىنا داۋىستان شوشىپ كەتكەن بيداس قۇلاعىن باستى. ول زامان دا بۇل زامان بۇنداي الامات داۋىس ەستiسە، بيداستىڭ قۇلاعى كەرەڭ بولسىن. اجە قورىققانىنان ساۋىتىنىڭ iشiنە باسىن تارتىپ الا قويدى.
سول ءسات بيداستىڭ ەسi كiرiپ:
— ۋا، اپا! ءوزiڭ قۋات بەرە كور! ەشكiمگە جازىق-جاپاسى جوق بۇكiل بالاپاندار مەن بالاقانداردىڭ تiلەگiنە! — دەپ ايقاي سالدى دا، دايىنداپ قويعان بارلىق بورەنەلەرiن قولتىقتاپ تۇرا ۇمتىلىپ، اجداھانىڭ ارانداي اشىلعان اۋزىنا سۇڭگiدi دە كەتتi. بورەنەلەردi تاجالدىڭ ازۋىنىڭ اراسىنا ءار جەردەن تiرەدi دە تاستادى. ودان ىشقىنىپ قايتا شىعىپ، بورەنەلەردi قايتا تاسىپ، اق تەر، كوك تەر بولىپ، تاۋ مەن اجداھانىڭ اراسىندا قۇيىنداي ءۇيiرiلiپ، كوز iلەسپەي زىر جۇگiردi كەلiپ. اجداھانىڭ اۋزى بولسا، جابىلماي قارىستى دا قالدى.
مايتابان جايباسار اجە ءماز-مايرام، اۋزىن اشىپ اڭقيىپ وتىر. قۋانعانىنان كوزiنەن جاس تامىپ كەتتi، كوزiن سۇرتكەن جوق، قولىن بالاشا شاپاتتايدى.
— ءيا، ءسات! تiرشiلiك اتاۋلىنىڭ كوز جاسى مەن تiلەگiن بەرە كور. ءيا، ءسات!
— وحو! وحو! وحو! ءاي، بۇل كiم، ءاي؟ ويباي، قىتىقتاما دەيمiن! شولدەپ قالامىن! قىتىقتاما! حا! حا! حا! بۇل قاي جۇگiرمەك اجالىمەن ويناپ جۇرگەن! وحو! وحو! وحو! ويباي، iشەگiم-اي. حا! حا! حا! حا!
اجداھانىڭ ارانداي اشىلعان اۋزىنان كوكشۋلان تەڭiز ساۋ ەتە قالدى. كادiمگi بەتپاقدالانىڭ كوكشۋلان تەڭiزi. كوكشۋلان تەڭiزدەن كەيiن قوعالى وزەن، قوعالى وزەننەن كەيiن دارقان داريا، دارقان داريادان كەيiن مىڭبۇلاق توگiلدi. مايتابان جايباسار اجە قۋانعانىنان اسپانعا سەكiردi. سەكiرگەن كەزدە ساۋىتى تاعى ءتۇسiپ قالدى.
اجداھا «وحوحوسى» مەن «احاحاسىن» باسا الماي جاتقاندا، بيداس بiر جارتاستى اجداھانىڭ وڭ جاق ەزۋiنە، ەكiنشi جارتاستى سول جاق ەزۋiنە قىستىردى دا تاستادى. اجداھا بولسا سونشا كۇلگەنiم ۇياتتى، ەندi اۋزىمدى جابايىن دەسە، اۋزى مۇلدە جابىلمايدى.
ەندi اجداھانىڭ اۋزىنان الدىمەن قارا بۇلت، قارا بۇلتتان كەيiن الا بۇلت، ودان كەيiن قازباۋىر بۇلت، شاربى بۇلت، اقشا بۇلت، شۋدا بۇلت، تۇيەمويىن بۇلت بiرiنەن كەيiن بiرi قالقىپ شىعا بەردi، شىعا بەردi.
كوكشۋلان تولقىن تۋعان جەرiن ساعىنىپ قالعان ەكەن، اجداھانىڭ كەلگەن iزiمەن ءوزiنiڭ بەتپاقدالاسىنا قاراي «الاقايلاي!» جوڭكiلدi. قاپاستان ارەڭ بوسانعان بۇلتتاردىڭ بارلىعى وكپەلەرiن قولدارىنا الىپ بiرiنەن كەيiن بiرi تiزبەكتەسiپ بەتپاقدالاعا بەت الىپ قالقي جونەلدi.
تاۋدىڭ اراسى بولسا اقىرزامان ورناعانداي ىزى-شۋ، قىم-قۋىت.
— وحو...حو...حو! ويباي، iشiم-اي. حا-حا-حا! Iشەگiم ءتۇيiلەدi دەيمiن، ءاي! Iشەگiم! وحو...حو...حو!
جايباسار اجە سۇڭقارعا:
— سارباس پەن سۋىردى تەز جەتكiز! وسى قىتىقتاعاندارى بولادى. بۇل مەشكەيدiڭ تۋعان ناعاشىسى كۇلدiكومەش كۇلەگەش ەكەنi راس بولسا، ءالi ءۇش كۇن كۇلەدi. باسى-كوزiمiزدiڭ ساۋىندا بۇل ارادان تەز كەتەيiك، — دەدi.
سۇڭقار دەرەۋ سابالاق سارباس پەن سۋىردى الىپ كەلدi. ولار كەلۋ بويىنا بالا باتىر دايىنداپ قويعان سالىن سۋعا تاستاپ جiبەردi دە، دوستارىن جانىنا الدى. اساۋ تاسقىننىڭ ءۇستiندەگi سال بەتپاقدالاعا قاراي قۇستاي ۇشتى. ءۇش كۇن بويى جوڭكiلگەنشە كۇلكiسiن ءالi تىيا الماي جاتقان اجداھانىڭ داۋسى ەستiلدi دە تۇردى.
— وحو...حو...حو! حا! حا! وحو...حو...حو! ويباي، iشەگiم-اي! Iشەگiم قاتتى-اۋ، بۇلاي راقاتتانىپ كۇلمەسپiن. حا! حا! حا! حا! حا! حا!
سۇڭقار حالايىقتان الدىن الا «ءسۇيiنشi!» سۇراۋعا اسىعىپ ۇشىپ كەتتi.
ءسۇيiنشi، حالايىق! ءسۇيiنشi! سارعالداقتار مەن قىزعالداقتار دەستەسi كوبەلەكتەر بيi
قۋعىنشىلار سول جوڭكiلگەننەن جوڭكiلiپ وتىرىپ، بەتپاقدالاعا جاقىندادى. حاباردى سۇڭقاردان ەستiپ، بۇلاردىڭ الدارىنان ەڭ الدىمەن شىققان جەزكيiك بولدى. Iزiنە قۇرالايىن ەرتكەن ول تاسقىن سۋدان ءجۇزiپ وتە الماي جاعالاۋدا سالمەن جارىسىپ شاپقىلادى دا وتىردى.
سودان كەيiن بوزتورعاي ۇشىپ كەلدi. ول بالاپانىمەن ەكەۋi بۇلاردىڭ ۇستەرiنە قالبالاقتاپ تۇرىپ الىپ، جاقتارى تالعانشا «بوزتورعاي» ءانiن شىرقادى كەلiپ، شىرقادى... انالى-بالالى بوزتورعايدىڭ داۋىستارىنان بۇكiل دالاداعى تiرشiلiك تۇگەل وياندى. قۋراپ جاتىپ قالعان شوپتەر باستارىن كوتەردi. سارعايىپ كەتكەن اعاشتار ءبۇرشiك اتا باستادى. سۋدان نارلەنگەن بەتپاقدالا كوكوراي شالعىنعا كومiلدi. شالعىن اجداھادان سۋ الىپ بەرگەنi ءۇشiن ءۇستiندەگi ەلشiلەرگە باستارىن يiپ، باۋىرلارىن توسەپ، قولدارى جەتكەندەرi ايمالاپ شىعارىپ سالىپ جاتتى.
بيداستىڭ اناسى ءاليما كۇندiز كۇلكi، تۇندە ۇيقى كورمەي، ەكi كوزi ءتورت بولىپ جولعا قاراپ وتىر ەكەن، بالاسىنىڭ ماڭدايىنان ءسۇيiپ، مىڭ ءتۇرلi گۇلدەن دەستە-دەستە شاشۋ شاشتى. سامال جەل سول گۇلدەردi بۇكiل دالاعا تاراتىپ الىپ كەتتi. قىردا قىزعالداقتار مەن سارعالداقتار شەشەك اتتى. قۇلپىرعان سان الۋان گۇل كوزدiڭ جاۋىن الىپ، حوش يiسi مۇرىن جاردى.
سارى كوبەلەك كوك كوبەلەكتەن ءشۇيiنشi سۇرادى. كوك كوبەلەك ەتەگiنە ءسۇرiنiپ بارىپ جاسىل كوبەلەكتەن ءشۇيiنشi سۇرادى، جاسىل كوبەلەك سۇر كوبەلەكتەن، سۇر كوبەلەك قىزىل كوبەلەكتەن، قىزىل كوبەلەك قۋانعانىنان بiر كەبiسiن كيiپ، ەكiنشi كەبiسiن كيمەگەن كۇيi اق كوبەلەكتەن ءشۇيiنشi سۇرادى. قويشى، ايتەۋiر، جەر جاھاندى كوبەلەك جايلاپ كەتتi. مىڭ سان كوبەلەك كۇنiء-تۇنi دامىل تاپپاستان، قالبالاقتاپ بي بيلەپ، ءان سالىپ سايرانداپ ءجۇردi دە قويدى.
ونان كەيiن قاڭىراپ قالعان دالاعا اق ءتوس، قارا تۇمسىق قارلىعاشتار ۇشىپ كەلدi. بەتپاقدالا ادام تانىماستاي قۇلپىردى. تiرشiلiك اتاۋلىنىڭ ءبارi دە ۋ دا شۋ، مەز-مەيرام. دالا تۇگەل مەيرامدادى، جەر جاھان جايناپ كەتتi.
— سۋ كەلدi، الاقاي!
— سۋ كەلدi!
— ءشۇيiنشi، حالايىق! ءشۇيiنشi!
— سۋ! سۋ!
سالدىڭ ءۇستiندە شiرەنiپ تۇرعان سابالاق سارباس ماڭداي تەرiن ءسۇرتiپ، ءدال وسى كەزدە ساعاتىنا قارادى دا:
— ون ەكiدەن جەتi مينۋت كەتiپتi-اۋ ءوزi،— دەدi.— مۇلدە ساعاتىمىزعا قاراۋعا دا مۇرسامىز بولماي كەتتi عوي.
تاسباقا اجەنiڭ كوڭiلi بوساپ، ورامالىن الىپ، كوزiن ءسۇرتتi:
— «التاۋ الا بولسا، اۋىزداعى كەتەدi، تورتەۋ تۇگەل بولسا، توبەدەگi كەلەدi» دەگەن وسى. «قالاۋىن تاپسا، قار جانادى» دەگەن تاعى بار. كوردiڭدەر مە، ءبارiمiز كۇش بiرiكتiرگەن سوڭ، ايتەۋiر، امالىن تاۋىپ سىباعالى سۋىمىزدى قايتارىپ العانىمىزدى. قانداي iستە دە بiرلiك كەرەك، شىراقتارىم، — دەدi ول. — بiرلiك جوق جەردە — بەرەكە دە جوق.
— ارينە، بiرلiك كەرەك! — دەيدi بiرەۋ. بيداس: «بۇل كiم؟» دەپ جان-جاعىنا قاراسا — باياعى قىزىل تۇلكi. — تۋعان جەرiمiزگە سۋ كەلiپ، بەرەكەمiز كiرiپ قالدى عوي، تۇگە.
بيداس ساتقىن قۋ تۇلكiنiڭ موينىن بۇراپ جۇلىپ العالى تۇرا ۇمتىلىپ ەدi، مايتابان جايباسار اجە:
— قوي، شىراعىم، قوي. بiلگەنiڭ قايسى، بiلمەگەندi كەشiرمەسەڭ. كەشiرiمدi بولعايسىڭ، — دەپ، جiبەرمەدi. — ەل iشiندە بiر تەنتەك جۇرمەي مە. قايتەسiڭ، جۇرە بەرسiن.
قىرىق كۇنشiلiك جەردەن ارىپ-اشىپ كەلگەن قاسقىر تiرشiلiك اتاۋلىنىڭ بۇل الامان-اسىر تويىنا «قۇتتى بولسىن!» ايتتى.
— سول كۇنگi دالانى كورسەڭ، شiركiن! وي...بو...وي! كوزiڭدi جۇمىپ، تاڭدايىڭدى قاعار ەڭ. ءوزiمiز كورگەنبiز. «بوزتورعاي» ءانiن تىڭداپ، مىڭ سان كوبەلەكپەن بيگە تۇسكەنبiز. سابالاق سارباس پiسiرگەن باۋىرساقتان دا اۋىز تيگەنبiز. ەرتەگi وسىمەن بiتەدi. بiتەتiن سەبەبi —
سۋىنان ماقۇرىم قالعان اجداھا تۋلاق بولدى دا قالدى. «ادام ارىسا — ارۋاق، ات ارىسا — تۋلاق» دەگەن، تۋلاق بولىپ قالعان اجداھادان كiم قورقۋشى ەدi؟
قورىقپا. سەن دە ەرتەگi وقيمىن دەپ، بىلاي الىپ قويعان نانىڭدى ءاسىقپاي-ۇسiكپەي جايباراقات جەي بەر ەندi، وقۋشىم.
You Might Also Like
-
1935 جىلى 28 قاراشادا اتىراۋ وبلىسىندا دۇنيەگە كەلگەن. جۇمەكەن التى جاسىندا اكەسى سوعىسقا اتتانعان، ءبىراق ول قايتىپ ورالمادى، سوندىقتان ونى اتاسى ناجىمەدەن ستامعازييەۆ ءوسىردى. سوزگە، وتان تاريحى مەن...
-
تەكتۇرماس جەتپىس مەتردەي̆ بيىكتىكتە قالىقتاي̆ ۇشىپ، مەكتەپتەن ءۇي̆ىنە قاي̆تىپ كەلە جاتىر ەدى. ول اۋىلدان ارىرەكتە، شەكاراداعى بولات دىڭگەكتىڭ ماڭىندا سامعاپ جۇرگەن ءبىر توپ بالانى كورىپ، قىزىعا قاراد...
