جايراڭ جايرەم
— جايرەم... جايرەم؟ ماعىناسىن ءتۇسىندىرىڭىزشى، پاپا؟
— بۇل اتاۋدىڭ قايدان، قالاي شىققانى تۋرالى ايتىس-تالاس تا كوپ. قيال، بولجام دا كوپ بالام. بىرەۋلەر "جايراڭ" دەگەن سوزدەن تۋعان دەيدى. بىرەۋلەر "جايىلىمنان" تاراتادى. ەندى بىردە "كيىك" تەكتەس "دجەيران" — "جايراننان"دا باستاۋ العىسى كەلەدى. تۇپتەپ كەلگەندە "جايرەمگە" قۇلاق ۇيرەنىپ، كوز قانىپ، ماشىقتانىپ قالعانىمىزدى ابدەن سەزىنەمىز. جايرەمنىڭ كەزىندە مىڭعىرعان مالعا جايىلىم بولعانى دا راس. مال باققان قازاقتىڭ ىرىسىن ايىرعان ولكە بۇگىندە بەرەكەسىنىڭ جايىلىمىنا اينالعانى دا راس.
جايرەمنىڭ دجەيران بوپ ۇزاق جىلدار بويى اسىلىن ۇستاتپاي، قازىناسىن كورسەتپەي ىزىنە تۇسكەن گەولوگتاردى ءبىراز شارشاتقانى دا اقيقات. ءبىراق جايرەم جايراڭ مىنەزىن تانىتىپ ءبىر-اق كۇن، ءبىر-اق ساتتە پەردەسىن سەرپىپ جىبەرىپ، قازىناسىن جارق ەتكىزگەنى اقيقات.
جايرەمدى ءبىر ساعات، ءبىر ساتتە تۋدى دەۋ، ارينە، ايتۋعا عانا وڭاي. جايرەم تۋرالى بولجامدار وسى عاسىردىڭ العاشقى شيرەگىندە-اق گەولوگتار اراسىندا ءجيى ايتىلعان.
جايرەم تۋرالى قانىش ساتبايەۆ تا كوپ قيالداپتى.
"ەر ەگىز تۋادى. الىپ الىپقا ارقا سۇيەيدى. وقشاۋلىق تابيعاتقا جاراسپايدى. جەزقازعان سىندى قىرۋار قازىنانىڭ جالعاسسىز، جۇيەسىز كىلت ءۇزىلىپ قالۋى مۇمكىن ەمەس. ارقا ءوڭىرىنىڭ سايى مەن جىراسى، قىرقاسى مەن توبەسى تۇنعان بايلىق. ىزدەي ءبىلۋ كەرەك. ءۇشقاتىن، بەستوبە، جومارت ماڭايىن عانا شارلاي بەرمەي، جايرەم، باتىس جايرەمگە جىلجۋ قاجەت" –دەگەن ەكەن ول.
سوعىستان سوڭعى جىلداردا ورتالىق قازاقستاننىڭ يندۋسترياسى كۇرت ورلەدى. تەمىرتاۋدا قازاقستان ماگنيتكاسى سالىندى. بۇل زاۆودقا قاجەتتى تەمىر كەنىن قاراجال بەرە باستادى. ءبىراق قاراجال كەنى ازدىق ەتەتىن بولعاندىقتان ەلۋىنشى، الپىسىنشى جىلدارى جايرەم توڭىرەگىنەن تەمىر رۋداسىن ىزدەگەن گەولوگتار بەستوبە، جومارت، سولتۇستىك قىلىش ماڭىن شارلاي بەرىپتى...
جالپى جايرەم قازىناسى دا بىردەن ەل يگىلىگىنە اسىرىلا قويماعان. وسىعان دالەل رەتىندە بىرەر دەرەكتى اڭگىمە ايتىپ بەرەيىنشى ساعان.
1959 جىلدىڭ كۇزى. قاراجال گەولوگيا-بارلاۋ ەكسپەديسياسىنىڭ باستىعى ەۆگەنيي سەمەنوۆيچ مەەرسون قولىنداعى ءبىر جاپىراق قاعاز — تەلەگرامماعا سەنەر ەمەس. قايتا-قايتا ءۇڭىلىپ وقيدى.
"قاراجال. مەەرسونعا. قارجى جوق. ۋچاستوكتىڭ كەلەشەگى جوقتىعىنا بايلانىستى جومارتتاعى جۇمىستى توقتاتۋدى ۇيعاردىق. سكتگۋ (قازاقستان گەولوگيا باسقارماسىنىڭ ورتالىق ترەسى) فيشمان".
مەەرسون ەرتەلەتىپ جومارتتاعى گەولوگتار پارتياسىنىڭ جاپىرايعان ۇيىنە جەتىپ كەلدى.
— و، باستىق كەلىپ قالىپتى، — دەپ اعا گەولوگ اناتوليي الەكساندروۆيچ روجنوۆ ورنىنان كۇلىمسىرەي تۇردى.
— ءما، وقى.
مەەرسون روجنوۆقا تەلەگراممانى ۇسىندى.
— ءبارى دۇرىس. جومارتتا ءبىز ىستەيتىن ەشتەڭە قالعان جوق، — دەپ روجنوۆ تەلەگراممانى قايتارىپ بەردى.
— ال انالاردى قايتپەكسىڭ؟ — دەپ مەەرسون تەرەزەدەن كورىنگەن شاعىن پوسەلكاعا يەك قاقتى. — ادامداردىڭ تاعدىرىن ويلادىڭ با؟
— ءبىز — گەولوگپىز. جۇمىسسىز قالماسپىز.
بۇلاردىڭ ۇستىنە سترويتەليەۆا كىردى. الماتىدان كەلىپتى. مەەرسون ەندى تەلەگراممانى سترويتەليەۆاعا كورسەتتى.
— انتونينا ۆاسيليەۆنا، ءسىزدىڭ دەگەنىڭىز بولدى. جومارتتى جاپپاق.
— دۇرىس ىستەگەن. الگىندە عانا كەرندەردى كوردىم. بۇل ارادان ەشنارسە تاپپايسىز.
ارينە، ا.ۆ.سترويتەليەۆاعا دا بۇل حابار وڭاي تيگەن جوق ەدى. ارەڭ-ارەڭ قالىپتاستىرعان كوللەكتيۆتەن ايىرىلىپ قالۋ وپ-وڭاي. شەتىنەن ابدەن ىسىلعان ماماندار. تاراتىپ جىبەرۋگە بولمايدى.
— ەۆگەنيي سەمەنوۆيچ، مەنىڭ ءبىر بەلگىلەپ جۇرگەن نۇكتەم بار ەدى. قانە، بەرى جاقىنداڭىزدار، — دەپ سترويتەليەۆا اۋدان كارتاسىنىڭ ەكى سىزىق تۇيىسكەن تۇسىنا سۇق ساۋساعىن قادادى. — مىنە، مىنا جەر — جايرەم!
جايرەم!...
انتونينا ۆاسيليەۆنا ءۇشىن جايرەمنىڭ ماڭىزى زور. 1950 جىلى كوكتەمدە اتاسۋ گەوفيزيكالىق ەكسپەديسياسىنىڭ ءبىرىنشى پارتياسى جىڭعىلدىكولدىڭ جاعاسىنا شاتىرلارىن تىككەن-دى. ول كەزدە ا.ۆ.سترويتەليەۆا اتاسۋ ەكسپەديسياسىنىڭ باس ينجەنەرى ەدى. ال پارتيا باسشىسى تاڭسۇلۋ قايميراسوۆا بولاتىن. كوز تىرەلەر تاۋى جوق، كولەڭكە كولبەتەر توبەسى جوق ميداي جازىق دالا كوكجيەكپەن استاسىپ، "شەكسىزدىك دەگەن مەن بولام" دەپ قىبىرسىز كوسىلىپ جاتاتىن.
جاز بويى ۇزدىكسىز جەر شۇقىلاعان گەولوگتار اقىرى تەمىر انومالياسىن تاپقان. ونى وزدەرى جايرەم دەپ اتاعان.
ەندى، مىنە، جومارتتان وتىز شاقىرىمداي جەرگە سترويتەليەۆانىڭ ءوزى باستاپ كەلىپ، قولىمەن ءبىر دوڭەستى كورسەتتى.
— وسى ارانى بۇرعىلاڭدار. قايميساروۆا ەكەۋمىزدىڭ سەنىمىمىز الداماسا، وسى جەردەن تەمىر تابىلادى.
— قارجىنى قايدان الامىز؟
— ءسىز، مەەرسون، ەكسپەديسيا باستىعىسىز. ءجا، جارايدى، رەنجىمەڭىز. الماتىعا بارىسىمەن قاراستىرىپ كورەرمىن.
كوپ كەشىكپەي روجنوۆ جومارتتاعى ءبىر بۇرعىلاۋ ستانوگىن جايرەمگە كوشىردى. اشىق اسپان استىندا قىبىرسىز مەلشيگەن دالاعا جالعىز باراك ورناپ، بۇرعىشىلار جۇمىسىن باستاپ تا كەتتى.
1959 جىلدىڭ سوڭعى كۇندەرى. ۋىلدەگەن بوران اپتالاپ سوعىپ، ايدالاداعى بۇرعىشىلاردى بىلايعى ومىردەن ءبولىپ تاستادى.
جۇمىسشىلار ايازعا دا ءتوزدى — شىدادى. بۇرعىشىلار شولگە دە توتەپ بەردى — قاردى ەرىتىپ، سۋ الدى — شىدادى. ازىق-تۇلىك تاپشىلىعىنا دا مويىمادى. جۇمىس قارقىنىن جۇرەك بۇلكىلىندەي دۇڭك-دۇڭك ۇرعىلاعان ستانوك بۇرعىسىمەن توقايلاستىرىپ الدى دا، تاپسىرىلعان ءىستى توقتاتپاي جۇرگىزە بەردى. ستانوك ماڭايى جەر استىنان شىققان كەرندەرگە — تاۋ جىنىسىنا تولىپ كەتتى.
بۇرعىلاۋ تەرەڭدىگى ەلۋ مەترگە جەتتى. ءالى دە تۇك جوق. بوس جىنىس.
بۇرعى ءجۇز مەترلىك دەڭگەيگە جەتتى. كەرندەردەن مەتالل سىبىسى بىلىنبەيدى.
ءجۇز ەلۋ... ەكى ءجۇز مەتر بويلاعان بۇرعى ءالى دە كوڭىل دەمدەتەر ەمەس.
ەكى ءجۇز ەلۋ... ءۇش ءجۇز مەتر تەرەڭدەگەن سكۆاجينادان رۋدا تابىلا قويمادى.
"سوندا شىنىمەن-اق ورتالىق قازاقستان تەرريتوريالىق گەولوگيا باسقارماسى ماماندارىنىڭ بۇل ايماقتا كەن جوق دەگەن قورىتىندىسى راس بولىپ شىققانى ما؟" دەيتىن ءقاۋىپتى وي روجنوۆتى قۇرساي باستادى. "سترويتەليەۆا مەن قايميراسوۆالار جۇرگىزگەن زەرتتەۋلەر باتىس جانە شىعىس ۋچاستوكتەرىنىڭ بۇرعىلاۋ قاجەتتىگىن كورسەتىپ بەرمەپ پە ەدى؟! 1951 جىلى اتاسۋ ەكسپەديسياسىنىڭ اعا گەولوگى يۋ.اناشين باسقارعان بۇرعىلاۋ وتريادى وندىرىستىك قۋاتى بار پوليمەتالل كەنىن تاپقانى قايدا؟! ءبىراق سول اعا گەولوگتىڭ جاساعان اكتىسىنە شىعىس جايرەمنىڭ كورسەتىلمەي قالۋى تەگىن بولماسا يگى ەدى. سترويتەليەۆانىڭ بارلاۋ پارتياسى جۇرگىزگەن كەنى مول دەگەن باتىس جايرەمنىڭ بەس سكۆاجيناسىنان ەشتەڭە تابىلماۋى جايرەمگە دەگەن ىقىلاستى سۋىتىپ تاستامادى ما ەكەن؟"
1958 جىلى بۇل ءوڭىردى زەرتتەۋ قايتادان قولعا الىندى. مىنا جالعىز بۇرعىلاۋ ستانوگى قىستىڭ قاقاعان ايازىنا قاراماستان، دامىلسىز جەر دۇڭكىلدەتىپ جاتىر. ال ءبىراق ءالى ەشقانداي ناتيجە جوق.
قىس كوكتەمگە قاراي اۋناپ ءتۇستى. اسپاننان جايما شۋاقتانعان كۇن كوزى كوبىرەك كورىنە باستادى.
روجنوۆ بۇرعىشىلار وتريادىنا كەلدى. جۇمىسشىلار سكۆاجينادان كەرن كوتەرىپ جاتىر ەكەن.
— تەرەڭدىك قانشا؟ — دەدى روجنوۆ.
— ءۇش ءجۇز جەتپىس مەتر.
— قانە، كەرندى كورەلىك.
روجنوۆ ءوز كوزىنە سەنەر-سەنبەس. شايقالىپ قالىپ، تۇزەلدى. گەولوگتىڭ كانىگى كوزى الداماسا كەرەك ەدى.
"تەمىر! ناعىز تەمىر!"
ەرتەڭىندە قاراجالدان ەكسپەديسيا باستىعى مەەرسون دا اسىعىس جەتتى. كەرندى كورىسىمەن ول دا تەمىردى بىردەن بايقادى. كوڭىلى كونشىگەندەي بولعان مەەرسون الماتىعا، گەولوگيا مينيسترلىگىنە بىردەن تارتىپ كەتتى. كوپ ۇزاماي تاعى ءتورت سكۆاجينا بۇرعىلاۋعا قارجى بوساتقان تەلەگرامما كەلدى.
بۇرعىشىلار جۇمىسىن توقتاتقان جوق. تەمىر قاباتى 12 مەترگە دەيىن باردى دا، كىلت ءۇزىلدى. تاعى ءجۇز ەلۋ مەتر تەرەڭدەگەن سكۆاجينادان تەمىردىڭ ءالسىز بەلگىلەرى عانا ءبىلىنىپ، كەرنگە بوس تاۋ جىنىستارى ىلىنە بەردى.
روجنوۆ ەندى بۇرعىنى باسقا جەرلەردەن كونۆەرت توسىلىمەن سالۋدى ۇيعاردى. "ءتورت سكۆاجيناعا رۇقسات بەرگەندە، بەسىنشىسىن دە بوگەپ قالماس" دەگەن سەنىمى مول.
ەندى جايرەمدە التى بۇرعىشىلار بريگاداسى ىستەيتىن بولعاندىقتان ساتىپ العان جيىرما بەس قۇراستىرمالى ۇيدەن جايرەمدىكتەر قىرىق ءۇي تۇرعىزىپ، جومارتتاعى بالا-شاعالارىن كوشىرىپ اكەلدى.
ەلسىز دالاعا بولاشاق ۇلكەن جايرەمنىڭ العاشقى كوشەسى ورنادى.
***
اعا بۇرىشى — ماستەر كامال مۋسين سمەناسىن تاپسىرىپ جاتىپ، اعا بۇرىشى يۆان يۆانوۆيچ زلوبينگە كىشىرەك سيليندر تەكتەس كەرندى كورسەتتى.
— قاراشى، كوكشىل ءتۇس انىق بايقالماي ما؟
زلوبين قاباعىن تۇيە، باس بارماقتىڭ تىرناعىمەن كەرندى تىرناپ ءوتتى. تىرناق ءىزى جولاقتانىپ ءتۇستى.
— ءيا-ا، تەمىرگە ونشا ۇقساي قويمايدى. مۇمكىن، بالشىق شىعار، — دەدى دە، ستانوكتى ىسكە قوستى.
العاشقى كەرن ءبارىن ابىرجىتىپ تاستادى. نە تەمىرگە، نە بوس جىنىسقا ۇقسامايدى.
زلوبين كۇلىمدەپ كەپ، كەرندى قولىنا الدى.
— قورعاسىن! قورعاسىننىڭ ءوزى!
سول بەتتە گەولوگ ۆالەريي ياكوۆليەۆيچ سەرەداعا كەلدى. سەرادادا كۇدىك قالعان جوق. قاراجالعا كەرندى الا جونەلدى.
كوپ كەشىكپەي رۋدادا وتە كوپ قۇرامى بار قورعاسىن تابىلعانى تۋرالى قاراعاندىدان لابوراتوريا ءاناليزى جەتتى.
جايرەمدەگى پوليمەتالل كەنىنىڭ حابارى تۇس-تۇسقا تاراپ جاتتى. ءبىراق سەنگەندەردەن سەنبەگەندەر كوپ ەدى. جايرەمگە بولىنەتىن قارجى دا بۇرىنعى كولەمىنەن وسكەن جوق.
اناتوليي الەكساندروۆيچ روجنوۆ العان بەتىنەن قايتپادى. ءوز ويىن دالەلدەپ، ءوز پىكىرىن جەتكىزىپ قانشاما كەڭەستەردە جايرەمنىڭ ۇلكەن بولاشاعى تۋرالى قىزىنا سويلەمەپ ەدى ول. اقىرى سەگىز جىل بويى تالماي ەڭبەكتەنگەن جايرەمدىكتەر وسى توڭىرەكتەگى مول بايلىقتىڭ شەكسىز مولشەرىن انىقتاپ تا، دالەلدەپ تە بەردى.
— گەولوگ. پاپا، گەولوگ جاقسى ماماندىق، ءا...
— گەولوگ... ول قالا تۇرعىزبايدى. كەن دە قورىتپايدى. ءبىراق گەولوگ ءجۇرىپ وتكەن جەردە ۇلكەن قالالار ورنايدى. الىپ زاۆودتار سالىنىپ، مەتالدار قورىتىلادى. جەر قوينىنداعى قازىنا ەل يگىلىگىنە اينالادى.
گەولوگ — ءۇمىت پەن كۇدىكتىڭ اعايىنى. ونىڭ كۇدىگىنەن ءۇمىتى كوپ. ءۇمىتى ىلگەرى سۇيرەيدى. العا جەتەلەيدى. ىزدەۋ، جالىقپاي تالماي ىزدەۋ — گەولوگتىڭ كۇندەلىكتى جۇمىسى. تابۋ، اشۋ –عۇمىرلىق ماقساتى. جەر قوينىنداعى كومبەنى كورە ءبىلۋ، سەزە ءبىلۋ ەكىنىڭ ءبىرىنىڭ قولىنان كەلە بەرمەيدى. ول ءۇشىن تاباندىلىق، قايسارلىق، قاجىرلىلىق قاجەت.
گەولوگ...
ول تۋرالى ءان دە كوپ. "جاڭبىر مەن جەلدىڭ باۋىرى — گەولوگ" سول توپەلەگەن جاڭبىر مەن قۇتىرىنعان جەلدىڭ وتىندە قانشاما شاقىرىمدى جاياۋ ءجۇرىپ ءوتتى دەيسىڭ؟! قانشاما تاستى كىشكەنە بالعاسىمەن ۋاتىپ، قانشاما تاستى جول قاپشىعىمەن ۇيشىگىنە تاسىعان؟!
گەولوگ — ءۇمىتتىڭ عانا جولداسى. سەنىمنىڭ عانا سەرىگى. ءۇمىتى مەن سەنىمىن جوعالتسا، گەولوگ دەگەن اتاۋدان جۇرداي بولادى. سوندىقتان دا گەولوگتارعا دەگەن ەل قۇرمەتى عالامات. كۇندەلىكتى ىسىمەن گەولوگتار كەلەشەكتىڭ جارقىن كۇندەرىن جاقىنداتىپ جاتادى. كەلەشەكتى يىعىمەن كوتەرىپ اكەلە جاتادى. ال ونىڭ ءجۇرىپ وتكەن جەرلەرىندە وتان كارتاسىندا بەسبۇرىش بولىپ جارقىرايتىن ەكپىندى الىپ قۇرىلىستار سامساپ بوي تۇزەيدى. گەولوگ ەڭبەگىنىڭ جەڭىسىن ايعاقتايدى.
ويىمىزدى دالەلدەۋ ءۇشىن تاعى دا سارعايعان دوكۋمەنتتىڭ قۇرعاق جولدارىنا ۇڭىلەيىك، بالام. وقى.
"قازاقستان گەوفيزيكالىق ترەسى
كوميسسياسىنىڭ ءماجىلىس حاتىنان
كوشىرمە ".
7 يۋل 1971 جىل.
...جايرەم باريت-پوليمەتالل كەن ورنىن ءبىرىنشى اشۋشىلار:
1. انتونينا ۆاسەليەۆنا سترويتەليەۆا — كازگەو-فيزترەستىڭ اتاسۋ گەوفيزيكالىق ەكسپەديسياسىنىڭ بۇرىنعى باس ينجەنەرى؛
2. تاڭسۇلۋ گەمالوۆنا قايميراسوۆا — بۇرىنعى اتاسۋ گەوفيزيكالىق ەكسپەديسياسىنىڭ بارلاۋ پارتياسىنىڭ باستىعى؛
3. اناتوليي الەكساندروۆيچ روجنوۆ — جايرەم گەوفيزيكالىق-بارلاۋ ەكسپەديسياسىنىڭ باس گەولوگى؛
4. د.ەۆلامپيي يگناتيەۆيچ بۋزماكوۆ — جايرەم گەولوگيالىق-بارلاۋ ەكسپەديسياسىنىڭ اعا گەولوگى؛
5. ماعاۋيا بيعالييەۆ — جايرەم گەولوگيالىق-بارلاۋ ەكسپەديسياسىنىڭ اعا گەولوگى؛
6. ۆالەريي ياكوۆليەۆيچ سەرەدا — جايرەم گەولوگيالىق-بارلاۋ ەكسپەديسياسىنىڭ اعا گەولوگى؛ دەپ سانالۋ تۋرالى ءماجىلىس قاۋلى ەتەدى.
وسى اتالعانداردى كەن ورنىن اشىپ، ورىستەتۋگە ات سالىسقاندارى ءۇشىن مەملەكەتتىك ناگراداعا ۇسىنۋ قاجەت..."
— كورىپ وتىرسىڭ با، الماس، ەتكەن ەڭبەك ەلەنبەي قالعان ەمەس. ەل قۇرمەتىنە بولەنگەن ەرلەر مەرەيى نۇرىن تەك جايرەمگە عانا ەمەس، بۇكىل وتانىمىزعا تاراتىپ تۇرعان جوق پا؟ كەشەگى گەولوگ اا.روجنوۆ — بۇگىن سوسياليستىك ەڭبەك ەرى. ونىڭ ءجۇرىپ وتكەن ىزىندە بۇگىن جاستىق قالاسى — جايرەم وتتارى جارقىرايدى.
— بۇگىنگى جايرەم — وتان يگىلىگىنە جونەلتىپ جاتقان رۋدا. زاۆودتاردا جايرەم كەنىنەن قورعاسىن مەن مىرىش، موليبدەن مەن تەمىر قورىتىلىپ جاتسا دا، جايرەم توڭىرەگىندەگى ايتىس-تارتىس ءالى كۇنگە دەيىن تولاستاي قويعان جوق.
— نەگە تولاستامايدى. كەندى الىپ تا، پايدالانىپ تا جاتىر عوي.
— ەندىگى تالاستىڭ ءمانى وزگەشە، بالام.
جايرەم كەن ورنىنىڭ قۋاتىنا ەشكىم شەك كەلتىرمەيدى. ول انىقتالعان اكسيوما. بۇگىنگى تالاس جايرەم كەنىنىڭ ءتۇزىلۋى تۋرالى. تالاس تۋدىراتىن ىڭعايى دا بار.
جايرەمنىڭ ۇستىڭگى تەمىر قاباتىنىڭ ءدال استىندا قۇيرىق-باۋىرداي ارالاسا ورنالاسقان باريت، قورعاسىن، سينكتەر قالاي پايدا بولعان؟ ونىڭ ۇستىنە شىعىس جايرەمدەگى كەن تەرەڭدە جاتسا، باتىس جايرەمدەگى رۋدا جەر بەتىنە تىم جاقىن بولۋى نەلىكتەن؟ مۇمكىن، شىعىس ۋچاستوكتەگى كەندەر شوككەن تاۋ جىنىستارىنان قۇرالسا، باتىس بولىگىندەگى رۋدا ۆۋلكاندار ارقىلى تۋىنداعان شىعار.
گەولوگتار وسى سوڭعى بولجامعا توقتاپتى. سونىڭ ارقاسىندا جايرەم قازىناسىنىڭ كىلتىن دە تاۋىپتى.
1971 جىلى جايرەمگە العاشقى قۇرىلىسشىلار وتريادى كەلىپ، كەن بايىتۋ كومبيناتىنىڭ قۇرىلىسىن باستاپ تا كەتتى.
جەڭىس ستانسياسىنان جايرەمگە بەت العان ماشينالار تىزبەگى العاشقى التى شاتىردى قۇرىپ بولا بەرگەندە، بولاشاق رۋدنيكتىڭ ديرەكتورى يۆان پەتروۆيچ بابانين دە تۇندەلەتىپ جەتكەن ەدى.
— ال، جىگىتتەر، ۋاقىتتى سوزبايىق. كارەردى اشۋ، ارشۋ جۇمىسى جوسپارعا كىرىپ تە كەتتى. نەشە ەكسكاۆاتورشى بار؟
— ۇشەۋ. گەنناديي مالسيەۆ، دوۆگولەنكو اناتوليي جانە ستروكين نيكولاي.
— ال شوفەرلەر شە؟
— ولار دا ۇشەۋ — ۆەتلۋگايەۆ، كنيازيەۆ، جۋگان.
— ءبىر سمەنا قۇراستىرۋعا جەتەدى ەكەن. شاتىردا كوپ تۇرا قويماسپىز. وسىدان ون شاقىرىم جەردە قۇرىلىسشىلار ورنالاسىپ جاتىر. ۇزاماي ۇيلەر دە بىتەر. تەك، ءبارىن ءبىرىنشى بوپ ءوزىمىز باستايتىنىمىزدى ۇمىتپاڭدار. ال مىنا جامباسىمىزدىڭ ءدال استىندا جاتقان بايلىققا ءبىز ءبىرىنشى بوپ جەتەتىنىمىزدى ەسكەرسەڭدەر — ودان ارتىق باقىتتىڭ ءتۇرىن بىلمەيمىن، دوستارىم! وسى الاپتا ورناعان قالانىڭ كوشەلەرىندە، بالكىم، اتتارىڭ دا قالار.
ەرتەڭىنە بابانين، پروراب بوبروۆ جانە پارتورگ ۆەتلۋگايەۆتار بولاشاق كارەردىڭ ورنىنا كەلگەندە، وسى اراداعى بارلىق تەحنيكا جينالعان ەكەن.
ات بايلار قازىقتاي كىشكەنە اعاش سىنا اق سەلەۋدىڭ اراسىنان كورىنەر-كورىنبەس قىلتيادى. سول اعاش سىنا — العاشقى ءشومىش تۇسەتىن بەلگى. كەنشىلەردىڭ كىندىگىمەن جالعاسقان ات بايلار ەڭبەك قازىعى.
ديرەكتور قولىن سەرمەپ قالدى.
ىلە موتور داۋىسى گۇرىلدەپ قوسىلىپ، ەكسكاۆاتور ءشومىشى الگى اعاش سىنا تۇرعان تۇستى ءتۇپ ورنىمەن قوپارا كوتەرىپ تاستادى. ۋرالاعان داۋىس دالانى جاڭعىرىقتىرىپ جىبەردى.
بۇل جايرەم داڭقىنىڭ العاشقى ەكپىنى ەدى. بۇل العاشقى ءشومىش — رۋداعا جەتەر جولدىڭ ءبىرىنشى باسپالداعى ەدى.
جايرەمدىكتەر تالاي قيىندىقتاردى دا كوردى.
كارەردى جەر استى سۋى باسىپ كەتكەن. بەلازدار توقتاپ، ەكسكاۆاتورلار سۋ ورتاسىندا دا قالعان. بۇل كەزدە رۋدنيك ديرەكتورى بولىپ سادىق قاسىموۆيچ اساتوۆ تاعايىندالعان ەدى. جاڭا ديرەكتور ەڭ الدىمەن بارلىق كۇشتى كارەرگە باراتىن جولدى جوندەۋگە سالدى. سودان سوڭعى ارەكەت كارەردى سۋدان تازارتۋعا جۇمسالدى. ءويتىپ-بۇيتىپ ءجۇرىپ ونى دا جەڭگەن بولدى.
وتانعا جايرەم رۋداسىن بەرەتىن كۇن دە الىس ەمەس ەدى. كارەر شۇڭقىرى دوڭگەلەنىپ، اۋقىمى كەڭەيىپ، كولەمى كوز تارتىپ تەرەڭدەپ بارادى. ءبىراق كەن قاباتىنا جەتۋ وڭايعا تۇسپەدى. ويتكەنى كەن قاباتىن الىپ تاسباقاداي باۋىرىنا باسىپ جاتىپ العان قالىڭدىعى ون بەس مەترگە جەتەتىن تاس ساۋىتىن تەك قانا قوپارىلىس جاساپ بولشەكتەۋگە بولاتىن ەدى.
اساتوۆ بۇرىن ءوزى ىستەگەن سولتۇستىك رۋدنيگىنە بارىپ، بارىشنيكوۆ پەن دەيەۆ ءتارىزدى اسا تاجىريبەلى ەكى بۇرعىشى-ماستەردى ۋاقىتشا سۇراپ الدى. كەڭەسشى رەتىندە قوپارعىششى ۆاسيليي يۆانوۆيچ پەتريايەۆتى جانە بوساتقاندا سادىقتىڭ توبەسى كوككە جەتكەندەي قۋاندى.
كارەرگە بۇرعىلاۋ ستانوگىن ورنالاستىرىپ، ەكى جۇزگە تارتا سكۆاجينا تەسكىزدى.
قوپارىلىس ۇلى وكتيابردىڭ 58-جىلدىعى قارساڭىندا وتەتىن بوپ ۇيعارىلدى.
1975 جىلدىڭ 7 ءنويابرى. قوپارىلىس جاسايتىن قوپارعىششىلار كۇندىزگى ساعات ۇشتە بارلىق دايىندىقتى ءبىتىردى. سول ساتتە رۋدنيكتىڭ باس ينجەنەرى ەرجانوۆ ءقاۋىپتى ايماقتان جۇرتتىڭ تەز كەتۋىنە بۇيرىق بەردى.
ساعات تورتتەن جيىرما مينۋت وتكەندە جەر سىلكىندىرگەن كۇشتى ءدۇمپۋ ءبىلىندى دە، لەزدە قۇلاق تۇندىرار قوپارىلىستىڭ داۋىسى ەستىلدى. اسپانداپ كەتكەن شاڭ-توزاڭ باسىلماستان-اق اسىعا كۇتىپ تۇرعان حالىق بەلاز-دارعا جارماسىپ، كارەرگە لاپ قويدى. قۋانىشتارىندا شەك جوق ەدى.
سول كۇنگى بەيبىت قوپارىلىس وتىز ءۇش مىڭ تەكشەمەتر جارتاستى ۇساقتاپ، ۇنتاقتاپ، جايرەم كەنىنە شابۋىل جاساعان الىپ ەكسكاۆاتورلارعا جول اشىپ بەرگەن بولاتىن.
1975 جىلى جايرەم رۋدنيگى كەن بايىتۋ كومبيناتى بوپ قۇرىلدى.
ەندىگى جۇمىس كولەمى دە، جاۋاپكەرشىلىك تە كۇرت ءوستى.
جاڭا قۇرىلىسقا دەگەن پارتيا مەن ۇكىمەتىمىزدىڭ قامقورلىعى كۇشەيدى. كۇردەلى قارجى بۇرىنعىسىنان مول ءبولىنىپ، بولاشاق ۇلكەن كەن ورنىنىڭ تەزىرەك ىسكە قوسىلۋىنا قاجەتتى كومەك-جاردەمدى بارىنشا تەز جەتكىزۋگە تىرىستى.
***
سۋ...
ءومىر باستاۋىنىڭ ەكى كوزى بولسا، ۇلىم بىرەۋى — سۋ، ءبىرى — وت. وت بار جەردە ءومىر بار. سۋ بار جەردە تىرلىك بار. اتا-بابالارىمىز وت — قۇدىرەتكە تابىنعان. سۋ — قۇدىرەتكە جالىنعان. وت پەن سۋ وشاعىن جىلۋ مەن جارىققا بولەگەن. ءنارى مەن قورەگىن ايىرتقان. "سۋسىز جەر –نۋسىز".
قازاقستاننىڭ شولەيتتى ايماعى ءۇشىن سۋدىڭ قۇنى التىننان دا قىمبات. سۋدى تاندىرى كەۋىپ، تاقىرى تىلىمدەنگەن دالا سۇرايدى. سۋدى جازىعىن قۇم باسقان، جۋسانىن شاڭ قاپقان ساعىمدى ساحارا سۇرايدى. تامىپ تۇسەر تامشىسى جوق بەدەۋ اسپاننىڭ مەلشيگەن اق سۇر شاڭىراعىنا ارسا-ارسا بۇتاعىن اربيتا سوزعان سەكسەۋىلدى قۇم جوتالارى سۇرايدى.
سۋ... قاسقالداقتىڭ قانىنداي ءزارۋ ول.
كەۋىپ، قاتالاپ جارىلعان ەرىننىڭ تالاي عاسىر كۇبىرلەي قايتالاعان ىنتىعى دا "سۋ" بولعان.
سۋدى اناسىنداي قادىرلەگەن حالىق. بالاسىنداي ايالاپ ماپەلەگەن. تىمىسكىلەپ ىزدەپ ءجۇرىپ، شي ءتۇبى مەن سازداۋىتتاردان قۇدىق قازعان. وزەن تابىنان جىرمالاپ بۇرىپ، ارىق تارتىپ، اتپا سالعان. يرەلەڭدەتىپ ورگە سۇيرەگەن. قۇلديلاتىپ ويپاتقا جامىراتقان. ويتكەنى سۋ ءنارى ەدى، جانى ەدى. ىستىق كۇندە دەنەسىن سالقىنداتار، تەرىن ۇگەر سالقىن سۋ ارابتىڭ "ءزامزام" سۋىنان ارتىق كورىنەتىن.
مولتىلدەپ، مولدىرەپ، ەلجىرەپ، شىمىرلاپ شىعار كوزدەرگە ات قويۋدا دا قازاق الدىنا جان سالماعان عوي. مىسالى، بۇلاق دەپ تە اتاعان. تۇما دەپ تە ات قويعان. قاينار دەپ تە ازان شاقىرعان. ءبارى-بارى سۋ قاسيەتىن جۇرەگىمەن ۇعىنعان كوڭىلدىڭ ىقىلاسى. بۇلاعىن وزەن قىلۋعا ارەكەت جاساعان. تۇماسىن تۇمان جۇتپاسىن دەپ جانتالاسقان. قاينارىن ايدىنعا ۇلاستىرۋعا ۇمتىلعان.
ءبىراق جىگەردى قۇم، تالاپتى تۇل قىلعان قول قىسقالىعى ەرىكسىز بارماق تىستەتۋمەن عانا كەلگەن. ءۇمىتىن ۇزبەپ ەدى. اقىرى ارمان ورىندالار ۋاقىتقا دا جەتتى. ول زامان — بۇگىنگى سوسياليستىك ءداۋىرىمىز ەكەن.
جايرەمدىكتەردى دە سۋ ماسەلەسى كوپ قينادى. قالا تۇرعىزۋ ءۇشىن دە، قالا تۇرعىندارى ءۇشىن دە، كومبيناتقا دا تۇششى سۋ اسا قاجەت بولعان. جەر استى سۋى مينەرال تۇزى كوپ، اجەتكە جاراعىسىز بولعان سوڭ، گيدرو-گەولوگتار جايرەم توڭىرەگىنەن تۇس-تۇسقا بۇرعى سالىپ، سۋ ىزدەي باستادى.
اقىرى تاپتى دا.
سەلەۋلى دالانىڭ ءدال ورتاسىندا توستاعانعا قۇيعان توساپتاي تۇزكول تۇنجىراپ جاتاتىن. تۇزكولدىڭ جىرتىلىپ-ايىرىلىپ ۇشىپ-قوناتىن قۇسى از. تۇزكولدىڭ دوڭگەلەنگەن جاعالاۋىن شيىرلاعان اڭنىڭ ءىزى سيرەك.
تۇزكولدىڭ سۋى اششى.
تۇزكول — تۇزدى كول بولاتىن.
ءبىراق تۇزكول — قۇندى كول ەكەن. توبەسىنە تۇزى مول سۋىن توڭكەرىپ ۇستاپ، تومەنىنە تۇششى سۋىن جاسىرىپ كەلگەن عوي. مۇمكىن، تۇششى سۋىم بۋعا اينالىپ قۇرىر، تۇمانعا اينالىپ سەيىلەر دەگەن مالساق جاننىڭ ارتىنا تىقپالاعىش مىنەزىنە سايعان شىعار. ايتەۋىر، باۋىرىنا باسقان بازارلىسىن بالالارىنا بەرەر كۇن تۋدى.
تۇزكولدىڭ استىندا تاعى دا تۇششى سۋلى كول بار ەكەن. قاراعاندىنىڭ "سويۋزشاحتاوسۋشەنيە" باسقارماسىنىڭ بۇرعىشىلارى ءار تۇستان 26 سكۆاجينا بۇرعىلاپ، ولارعا قۋاتتى ناسوستار ورناتىپ، قۇرىلىسشىلارعا مول سۋ كوزىن تاۋىپ بەردى.
ەندىگى ءىستى كازمەدسترويدىڭ نومەرى التىنشى جىلجىمالى مەحانيكالىق كولونناسى قولعا الدى. ماقسات — جايرەمگە قاجەت گيدروكومپلەكستى تەزدەتىپ ءبىتىرۋ. ول ءۇشىن ارتەزيان سكۆاجينالارىنان شاپشىعان ءومىر ءنارى — سۋدى قۇبىر ارقىلى قالاعا تارتۋ قاجەت.
تابيعات قۇرىلىسشىلاردىڭ جوسپار-جوباسىمەن ساناسپايدى. ول بىردە ايازىن قۇتىرىندىرادى — تۇكىرىگىڭ جەرگە تۇسكەنشە مۇزعا اينالادى. مۇرنىڭدى ءبىر ۋقالاپ قويىپ، كۇيبەڭ-كۇيبەڭ قيمىلداي بەر — ۇسكىرىگىن ۇدەتپەسە، ازايتپايدى.
ول بىردە اڭىزاعىن مولايتىپ، اپتابىن كۇشەيتەدى — تاڭدايىڭا جابىسقان ءتىلىڭدى اۋزىڭا سىيعىزا الماي تۇكىرىگىڭدى تاماعىڭا جۇتىپ — ءباربىر يلىكپەيدى.
ءبىراق تابيعاتقا تابىنعان تالايىنان ايىرىلادى. جىلجىمالى مەحانيكالاندىرىلعان كولوننا جۇمىسشىلارى جايرەمنىڭ ايازى مەن اپتابىنا قاراماي سۋ قۇبىرىن قالاعا جەتكىزدى. ءومىر ءنارى وزەكتەرگە جۇگىردى. "سۋ" دەيتىن ارمان، عاسىرلار ارمانى كراندار ارقىلى ءار وشاققا كىردى، تۇتىكتەردە جۇگىردى، قازانداردا بۋعا اينالدى، جۇمىسشى بوپ جەگىلدى.
تراسسانى سالعان جۇمىسشىلاردى اتاپ كەتۋدى پارىز سانايمىن، بالام. بۇل ەسىمدەر سەنىڭ دە ەسىندە قالسىن. ولار — م.ياكوۆيشين باسقارعان بالتاشىلار بريگاداسى. ولار — ن.ساۆينوۆ باسقارعان مونتاجشىلار بريگاداسى. ولار — قۇبىر سالۋشىلار ۆ.چەرەدنيچەنكو مەن ا.مۇسايەۆتار، تاس قالاۋشىلار ل.سەركوۆا مەن ي.ماتاچۋناس، جۇمىسشىلار ۆ.ساۆچەنكو، ا.كارمىشيەۆ، ل.رۋسان، ءسابيت نۇرعالييەۆ ت.ب.
كورىپ وتىرسىڭ، الماس، ءار ۇلتتىڭ، ءار حالىقتىڭ وكىلدەرى تاعى دا باس قوسقان. تاعى دا تىزە قوسا جۇمىلا جۇمىس ىستەپ، ابىروي تاپقان. ەل يگىلىگىن ەسەلەگەن. بۇل دا وسكەلەڭ سوسياليستىك زامانىمىزدىڭ قۇدىرەتى. حالىقتار دوستىعىنىڭ مىزعىماس قاسيەتىنىڭ ايشىقتى كۋاسى...
جايرەمنىڭ ەڭ بيىك تۇسىنا شىعىپ الىپ، اسىقپاي وتىرىپ جان-جاعىما باجايلاپ كوز جىبەرىپ، تاماشا ءبىر كورىنىستەردى كورىپ، ەرىكسىز كومەيىمە تىعىلعان قۋانىش جاسىن –مارقايۋ، ماساتتانۋ جاسىن قىلعىنا جۇتىندىم...
تۇس-تۇستان تاراۋ-تاراۋ ءومىر تامىرلارىنداي جايرەمگە تىك تارتىپ، ات باسىن ءبىر-اق تىرەيتىن تەمىر جول ول. اۆتوتراسسا ول. ەلەكتر تورابى ول. تۇزكول سۋ جولى ول.
باعان باستارىنا جەلىلەپ سىمىن تارتقان ەلەكتر تورابىمەن قالا مەن كومبيناتقا قۋاتتى جوعارى كەرنەۋلى توك كەلىپ، كۇندىز-تۇنى تىنباي جۇمىس ىستەپ جاتىر. ءار ۇيدەن، ءار تەرەزەدەن ءومىر شىراعى بوپ جارقىراپ، كەشكە قاراي جاس قالانىڭ وتاۋلارىنان كۇلكى مەن ءان جامىراتىپ، شاڭىراق وتتارى تۇتانادى.
— مەن ءبىر كەزدە كيىك رۋدنيگىندەگى "جۇندىتوبەدەن" جان-جاعىما ۇزاق ۇڭىلە قارايتىنمىن، بالام. ساعىمدى توبەلەردىڭ تاساسىنان بالقاشتى ىزدەيتىنمىن. قيالىممەن بۇكىل وتاندى كورەتىنمىن. ەندى، مىنە، مىناۋ بيىك تۇستان اينالاما قاراپ وتىرىپ، سول ۇلان-بايتاق وتاننىڭ ءبىر ارناعا توعىسىپ جاتقان قۇدىرەتىنە كۋا بوپ تۇرمىن. مەن ول كەزدە كىشكەنە توبەدەن ءارمان-ۇمىتىمدى تۋعان جەردىڭ ءوزىم كورمەگەن تۇكپىر-تۇكپىرىنە ۇزاتقان جولاۋشى ەدىم. ال بۇگىن سول ۇلى وتاننىڭ تەڭ جارتىسىن شارلاعان ماعان جايرەمنىڭ جاڭا، وسكەلەڭ كورىنىسى ەرەكشە اسەر قالدىرىپ تۇر. قالاي ەمىرەنبەسسىڭ! ءقايتىپ تولعانباسسىڭ!
اناۋ الىپ بەلاز-دار — بەلورۋس تۋىسقانداردىڭ، كاماز-دار تاتار باۋىرلاردىڭ، ەكسكاۆاتورلار ورىس اعايىننىڭ جىبەرگەندەرى.
بىزدە "اسار" دەپ اتالاتىن جاقسى ءداستۇر بار. اساردا ءبىر وتاۋدىڭ شاڭىراعىن ءبىر اۋىل ءبىر-اق كۇندە جينالىپ كەلىپ، قاۋىمداسىپ كوتەرىپ بەرەدى.
ءبىراق ەندىگى "اسارىمىزدىڭ" ءمانى دە، ماعىناسى دا عالامات بوپ وزگەرگەن. قازىرگى اسارعا بۇكىل وتان قاتىسادى. جۇزدەن استام ۇلتتىڭ وكىلدەرى بام-دى سالىپ جاتىر. ونداعان حالىقتىڭ ۇلى مەن قىزى شولەيت دالاداعى جاستىق قالاسى جايرەمنىڭ شاڭىراعىن كوتەرىپ، ۋىعىن قادادى. اناۋ تەمىر جولمەن –جايرەمگە ارنايى تارتىلعان ءومىر جولىمەن ەندى وتانىمىزدىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنە ەل قازىناسى — پوليمەتالل اۋىر سوستاۆ بولىپ شەرۋ تارتتى. ول — كەشەگى تۇيە كەرۋەنى ەمەس، بۇگىنگى جۇيتكىگەن پوەزد. قارقىندى زاماننىڭ قارىشتى قادامى — جىلدامدىق، مولدىق، بەرەكە.
بەرەكەلى جايرەمنىڭ مەرەكەسى كوبەيە بەرسىن دەپ تىلەيىك، بالام.
وبلىستىڭ نەگىزگى بايلىعى — مىس. جەزقازعان وبلىسى اتالعان كەزدە كوز الدىنا مىس ەلەستەمەيتىن سوۆەتتىك ازامات بولماسا كەرەك. جەزقازعاننىڭ مىس قورى وداعىمىزداعى الدىڭعى ورىنداردىڭ ءبىرىن الاتىنىن قايتالاي بەرۋ دە ارتىق. وعان قوڭىرات پەن ساياقتى قوسساق — كەۋدەڭدە مىس تەڭىزى تولقىعانداي ءبىر اسەرلى كۇيگە بولەنەسىڭ. ول — ەلىڭ مەن جەرىڭە دەگەن پەرزەنتتىك ماقتانىشتىڭ شارپۋى. ال وسى كەندەردىڭ بايىتۋعا وتە قولايلى ءسۋلفيدتى بولاتىنىن تاعى ەسكەرتسەك جانە بۇل مىس رۋداسىندا قورعاسىن مەن مىرىش، تەمىر مەن التىن، كۇكىرت پەن رەنيي، ينديي مەن ۆولفرام سياقتى مەتالداردىڭ قاپتالداسا جۇرەتىنىن جانە ەستەرىڭىزگە سالساق — وبلىستاعى كەن ورىندارىنىڭ قانشالىقتى قۇندىلىعىن ءوزىڭ دە پايىمداي بىلەرسىڭ، بالام...
***
— ماشينامىزدىڭ ەندىگى باعىتى اتاسۋ — قاراجال، — دەپ اڭگىمەنى ءارى جالعاستىردىم. — بۇل ءوڭىردى عىلىمي كىتاپتاردا وسپەن كەندى ايماعى — كەندى بەلبەۋى دەپ اتايدى. حالىق شارۋاشىلىعى ءۇشىن بۇل وسپەن كەندى ايماعىنىڭ ماڭىزى ەرەسەن. ول قاراجال رۋدنيگىنەن باستالىپ قارقارالى تاۋلارىنا دەيىن سوزىلىپ، جۇزدەگەن كيلومەتر جەردى الىپ، باۋىرىنا بايلىق بىتكەندى باسىپ جاتىر.
جايرەم كومبيناتى دا، وسى وبلىستاعى اقجال كەن بايىتۋ كومبيناتى دا ىسكە قوسىلدى.
بۇل ەكەۋى رەسپۋبليكادا الدىڭعى ورىندارعا شىقتى.
ال اتاسۋ تەمىر جانە مارگانەس كەن ورىندارىن اتاماي كەتۋگە بولار ما؟ ۇيقىدا جاتقان بولاشاق الىپتى ەلەمەۋ قيانات قوي. اياق-قولىن جيناپ، باۋىرىن كوتەرىپ ءدۇر سىلكىنگەندە، بۇل وڭىردە عاجايىپ ءوندىرىس وشاعى قىز-قىز قاينايتىن كۇن دە الىس ەمەس. اسىرەسە باتىس قاراجال توڭىرەگىندەگى كەن ورىندارىنىڭ ورنى بولەك. ولارداعى ماگنيت-گەپاتيت كەندەرى 50-55 پروسەنتكە جەتەتىن تەمىرىمەن، 25 پروسەنتكە دەيىن جەتەتىن مارگانەسىمەن بايىتۋسىز-اق قورىتۋ پەشتەرىنە سۇرانىپ تۇر. ەكسكاۆاتورىڭدى اكەل دە، پوەزىڭا تيەپ، جونەلتە بەر دەيتىندەي.
موليبدەندى سوعىس قاجەتىنە كەزىندە ارتىعىمەن بەرگەن شىعىس قوڭىرات رۋدنيگى ءالى دە قارقىنىن تەجەي قويعان جوق. وعان اقشاتاۋ موليبدەنىن قوسساق — وبلىستىڭ قۇدىرەتى اسقان ۇستىنە اسا تۇسپەك.
موليبدەننىڭ قاسيەتىن بىلەسىڭ، بالام. جەزقازعان وبلىسىنان تاعى ءبىر موليبدەن كەن ورنى اشىلدى. ول — كوكتىڭكول. كوكتىڭكول موليبدەنىنىڭ باعاسىن كوتەرەتىن ارتىقشىلىعى — بۇل كەندە موليبدەنمەن بىرگە اسا قۇندى مەتالدار — مىس، ۆيسمۋت جانە ۆولفرام بار. كوپ ۇزاماي ارقانىڭ توسىندە جاڭا قالانىڭ جۇلدىزى جارقىرايتىنى اقيقات. ول قالا –كوكتىڭكول قالاسى بولماق. كوكتىڭكول موليبدەنى وتان كادەسىنە اسۋعا سۇرانىپ-اق جاتىر.
جەزقازعان وبلىسى — تۇنىپ تۇرعان كەن ورىندارى. ەندىگى ماقسات — كەن بازارلارىنىڭ وركەندەۋى مەن شيكىزاتتى دايىنداۋدىڭ اراسىنداعى كەرەعارلىقتى ازايتۋ. كەن بايىتۋ فابريكالارىن جولعا قويۋ. سوندا عانا مول بايلىعى كەزەك كۇتىپ جاتقان الايعىر، قاراعايلى، ۇزىنجال كەن ورىندارىن پايدالانۋ مۇمكىندىكتەرى تۋادى. سوندا عانا كۇنى كەشە جەلى ازىناپ، قۇمى بوراعان، قۇيىنى ۇيتقىعان سارى دالانىڭ ءار تۇسىنان بالقاش پەن جەزقازعانداي ءزاۋلىم قالالار بوي كوتەرەدى.
سوندا عانا بۇگىنگى كيىك سياقتى كىشىرەك پوسەلكالارداعى قولى بوس جاستار ەكسكاۆاتور مەن الىپ ساموسۆالداردىڭ قۇلاعىندا ويناپ، وتان بايلىعىن ەسەلەيدى. سوندا عانا ۇلكەن جەزقازعاننىڭ ۇلى جۇلدىزى بارىنشا جارقىرايدى. سوندا عانا ەلىمىزدىڭ مىس ماگنيتكاسى اتانعان جەزقازعان وبلىسى ودان سايىن كەمەلدەنىپ، كۇش-قۋاتى تولىپ، قازىرگى شار تاراپقا كەتىپ جاتقان اتاعىنا اتاق قوسادى. بۇگىنگى بالقاش پەن جەزقازعان مىسى پولشا ستانوكتارىندا، چەح اۆتوموبيلدەرىندە، الىستاعى كۋبا مەن باۋىرلاس ۆەتنام، بولگاريا، ۆەنگريا زاۆودتارىندا قولدانىلىپ جاتىر. بالقاش پەن جەزقازعان مىسىن كاپيتاليست ەلدەر — انگليا مەن فرانسيا، بەلگيا مەن گوللانديا ت.ب. ەلدەر اياق-قولىن جەرگە تيگىزبەي ساتىپ الىپ جاتىر. بۇل — بۇگىنگى سوسياليستىك وزگەرىستىڭ جەمىسى، وبلىس ەڭبەكشىلەرىنىڭ اقىل-ويى مەن قاجىرلى ەڭبەگىنىڭ ناتيجەسى. جەرلەستەرىمنىڭ تابىسى — مەنىڭ مەرەيىم، سەنىڭ مەرەيىڭ! مەنىڭ ماقتانىشىم، سەنىڭ ماقتانىشىڭ، بالام!
جەرلەستەرىم — بالقاشتىقتار، كيىكتىكتەر عانا ەمەس ەكەن، بۇگىن بۇكىل جەزقازعاندىقتار تۋىسىما اينالدى. ساتىلاپ وسكەن بيىكتەن الىس ايماق كەڭەيىپ كورىنەدى. اۋىلدا تۋعان ازامات اينالاسىن كەڭەيتۋگە تىرىسادى.
ول ەلىمەن بىرگە وسەدى، ەلىمەن بىرگە قانات جايادى. ەلىنىڭ داڭقىمەن مارتەبەسىن وسىرەدى. ءبىر كەزدە كيىكتە تۋدىم دەپ مارقايسام، بالقاشتا ءوستىم دەپ قۋاندىم. جەزقازعاندىقپىن دەپ كەۋدە كەرسەم، قازاقستاندىقپەن دەپ مارتەبەلەندىم. شەتەلگە شىقسام سوۆەت وداعىنانمىن، سوۆەت ازاماتىمىن دەپ بۇكىل ۇلى وتاندى، الىپ ەلىمدى ارقا قىلامىن. ول — بۇگىنگى قول جەتكەن مەرەيىم. زامانىمنىڭ جاقسىلىعى. وتان-اناسىنا ەمىرەنگەن ءار ازاماتتىڭ قۇلشىنا ايتار، قايتالاپ وتىرار دۇعاسى، العىسى. سوۆەت وداعىندا تۋعانىما بۇكىل ار-ۇجدانىممەن ماقتانام!
مەنەن بىرەۋ:
— وتانىڭنىڭ ءتۇسى قانداي؟ — دەپ سۇراسا.
— وتانىمنىڭ ءتۇسى قىزىل! — دەپ تاق ەتە قالار ەدىم.
— نەگە؟ — دەسە،
— تۋىم — قىزىل! بالامنىڭ موينىنداعى گالستۋگى — قىزىل. كرەملدىڭ جۇلدىزدارى –قىزىل. ارميامىز دا — قىزىل ارميا. الاڭىمىز دا — قىزىل الاڭ. رەسپۋبليكانىڭ العاشقى استاناسى دا — قىزىلوردا. قىزىل ءتۇس — قانىمىزدا. ول تۋعان جەردىڭ ويى مەن قىرىنا، تاۋى مەن توبەسىنە ساۋىلداپ قۇيىلعان. قىزىل ءتۇس — مارتەندەگى الاۋلاعان مەتالل ءتۇسى. پاسپورتىمنىڭ سىرتى دا aل كۇرەڭ قىزىل. قىزىل شۇعىلالى تاڭ ساۋلەسى وتانىمدى ۇنەمى كومكەرىپ تۇرادى. قىزىل ءتۇس — الماتىنىڭ اپورتىندا. الاۋلاعان شاكىرتتەر جۇزىندە. سوندىقتان وتانىمنىڭ ءتۇسى قىزىل! — دەپ تاق ەتىپ جاۋاپ بەرەم.
تاعى دا مەنەن بىرەۋ:
— قاي جەردە تۋدىڭ؟ — دەسە،
— كيىكتە تۋدىم، بالقاشتا ءوستىم، قاراعاندىدان ۇشتىم، قازاقستاندا قاناتتاندىم، موسكۆادا وقىدىم، كسرو-نىڭ ازاماتىمىن، — دەر ەدىم.
سەبەبى، العاشقى ىزىڭنەن جولىڭ باستالادى. سول جولدى قايدا تارتتىڭ، قالاي تارتتىڭ — ول ازاماتتىعىڭا بايلانىستى. سول جولىڭدا كوڭىل قۋانىشىڭدى بولىسەر، ءوز قۋانىشىڭا ورتاقتاستىرار تۋعان ەلىڭنىڭ قاپالارى مەن اۋىلدارى بار. سەلولارى مەن دەريەۆنيالارى بار. ءبارى تىلەۋلەس. ءبار-بارى تىلەكتەس.
ءبىراق اسىرەسە ۇنەمى كوزىن قاداپ، جولىڭا سارىلا قاراپ، توسىپ وتىراتىن اناڭنىڭ ورنى ەرەكشە. سول اناڭداي كورىنەتىن تۋعان جەر — جانە ىستىق. مەن كيىككە سونداي ساعىنىشپەن ورالام. مەن جەزقازعانعا سونداي اڭساۋمەن جەتەم. ەندى جايرەمىم بار. اتاسۋ، قاراجالىم بار. ارقام بار.
ارقانىڭ اتىرابى — بايلىقتىڭ وتانى، بالام. قوينى-قونىشىن اقتارا بىلسە، اشا سالار قازىناسىنان كوز تۇنادى. سول بايلىقتى اشىپ جاتقان گەولوگتارعا ءتانتىمىن. كەندى ءوندىرىپ جاتقان كەنشىلەرگە رازىمىن. كەنىنەن مەتالل قورىتىپ ەل ىرىسىن ەسەلەپ جاتقان مەتاللۋرگتەرگە قارىزدارمىن. ەڭبەكتەرىن جىرلاي السام دەيمىن. ەلىنە، حالقىنا جەتكىزە السام دەيمىن. بالالارىما، ۇلدارىما، ۇرپاقتارعا ۇلگىسىن تاراتىپ، ۇعىندىرا بەرسەم دەيمىن. سول ءۇشىن تاعى دا ەكەۋمىز ساپارىمىزدى ءارى قاراي جالعاستىرا تۇسەيىك، بالام.
You Might Also Like
-
— پاپا، وسى مىس، جەز، قالايى، قولا دەگەندەردى كوپ اتايمىز. ولار قالاي پايدا بولعان، قالاي قالىپتاسقان؟ ادامزات وسى كەندەردى ەرتەدەن پايدالانعان با؟ — دەدى الماس گۇلشات رۋدنيگىنىڭ ەسكى ك...
