جەلتوقسان كۇندەرى – شاحانوۆ
م.شاحانوۆ سول كەزدەگى اتقارعان ءىسىن، بۇگىن ءبىز ۇلتتىق ماقتانىش دەپ باعالايمىز... «ۇلان عايىر اتىراپ، ەرتىس پەن ەدىلدىڭ، ارقا مەن الاتاۋدىڭ اراسى – قازاقتىڭ التىن بەسىك اتا جۇرتى»، - دەپ التى الاشتىڭ باسىن قوسقان ابىلاي حان ايتقانداي اسپان استى ەلى قازاقستان، تاڭباسى تاستا، قانى قارا جەردىڭ تامىرىندا جاتقان “تاۋەلسىزدىك” دەگەن قۇدىرەتتى سوزگە وڭايلىقپەن جەتكەن جوق. توسەكتە باسى قوسىلماسا دا، توسكەيدە مالى قوسىلعان قازاق حالقى قاشاندا ەركىندىكتى اڭساپ، ارمان ەتتى. كەشەگى كەرەي مەن جانىبەك قۇرعان قازاقتىڭ مەملەكەت بولىپ قالىپتاسۋىنا نەگىز بولعان قازاق حاندىعى، بۇگىندە ەلباسىمىز نۇرسۇلتان ءابىش ۇلى نازاربايەۆ باستاعان ۇلى كوشتىڭ سوڭىنان ىلەسۋدە. ءبىراق تا بۇل كۇنگە جەتۋ ءۇشىن الاش جۇرتى تالاي رەت باسىن بايگەگە تىكتى. قوي ۇستىندە بوزتورعاي جۇمىرتقالاعان قازىرگى تاڭىمىزعا بىردەن-بىر سەبەپكەر جەلتوقسان وقيعاسى ەدى. ۇلتتىق سانانىڭ ءدۇر سىلكىنىپ، ۇلت ازاتتىققا ۇمتىلىپ جالپى كەڭەس وداعى ەلدەردىڭ ۇلتتىق تاۋەلسىزدىككە ۇمتىلۋ رۋحىن وياتقان الەمدەگى ەڭ ۇلكەن يمپەريانىڭ ءبىرى كسرو-نىڭ جەر جۇزىنەن جويىلۋىنا سەبەپكەر بولعان الەمدىك دەڭگەيدەگى اسا ءىرى مامىلەگە يە كوتەرىلىس بولاتىن. جەلتوقسان وقيعاسىنىڭ تۇپ-توركىنى سوناۋ اتا-بابا تاريحىندا جاتىر. بوداندىق پەن ماڭگۇرتتىك ساياساتىنا قارسى قازاق حالقىنىڭ ىشتەگى ىزا مەن كەكتىڭ، رەنىش پەن شىدامنىڭ نۇكتەسى قويىلعان ءساتى ەدى. بۇل كوتەرىلىس سان عاسىرلار بۇرىن بولعان سىرىم دات ۇلى، كەنەسارى قاسىم ۇلى، يساتاي مەن ماحامبەت باستاعان ۇلتتىق تەڭدىك ءۇشىن كۇرەستىڭ، ازاتتىقتىڭ جالعاسى بولىپ، تاريحتا التىن ارىپپەن ورىن تەپتى. ءبىراق تا قاھارلى قىستا بولعان بۇل وقيعا حالىق اراسىندا وزگەشە سيپات الىپ، كوتەرىلىسكە قاتىسقان ازاماتتاردى قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراتتى. ولارعا ناشاقور، ماسكۇنەم، بۇزاقى دەگەن ايىپتار تاعىلىپ، جازالادى. مۇنداي قانىپەزەرلىككە شىداماعان مۇحتار شاحانوۆ ومىرىنە ءقاۋىپ تونەرىنە قاراماستان ەل مەن جەر نامىسى ءۇشىن باس كوتەرگەن، نامىسى تاپتالعان قازاق قىزدارى مەن يتكە تالانىپ، جانى قيىلعان ۇلدارىمىزدى اقتاپ الۋعا بار كۇش-جىگەرىن سالدى. ءبىر قىنجىلتاتىنى، بۇل ءىستى جاقتاعاندار سانى ساۋساقپەن سانارلىقتاي بولدى. ول ۇلتىن جەڭىسكە جەتكىزۋ ءۇشىن ساناۋلى عانا ازاماتتاردى مىلتىقسىز مايدانعا ادىلدىك ءۇشىن كۇرەسۋگە جىبەرگەن بولاتىن. بۇل كۇرەستە شاحانوۆ قانشاما قاستاندىق پەن ومىرىمەن قوشتاسارلىقتاي ساتتەرگە تاپ بولدى. رەسەي ۇكىمەتى ونى تىعىرىققا تىرەپ، مۇمكىندىكسىز قالدىرعان شاقتا، قاراڭعى قاپاستان ءبىر ساۋلەدەي جارق ەتكەن، تۇرىك مادەنيەتى ورتالىعىنىڭ باسشىسى تۇران يازعان وعان دەر كەزىندە قول ۇشىن سوزادى. ول «جەلتوقسان وقيعاسى – بۇكىل تۇركى حالىقتارىنىڭ كوتەرىلىسى. كەڭەس ۇكىمەتىندەگى باسقا دا بولعان كوتەرىلىستىڭ كوشباسشىسى»، - دەپ ءوز ويىن ايتادى. جەلتوقسان وقيعاسىن بۇكىل الەمگە جار سالۋ ماقساتىندا، تۇرىك ەلىن عانا ەمەس بۇكىل ەلدى اياعىنان تىك تۇرعىزىپ، ءتۇرلى گازەت، جۋرنال، راديو ارقىلى اقش ەلىنە دەيىن جاريالايدى. سونىمەن قوسا گولوششەكيننىڭ باستى جاۋى ساحاروۆ پەن ەلسەن دە ايانىپ قالمادى. ولاردىڭ مۇحتارعا كومەكتەسۋىنىڭ بىردەن-بىر سەبەبى ادىلدىك جولىندا كۇرەسكە شىققان دارا تۇلعانىڭ ەلى ءۇشىن جانتالاسقاندىعى ەدى. ولار اقىننىڭ ەلىن شىنايى ءسۇيىپ، قورعاعانىنا ءتانتى بولدى. شاحانوۆتىڭ باستى ماقساتى ادىلەتسىزدىككە تولى وقيعانى قايتا قاراۋدى قولعا الىپ، ونى اقتاۋ ءۇشىن كوميسسيا قۇرىلۋى ەدى. جولىندا كەزدەسكەن سان شالىسقا قاراماستان الىپ تۇلعا ماقساتىنا جەتتى. وسىلايشا 1990 جىلى قىرشىن كەتكەن قۇرباندار اقتالىپ، تۇرمەدە جاتقان جاستاردى بوستاندىققا شىعاردى جانە شاحانوۆ بۇكىل حالىق بىلۋگە ءتيىستى مىناداي قىلمىستىڭ كوزىن اشتى. 1985 جىلى كسرو قاۋىپسىزدىك كوميتەتى جانە كسرو ءىىم بىرلەسىپ جاساعان «مەتەل» جوسپارى ەدى. بۇل جوسپار وداقتاس رەسپۋبليكالاردىڭ بىرىندە بيلىككە قارسى داۋ-داماي تۋا قالعان جاعدايدا حالىققا قارسى پايدالاناتىن قارۋلى توپ ەدى. «جەلتوقسان وقيعاسىنا» بىردەن-بىر قارۋ بولعاندىقتان، تاعى دا مۇحتار باستاعان توپ ايقىن ەتتى. قازاق دالاسىنىڭ تۇپكىر-تۇپكىرىن شارپىعان 1986 جىلعى جەلتوقسان وقيعاسىنا ۇيىتقى بولعان بىردەن-بىر كۇش الاشتىڭ ءدۇر سىلكىنگەن ۇلتتىق نامىسى ەدى. ۇلتتىق بولمىستىڭ 62 تامىرى شىمىرلاپ، تۋلاپ مۇنداي باسسىزدىقتىڭ نۇكتەسىن قويدى. ەگەر سول كەزدە الاش ازاماتتارى باس كوتەرمەگەندە بالكىم بۇگىندە ءبىزدىڭ باسشىمىز ورىس ازاماتى بولۋى ابدەن مۇمكىن ەدى. ءبىراق سول ساتتە الاشتىڭ نامىسىن جوقتاپ باس كوتەرمەۋ، اتقا قونباۋ ۇلتتىڭ سۇيەگىنە باسىلعان تاڭبا ەدى. وسىنداي قۇرباندىققا بارعان قارا جامىلعان جاستاردى اقتاپ الماۋ ناعىز سورلى حالىقتىڭ كۇيىن كەشۋ بولاتىن. ءبىراق ونداي حالگە جەتكىزبەس ءۇشىن دۇنيە جۇزىنە اتى اڭىز بولىپ تارالعان مۇحتار شاحانوۆ ادىلدىكتىڭ اق جولىندا جەڭىس تۋىن جەلبىرەتتى.
ابىلاي حان اتىنداعى قازاق حالىقارالىق قاتىناستار جانە الەم تىلدەرى ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ 2-كۋرس ستۋدەنتى كانالبايەۆا ايگۇل عافۋرجان قىزى
You Might Also Like
-
الدىمەن جۋرناليست قانداي بولۋى كەرەك؟ دەگەن سۇراققا جاۋاپ بەرىپ الايىق. ياعني، جۋرناليست جان-جاقتى دامىعان، ءارقاشان شىندىقتى ايتاتىن، ادىلەتتىلىكتى قولدايتىن، اق پەن قارانىڭ ارا جىگىن اجىراتا الاتىن...
-
قوعام وزگەردى دەگەندى ءجيى ايتامىز. شىنىندا، ءقازىر ازاماتتاردىڭ ءبارى ساق، كۇمانشىل. بۇرىنعىداي بالاسىن كورشىسى تۇرماق، باۋىرلارىنا، تۋىستارىنا سەنىپ تاپسىراتىندار سيرەپ بارادى. ۇل-قىزىن كوزىنە...
