جەرگىلىكتى دارىگەر
جارالى جۇرەكتەرگە — تىلسىم مەن تىنىشتىق.
اناما.
I تاpay
ولكە مەن ادام
1829 جىلدىڭ جازعىتۇرعى ءبىر جايدارى كۇنىندە جاسى ەلۋلەر شاماسىنداعى كىسى گراند-شارترەزگە تاياۋ ورنالاسقان ۇلكەن ەلدى مەكەنگە قاراي بەت الىپ، ورلەۋ جولمەن سالت كەلە جاتتى. بۇل مەكەن — تابانى تاستاق، ارناسى كوبىنەسە قۇرعاپ قالاتىن شاعىن تاۋ وزەنىنىڭ اڭعارىندا ۇزىننان سوزىلىپ جاتقان، حالقى تىعىز كانتوننىڭ ورتالىعى. قازىردە قار سۋىمەن تولىسقان وزەن اڭعاردى بويلاي بۇرق-سارق اعىپ جاتىر، ارناسى ەكى جاقتان بىر-بىرىنە قاراما-قارسى ەنتەلەپ كەلىپ بەتتەسكەن قوس قىراتتىڭ ورتاسىندا قىسىلىپ قالعان، ۇستەرىنە جان-جاقتان انتالاپ، ساۆوييا مەن دوفينەنىڭ شىڭدارى ءتونىپ تۇر. ەكى مورەنانىڭ تىزبەك-تىزبەك جوتالارى، جالپى نوبايلارى بىر-بىرىنە ۇقساس بولعاندارىمەن، جاناعى بەيتانىس كىسى ءوتىپ بارا جاتقان وڭىردەگىدەي جەردىڭ الا-قۇلالىعىن، ءدال سول تۇستاعىداي كۇن ساۋلەسى مەن كولەگەي كولەڭكەنىڭ قۇبىلعان ويناقىلىعىن باسقا ەشقايدان تابۋعا بولماس ەدى. بىرەسە اڭعار القابى داليا شالقايىپ كەتەدى دە، جىلدىڭ قاي مەزگىلىندە دە تاۋ بۇلاقتارىنان سۋسىنداعان قۇنارلى جەردىڭ ءنارلى وسىمدىگى جاپ-جاسىل كىلەمدەي بولىپ كوزدىڭ جاۋىن الىپ جاتادى؛ بىرەسە الدىڭنان سۋ كۇشىمەن جۇرەتىن تاقتاي زاۋىتتارى كولدەنەڭدەپ شىعا كەلەدى دە، ونىڭ ءار جەردە جايىلىپ جاتقان جۇپىنى قۇرىلىستارى، قابىعى ارشىلعان شىرشا بورەنەلەرىنىڭ قويمالارى جالت ەتىپ كوزگە شالىنادى؛ جاڭاعى بۋىرقانا سارقىراعان وزەننەن بۇرىپ اكەلىپ، اۋقىمدى تاقتاي ناۋالار ارقىلى اعىزىپ قويعان سۋ شىجىمدارى جانە كورىنەدى. ءار جەردە شاشىراعان لاشىق ۇيلەر ماۋەلى جەمىس باقتارىنا كومىلىپ، ەڭبەكقور كەدەيشىلىك جايىنداعى ويعا يتەرمەلەيدى. ال ودان ارەگىرەكتە بالىقتىڭ قابىرشاقتارى سەكىلدى بىر-بىرىنە قاباتتاسا جابىسقان دوڭگەلەك قىشپەن جابىلعان قىزىل توبەلى شاعىن ۇيلەر ۇزاق جىلدار بويعى ەڭبەكتىڭ بەرەكەلى ناتيجەسىن ايعاقتاپ تۇرعانداي.
بوساعالارىنىڭ ۇستىنە ىرىمشىك كەپتىرەتىن كەرمە ورناتىپ قويعان. قايدا قاراساڭ دا، ءدال يتالياداعى سياقتى اۋلا شارباقتارى مەن ءۇي قورشاۋلارىن ءجۇزىم ساباقتارى تۇمشالاپ، جاپىراقتارى مالعا جەم بولاتىن كادىمگى جاتاعان شەگىرشىن بۇتالارى وراپ العان. كەيبىر جەرلەردە تابيعاتتىڭ تالكەگىمەن تومپە-توبەشىكتەر بىر-بىرىنە مىڭگەسە جاقىنداپ كەلگەندە، ارالارىندا وندىرىستىك قۇرىلىستارعا دا، ەگىستىككە دە، ءتىپتى لاشىق ۇيلەرگە دە ورىن قالماعان. تەك وزەن عانا، قۇلدىراعان قۇلاما سۋلارى سارقىراپ، اسپانمەن تالاسقان ەكى گرانيت شوقىنىڭ اراسىنان جارىپ ءوتىپتى. ولاردىڭ تاس قابىرعالارىنان جوعارى، ەكى جاعىنان انتالاپ، بيىكتىگى ءجۇز كەزگە دەيىن باراتىن قالىڭ قاراعاي مەن شىرشا، سامىرسىن اعاشتارى وسكەن. دىندەرى ءتۇپ-تۇزۋ بولىپ بوي تۇزەگەن بۇل اسەم اعاشتار، بۇتا جاپىراقتارىن ءوز ىڭعايىنا قاراي تۇرلىشە جايقالتىپ، ونە بويلارى مۇكپەن ورنەكتەلە ايشىقتالىپ، جولدىڭ ەكى جاعىن تۇتاسا قورشاپ العان؛ ولاردىڭ ەتەك جاعىنا ورالا وسكەن ايۋقۇلاق، شەتەن، بۇرگەن، يتمۇرىن ساباقتارى ءوز الدىنا ادىپتەلىپ، قىزىلدى-جاسىلدى ءار بەرىپ تۇر. سول بۇتالاردىڭ بالاۋسا جاس يىستەرى تاۋ گۇلدەرىنىڭ تاناۋدى شەرتكەن اشقىلتىم جۇپارىمەن، جوعارىداعى بالقاراعاي، كوكتەرەك جانە جاسىل شىرشا شايىرىمەن ارالاسا اڭقىعاندا، ادامنىڭ باسىن اينالدىرىپ، كوكىرەگىن كەرنەگەندەي. جوعارىداعى جارتاستاردىڭ ارا-اراسىنان اقشا بۇلتتار جۇگىرىپ، بىرەسە بيىك شىڭدارىن بۇلدىراتا وراپ الادى، بىرەسە ولاردى قايتادان جارقىراتا جالاڭاشتاپ كورسەتەدى؛ ەندى بىردە جاڭاعى بۇلتتاردىڭ سەلدىرەگەن سىلەمدەرى شۇيكەلەنىپ بارىپ، جاقپار تاستارعا وزدەرى ۇرىنىپ جاتادى. تاۋ ءىشى وسىلاي ءسات سايىن قۇبىلىپ، اپ-ساتتە ءوڭىن وزگەرتىپ بوكتەرى بوزارا، اڭعارى اعارا، جازىقتاعى كوك مايسا ءوزىنىڭ تابيعي ارىمەن قۇلپىرا، قاباقتاعى جارتاس نايزاداي ۇشكىرلەنە اعاش اراسىنان سىعالاعان كۇن ساۋلەسىنىڭ ىڭعايىمەن ءارقايسىسى وزدەرىنىڭ تۇر-تۇستەرىن سان-ساققا جۇگىرتىپ ويناعاندا، وسى كورىنىستەردىڭ ۇزىن ىرعاسى دۇنيەنىڭ ءبارىن جاسارتىپ، جاڭعىرتىپ تۇرعان جىل مەزگىلىنىڭ وسىناۋ ماۋسىمىندا اينالانى تىلسىم تىنىشتىقتا مۇلگىتىپ، تاپ-تازا كوك اسپاندى كۇن نۇرىمەن تامىلجىتىپ تۇر.
ءبىر سوزبەن ايتقاندا، بۇل سونداي تاماشا ولكە، مۇنىڭ اتى — فرانسيا!
جولاۋشى، ۇزىن بويلى كىسى، ۇستىندە كوك شۇعادان تىگىلگەن مۇنتازداي تاپ-تازا كيىمى بار، ەرتەڭگىسىن، ءسىرا، قىلشىق ءجۇنىن ءدال سونداي قىلىپ تازارتقان، ساۋىرى جىپ-جىلتىر اتتىڭ ۇستىندە، كادىمگى اتتى اسكەردىڭ قارت وفيسەرىنشە، قاققان قازىقتاي بولىپ تىپ-تىك وتىر. ءتىپتى اسكەري ادامدى ايتپاي تانىتاتىنداي، موينىندا قارا گالستۋگى، قولىندا بەس ساۋساقتى كۇدەرى قول قابى، بەلىنە بايلاعان بىلعارى قۇنداقتى پيستولەتتەرى، ەردىڭ ارتقى قاسىنا مىقتاپ بايلاستىرعان قورجىنى بولماعاننىڭ وزىندە دە، ونىڭ ەشنارسەنى الاڭ قىلمايتىن جايباراقاتتىعى، سونى انىق اڭعارتقانداي قوڭىرقاي ءوڭى، ءسال عانا قاراسان داعى بار، ءبىراق جالپى جامالى ءتۇزۋ كەسكىنى، شىپ-شيراق قيمىل-قوزعالىسى، وتكىر كوز جانارى مەن ماڭعاز باس ءبىتىمى وسىنىڭ بارلىعى ونىڭ ءۇي ىشىلىك بەيبىت تىرشىلىككە ورالعاندا دا قالمايتىن اسكەري ماشىقتارىن انىق تانىتقانداي ەدى. ونىڭ ورنىندا باسقا ادام بولسا، تاۋلى تابيعاتتىڭ اسەم كورىنىستەرىنە تاڭ-تاماشا قالعان بولار ەدى؛ اسىرەسە سول تاۋلار فرانسيانىڭ ۇلكەن وزەن اڭعارلارىمەن ۇشتاسقان تۇستارى ونىڭ كوزىن قىزىقتىرماي قويماس ەدى؛ ءبىراق ناپولەون سوعىستارى تۇسىندا تالاي ەلدەرگە باسىپ كىرگەن فرانسۋز ارمياسىنىڭ وفيسەرىنە، ارينە، مۇنداي كورىنىستەر تاڭسىق بولماسا كەرەك؛ سوندىقتان بۇل كىسى مىنا جەرلەردەگى تابيعات كورىنىستەرىنىڭ الۋان تۇرلىلىگىنە ەشبىر تاڭدانباستان، جاي عانا قىزىقتاپ كەلە جاتىر.
ءسىراعىسىندا، ناپولەون سولداتتىڭ جان دۇنيەسىندەگى تاڭىرقاۋ سەزىمىن ءبىرجولاتا جويىپ جىبەرگەن بولۋى كەرەك. سول سەبەپتەن دە بەت-اجارىنىڭ مىزعىماس مىعىمدىعىنا قاراپ، كولدەنەڭ كىسى كىم-كىمنىڭ دە ءبىر كەزدەرى ۇلى يمپەراتوردىڭ ءوز زامانىڭدا شالقىپ وتكەن جەڭىمپاز تۋى استىنداعى ساپتا بولعانىڭ اينا-قاتەسىز اڭعارار ەدى. جولاۋشى راسىندا دا، قازىرگى كەزدە نەكەن-ساياق كەزدەسەتىن، ناپولەون جورىقتارىنىڭ بارلىعىنا قاتىسا ءجۇرىپ امان قالعان، وققاعارى بار دەيتىن ساربازداردىڭ ءبىرى بولاتىن. سويتە تۇرىپ، ومىرىندە ايتا قالعانداي ەرەكشە ەشتەڭە بولعان جوق. كادىمگى قاتارداعى جاۋىنگەرشە قاھارماندىقپەن سوعىستى، يمپەراتوردان الىس-جاقىن ءجۇرىپ، كۇندىز-تۇنى بىردەي ءوزىنىڭ بورىشىن ادال ورىندادى، سىلتەگەن قىلىشى ءمۇلت كەتكەن جوق، ءبىراق قارۋىن ەشقاشان بەكەرگە دە سىلتەمەپتى. جاعاسىندا قۇرمەتتى لەگيون وردەنىنىڭ بەلگىسى جارقىرايدى؛ ونىسى دا تەگىن ەمەس-تى؛ ويتكەنى ماسكەۋ تۇبىندەگى شايقاستان كەيىن، بۇكىل پولك بولىپ، سول كۇنگى ەستەن كەتپەس قىرقىستا بۇل وردەنگە لايىق ادام جالعىز وسى كىسى دەپ تانىعان-دى.
بۇل ءوزى ومىردە سيرەك كەزدەسەتىن ۇستامدى، ۇياڭ مىنەزدى، جان دۇنيەسىندە زارەدەي جارىقشاعى جوق، ءوزى جايىندا بىرەۋگە ءوتىنىش ايتۋدى وزىنە قورلىق سانايتىن ادامدار قاتارىنا جاتادى؛ سوندىقتان دا بولار، اسكەري اتاعى دا قىزمەت ەتكەن جىلدارىنا قاراي زاڭ بويىنشا عانا، تىم باياۋ جوعارىلاپ وتىرعان. 1802 جىلى لەيتەنانت اتاعىن العان ول ەسكادرون كومانديرلىگىنە تەك 1829 جىلى، مۇرتى اعارعان كەزدە عانا جەتتى؛ ءبىراق ءومىرىنىڭ ءمىنسىز وتكەندىگى سونداي، ونىمەن كەزدەسكەن ءاربىر ادام، مەيلى گەنەرال بولسا دا، وعان ەرىكسىز قۇرمەت سەزىمىن بىلدىرەر ەدى؛ ال وندايدى جوعارعى جاقتاعىلار كەشىرە بەرمەيتىن. ونىڭ ەسەسىنە قاراپايىم سولداتتار، ءبىرى قالماستان، ونى كورگەندە، مەيىربان انانىڭ الدىنداعى جاس بالاداي ىزەت بىلدىرەتىن؛ سەبەبى بۇل ولارعا ءارى قاتال، ءارى قايىرىمدى مىنەز تانىتۋشى ەدى. مۇنىڭ ءوزى دە ەن الدىمەن ءدال سولار سياقتى سولدات بولدى، ولاردىڭ قىزىقتى شىجىعى مەن شىجىقتى قىزىعى بىردەي ءومىرىن، كىنالى-كىناسىز قىلىقتارىن جاقسى بىلەتىن، سولداتتارعا ىلعي "جىگىتتەر" دەپ سويلەيتىن، جورىق ۇستىندە قالا حالقىنان اتقا جەم، وزدەرىنە ازىق الىپ جاتسا، وعان تىيىم سالمايتىن. مۇنىڭ جەكە ءومىرى قۇپيا كۇيىندە قالدى. بۇل، سول كەزدەگى بارلىق جاۋىنگەرلەر سياقتى، دۇنيەنى ءوق-دارىنىڭ ءتۇتىنى ارقىلى عانا نەمەسە يمپەراتوردىڭ بۇكىل ەۋروپاعا قارسى جۇرگىزگەن سوعىستارىنىڭ ارا-اراسىنداعى سيرەك بولاتىن تالاس كەزەڭدەرىندە عانا كوردى. بۇل ۇيلەنۋ جايىن ەسكە الىپ كوردى مە ەكەن؟
مۇنداي سۇراققا ەشكىم جاۋاپ بەرە الماس ەدى. ارينە، ءبىر قالادان ءبىر قالاعا، ءبىر ولكەدەن ءبىر ولكەگە تىنىمسىز اۋىسىپ جۇرگەندە، پولكتىڭ ءوز ىشىندە نەمەسە سونىڭ قۇرمەتىنە ۇيىمداستىرىلعان توي-دۋمانداردا ايەلدەردىڭ مىسىن باسىپ جۇرگەن كەزدەرى بولدى، ءبىراق ونىڭ انىق-تانىعى ەشكىمگە ءمالىم ەمەس-تى. ول ەشقاشان سوپى بولىپ كورىنگەن جوق، ەشقانداي جيىن-تويدان باس تارتقان ەمەس، پولكتىڭ داستۇرىنە دە كىر كەلتىرىپ كورمەگەن؛ ال باز بىرەۋلەر الدە قالاي ودان ماحاببات ماسەلەسى جونىندە سۇراي قالسا، ول پالەن دەپ ءتىس جارمايدى نەمەسە جاي قالجىڭعا اينالدىرىپ جىبەرەدى. كەيدە ءبىر وفيسەر توي قىزۋى ۇستىندە ودان: "ال، ءسىز قالايسىز، جەنەستا"، — دەپ تۋرالاپ كەلسە، بۇل: "كانە، مىرزالار، تارتىپ جىبەرەيىك!" — دەپ جالتارا جاۋاپ قايتارار بولار.
قىسقاسى، پەر-جوزەف جەنەستا مىرزانىڭ بىلايشا ايتقاندا، جىلتىراعى جوق وزىندىك ءبىر باياردىنىڭ2، بويىندا ەشقانداي پوەتيكالىق تا، ەشقانداي رومانتيكالىق تا ەرەكشەلىك جوق، مەيلىنشە قارابايىر كورىنەتىن كىسى ەدى. بۇكىل بوي-باسىڭا قاراپ تۇرساڭ داۋلەتتى ادام ءتارىزدى، ال شىندىعىندا بار بايلىعى جالاقىسى بولعاندا، بولاشاعى زەينەتاقىسىنا عانا بايلانىستى ەدى. ءبىزدىڭ ەسكادرون كومانديرىمىز، ومىردەگى ساتسىزدىكتەرىنەن تاجىريبە مەن ساقتىقتىڭ تاعىلىمىن الىپ شىققان ساۋدا سالاسىنداعى كارى كوكجالدار سەكىلدى، العان جالاقىسىن ەش ۋاقىتتا تۇگەل جۇمساماي، ەكى جىلدىڭ ايلىعىن قورلاندىرىپ قويعان. كارتا ويىنىڭ ۇناتقان ەمەس، ويىنشىلاردىڭ اراسىندا بىرەۋ-مىرەۋ كەتىپ قالسا نەمەسە كەڭەسشى كەرەك بولا قالسا، بۇل وزىنە قاتىسى جوق نارسەدەي الجايىنا وتىرا بەرەدى. ارتىققا اۋەستىگى جوق، ال قاجەتتىدەن قالىس قالمايدى. ۇستىندەگى ءمۋنديرى پولكىنىڭ وزگە وفيسەرلەرىنە قاراعاندا كوپكە دەيىن توزبايتىن. ويتكەنى ونىڭ ورتاق داۋلەتىنەن تۋىنداعان ۇقىپتىلىعى بويىنا ادەت بولىپ سىڭگەن-دى. وسىعان قاراپ، ونى تارتپاق ساراڭ دەيىن دەسەڭ، دىمىن قالدىرماي كارتاعا ۇتقىزىپ جىبەرگەن نەمەسە باسقا ءبىر جولمەن تاقىرعا وتىرىپ قالعان ەسالاڭ جىگىتكە سونشالىقتى جومارتتىقپەن اقشالىعىن ەمىرەنە اشىپ جىبەرەتىن مىنەزى بار. تەگىندە، ول ءوزى دە تالاي مۇلكىن ويىنعا سالىپ جوق قىلعان بولار، ايتەۋىر قارىز بەرۋگە قاشاندا ءازىر تۇرادى؛ بورىشقوردى كىنالاۋعا حاقىسى جوق ادامداي، قارىزىڭدى قايتار دەپ ەش ۋاقىتتا ەشكىمگە ەسكەرتكەن ەمەس. قاراقان جالعىز باستى بولىپ، پولكتا وسكەن ول ءۇشىن ارميا اۋلەتى، پولكى تۋعان ۇيىندەي بولىپ كەتكەندىكتەن، ونىڭ ۇنەمشىلدىگىنىڭ سەبەبىن ەشكىم دىتتەپ جاتقان جوق، قايتا، جۇرت سول ءۇشىن قۇرمەتتەپ، ەرتەڭگى قارتايعان كۇنىنىڭ قامى بولار دەپ ەسىركەيتىن. جەنەستا پودپولكوۆنيك دارەجەسىن الۋعا ازىرلەنىپ جۇرگەن، سوندىقتان جۇرتتىڭ ءبارى: وندا زەينەتكەرلىككە دەيىن پولكوۆنيك اتاعىنا جەتىپ الىپ، سونسوڭ ءبىر جايلى تۇكپىرگە ورنالاسۋدان باسقا ماقسات جوق شىعار دەپ ويلايتىن.
جاس وفيسەرلەر ءاربىر مانيەۆردەن كەيىن جەنەستانى ءسوز قىلعاندا، ونى ۋچيليششەدە العاشقى ناگرادانى العاننان كەيىن، سونى مىسە تۇتىپ، ار جاعىندا كادىمگى اق بورىق بولكە نانداي تاپ-تازا، ءبىراق ءدام-تۇزسىز كۇيىندە، ەش نارسەگە اۋەستىگى جوق، تەك ءوز جۇمىسىن اتقارۋدى عانا بىلەتىن قاق-سوقسىز مومىن قاسقالار قاتارىنا جوريتىن دا، ال كىسى پارقىن تانيتىن سۇڭعىلالار پىكىرى ودان وزگەشە بولاتىن. ونداي تومىرىق مىنەزدى تۇيىق ادامداردىڭ جاي كوزقاراسى نەمەسە ىشتەن بۋلىعىپ شىققان ءبىر اۋىز اششى ءسوزىنىڭ ءوزى ار جاعىندا بۇرقىراپ جاتقان داۋىل بار ەكەنىن اڭعارتار ەدى. ءسىز بۇل كىسىنىڭ سابىرلى جۇزىنە قاراپ تۇرساڭىز، ىشىندە قازانداي قايناعان سەزىمدەرىن كۇشپەن بۋىپ، جۇرەگىنىڭ تەرەڭ تۇكپىرىنە جاسىرا بىلەتىن قابىلەتىن تۇسىنەر ەدىڭىز، ال ونداي ونەر وڭايعا تۇسپەيدى، تەك سوعىستىڭ قاۋىپ-قاتەرى مەن كەزدەيسوق وقيعالارىنا دەس بەرمەيتىن توزىمدىلىكپەن قالىپتاسادى. بىردە پولككە جاڭادان كەلگەن جاس جىگىت، ءوزى فرانسيانىڭ ءبىر ءنانىنىڭ بالاسى بولاتىن، جەنەستا جايىندا بىلگىشسىپ تۇرىپ: "ودان كەرەمەتتەي ءمۇلايىم سۆياششەننيك نەمەسە دۇنيە جۇزىندەگى ەڭ ادال دۇكەنشى شىعار ەدى"، — دەمەسى بار ما.
— جانە ەشكىمگە جارامساقتانا بىلمەيتىن ماركيز دەگەندى قوسىپ قويىڭىز، — دەدى جاڭاعى ءسوزدى ەستىپ قالعان جەنەستا بىلگىشسىنگەن بوسپە بايدى وقتى كوزىمەن اتىپ تۇرىپ. وتىرعاندار قارقىلداپ كۇلىپ جىبەردى: لەيتەنانتتىڭ اكەسى، ايگىلى الاياق، قاي وكىمەتكە بولسا دا جاعا بىلەتىن، ءتىپتى مەملەكەتتىك توڭكەرىستەر كەزىندە دە قالقىپ بەتكە شىعا كەلەتىن ادام ەدى، بالاسى وزىنە ۇقساپ تۋىپتى. فرانسۋز ارمياسىندا جەنەستا سياقتى ادامدار دا كەزدەسەدى: ءىس ۇستىندە ولار ۇلى بولىپ كورىنەدى، ال ودان كەيىن ناعىز قويدان قوڭىردىڭ ءوزى، اتاق-داڭققا ۇمتىلمايدى، قاۋىپ-قاتەردى ويلامايدى؛ وندايلار ادام تابيعاتىنىڭ مۇمكىندىگىنەن الدە قايدا ءجيى كەزدەسەدى. الايدا جەنەستانى ءمىنسىز ادام دەپ ويلاساڭىز، ءسىز قاتەلەسەر ەدىڭىز. ول كۇدىكشىل، شىرت ەتپە كىسى، تالاسقاندا جەڭىستىك بەرمەيدى، ىلعي دا وزىنىكىن دۇرىس دەپ وزەۋرەيدى، ءتىپتى قاتەلەسكەنىن دە مويىندامايدى، ال ەندى بىلىق-شىلىقتارى باسىنان اسادى. سولدات قىزمەتىنەن سۇيەگىنە ءسىڭىپ قالعانى كۇشتى ىشكىلىككە قۇمارلىعى. سالتاناتتى جاعدايدا كيەتىن كيىمدەرى مەن بارلىق بەلگى-نىساندارىن تاعىپ وتىرعان كەزدەردە ول ۇستەل باسىنان ماڭعازدانىپ، قالىڭ ويعا باتقانداي باپتانا تاكاپپارسىپ تۇرار ەدى. جوعارعى قاۋىمنىڭ جول-جورالارى مەن سىپايىلىق زاڭدارىڭا ءبىرسىدىرعى جەتىك، سولاردى اسكەري ىجداھاتپەن ورىنداۋدى مىزعىماس نۇسقاۋداي بەرىك ۇستايدى، تابيعي اقىل-پاراسات پەن ەستيارلىق ءجون-جوبادان دا قۇر الاقان ەمەس، اسكەري تاكتيكا مەن ستراتەگيا، ات ۇستىندە سەمسەرلەسۋ قاعيدالارى جانە مال دارىگەرلىگى ءىسىنىڭ جاي-جاپسارى جونىنەن جاپ-جاقسى حاباردار، ال ءبىراق سولاردىڭ ەسەسىنە جالپى ءبىلىم جاعى ءتىپتى جاداعاي ەدى. ونىڭ شالا-پۇلا ەسىندە قالعانى سەزاردىڭ الدە كونسۋل، الدە ريم يمپەراتورى بولعاندىعى؛ الەكساندر الدە گرەك، الدە ماكەدونيالىق: ءبىر ءتاۋىرى سول اتاق-دارەجەلەردىڭ قايسىسىنا بولسا دا داۋسىز كونە كەتەتىن. ول وتىرعان جەردە تاريحي نەمەسە عىلىمي تاقىرىپقا اڭگىمە بولا قالسا، ول جەڭىل عانا ىزەت ءبىلدىرىپ، باس يزەۋمەن شەكتەلەتىن؛ قۇددى ءبىر پاندىقتىڭ بيىگىنە شىعىپ العان تەرەڭ ويلى عۇلامادان كەم ەمەس-تى.
1809 جىلى 13 مامىر كۇنى ناپولەون ۆەنانى العان فرانسۋز اسكەرىنە ارناپ ۇندەۋ جازعان؛ سول ۇندەۋدە: "اۆستريانىڭ بەكزادالارى مەدەياعا ۇقساپ، وزدەرىنىڭ بالالارىن ءوز قولدارىمەن تۇنشىقتىردى"، - دەيتىن سوزدەر بولاتىن؛ جاڭا عانا كاپيتان شەنىن العان جەنەستا ءوزىنىڭ مارتەبەلى اسكەري اتاعىنا داق تۇسىرگىسى كەلمەگەندىكتەن، مەدەيا دەگەننىڭ كىم ەكەنىن سۇراي الماپتى. ناپولەوننىڭ دانىشپاندىعىنا سۇيەنگەن ول يمپەراتوردى فرانسۋز اسكەرى مەن اۆستريانىڭ ساراي ادامدارىنا ارناعان ۇندەۋىندە تەك رەسمي تىلدە عانا سويلەيدى دەگەن سەنىممەن مەدەيانى الدەقانداي ءبىر جەڭىل ءجۇرىستى ەرسگەرسوگينيا بولار دەپ ويلاپ قالعان. سوندىقتان ۇندەۋدە اتى اتالعان مەدەيانىڭ اسكەري ونەرگە ءبىر قاتىسى بار بولار دەپ ۇققان ول مادەمۋازەل راكۋردىڭ "مەدەيانى" قايتادان ساحناعا شىعارعانىنا دەيىن وسى ويدان قايتپاعان. كاپيتان جارنامانى وقىعاننان كەيىن، ءمان-جايدى كورشىلەرىنەن سۇراپ ءبىلىپ، ەندى اتاقتى اكتريسانى ميفولوگيالىق كەيىپكەر رولىندە كورمەك بولىپ، ءدال سول كەشتە فرانسۋز كومەدياسىنا اتتانعان ەكەن. الايدا، قاتارداعى سولدات كەزىندە وقىپ، جازىپ، ساناپ ۇيرەنگەن، ءسويتىپ ساۋاتىن اشۋعا تاباندىلىعى جەتكەن ول، كاپيتان بولعاننان كەيىن، البەتتە، ءوزىنىڭ ءبىلىمىن جەتىلدىرۋمەن شۇعىلدانۋى قاجەت ەكەنىن تۇسىنگەن. سوندىقتان ول رومان اتاۋلى مەن جاڭا كىتاپتاردى قۇنىعا وقىپ، سولاردان العان ازىن-اۋلاق ءبىلىمدى شەبەر پايدالاندى. ءوزىنىڭ ۇستازدارىنا ريزاشىلىق بىلدىرگەندە، ءتىپتى پيگو-لەبرەندى قورعاۋعا دەيىن بارىپ، ونىڭ ەڭبەكتەرىن وتە تاعىلىمدى دەپ، ال ءوزىن ۇلكەن پسيحولوگ دەپ باعالاۋعا دەيىن بارعان.
ساقتىعى مەن جاي تىرلىكتەگى اقىل-پاراساتى ارقاسىندا ومىردە بىردە-بىر اعات قادام جاساپ كورمەگەن وسىناۋ وفيسەر گرەنوبلدەن ەندى عانا شىعىپ گراند-شارترەزگە قاراي جول تارتىپ كەلە جاتقان؛ سول ءۇشىن الدىن-الا پولك كومانديرىنەن ءبىر اپتالىق دەمالىس سۇراپ العان. توقتاۋسىز ۇزاق جۇرەرمىن دەپ ويلاماعان، ءبىراق كەزدەسكەن شارۋالاردىڭ سىلتەۋىمەن جولدان كوپ اداسىپ ءجۇردى دە، اقىرىندا ءبىر جەردەن ات شالدىرىپ، تىڭايىپ الماق، سودان كەيىن عانا ساپارىن جالعاستىرماق بولدى. قازىرگى قىزۋ ناۋقان كەزىندە ءۇي بيكەسىن كەزدەستىرە قويۋ كيىن بولار دەسە دە، ول اينالاسى ءتورت بۇرىشتالا شارشىلانعان قاۋىمعا ءتيىستى الاڭنىڭ ورتاسىندا جاپىرايعان، سويتسە دە كەز كەلگەن جولاۋشىنىڭ الدىنان اشىق تۇرعان لاشىقتاردىڭ ءبىرىنىڭ الدىنا كەلىپ، ات باسىن تىرەدى. قاۋىمنىڭ يەلىگىندەگى بۇل جەر توپىراعى ابدەن تاقىرلانىپ، بەتكى قاباتى تاپ-تازا سىپىرىلعان ەكەن؛ ءار تۇستا كون توگەتىن شۇقىرلار كورىنەدى. قابىرعالارى جارىلىپ كەتكەن لاشىق ۇيلەردى اينالا راۋشان گۇلدەرى مەن شىرماۋىق ارالاس شالعىن ءشوپ وسكەن. ەكى جەركەپەنىڭ اراسىندا قۋراپ قالعان ءبىر تۇپ قاراقاتتىڭ قۋرايىنا ەسكى شۇبەرەكتەر جايۋلى تۇر. ءبىر قۇشاق سابان ۇستىندە شالجايىپ شوشقانىڭ قابانى جاتىر؛ جەنەستانىڭ العاش كورگەن ءتىرى جاندىگى وسى بولدى. ات تۇياعىنىڭ تىقىرىن ەستىگەن سارىق قابان ءبىر قورس ەتىپ، تۇمسىعىن كوتەردى دە، ۇلكەن قارا مىسىقتى ۇركىتىپ جىبەردى. توبەسىنە ءبىر بۋدا ءشوپتى قوندىرىپ العان شارۋانىڭ جاس قىزى كورىندى، سوڭىنان ءۇستىباستارى جالبا-جۇلبا ءتورت بالا ەرىپ كەلەدى، ءبارىنىڭ دە قيمىلدارى پىسىق، وزدەرى ۋ-شۋ، كوزدەرى جالت-جۇلت، وڭدەرى اپ-اسەم، كۇنگە كۇيگەن، پەرىشتەگە ەلىكتەگەن پەرىنىڭ تەنتەك بالالارى دەرسىڭ.
كۇننىڭ كوزى شاقىرايىپ تۇر، سوندىقتان بولسا كەرەك، اۋا دا، مىنا جەركەپەلەر دە، كوڭ ۇيىندىلەرى دە، مىناۋ ۇرپەكباس بالالار دا ءبىر ءتۇرلى تازارىپ، تۇرلەنىپ كورىنەتىن سياقتى. جولاۋشى ءبىر ساپتىاياق ءسۇت بولماس پا ەكەن دەپ سۇرادى. قىز جاۋاپ بەرۋدىڭ ورنىنا قارلىققان داۋسىمەن الدە كىمگە ءۇن قاتتى. لاشىقتىڭ تابالدىرىعىنان جاسامىس ايەل كورىندى؛ قىز قولىمەن كەمپىردى نۇسقادى دا، ءوزى مال قوراعا كىرىپ كەتتى؛ جەنەستا سوعان قاراي جاقىندادى، اينالاسىن قورشاپ العان بالالاردى باسىپ كەتپەسىن دەپ، اتىنىڭ باسىن تارتا ۇستاعان. ول جاڭاعى ءوتىنىشىن قايتالاپ ايتىپ ەدى، ايەل ادا-كۇدە باس تارتتى: ماي بۇلعايىن دەپ جيناپ وتىرعان ءسۇتىنىڭ قايماعىن كىم بۇزا قويسىن! وعان جاۋاپ رەتىندە وفيسەر بۇل شىعىندى تيىسىنشە وتەۋگە ۋادە بەردى دە، اتىن قاقپانىڭ الدىنداعى بارانعا بايلاي سالىپ، لاشىقتىڭ ىشىنە كىردى. بيكەنىڭ ءتورت بالاسىنىڭ تۇرلەرىنە قاراعاندا، جاستارى بىردەي سياقتى؛ بۇل انتەك وقيعا جولاۋشىنى تاڭ-تاماشا قالدىردى. شارۋا ايەلدىڭ بەسىنشى ۇلى جانە بار ەكەن، ەتەگىنە جابىسىپ سول ءجۇر؛ شيديگەن اپ-ارىق شىلتىككە كوبىرەك كۇتىم كەرەك ەكەنى كورىنىپ تۇر، دەمەك، شەشەسى مۇنى وزگەلەردەن الدە قايدا جاقىن تارتاتىنى دا بەلگىلى سياقتى.
جەنەستا وت جاعىلماعان بيىك قازاندىقتىڭ قاسىنا جايلاسقان، ونىڭ جوعارى جاعىنداعى سورەدە الەمىش گيپستەن جاسالعان كىشكەنتاي ءمۇسىن تۇر: قولىندا كوتەرگەن ءسابي بار ايسا. تاماشا ەمەۋرىن! لاشىقتىڭ ەدەنى بالشىق، ەجەلگى زامانداعى ەسكى ادىسپەن تىعىزدالعان؛ تازالاپ سىپىرىپ قويعانىڭا قاراماستان، ءار جەرى كوپسىپ كەتكەن؛ كادىمگى اپەلسيننىڭ قابىرشاعىنداي كەدىر-بۇدىر. قازاندىقتىڭ قاسىندا اعاش شاركەي ءىلۋلى تۇر، ىشىنە تولتىرا ءتۇز سالىپ قويىپتى؛ تومەندە تابا مەن قازان كورىنەدى. سىرتقى ەسىككە قاراما-قارسى كەرەۋەت تۇر، تۇسىنا توقىما ورنەكتى كەرمە ۇستالعان. بالتالاپ قولدان ىستەلگەن ءۇش اياقتى جايداق ورىندىقتار، نان ساۋىت، سۋ قۇياتىن ۇلكەن اعاش كۇبى، شەلەك، ءسۇت قۇياتىن قىش قۇتىلار، تاقتاي سورەنىڭ ۇستىندە ءجىپ يىرەتىن قوندىرعى، ىرىمشىك جاياتىن بىرنەشە توقىما جايما، قارايىپ كەتكەن قابىرعالار، قۇرت تەسكەن ەسىك، ونىڭ جوعارعى جاعىندا كىشكەنتاي تەمىر تورلى كوزاينەك مىنەكي لاشىق ءۇيدىڭ ىشكى كورىنىسى وسى.
ەندى ءبىراز زەرىگىپ، جەر ەدەندى قامشىمەن ۇرعىلاپ وتىرعان وفيسەردىڭ كوز الدىندا بولعان مىناداي ءبىر قىزىق وقيعانى باياندايىق. كەمپىر سارى قوتىر شىققان ەركەتايىن ەرتىپ، جەرقويمانىڭ ەسىگىنەن تومەن ءتۇسىپ كەتكەن كەزدە، جاڭاعى ءتورت بالا وفيسەردى تاڭىرقاپ بولعاننان كەيىن، اۋلادا جاتقان سارىق شوشقانى قۋالاي باستادى. بۇرىن بالالار جاي ويىن قىلىپ جۇرەتىن بايعۇس جانۋار لاشىقتىڭ تابالدىرىعىنا تاقاي بەرۋى مۇڭ ەكەن، بالالار وعان جابىلا كەتىپ، جان-جاقتان جۇمىرىقتارىمەن تومپەشتىڭ استىنا الدى. سارىق تومپاڭداي قاشا جونەلدى. جاۋدى سولاي قۋىپ تاستاعاننان كەيىن بالاقايلار شولاننىڭ ەسىگىن شابۋىلعا الدى؛ اۋزىنىڭ بوساپ تۇرعان ىلگەگى وپ-وڭاي اعىتىلىپ كەتتى دە، ەندى ولار جەمىس قويماسىنا قاراي لاپ بەردى؛ وسىعان قىزىقتاپ قاراپ وتىرعان جەنەستا ءبىر كەزدە بالالاردىڭ كەپكەن ەرىككە انتالاپ جاتقانىڭ كوردى. سول كەزدە قاتقان كوندەي قۇرىسىپ قالعان كەمپىر قوناققا دەپ ءبىر قۇمىرا ءسۇتتى كوتەرىپ ۇيگە كىرە بەرگەن.
— ءاي، وڭباعاندار-اي! — دەپ باج ەتە قالدى ول.
كەمپىر بالالاردىڭ بىرىنەن سوڭ ءبىرىن شولاننان جەتەكتەپ شىعارا باستادى، ءبىراق قولدارىنداعى ورىككە تيگەن جوق، تەك ءوزىنىڭ اسىل قازىناسى تۇرعان قويمانىڭ ەسىگىن مىقتاڭقىراپ بەكىتتى.
— ءتۇۋ، ءتۇۋ، بالاقايلار-اي، اقىلدى بولساڭدارشى. باعىپ جۇرمەسەڭ، بۇلار بارلىق ورىكتى ءبىر-اق جەپ بىتىرەر. سونداي جۇگىرمەكتەر ەمەس پە! — دەپ ءبىر قويدى دا، جەنەستاعا قارادى.
ايەل جايداق ورىندىققا كەلىپ وتىردى دا، سارى قوتىر بالانى وزىنە قاراي جاقىنداتا تارتىپ، ەرەكشە ءبىر انالىق ەپتىلىكپەن شاشىن سۋلاپ، سونسوڭ تاراي باستادى. ال انا تورتەۋى، مۇرىندارىنان سورالارى اققان، بەت-اۋىزدارى سالتاق-سالتاق، ءبىراق دەنساۋلىقتارى بالعاداي، بىرەۋى قابىرعاعا، بىرەۋى كەرەۋەتكە، بىرەۋى نارعا سۇيەنىپ، ءۇن-تۇنسىز ورىكتەرىن جەپ تۇر، كوزدەرىنىڭ استىمەن بەيتانىس ادامعا قۋلانا قاراپ قويادى.
— بۇل بالالار سىزدىكى مە؟ - دەپ سۇرادى وفيسەر كەمپىردەن.
— عاپۋلىق وتىنەمىن، تاقسىر، جەتىمحانانىكى. ءارقايسىسى ءۇشىن ماعان ايىنا ءۇش فرانك جانە ءبىر قاداق سابىن تولەپ تۇرادى.
— نە دەسەڭىز دە، بايبىشە، بۇلار سىزگە، ءسوز جوق، ەكى ەسە قىمباتقا شىعاتىن بولار.
— بىزگە بەناسي مىرزا دا وسىنى ايتادى، ءبىراق تا وسى باعاعا باسقالار دا الىپ جاتقاندا، ءبىز قالاي قۇر قالايىق. بالالاردى الۋ وپ-وڭاي دەيسىز بە؟ اۋەلى تالاي تابالدىرىقتى توزدىراسىڭ. نەگە دەسەڭىز، ءبىزدىڭ ولارعا بەرەتىن ءسۇتىمىز تەگىنگە تۇسەدى، ويتكەنى ءبىز وعان ەشقانداي شىعىن شىعارمايمىز. ال ەندى ءۇش فرانك دەگەنىڭىز، مىرزا، قىپ-قىزىل اقشا. مىنەكي، سوندا ون بەس فرانكىڭىز اۋەدەن جاۋعان بولىپ شىعا كەلەدى، ال بەس قاداق سابىنىڭىز مۇنىڭ سىرتىندا جاتىر. ال ءبىزدىڭ جەردە كۇنىنە ون سۋ تابۋدىڭ ءوزى قانشالىقتى قيىندىققا تۇسەدى دەسەڭىزشى!
— ءسىزدىڭ ءوز جەرىڭىز بار ما؟ — دەپ سۇرادى جەنەستا.
— جوق، تاقسىر. مارقۇمنىڭ ءتىرى كەزىندە جەر بار ەدى، ول ولگەننەن سوڭ جوقشىلىق باسىپ كەتتى دە، ساتىپ جىبەرۋگە تۋرا كەلدى.
— سوندا دەيمىن-اۋ، بورىشقا كيلىكپەي، جىلدىڭ اياعىنا دەيىن قالاي شىعاسىز؟ - دەپ جەنەستا تاڭعالدى. - ءسىز جاڭاعى اقشاعا بالالاردىڭ كىر-قوڭىن جۋاسىز، ولاردى اسىرايسىز، كۇتىمى جانە بار.
— ءجونى سولاي-اق، جاقسى مىرزا، — دەپ ايەل دە قوستاپ جاتىر، سارى قوتىرلى ءسابيدىڭ باسىن تاراپ وتىرىپ. - جىل اياعىنا دەيىن قارىزسىز بولمايدى. سونسوڭ، ءوزىڭىز كورىپ وتىرسىز، قۇداي دا جار بولادى. ەكى سيىرىم بار. جازدىگۇنى، وراق كەزىندە، قىزىمىز ەكەۋمىز ماساق تەرەمىز، قىستا ورماننان ءشىرىندى اعاش تاسيمىز، كەشكىلىك ءجۇن يىرەمىز.تەك ايتەۋىر وتكەن جىلعىداي قىستان قۇداي ساقتاسىن دە. ديىرمەنشىدەن ءۇن الامىن دەپ جەتپىس بەس فرانك بورىشتى بولدىم. ءبىر ءتاۋىرى، ديىرمەنشىنىڭ ءوزى - بەناسي مىرزانىڭ جالگەرى... كەدەيدىڭ شىن جاناشىرى دەپ انە سول بەناسي مىرزانى ايت! - ول ءالى قارىزىمدى قايتار دەپ ەشكىمنەن تالاپ ەتكەن ەمەس، بىزدەن دە تالاپ ەتە قويماس. ءقازىر ءبىر سيىر بۇزاۋلادى، ورالىمعا كەلۋ وڭايىراق بولار.
مەيىرىمىمەن جاناشىرلىقتى وسى شارۋا كەمپىردەن كورىپ وتىرعان ءتورت جەتىمەك ورىكتەرىن جەپ بولعان. وگەي شەشەلەرى وفيسەردەن كوزىن الماي اڭگىمەلەسىپ وتىرعاندا، بالالارى قازداي ءتىزىلىپ، ءجۇزىمى بار شولاننىڭ ەسىگىن تاعى ءبىر بۇزىپ كىرۋگە ىڭعايلانعان. تاتتىگە قۇمارتقان بالالىق ءناپسىنىڭ يتەرمەلەۋى عوي. ءبىراق فرانسۋز سولداتتارىنا ۇقساپ باسا-كوكتەمەيدى، نەمىستەر سەكىلدى جىمىسقىلاپ بارادى.
— جۇگىرمەكتەردى قاراشى انە! قوياسىڭدار ما سەندەر، جوق پا؟
كەمپىر ورنىنان تۇرەگەلىپ بارىپ، ىشىندەگى ەڭ بوي شاڭىن ۇستاپ الدى دا، الاقانىمەن ءبىر سالىپ، ەسىكتەن ءارى قاراي يتەرىپ جىبەردى؛ بالا قىنق ەتكەن جوق، باسقالارى دا جىم بولدى.
— سىزگە قيىن-اق ەكەن!
— جوق، تاقسىر، بۇلار ءالى جاس قوي: ورىكتى كورگەن سوڭ قىزىعىپ تۇرعاندارى دا. قاراماساڭ جەپ-جەپ كۇپتى بولىپ قالادى.
— جاقسى كورەسىز بە وزدەرىن؟
وسى سوزدەردى ەستىگەندە، كەمپىر باسىن كوتەرىپ الدى دا، وفيسەرگە مىسقىلدى كوزبەن ءبىر قاراپ جاۋاپ قاتتى:
— جاقسى كورمەگەندە شە؟ ۇشەۋىن ءوسىرىپ قايتاردىم، - دەپ تاعى ءبىر كۇرسىندى، مەنىڭ قولىمدا ولار التى جاسقا دەيىن عانا بولادى.
— ءوز بالالارىڭىز بار ما؟
— ءبارىن دە جەرگە بەردىم.
— ءوزىڭىز قانشاعا كەلدىڭىز؟ - دەپ سۇرادى جەنەستا جاڭاعى ساۋالىن جۋىپ-شايعان بولىپ.
— وتىز سەگىزدەمىن، تاقسىر. الدىمىزداعى يۆان كۇنىندە كۇيەۋىمنىڭ قايتقانىڭا ەكى جىل بولادى.
ايەل، اقىر-سوڭىندا، سارى قوتىرلى ءسابيدى كيىندىرىپ ەدى، بالاقان سوعان ماساتتانعانداي، قاباعىن ءتۇيىپ ەركەلىك ءبىلدىردى.
— مىنا ايەلدىڭ بار ءومىرى — جانكەشتىلىك پەن قىبىر-جىبىر ەڭبەك ەكەن، - دەپ ويلادى جەنەستا.
ايسا پايعامبار دۇنيەگە كەلگەن مەكەندەي وسى شاڭىراقتىڭ استىندا ايەل بايعۇس قىڭق دەپ قىنجىلماي، اسا اۋىر انالىق مىندەتتەرىن اتقارىپ ءجۇر. تاسكەرەڭ مەڭىرەۋلىك استىندا قانداي جۇرەكتەر كومىلىپ قالعان! قانداي بايلىق جانە قانداي قايىرشىلىق! اعاش شاركەي كيگەن ۇلىلىق پەن ەسكى-قۇسقىعا وراۋلى ءىنجىلدىڭ ءقادىرىن وزگەدەن گورى سولدات جاقسى باعالايدى. كەي جەرلەردە اۋليەلىك سوزدەر جازىلعان كىتاپتاردى ماۋىتىعا، جىبەككە، اتلاسقا ورالىپ تۇپتەلگەن كۇيىندە، نەشە ءتۇرلى تۇسىنىك، انىقتاما، قوسىمشالارىمەن قوسا-قابات كەزدەستىرەسىڭ، ال مىنا جەردە سول اۋليەلىك سوزدەردىڭ ناعىز ءتول رۋحى بەينەلەنگەن. ايسانىڭ ادام بولعانى سەكىلدى، تاستاندى بالالارعا انا بولعان، سونسوڭ ماساق تەرىپ، ازاپ تارتقان، قارىزعا باتىپ، ءوزىن نەسىبەدەن ايىرعان؛ سول انالىق بورىشىن ورىنداۋ جولىندا قايىرشىلىق ءومىر كەشىپ جۇرگەنىن مويىنداعىسى كەلمەيتىن مىنا ايەلگە قاراپ تۇرىپ، قۇدايدىڭ قۇدىرەت كۇشىنە قالاي سەنبەسسىڭ. بۇل ايەلدى كورگەندە، مىنا جالعان دۇنيەگە ىزگىلىك تاراتىپ جۇرەتىن جاندار مەن كوك ءجۇزىن مەكەن ەتكەن رۋحتاردىڭ اراسىندا الدە قانداي ءبىر تۋىستىق بايلانىس بار ەكەنىن مويىنداماسقا بولماس ەدى؛ سول سەبەپتەن دە وفيسەر وعان قاراپ تۇرىپ تاڭدانا باس شايقاعان.
— نەمەنە، بەناسي مىرزا جاقسى دارىگەر مە؟ - دەپ سۇرادى ول اقىرىندا.
— ونشاسىن بىلمەدىم، تاقسىر، ءبىراق ايتەۋىر كەدەيلەردى تەگىن ەمدەيدى.
— ە، وندا ءتاۋىر ادام بولدى، - دەدى جەنەستا ويلانىپ تۇرىپ.
— ءتاۋىر بولعاندا قانداي، تاقسىر! مۇنداعى جۇرتتىڭ ءبارى دە ەرتەڭدى-كەش ونىڭ ەسىمىن دۇعاعا قوسىپ وتىراتىنى تەگىن ەمەس.
— مىناۋ سىزگە، اناسى، - دەپ، جەنەستا بىرنەشە مايدا اقشا ۇسىندى. ال مىناۋ بالالارعا، -دەپ تاعى ءبىر ەكيۋ قوستى. - بەناسي مىرزانىڭ ءۇيى الىس پا؟ - اتىنا مىنە بەرگەندە ول وسىلاي دەپ تاعى سۇرادى.
— ءجوق-ا، ول نە دەگەنىڭىز، كوپ بولسا ءبىر لە شىعار.
وفيسەر ءالى دە كەمىندە ەكى لە جۇرەتىن بولارمىن دەگەن سەنىممەن كەتكەن. الايدا كوپ كەشىكپەي اعاش اراسىنان شەتكەرى ۇيلەر قاراڭداپ كوزگە شالىنا باستادى دا، سونسوڭ ۇشكىر شوشاق توبەلى شىركەۋدىڭ اينالاسىندا جىپىرلاعان دەريەۆنيا ۇيلەرى ايقىن كورىندى، شاتىردىڭ شيفەرىن توبەنىڭ بۇرىش-بۇرىشىنا شەگەندەپ بەكىتكەن قاڭىلتىر جولاقتارى كۇنگە شاعىلىسىپ جارق-جۇرق ەتەدى. الدەقانداي وزىندىك ءبىر ەرەكشەلىگى بار وسىنداي ءۇي توبەلەرى ساۆوييادا ءجيى كەزدەسۋشى ەدى، ءسىرا، سونىڭ شەكاراسى دا تاياۋ بولسا كەرەك. اڭعار اۋماعى بۇل جەردە كەڭەيە ءتۇسىپتى. شاعىن عانا القاپتا، وزەن بويىن جاعالاي شاشىراپ جاتقان ۇياداي ۇيلەر جاقسىلاپ وڭدەلگەن ءوڭىردىڭ ءسانىن كەلتىرىپ-اقتۇر، اينالانىڭ ءبارىن قورشاعان تاۋ، ءتىپتى بۇل جەردەن جول تاۋىپ شىعىپ كەتۋىڭ دە قيىن سياقتى. قىراتتىڭ وڭتۇستىك ەتەگىندە جايىلىپ جاتقان سەلەننىڭ شەت جاعىنداعى شەگىرشىن اللەياسىنا جەتە بەرگەندە، جەنەستا اتىنىڭ باسىن تارتىپ، ءبىر توپ بالادان بەناسيدىڭ ءۇيىن سۇراستىرعان. بالالار اۋەلى بىر-بىرىنە قاراسىپ، ودان كەيىن بەيتانىس كىسىنى كوزدەرىمەن ءتىنتىپ شىقتى، بالا دەگەننىڭ ءبىر نارسەنى العاش كورگەندە وسىلاي قارايتىن ادەتى عوي: قاراڭىزشى، ءارقايسىسىنىڭ وزىندە قانشاما تاڭدانىس، قاندايلىق ور الۋان وي بار! سالدەن كەيىن وزگەلەردەن پىسىقتاۋ جالاڭاياق بالا، وتكىر كوزدەرى ويناقشىپ، بالاعا ءتان مىنەزبەن، وفيسەردىڭ ءسوزىن سول كۇيىنشە قايتالاپ:
— بەناسي مىرزانىڭ ءۇيى دەيسىز بە، تاقسىر؟ دەدى. — سونسوڭ ءسوزىن جالعاستىردى:— مەن ەرتىپ بارايىن.
ول اتتىڭ الدىنا ءتۇسىپ الىپ ءجۇرىپ كەتتى؛ جولاۋشىعا جول كورسەتكەندى ماقتانىش كوردى مە، الدە بالانىڭ ەلگەزەكتىگى مە، الدە بالكىم، بالا جاستاعى قولدى-اياقتىلىققا جان-تانىمەن قۇمار كەلەتىن ادەتكە باقتى ما، كىم ءبىلسىن. جەنەستا سەلەننىڭ باس كوشەسىمەن ءجۇرىپ كەلەدى، تاستاقتى، بۇرالاڭى كوپ، ەكى جاقتىڭ ۇيلەرى ەنتەلەپ تۇرعان كوشە، اركىم ءوز ءۇيىن قالاي بولسا سولاي تۇرعىزا سالعانى كورىنىپ تۇر. مىنا جەردە پەشى بار قوسالقى قۇرىلىس تۋرا جولدىڭ ورتاسىنا شىعىپ كەتكەن؛ انە ءبىر شوشاق توبەلى ۇيشىكتىڭ ءبۇيىرى كەسە-كولدەنەڭدەپ، جولدى ءبىرجولا جاۋىپ تاستاي جازداعان؛ ال ودان ارەگىرەكتە تاۋدان اققان جىلعا ونى جىرىمداپ ويىپ كەتكەن. جەنەستانىڭ كوزىنە تۇسكەن ۇيلەردىڭ ءبىرقاتارى توبەسىن قاراۋىتقان جۇقا تاقتايمەن، كوپشىلىگى سابانمەن، ەندى ءبىرازى قىشپەن جاپقان؛ ال قالعان جەتى-سەگىزى شيفەر توبەلى، ارينە، ولار كيۋرەنىڭ، ارالىق سۋديانىڭ جانە جەرگىلىكتى بايشىكەشتەردىڭ مەكەنى بولسا كەرەك. بۇل جەر ناعىز مەڭىرەۋ تۇكپىر ەكەن؛ دەريەۆنيا قۇددى دۇنيەنىڭ ەڭ شەتىندە تۇرعانداي، ەشكىممەن بايلانىسى جوق، بارىنە جات كورىنەتىن بىردەڭە سەكىلدى؛ ونىڭ تۇرعىندارى دا الەۋمەتتىك قوزعالىس اتاۋلىدان سىرت قالعان، ونىمەن تەك بولماشى تىندەرمەن، تەك سالىق جيناۋشى ارقىلى عانا جالعاسقان جاندار سەكىلدى كورىنەدى.
جەنەستا تاعى بىرنەشە قادام جۇرگەندە، دەريەۆنيادان جوعارىراق تاۋدىڭ ۇستىنەن وتەتىن كەڭ
كوشەنى كوردى. شاماسى، دەريەۆنيا ەسكى، جاڭا بولىپ ەكىگە بولىنەتىن ءتارىزدى. راسىندا دا، وفيسەر اتىنىڭ تىزگىنىڭ تارتىنقىراپ ۇستاعان كەزدە، جىڭىشكە قالىستىڭ ار جاعىندا ىرگەسىن
مىقتاپ قالاعان ۇيلەر كورىندى؛ توبەلەرى شەتىنەن جارقىراپ، ەسكى دەريەۆنيانىڭ ۇستىنەن قارايدى. سول جاڭا ۇيلەردەن، جاعالاي جاس اعاشتار وتىرعىزىلعان كوشەلەردەن ءان ەستىلدى بۇل قول ونەر كاسىبىمەن اينالىساتىن ادامداردىڭ جۇمىس ۇستىندە قوسىلىپ ايتاتىن ولەڭى؛ سوعان ىلەسە شەبەرحانالاردىڭ بىر-بىرىنە ۇلاسقان ۋ-شۋى جەتتى؛ بۇل ستانوكتاردىڭ قۇمىققان ىزىڭى، ءتۇرپى ەگەۋدىڭ شيقىلى، بالعالاردىڭ تارسىلى. جولاۋشى ۇيلەردىڭ مۇرجاسىنان شىققان سەلدىر ءتۇتىندى، سونسوڭ ودان گورى قويۋىراق ارباشىلاردىڭ، تەمىرشىلەردىڭ، ۇستالاردىڭ كورىگىنەن بۇرقىراعان بۋداق-بۋداق ىستى كورىپ كەلەدى. جولباسشى بالاعا ەرگەن بويىمەن دەريەۆنيادان ءجۇرىپ وتكەندە، جەنەستا ءار جەردە بىتىراعان فەرمالارعا، جاقسىلاپ وڭدەلگەن ەگىندىككە، قاتار تىزىلگەن ەكپە اعاشتارعا قىسقاسى، جەر قىرتىسىنىڭ قالىڭ قاباتىندا تىعىلىپ قالعان بري ءتارىزدى ءبىر مۇيىسكە تاپ بولدى؛ ءبىر قاراعاندا، جاڭا سەلەن مەن ونى قورشاعان تاۋلاردىڭ اراسىندا وسىنداي ءمۇيىس بولادى دەپ ويلاۋعا استە دە قيسىنى جوق سياقتى. وسى تۇسقا كەلگەندە بالاقاي توقتاي قالىپ:
— مىنەكي ونىڭ ءۇيى، - دەدى.
وفيسەر اتىنان سەكىرىپ ءتۇستى دە، شىلبىرىن بىلەگىنە سىلكە تاستاي سالىپ، ەڭبەكتىڭ قاي تۇرىنە دە اقى تولەنۋى كەرەك قوي دەگەن ويمەن، قالتاسىنان بىرنەشە سۋ ۇساق اقشا الىپ، بالاقانعا ۇسىندى؛ بالا تاڭدانعاننان كوزىن باقىرايتىپ تۇرىپ اقشانى الدى دا، راحمەت ايتپاستان، ەندى نە بولار ەكەن دەگەندەي، اڭىرىپ تۇرىپ قالدى.
"بۇل ولكەدە وركەنيەت ءالى ورىستەي قويماعان ەكەن، ەڭبەككە قۇرمەت وتە كۇشتى، ال قايىرشىلىق مۇندا ءازىر كەلە قويماپتى"، - دەگەن وي كەلدى جەنەستاعا. ونى ەرتىپ كەلگەن بالا اۋلانىڭ جاتاعان قورشاۋىنا سۇيەنىپ، جەنەستانىڭ ارتىنان اڭىرا قاراپ تۇر.
قاقپانىڭ ەكى جاق جاقتاۋى مەن قورشاۋدىڭ اراسىن جالعاستىرعان تور كوز تاقتايلار قارايىپ كەتكەن. تومەنگى جاعى بىتەۋ قاقپانىڭ ءبىر كەزدەگى قونىرقاي سىرى ءوشىپ كەتكەن؛ قاقپانىڭ جوعارعى جاعىنا سوياۋداي قىلىپ جۇمىر سارى سىمنان قاتارلاپ ىستىك قاعىلىپتى. قاقپانىڭ ەكى جاقتاۋىنىڭ ۇستىنەن ايشىق قىلىپ ورنالاستىرعان بۇل الەمىش قاقپا جابىلعاندا ورتاداعى سوياۋلارى بىرىگىپ، قاراعايدىڭ بۇرشىگىنە ۇقساپ كورىنەدى ەكەن. كوپ جەرىن مۇك باسقان، قۇرت جەپ شۇرق-شۇرق تەسكەن، تالاي زاماندار بويى قۇن قاقتى بولعان، جاۋىن-شاشىن استىندا تۇرىپ، قۇر سۇلدەسى عانا قالعان. قۇلاپ كەتكەلى تۇرعان قاقپاعا قاراپ، ءۇي يەسىنىڭ شارۋاعا قىرسىزدىعىن ايتپاي-اق بىلۋگە بولاتىن ەدى؛ ول، ارينە، وفيسەرگە ۇناعان جوق: سوندىقتان الدە ءبىر ىشكى ويىنان قايتقانداي كەيىپپەن قاباعىن ءتۇيدى. ءبىز كوبىنەسە وزگە كىسى تۋرالى وزىمىزگە قاراپ ولشەم جاسايمىز: وزىمىزدەگى كەمشىلىكتى وزگەگە كەشىرىمشىل كەلەمىز دە، ارتىقشا دەپ سانايتىن قاسيەتىمىزدىڭ وندا جوعىنا قاتال قارايمىز. وفيسەر بەناسيدى ءۇي شارۋاسىنا ۇقىپتى، مىعىم ادام رەتىندە كورگىسى كەلگەن، ال مىنا ءۇيىنىڭ قاقپاسى ونىڭ مۇندايعا پارىقسىز ەكەنىن تانىتقانداي. ءوز باسى ۇقىپتى، ۇنەمشىل سولدات جەنەستا، قانشاما ابايشىل بولعانمەن، بەيتانىس ادامنىڭ قاقپاسىنا قاراپ-اق، ونىڭ ءومىرى مەن مىنەز-قۇلقى جونىندە وسىلاي قورىتىندى جاساپ قويدى. قاقپا جارتىلاي اشىق تۇر قانداي بەيقامدىق!
جەنەستا سەلولىق جەردىڭ سەنگىشتىگىن پايدالانىپ، اي-تۇيگە قاراماستان اۋلاعا تۋرالاپ كىرىپ باردى؛ اتىن شارباققا بايلاي سالىپ، كۇرمەۋىن تارتىپ جاتقاندا، اتقورادان جىلقىنىڭ كىسىنەگەنى ەستىلدى؛ وفيسەر دە، اتى دا مويىندارىن بۇرىپ، سول جاققا قاراعان؛ اتقورانىڭ ەسىگى اشىلىپ، تابالدىرىقتان باسىندا جۇننەن توقىلعان قىزىل قالپاعى بار جالشى كورىندى؛ باسىنداعىسى اۋماعان فريگييلىكتەردىكى سياقتى، بوستاندىقتىڭ نىسانى بار؛ بۇل وڭىردەگىلەردىڭ ءبارى وسىنداي قالپاق كيەتىن كورىنەدى.
اتقورانىڭ ءىشى بىرنەشە جىلقى سيارلىق كەن ەكەن، جەنەستانىڭ بەناسيدى ىزدەپ كەلىپ تۇرعانىڭ بىلگەننەن كەيىن، شال سۇلىكتەي جاراعان ايعىرعا سۇيسىنە قاراپ تۇرىپ، ونى قوراعا بايلاۋعا ىقىلاس ءبىلدىردى. وفيسەر اتىنىڭ سوڭىنان ەرىپ قوراعا كىردى دە، ونىڭ ىشكى جاي-كۇيىن ءبىلدى؛ ءىشى تاپ-تازا، جىلقىلاردىڭ توسەنىشى جۇمساق، بەناسيدىڭ ەكى اتى دا كۇيلى، كۇتىمدى كورىندى، كيۋرە مىنەتىندەي-اق سايگۇلىكتەر ەكەن. ءۇيدىڭ ىشىنەن باسپالداققا قىزمەتكەر ايەل شىققان؛ ول بەيتانىس كىسى وزىنەن ءمان-جايدى سۇراستىرار دەپ كۇتىپ قالىپ ەدى، ءبىراق ول بەناسيدىڭ ۇيدە جوق ەكەنىن جالشىدان ەستىپ بىلگەن-دى.
— وتاعاسى ديىرمەنگە كەتكەن، - دەدى قارت ادام، — سول جەردەن جولىقتىرامىن دەسەڭىز، مىنا
سۇرلەۋمەن جۇرە بەرىڭىز، كوكورايدان وتكەندە ديىرمەنگە بارىپ ءبىر-اق تىرەلەسىز.
جەر جايىمەن تانىسقىسى كەلگەن جەنەستا بەناسيدىڭ كەلۋىن كۇتپەستەن، جولمەن ديىرمەنگە قاراي بەتتەگەن. قىراتتىڭ باۋرايىندا شاشىراپ جاتقان سەلەننىڭ شەتىنە شىققان كەزدە، ونىڭ كوز الدىنان جايىلىپ جاتقان كەڭ اڭعار، سونىڭ توسىنە قادالعان اسەم تۇيمەدەي ديىرمەن كورىندى؛ ايتارى جوق، بۇرىن-سوندى ءوزىنىڭ كوز جانارىن جاۋلاعان جارقىن كورىنىس ەدى بۇل.
تاۋدىڭ ەتەگىنە تايانىپ كەلگەن وزەن وسى تۇستا جايىلىپ كەتىپ، شاعىن كولگە اينالىپتى دا، ونىڭ ۇستىنەن ساتىلاپ، بىر-بىرىنەن بوي اسىرا كوتەرىلگەن نايزا تاس شىندار، كۇن ساۋلەسىنىڭ وزگەرۋىنە قاراپ، بىرەۋلەرى جارقىراپ قۇلپىرسا، ەندى بىرەۋلەرى قارا كولەڭكەدە بوي تاسالاپ، جاسىل شىرشالاردىڭ اراسىنان قاراۋىتا مويىن سوزادى. سولاردىڭ بىر-بىرىمەن جارىسا جوعارى ورلەپ بارىپ، ءارى قاراي تومەن قۇلدىراۋىنا قاراعاندا، بۇل سياقتى ساي-سالا، اڭعارالاپتار بىرىنە-بىرى جالعاسىپ كەتە بەرەتىن سياقتى. كولدىڭ ءبىر ۇرىمتال جاعاسىندا جاڭادان عانا بوي كوتەرگەن ديىرمەن، اينالا قورشاعان اعاشتاردىڭ ورتاسىنان ورىن تەپكەن ءبىر جايلى مەكەندى كوزگە ەلەستەتكەندەي. ال وزەننىڭ ارعى جاعالاۋىندا، تاۋدىڭ تاپ ەتەگىنە جابىسا ورنالاسىپ، قازىرگى باتار كۇننىڭ كۇلگىن ساۋلەسىندە كومەسكىلەنە كورىنگەن ەسىك-تەرەزەسىز ونشاقتى لاشىق ۇيلەر دە جەنەستانىڭ كوزىنەن تىس قالعان جوق. توبەلەرىنە دەيىن شۇرق-شۇرق بولىپ تەسىلگەن بۇل يەسىز مەكەندەردىڭ اينالاسى جاقسىلاپ وڭدەلگەن ەگىن-جايلار؛ باۋ-باقشا، ءبارى دە ءقازىر بوس شابىندىققا اينالدىرىلعان، سولارعا ءار تۇستان ارىق تارتىلىپ، وزەننەن سۋارىلىپ تۇراتىن سياقتى، باپتالۋى ليمۋزەننەن ءبىر كەم ەمەس.
وسى سياقتى ەسكى ەلدى مەكەندەردىڭ تامتىعىن كورگەندە، كوڭىلىمىزدىڭ قۇلازىپ، قاياۋ تارتاتىن سەبەبى نەلىكتەن؟ ول، ءسوز جوق، جۇتاعان ەلدىڭ جۇرتىندا قالعان ادام قاسىرەتىنىڭ كولدەنەڭ كوزگە اۋىر تيەتىندىگىنەن. ەسكى زيراتتى كورگەندە اجالدى ويلاساق، يەسىز قالعان دەريەۆنيانىڭ جۇرتى تىرشىلىكتىڭ اۋىرتپالىعىن ەسكە تۇسىرەدى؛ اجال دەگەن ەرتەلى-كەشتى الدىڭا كەلەتىن تاۋسىنشاق كۇن، ال ءومىردىڭ اۋىرتپالىعىندا شەك جوق. مىنە سول شەكسىزدىكتىڭ قاسىرەتى دە ولشەۋسىز. مىنا دەريەۆنيا قانداي عانا قاسىرەتتەن وسىلاي يەن قالدى ەكەن دەگەن كومەسكى ويمەن كەلە جاتقان جەنەستا تاستاق جولمەن ديىرمەننىڭ قاسىنا جەتتى دە، ەسىكتىڭ الدىندا، قاپتاۋلى استىق ۇستىندە وتىرعان قىزمەتكەر جىگىتتەن ءجون سۇرادى.
— بەناسي مىرزا اناۋ جاققا قاراي كەتتى، - دەپ جىگىت جاڭاعىداي قۇلاعان ءۇيدى نۇسقادى.
— شاماسى، دەريەۆنيانى ءورت شالعان-اۋ؟ - دەپ سۇرادى وفيسەر.
— جوق، تاقسىر.
— ەندەشە نەگە بۇلاي بولعان؟
— نەگە؟ - دەيسىز بە دەپ، ۇيگە كىرىپ بارا جاتقان جىگىت ەكى يىعىن قۋسىرىپ قويدى. — ونى بەناسي مىرزانىڭ ءوزى ايتا جاتار.
وفيسەر اراسىنان جىلعالاپ وزەن اعىپ جاتقان ءىرى قويتاستاردان قۇراستىرىپ سالعان كوپىردىڭ ۇستىنەن ءوتتى دە، جاڭاعى قىزمەتكەر نۇسقاعان ءۇيدىڭ قاسىنا كەلدى. لاشىقتىڭ ساباننان جاپقان توبەسى ءبۇتىن كورىنەدى، ءۇستىن مۇك باسىپ كەتكەنمەن ءالى دە مىقتى، ەسىك-تەرەزەسى دە سىرت كوزگە قالپىندا سياقتى. جەنەستا باسپانانىڭ ىشىنە كىرىپ كەلگەن بويدا، استىندا وت جانىپ جاتقان وشاقتىڭ قاسىندا، ورىندىقتا وتىرعان ناۋقاس ادامدى كوردى، ونىڭ قارسى الدىندا ەكى تىزەسىن بۇگىپ موسقال ايەل تۇر؛ قاسىندا بەتىن وشاققا قاراي بۇرعان جانە ءبىر ەركەك كورىنەدى. باسپانا دەگەنى جالعىز عانا بولمە، سونىڭ سىعىرايعان كىشكەنتاي تەرەزەسىنە كەنەپ ۇستالىپتى. ەدەنى — جەر. ءۇي ىشىندەگى مۇلىك اتاۋلىدان كوزگە كورىنەتىندەرى: ءبىر جايداق ورىندىق، ۇستەل جانە قيرالاڭداعان كەرەۋەت. مۇنداي جۇتاڭدىقتى، مۇنداي كەدەيلىكتى جەنەستا بۇرىن ەش ۋاقىتتا كورگەن ەمەس؛ ءتىپتى جەر ۇيلەردە تۇراتىن رەسەي شارۋالارىنىڭ تۇرمىسى دا بۇعان ۇقسامايتىن. ءۇي ءىشىنىڭ كەرەك-جاراعى دەگەننەن نىسپى جوق؛ ءتىپتى ەڭ قاراپايىم اس پىسىرەتىن دە ىدىس كورىنبەيدى. تەك يتاياعى جوق دەمەسەڭ، ناعىز اتقورادان ولاي دا ەمەس، بۇلاي دا ەمەس. جامان جاۋتىك توسەك-ورىن مەن ناۋقاس ادامنىڭ قابىرعاداعى شەگەگە ءىلۋلى تۇرعان ەسكى-قۇسقى كيىمدەرى بولماسا، جانە دە، ىشىنە سابان توسەپ قويعان اعاش شارقايدى ەسەپكە الماسا، بۇل باسپانانى دا، دەريەۆنيانىڭ قاڭىراپ بوس قالعان وزگە ۇيلەرى سياقتى، يەن قالعان بىردەڭە ەكەن دەپ ويلاۋعا بولاتىن ەدى. جاڭاعى جاسامىس شارۋا ايەل ەكى تىزەسىن بۇگىپ جىبەرىپ، ناۋقاستىڭ ەكى اياعىن اعاش استاۋعا قۇيىلعان ىلاي سۋعا باتىرا الماي الەك بولىپ جاتىر. دەريەۆنيا ادامدارىنىڭ توماعا تۇيىق ومىرىنە ۇيرەنىپ كەتكەن بەيقام كىسىلەر اياقتىڭ تىقىرى مەن وكشەلىك تەمىر سىلدىرىن ەستىگەندە ەلەڭ ەتىپ، وتتىڭ الدىندا تۇرعان ەركەك ارتىنا جالت بۇرىلدى؛ ونىڭ ونىندەگى تاڭىرقاعان رەڭ كەمپىردىڭ كەسكىنىنەن دە بايقالدى.
— بەناسي مىرزا ءسىز بولاسىز با دەپ سۇراۋدىڭ ءوزى ارتىق بولار، - دەدى وفيسەر. - جولاۋشى ادامدى ايىپقا بۇيىرماڭىز، تاقسىر: مەن ءسىزدى ۇيىڭىزدە كۇتىپ وتىرا المادىم؛ سول شىدامسىزدىق مەنى مىناداي مايدان دالاسىنا الىپ كەلدى. الاڭداماي، شارۋاڭىزدى ىستەي بەرىڭىز. كەلگەن سەبەبىمدى قولىڭىز بوساعان سوڭ ايتارمىن.
جەنەستا ۇستەلدىڭ شەت جاعىنا كەلىپ، ءۇنسىز وتىرىپ قالدى. لاشىقتىڭ ىشىنە كۇن ساۋلەسىنەن گورى وشاقتىڭ وتىنان جارىق كوبىرەك ءتۇسىپ تۇر: تاۋ شىندارىنان جان-جاققا شاشىراپ كەتكەن كۇن ساۋلەسى اڭعاردىڭ بۇل مۇيىسىنە ەشقاشان تۇسپەيتىن ءتۇرى بار. شوقتاعى شايىر سىڭگەن شىرشا بۇتالارى شىرت-شىرت ەتىپ مازداپ جاتىر؛ سونىڭ ساۋلەسىمەن وفيسەر ءوزى سىرىن بىلسەم، قۇپياسىن اشسام دەگەن ىشكى ويمەن ادەيى ىزدەپ كەلگەن ادامىنىڭ كەسكىنىنە قادالا قاراپ وتىر. ال بەناسي مىرزا، جەرگىلىكتى دارىگەر، ەكى قولىن قۋسىرىپ، ءالى تۇرەگەپ تۇر؛ ول جەنەستانىڭ جاڭاعا سوزدەرىن ءۇن-تۇنسىز تىڭدادى دا، ونىڭ تاعزىمىنا جاۋاپ رەتىندە يشارات بىلدىرگەننەن كەيىن، قايتادان ناۋقاسقاقاراي بۇرىلدى؛ كەلگەن وفيسەردىڭ وزىنە تەسىلە قاراپ، قاداعالاپ وتىرعانىڭا نازار اۋدارعان جوق.
بەناسي ورتا بويلى، جاۋىرىنى جالپاق، كەۋدەسى كەڭ كىسى ەكەن. ۇستىندەگى جاسىل سۇرتۇگىن قاۋسىرىنا كيىپ، بارلىق تۇيمەسىن سالىپ العاندا، وفيسەر ونىڭ دەنە ءبىتىمىن انىقتاپ كورە العان جوق؛ ءبىر ورىندا قالشيىپ تۇر، بۇكىل تۇلعاسى قارا كولەڭكەدە، سوندىقتان بولار، وتتىڭ ساۋلەسى تۇسكەن باسى جارقىراپ انىق كورىنەدى. دوكتوردىڭ بەت الپەتى ساتيردى كوزگە ەلەستەتكەندەي: ءسال عانا تايپاقتاۋ كەلگەن بيىك ماڭدايىنىڭ ءار جەرىندە بۋىلتىعى بار، شىقشىتى شىعىڭقى، تاڭقىلاۋ مۇرنىنىڭ قوس ايىرلانىپ بىتكەن تاناۋى تاپقىر ويدىڭ جىتىلىگىن اڭعارتقانداي. قىپ-قىزىل، ەتجەڭدى ەرىندەرىنىڭ جيەك يىندەرى ايقىن كورىنەدى. يەگى كەسەك، سوم. ويناقى قوڭىر كوزدەرىنىڭ الاسى اقىقتاي جالت-جۇلت ەتكەندە، ار جاعىنان ارىنى باسىلعان اساۋلىقتىڭ نىشانى بايقالادى. بۇل كەزدە بۋرىل تارتقان قارا شاشى، بەت-اۋزىن قوس قىرتىستاپ تىلگىلەگەن ءاجىم تارامدارى، شاشىمەن بىرگە قىراۋعا شالدىققان قالىڭ قاستارى، مۇرنىنىڭ ۇستىنەن ءجۇرىپ وتكەن تامىر تىندەرى، سارعىش بەتىنىڭ ءار جەرىندە الاۋلاعان قىزىل كۇرەڭ داقتار مىنە وسىلاردىڭ بارلىعى ەلۋدى ەڭسەرگەن دارىگەردىڭ جاس شاماسى مەن ونىڭ ازاپ-بەينەتى مول ەڭبەگىنەن حابار بەرگەندەي. باسىندا كارتۋزى بار، سوندىقتان باس ءبىتىمىنىڭ قانداي ەكەنىن اڭعارۋ قيىن، ءبىراق وفيسەردىڭ جورامالداۋى بويىنشا، كادىمگى "ىسكەر باس" دەيتىننىڭ ناعىز ءوزى بولسا كەرەك. جەنەستا، ءبىر كەزدە ناپولەوننىڭ ىزدەپ تاۋىپ جۇرگەنى سياقتى، تاۋەكەلشىل ادامدارمەن ىستەس بولۋعا ءوزى دە ءۇيىر، جانە دە، ۇلكەن ىستەر ءۇشىن جارالعان ادامداردى بەت الپەتىنە قاراپ انىقتاۋعا ماشىقتانعان كىسى بولعاندىقتان، بەناسيدىڭ ازىرگە بيماعلۇم ومىرىنەن الدەقانداي ءبىر قۇپيا سىردى اڭعارعانداي بولىپ، ونىڭ مىناداي وزگەشە وڭىنە كوز توقتاتا قاراپ تۇرىپ: "بۇل نە عىپ سەلەننىڭ دارىگەرى كۇيىندە قالىپ قويدى ەكەن؟" - دەپ ويلاعان. ونىڭ وڭىنە كوز توقتاتا قاراپ وتىرىپ، جالپى بەت ءبىتىمى ءوزى سياقتى نە ءبىر قارابايىر ادامدارعا ۇقساس بولا تۇرا، وڭىندە سول سىرتقى موماقاندىققا مۇلدە كەرەعار الدەقانداي كۇردەلى ىشكى دۇنيەنىڭ تابى بار ەكەنىن بايقاعان جەنەستا ءبىر ءسات سول دوكتوردىڭ ىڭعايىمەن نازارىن ناۋقاسقا قاراي اۋدارىپ ەدى، مۇنىڭ وي اعىمىنىڭ باعىتى كەنەتتەن وزگەرىپ سالا بەردى.
اتتى اسكەردىڭ ءتىس قاققان ساربازى ءوزىنىڭ جاۋىنگەرلىك ومىرىندە تالاي كەپتەردى كورىپ ەدى، ال ءبىراق مىنا ناۋقاستىڭ وڭىنە كوزى ءتۇسىپ كەتكەندە، ازا بويى تىك تۇرىپ، تىتىرەپ جۇرە بەردى: كادىمگى ولىكتىڭ وڭىڭدەي سۇپ-سۇر بەتىنە ەش ۋاقىتتا اقىل-ويدىڭ ساۋلەسى ءتۇسىپ كورمەگەندەي، اجارىندا تەك ءتىلسىز قاسىرەتتىڭ ءىزى عانا قالعان دەرسىڭ؛ سويلەيىن دەسە ءالى ءتىلى شىقپاعان، ال ايقايلاۋعا دارمەنى جوق قۇددى ءسابي بالانىڭ ءوڭى سياقتى، قىسقاسى، جان ءتاسىلىم الدىنداعى كارى كرەتيننىڭ مەڭىرەۋ قالپى. ەسكادرون كومانديرىنىڭ ادام نىسپىسىندا ءالى كەزدەستىرە قويماعان جان يەسى وسى كرەتين بولاتىن.
راسىندا دا، ناۋقاستىڭ مىج-مىج بولىپ قىرتىسقان ماڭداي تەرىسىن، سۋعا قايناتىپ پىسىرگەن بالىقتىڭ كوزىندەي باتتيعان كوزدەرىن، قورەكتىك زاتتاردىڭ جەتىسپەۋىنەن شاشتارى ءجيدىپ ءتۇسىپ قالعان جانە ەشقانداي اقىل-ەستى ۇستاپ تۇرا الماستاي سوپايعان قاۋاشاق باسىن كورگەندە، جەنەستانىڭ ورنىندا باسقا كىم بولسا دا، ءسوز جوق، مىناداي ماقۇلىقتان ازاردا-بەزەر بولىپ جيرەنىپ قالار ەدى: نە ءبىتىم نوبايى دۇرىس جان-جانۋاردىڭ تارتىمدىلىعى جوق، نە اقىل-ساناسى، نە تۇيسىك-تۇسىنىگى جوق، اۋزىنان ەشقانداي ماعىنالى دىبىس شىعارىپ كورمەگەن، رۋحاني دۇنيەدەن ەشبىر حابارى جوق ءبىر ماقۇلىق. ءومىر بويى وسىنداي ازاپ شەككەن بيشارا جاننىڭ سول قاسىرەتتەن ادا بولعالى جاتقانىڭ كورگەن ادامنىڭ وعان اياۋشىلىق ءبىلدىرىپ مۇسىركەۋى ءتىپتى مۇمكىن ەمەس سياقتى؛ ويتكەنى مۇنىڭ تىرشىلىگىن ءومىر دەپ ايتۋعا اۋىز بارمايدى؛ الايدا مىنا كەمپىر سوعان جانى قالماي اياۋشىلىق ءبىلدىرىپ، بالتىرىن سيپاعاندا قاتتى بايەك بولىپ وتىر؛ سوعان قاراپ، مىنا ميعۇلانى ونىڭ كۇيەۋى ەكەن دەپ ويلاپ قالۋعا بولعانداي. ال دوكتور بەناسي بولسا، اجال اۋزىنداعى ادامنىڭ قيمىلسىز بەتىنە، جانارى سونگەن كوزىنە قادالا قاراپ تۇرىپ، ەرەكشە ەپپەن قولىن ۇستادى دا، تامىرىن باستى.
— بۇلاۋدان پايدا بولماي قالدى، - دەپ، ول باسىن شايقادى، - ورنىنا قايتادان جاتقىزايىق.
قاۋساعان قۇر سۇيەگى قالعان دەنەنى ءوزى كوتەرىپ الدى دا، كەرەۋەتكە قايتادان جاتقىزدى؛ شاماسى، جاڭا عانا ول مۇنى ءدال وسىلاي كوتەرىپ تۇسىرگەن بولۋى كەرەك؛ سۋىپ بارا جاتقان اياعىن جايلاپ قانا تۇزۋلەپ قويىپ، ەكى قولى مەن باسىن ەپپەن جايعاستىرعاندا دا، ول كادىمگى انانىڭ اۋرۋ بالاسىن ايالاعانىڭداي قالىپ بىلدىرگەن.
— ءبارى ءبىتتى، ءقازىر جان تاپسىرادى، - دەدى بەناسي كەرەۋەتتىڭ قاسىندا تۇرىپ. ەكى كوزىنەن بەتىنە جاسى سورعالاعان كەمپىر ەكى ءبۇيىرىن تايانىپ، جان ءتاسىلىم ۇستىندەگى ناۋقاستان كوز الماي قارايدى. جەنەستا دا ءۇنسىز؛ مىنا سياقتى ەشكىمگە كەرەك ەمەس سورلىنىڭ ءولىمى وزىنە نەگە سونداي قاتتى اسەر ەتكەن سەبەبىن ءوزى دە بىلمەيدى. ەشقاشان كۇننىڭ كوزى تۇسپەيتىن وسىنداي تۇنەك اڭعارلارعا تاعدىر ايداپ اپارعان مىناداي مىسكىندەرگە كورسەتىلەتىن شەكسىز ايانىش ونى دا بيلەپ كەتكەن ەدى. وسىنداي كرەتيندەرى بار وتباسىلاردا ءدىني ىرىم-جوراعا اينالىپ كەتكەن مۇنداي سەزىم اسا ءبىر اياۋلى حريستياندىق ىزگىلىك-مەيىرىمدىلىكتەن جانە قوعامدىق ءتارتىپ ءۇشىن سونشالىقتى پايدالى ءدىني نانىمنان، بولاشاقتىڭ قايىر-جاقسىلىقتارى جايىنداعى ۇعىم-تۇسىنىكتەردەن باستاۋ الادى، ال مۇنىن ءوزى ءبىزدى جەر-جاھانداعى قاسىرەت-قايعى اتاۋلىمەن ىمىرالاستىراتىن بىردەن-بىر توقتام. ماڭگىلىك يمان-شاپاعاتتان دامەتكەن ءۇمىت جاناعى بەيباقتاردىڭ تۋعان-تۋىستارىن دا، مانايىنداعى بارلىق ادامداردى دا سول ميعۇلا بەيباقتارعا سونشالىقتى جاناشىر قامقورلىق ءبىلدىرىپ، جانقيارلىق جاردەم كورسەتۋگە يتەرمەلەيدى؛ ول ميعۇلالار اۋەلى ولاردىڭ بۇل قامقورلىعىن تۇسىنبەيدى، ال كەيىننەن مۇلدە ۇمىتىپ كەتەدى. بۇل ءبىر عاجايىپ تاعىلىمدى ءدارىس! سونىڭ ىقپالىمەن كوزسىز مەيىرباندىق كوزسىز قاسىرەتپەن قويان-قولتىق قاتار جۇرەدى، كرەتيندەر تۇراتىن ولكەنىڭ ادامدارى ولاردى ءۇي ىشىنە قۇت اكەلەتىن ىرىس كورەدى. سول نانىمنىڭ ارقاسىندا قالا تۇرمىسىنىڭ جاعدايىندا تاعدىرى ەكى ءجۇزدى، جالعان قامقورشىلىققا، اۋرۋحانا تارتىبىنە تاپ بولاتىن بەيباقتار مۇندا بۇلا ءومىردىڭ راقاتىنا بولەنەدى. يزەر وزەنىنىڭ جوعارعى باستاۋىندا وتە كوپ ۇشىراساتىن كرەتيندەرگە اشىق اسپاننىڭ استىندا، مال باعۋدى ۇيرەتىپ، تابىن-تابىننىڭ سوڭىنان سالپاقتاتىپ قويادى. ولار ايتەۋىر باستارى بوس، ەركىندىكتە ءومىر كەشەدى، وزدەرىنىڭ باقىتسىزدىعىنا تولەۋ بولعانداي، ازدى-كوپتى سىي-قۇرمەت كورەدى.
الدەقايدا اۋلاقتا، ءبىر ىرعاقپەن وقتىن-وقتىن دەريەۆنيا قوڭىراۋى قاڭعىرلاپ، ءدىندار ادامدارعا وزدەرىنىڭ ءبىر ءپىرادارى دۇنيە سالعانىڭ حابارلاي باستادى. قۇداي اتىنان قاعىلعان دابىل اينالانى كۇمبىرىنە كومىپ، اراسىندا اۋىق-اۋىق تىنىپ قالىپ، سونسوڭ لاشىق ۇيلەردى قايتادان كەرنەپ كەتىپ، ازالى مۇڭىن ماڭايعا تۇگەل تاراتىپ تۇر. ءبىر كەزدە دۇبىرلەگەن اياق تىقىرى ەستىلدى: ءۇنسىز قوزعالىپ قالىڭ توبىر كەلەدى. سالدەن كەيىن شىركەۋدەن ازىناپ ازالى جوقتاۋ ءانى كەلدى قۇلاققا جاندى تەبىرەنتىپ، نەبىر ءدىنسىز ادامداردىڭ دا جۇرەگىن ەلجىرەتكەندەي، ادام ءۇنىنىڭ قۇدىرەتتى ۇيلەسىم كۇشىن الىپ كەلەدى. شىركەۋ سول كۇشتى سەزبەي وتكەن ماقۇلىق ءۇشىن ءتاۋاپ قىلىپ، جاساعانعا جالبارىنىپ قالۋعا اسىققانداي. كيۋرە كورىندى، ونىڭ الدىندا قولىنا ايقىش ۇستاعان قىزمەتشى، ارت جاعىندا بۇرىككىشى بار جانازاشى، ودان كەيىن ەلۋ شاقتى ادام كەلەدى وڭكەي ايەلدەر، شال-كەمپىرلەر، بالا-شاعالار: ءبارى دە جامىراپ دۇعا وقىپ، شىركەۋ حورىنا قوسىلا زارلايدى. دوكتور مەن وفيسەر بىر-بىرىنە ءۇنسىز كوز تاستاپ، توبىرعا جول بەرە، كەيىن شەگىندى؛ كەلگەن جۇرت ءبىرازى اۋلادا تىزە بۇگىپ تۇرىپ قالعان. سۆياششەننيك ەشقاشان كۇنا جاساماعان ادامزات بالاسىمەن قوشتاسۋ راسىمىنە كىرىسىپ، جانازا دۇعاسىن وقي باستاعاندا، وسىناۋ توبىرداعى بەت-جۇزدەرى قۇس-قۇس بولعان ءدىندارلاردىڭ اجارىنا يمان ءۇيىرىلىپ، ىزگىلىك پايدا بولدى. ساي-ساي بولىپ ءاجىم باسقان بەتتەردىڭ قىرتىس-قىرتىسىنا جاس سورعالادى؛ اشىق اسپان استىندا كۇنگە كۇيىپ، جەل قاقتى بولعان كون تەرىلەرگە قايعى ۇيالادى. اركىمنىڭ ءوز ىرقىمەن ءيىپ ەلجىرەگەن وسىناۋ تۋىسقاندىق سەزىمدە ەشقانداي ريالىق جوق ەدى. قالىن قاۋىمدا ميعۇلا مىسكىنگە اياۋشىلىق بىلدىرمەيتىن، وعان اۋزىنان جىرىپ ءبىر ءۇزىم نانىڭ تاتىرمايتىن ءبىر جان تابىلماستاي ەدى: ءاربىر جالاڭاياق جۇگىرمەك ونى اكەم دەپ ەمىرەنگەندەي، ءاربىر كۇلەگەش قىز اناشىم دەپ ايالاعانداي ەدى.
— ول كوز جۇمدى، — دەدى كيۋرە.
وسى ءبىر سوزدەر جۇرتتى سەلت ەتكىزىپ قايعىعا باتىردى. ءار جەردەن شىراعدان جاعىلدى. ءبىراز ادامدار ءتۇنى بويى ءمايىتتىڭ قاسىندا كۇزەتتە قالۋعا ىڭعاي تانىتتى.
بەناسي مەن وفيسەر سىرتقا شىققان. ءبىر توپ شارۋالار دوكتوردى توقتاتىپ الدى.
— ءسىزدىڭ ءوزىڭىز اراشا تۇسە الماعان بولساڭىز، دوكتور مىرزا، وندا جاببار قۇدايدىڭ ءوز امىرىمەن كەتكەن بولدى عوي بۇل مارقۇم.
— مەن قولىمنان كەلگەننىڭ ءبارىن ىستەدىم، دوستار، - دەپ جاۋاپ قاتتى دوكتور.
دوكتور سوڭعى يەسى ول دۇنيەگە كەتىپ، يەسىز قالعان دەريەۆنيادان شىعا بەرگەندە جەنەستاعا قاراي بۇرىلدى.
— جاڭاعى ءوزىڭىز ەستىگەن سوزدەر مەن ءۇشىن قانداي جۇبانىش بولعانىڭا ءسىز سەنە دە قويماسسىز-اۋ. وسىدان ون جىل بۇرىن بۇل دەريەۆنيانىڭ ادامدارى مەنى ۇرىپ ولتىرە جازداپ ەدى، ءقازىر قاڭىراپ بوس قالدى، ول كەزدە مۇندا وتىزعا تارتا وتباسى بولاتىن.
جەنەستانىڭ وعان تاڭ-تاماشا بولىپ قاراپ قالعانى سونداي، دوكتور جاڭاعى كىرىسپە سوزدەن كەيىن، جولشىباي كەلە جاتىپ، بارلىق تاريحىن بايانداپ كەتتى.
— وسىندا كەلگەن بويدا، تاقسىرىم، مەن ءبىر توپ ميعۇلا ادامداردى كوردىم، - دەپ باستادى ول ءسوزىڭ — ارتقا بۇرىلا، سوناۋ قيراعان ۇيلەردىڭ تامتىعىن نۇسقاپ. - دەريەۆنيا اينالا قورشاعان تاۋ جوتالارىنىڭ اراسىندا قىستىرىلىپ، وزەننىڭ ءدال جاعاسىنا ورنالاسقان ەكەن؛ كوكتەمدە قار سۋى وزەننىڭ ارناسىن تولتىرىپ جىبەرەدى، اۋا دەگەن قاپىرىق، كۇننىڭ ءنارلى ساۋلەسى بۇل جەرگە مۇلدە تۇسپەيدى، تاۋ جوتالارىنىڭ ۇشار باسىن عانا جىلتىراتادى؛ - دەمەك، تىرشىلىكتىڭ ءبارى جاڭاعى اۋىر ىندەتتىڭ قوزداۋىنا جول اشىپ تۇر. مەڭىرەۋ ميعۇلالاردىڭ نەكەلەسۋىنە زاڭ تىيىم سالمايدى، ولاردىڭ بۇل جەردەگى قورعانىشى سوقىر سەنىم عانا؛ ول كەزدە بۇل مەن ءۇشىن بەيماعلۇم كۇش. العاشقى كەزدە وعان ىشتەي نالەت ايتۋمەن ءجۇردىم دە، بارا-بارا سوعان تاڭىرقايتىن بولدىم. ال مۇنىڭ اتى كرەتينيزمنىڭ (ميعۇلالىقتىڭ - رەد.) بۇكىل وڭىرگە تاراۋىنا جول اشۋ دەگەن ءسوز عوي. ولاي بولسا، ءتان مەن جاننىڭ بۇل ىندەتىڭ جويۋ ولكەگە زور قىزمەت كورسەتۋ بولىپ تابىلماق؛ وتە شۇعىل قاجەتتىك، ءبىراق ونى جۇزەگە اسىرامىن دەگەن ادام ءوزىنىڭ باسىن جۇتۋى حاق. قوعامدىق ورتالاردىڭ قاي-قايسىسىنداعىداي، بۇل جەردە دە يىگىلىكتى ءىس تىندىرامىن دەگەن ادام، وزگەنىڭ جەكە مۇددەسىنە تيمەگەنمەن، ودان الدەقايدا ءقاۋىپ تىرەگى ادامداردىڭ ءدىني نانىمدارىنا قول سۇعاتىن بولادى؛ ال سوقىر سەنىمگە اينالعان ءدىني ۇعىم-تۇسىنىك - ادام ساناسىنا مىقتاپ سىڭگەن نارسە.
الايدا مەن ەش نارسەدەن تايىنبادىم. ءوزىمدى وسى كانتوننىڭ مەرى ەتىپ تاعايىنداسا ەكەن دەپ تىلەك ءبىلدىردىم جانە سول تىلەگىمە جەتتىم، سونسوڭ پرەفەكتىنىڭ ءسوز جۇزىندەگى قولداۋىنا يە بولدىم؛ سودان ءبىر تۇندە بارلىق ناۋقاستاردى، بەلگىلى ءبىر تولەماقى بەرىپ، ساۆويياداعى ەگبەل دەيتىن جەرگە كوشىردىك: كىسى كوبەيدى، بارىنە جاقسى كۇتىم ۇيىمداستىرىلدى. وسىنداي ادامسۇيگىشتىك ارەكەتتەرىم ءۇشىن حالىق وزىمە وشىگىپ الدى. كيۋرە ماعان قارسى ۋاعىز ايعىپ ءسوز سويلەدى. ميعۇلالاردى الاستاۋ قاجەتتىگىن ايتىپ، ەلدى مەكەننىڭ ەڭ ەستيار ادامدارىنا ايتقان سوزدەرىم دالاعا كەتتى، ناۋقاستاردى تەگىن ەمدەگەنىم دە بەكەر بولىپ شىقتى، ءبىر كۇنى ورماننىڭ شەتىندە كەلە جاتقانىمدا وققا ۇشا جازدادىم.
مەن گرەنوبلدەگى ەپيسكوپقا بارىپ، كيۋرەنى الماستىرۋدى ءوتىندىم. يمام اعزام ىقىلاستى راي ءبىلدىرىپ، مەنىڭ باستامالارىما قولقابىس تيگىزە الاتىن كيۋرەنى تاڭداپ الۋىما كومەكتەستى: ايتقانداي-اق، باقىتىما قاراي، اسپاننان تۇسكەندەي ءبىر ادال نيەتتى ادام تاپ كەلدى. ءسويتىپ، ءوز ءىسىمدى جالعاستىرا بەردىم. ءبىر تۇندە ءبىراز ادامداردى كوندىرىپ الدىم دا، تاعى ءبىر التى ميعۇلانى كوشىردىم. بۇل جولى مەنى قورعاۋشىلار دا تابىلدى كەيبىرەۋلەرى ءوزىمنىڭ جاقسىلىق جاساعان ادامدارىم؛ سونداي-اق قاۋىمدىق كەڭەستىڭ مۇشەلەرى. مەڭىرەۋلەردى اسىراۋ ءىسىنىڭ قانشالىقتى قىمباتقا تۇسەتىنىڭ، ميعۇلالاردىڭ زاڭسىز پايدالىنىپ كەلگەن جەرلەرىن قاۋىمنىڭ قاراۋىنا الىپ، جەرگە ءزارۋ شارۋالارعا بەرسە، ونىڭ قانشالىقتى ءتيىمدى بولاتىنىن ولارعا ابدەن ۇعىندىردىم. ەندى بايلار دا مەنىڭ جاعىما شىقتى؛ ءبىراق كەدەيلەر، كەمپىرلەر، بالالار جانە بىرنەشە قىڭىرلار ماعان ءالى دە جاۋىعىپ ءجۇر. وكىنىشكە قاراي، ناۋقاستاردى سوڭعى جولى دا تۇگەل اكەتە المادىق. جاڭاعى ءوزىڭىز كورگەن ناۋقاس ورنىندا جوق بولىپ شىقتى دا، ونى وزگەلەرمەن بىرگە جونەلتۋدىڭ رەتى كەلمەدى؛ ءسويتىپ، ول ەرتەڭىنە دەريەۆنيادا قالعان بىردەن-بىر ميعۇلا بولىپ شىقتى؛ راس، شالا ەستىلەردىڭ ءالى دە بىرنەشە وتباسى قالعان ەكەن، ءبىراق ولار ميعۇلالىق ىندەتىنە ءدال جاڭاعىداي شالىنباعان ەكەن. مەن باستالعان ءىستى اقىرىنا جەتكىزەيىن دەگەن ويمەن ءوزىمنىڭ قىزمەت كيىمىمدى كيىپ، قاقپادان شىعا بەرگەنىمدە الگى ميعۇلانىڭ دوستارى مەنى باسىپ وزعان؛ سويتسەم، ىشىندە شالدارى، بالالارى مەن ايەلدەرى ناۋقاستىڭ لاشىعىنىڭ الدىنا جينالىپ تۇر ەكەن، سولار مەنى بالاعاتتاپ، ءبىر توبى باسىما تاس جاۋدىرا باستادى.
وسى قاربالاستا مەن، ءسوز جوق، جان-جاقتان جامىراپ ايقايلاعان، ءبىرىن-بىرى دۇرلىكتىرگەن ىزالى توپتىڭ قۇربانى بولىپ كەتەتىن ەدىم، سول ميعۇلانىڭ ءوزى قۇتقارىپ قالدى. باج ەتىپ باقىرعان داۋىسقا جالت قاراسام، لاشىقتىڭ تابالدىرىعىندا بەيباقتىڭ ءوزى تۇر؛ قۇددى مىنا ەسۋاستاردىڭ باستاۋشىسى سياقتى. سونىڭ قاراسى كورىنگەن بويدا-اق ايقاي-شۋ جىم بولدى. مەن دەرەۋ ەسىمدى جيىپ، بۇلارعا ءتيىمدى ماملە ۇسىندىم؛ قۇداي وڭداعاندا، جۇرت تىنىشتالدى دا، مەن ويىمدى تۇسىندىرە ايتتىم. جاعدايدىڭ قيىندىعى سونداي، ءبارىبىر جاقتاۋشىلارىم مەنى اشىق قورعاي المايتىن ەدى؛ قايتا، مىناۋ سوقىر سەنىم بيلەپ، لەپىرىپ العان كوپشىلىك ودان سايىن قۇتىرىنىپ، وزدەرىنىڭ ەڭ سوڭعى كوسەمىن جان سالا قورعاشتايتىن ەدى؛ ونى الىپ كەتە المايتىنىما كوزىم جەتتى.
سونىمەن، مەن ناۋقاسقا تيمەيمىن دەپ ۋادە بەردىم، ۇيىندە قالدىراتىن بولدىم؛ ءبىراق بۇلار ونىمەن ارالاسپايتىن بولادى، بارلىق تۇرعىندار دەريەۆنيادان وزەننىڭ ارعى بەتىنە كوشەدى دە، پوسەلكەدە جاڭا ۇيلەرگە ورنالاسادى، ءبىز وسىلاي دەپ كەلىستىك؛ ولارعا ءۇي سالىپ بەرۋدى مەن ءوز مىندەتىمە الدىم، ول ءۇشىن تەلىم دەپ جەر كەسىپ بەردىم، بۇل جۇمىستارعا كەتكەن شىعىندى قاۋىم كەيىن ماعان تۇگەل وتەدى. الايدا، تاقسىرىم مەنىڭ، بۇل ماملە شارۋالار قوجالىعىنا ءتيىمدى بولعانىمەن، ولاردىڭ قارسىلىعىن ءبىرجولا تويتارۋ ءۇشىن ءالى دە جارتى جىل بويى اۋرە بولۋىما تۋرا كەلدى. شارۋالاردىڭ ەسكى لاشىقتارىنا سونشالىقتى باۋىر باسىپ قالعانى ءتىپتى ميعا سىيمايتىن نارسە ەدى. قاراپ تۇرساڭ، ولاردىڭ ءۇي سياعى جوق، ال ءاربىر شارۋانىڭ سوعان كىندىگىنەن بايلانىپ قالعانى ءقايبىر بانكيردىڭ سالتاناتتى سارايعا قۇمارتقانىنان بەتەر ەدى. ول نەلىكتەن دەيسىز؟ كىم ءبىلسىن. بالكىم، سەزىم نەعۇرلىم از بولسا، سولعۇرلىم كۇشتى بولاتىن شىعار. الدە، بالكىم، وي ەڭبەگىمەن مۇلدە اينالىسپاعان ادام مۇلىككە جاقىنىراق كەلەتىن شىعار، جانە دە، مۇلكى نەعۇرلىم از بولسا، سولعۇرلىم قىمبات كورىنەتىن دە بولار. ءتىپتى ارىلەگەندە، مىنەز جاعىنان شارۋا دا ءبىر، قاماۋداعى تۇتقىن دا ءبىر... ول ءوزىنىڭ ىشكى قۋاتىن بوستان بوسقا شىعىن قىلمايدى، ءبىر عانا زاتقا شوعىرلاندىرادى؛ سوندىقتان ونىڭ سەزىمى دە تىرىسقان بەرىك كەلەدى.
عاپۋ ەتىڭىز مەنىڭ ءسوزۋارلىعىمدى، مەنىڭ بۇلاي ويىمدى سىرتقا شىعارۋىم وتە سيرەك بولادى. جانە دە، مەنى ءبىر جاداعاي ويلارعا اۋەس ەكەن دەپ تە ويلاپ قالماڭىز، تاقسىر. نە نارسەدە بولسا دا ءىس پەن پايدا قاتار ءجۇرۋى كەرەك. وكىنىشتىسى سول، وسىناۋ كەدەي ادامداردىڭ ءوي-ورىسى نەعۇرلىم تار بولسا، ولارعا ناعىز پايدالى ءىستى ءتۇسىندىرۋ سولعۇرلىم قيىنعا سوعادى. سوندىقتان دا ماعان ءوزىم باستاعان ءىستىڭ ەڭ بولماشى ۇساق-تۇيەكتەرىنە دەيىن ءبىلىپ وتىرۋ قاجەت بولدى.
اركىمنىڭ كوكەيىندە ءبىر-بىر ۋايىم، بارىنىكى دە ورىندى-اق، داۋ ايتۋعا ءداتىن بارمايدى: "بۇل قالاي بولدى، تاقسىر، ۇيلەر ءالى سالىنىپ بىتكەن جوق"، "جارايدى، دەيمىن مەن ولارعا، ءۇي دايار بولعاندا، كوشەمىز دەپ سوزدەرىڭدى بەرىڭدەرشى". دەس بەرگەندە، سول ەتەگىندە قازىرگى يەن دەريەۆنيا تۇرعان تاۋدى تولايىمەن ءبىزدىڭ سەلەننىڭ مەنشىگىنە الىپ بەرۋىمنىڭ ءساتى ءتۇستى. سول تاۋدىڭ جارتاستارىنا بويلاپ وسكەن ورمان اعاشتارىنىڭ باعاسى ۋادەلى جەر تەلىمدەرى مەن سالىناتىن ۇيلەردىڭ قۇنىڭ تولەۋگە ەمىن-ەركىن جەتتى، ال ۇيلەر تۇگەل سالىندى. ەڭ اساۋ دەگەن وتباسىلاردىڭ بىرەۋى جاڭا قونىسقا كوشۋى مۇڭ ەكەن، مەنىڭ قامقورلىعىمداعى ۇيلەردىڭ باسقالارى دا لاپ بەردى.
وسى وزگەرىستەن كەيىن يگىلىكتەردىڭ كورنەكىلىگى سونداي، بۇرىنعى كۇن كوزى تۇسپەيتىن، باسقاشا ايتقاندا، جان جىلۋى جوق دەريەۆنيادان ايىرىلعىسى كەلمەي جابىسقان ادامداردىڭ وزدەرىنىڭ دە بۇعان ايقىن كوزدەرى جەتتى. بۇل ءىستىڭ ناتيجەلى اياقتالۋى، قوعامعا الىپ بەرگەن جەرلەردىڭ مەملەكەتتىك كەڭەستە بەكىتىلۋى مەنى كانتونداعى ەڭ بەدەلدى ادامعا اينالدىردى.
ءيا، تاقسىر، وسىنىڭ ءبارى قانشاما ماشاقات بولدى دەسەڭىزشى! دوكتور تۇرا قالىپ، ەكى قولىن سەرمەپ، قىزىنا سويلەدى. وسى سەلەننەن قانشا بارساڭ دا تۇك وندىرە المايتىن پرەفەكتۋراعا دەيىنگى جانە ەشبىر جان ەسىگىنە تۇمسىعىن باتىرا المايتىن مەملەكەتتىك كەڭەسكە دەيىنگى قاشىقتىقتىڭ قانداي ەكەنىن مەن عانا بىلەمىن. ال، سايىپ كەلگەندە، دەپ دوكتور ءسوزىن جالعاستىرا بەردى: قۇداي تاپسىن دۇنيەنىڭ كىلتىن ۇستاپ تۇرعان الپاۋىتتاردى: سوڭدارىنان قالماي ءجۇرىپ، ايتەۋىر دەگەنىمە جەتتىم. سوعان دا تاۋبە. اپىر-اي، كەيدە ءبىر قالامىڭدى الدەقالاي سۇيكەي سالعاننىڭ وزىنەن قانشالىقتى يگىلىكتى ناتيجە تۋىنداپ جاتاتىنىڭ ءسىز بىلسەڭىز-اۋ!..كىشكەنتاي بولسا دا ءمانى زور وسى ءبىر ءىستى قولعا الىپ، سونى جەرىنە جەتكىزگەن ارادا وتكەن ەكى جىلدا بۇرىنعى جوق-جۇقانا تۇرعانداردىڭ ءار ۇيىنەن كەمىندە ەكى سيىر ورىسكە شىعاتىن بولدى؛ مەملەكەتتىك كەڭەستىڭ كەلىسىمىن كۇتپەستەن مەن شۆەيسارياداعى، وۆەرنا مەن ليمۋزەندەگى سياقتى سۋارما جەلىسىن تارتقىزدىم. تاڭ-تاماشا بولعان تۇرعىنداردىڭ كوز الدىندا اينالانىڭ ءبارى جاپ-جاسىل كوگالعا اينالدى، جايىلىمنىڭ وتى جاقسارعان سوڭ سيىرلاردىڭ ءسۇتى دە مولايدى.
بۇل جەڭىستىڭ جەمىسى وراسان زور بولدى. جەر سۋلاندىرۋ جونىندەگى مەنىڭ باستاماما ەلىكتەۋشىلەر كوبەيدى. كوكوراي كوگالداردىڭ كولەمى، مالدىڭ سانى، اۋىلشارۋاشىلىق ونىمدەرىنىڭ ءتۇسىمى ارتتى. سودان كەيىن مەن ەندى ءالى دە وڭدەلىپ جەتپەگەن وسىناۋ ءبىر پۇشپاقتى ودان سايىن كوركەيتىپ، بىلىمنەن مۇلدە ماقۇرىم قالعان تۇرعىنداردى اعارتۋ ىسىمەن بايسالدى تۇردە شۇعىلدانا باستادىم. كوردىڭىز بە، تاقسىر، ءبىزدىڭ جالعىز باستى اعايىندار مىلجىڭ سوزگە ءتاۋىر كەلەدى: ءبىر نارسەنى سۇراساڭ بولدى سونىڭ جاۋابىن ايتقاندا توقتاتا المايسىڭ. مەن وسى اراعا كەلگەندە، اڭعاردىڭ بويىندا جەتى جۇزدەي تۇرعىن بار ەدى، ءقازىر ەكى مىڭنىڭ اينالاسىندا. جاڭاعى ميعۇلانىڭ وقيعاسىنان كەيىن جالپى جۇرتتىڭ قۇرمەتىنە يە بولدىم. كىسىلەرمەن قارىم-قاتىناستا سىپايى بولعانمەن ءوز تۇعىرىمدى بەرىك ۇستايمىن، سوندىقتان كانتونداعىلار مەنى ءمۇلت جىبەرمەيتىن ادام دەپ ەسەپتەيتىن بولدى. مەن جۇرتتىڭ سەنىمىنە يە بولۋ ءۇشىن ءبارىن دە ىستەدىم، ءبىراق ونىمدى ەشكىمگە كوز قىلىپ سەزدىرگەن جوقپىن. تەك ايتەۋىر وزىمە ءتيىستى مىندەتتەردىڭ ءبارىن، ءتىپتى ەڭ ۇساق-تۇيەككە دەيىن مۇلتىكسىز ورىنداپ، جۇرتتىڭ قۇرمەتىنە يە بولۋدى عانا ويلادىم. جاڭا عانا ءوزىڭىزدىڭ كوز الدىڭىزدا جان تاپسىرعان بايعۇستى مىندەتىمە الامىن دەپ ۋادە بەرىپ ەدىم، راسىندا دا ماعان دەيىنگى قامقورشىلارىنىڭ بارىنەن ارتىق جاناشىرلىق ءبىلدىردىم. ونىڭ تاماعى، كۇتىمى قاۋىمنىڭ اسىراپ العان بالاسىنىڭ دارەجەسىندە بولدى. اقىر-اياعىڭدا تۇرعىندار وزدەرىنىڭ ايتقاندارىنا قاراما-قارسى ىستەپ جۇرگەن ىستەرىمنىڭ بارلىعى سولاردىڭ پايداسىنا شىققانىڭ ءتۇسىندى. ءبىراق دەگەنمەن دە ولاردا ەسكى سەنىمنىڭ جۇرناقتارى ساقتالىپ قالعان، ول ءۇشىن مەن ەشكىمدى جازعىرمايمىن. مەن سول بيشارالارعا كومەكتەسۋ ماقساتىمەن ءوز ارالارىنداعى ەستيار دەگەندەرىن وزىمە قاراتۋ ءۇشىن ميعۇلا توڭىرەگىندەگى تۇيسىك-تۇسىنىكتەردى تۇگەل پايدالانىپ باقتىم.
— مىنەكي، ءبىز كەلىپ تە قالدىق! - دەدى بەناسي ءسال ۇنسىزدىكتەن كەيىن ءوز ءۇيىنىڭ توبەسىن كوزى شالىپ. ول تىڭداۋشىدان الدەقانداي ءبىر ماقتاۋ نەمەسە العىس ەستىرمىن دەپ كۇتكەن جوق: ءوزىنىڭ قىزمەت بابىنداعى العاشقى قيىنشىلىق كەزەڭى تۋرالى اڭگىمەلەگەندە، ءسىرا، ءوزىنىڭ ايتقىسى كەلگەن ىشكى تىلەگىنە باعىنىپ، قوعامنان وقشاۋ جۇرگەن ادامداردىڭ وندايدى تىڭداۋعا اۋەس كەلەتىنىن سەزگەن دە بولۋى كەرەك.
— تاقسىر، - دەدى وفيسەر، — مەن اتىمدى ءسىزدىڭ ات قوراڭىزعا قويىپ كەتىپ ەدىم. مۇندا نە شارۋامەن كەلگەنىمدى بىلگەننەن كەيىن، بۇل قىلىعىما كەشىرىم ەتەرسىز دەپ ويلايمىن.
— ە، ءيا، نە شارۋامەن؟ - دەپ سۇرادى بەناسي، ءوزىن مازالاعان ءبىر ويلاردى سەرپىپ تاستاعانداي جانە قاسىنداعى كىسىنىڭ سىرتتان كەلگەن جولاۋشى ەكەنى ەندى عانا ەسىنە تۇسكەندەي بولىپ.
بۇل ءوزى مىنەزى اشىق، جۇعىمدى كىسى ەدى، سوندىقتان جەنەستانى دا تانىس ادامداي قارسى العان.
— تاقسىر، - دەپ جاۋاپ قاتتى وفيسەر، — مەن گرەنوبلدىڭ ءبىر تۇرعىنىڭ گراۆە دەگەن مىرزانى ءسىز كەرەمەتتەي ەمدەپ شىعارىپتى دا، وزىنە باسپانا بەرىپتى دەگەن حابار ەستىدىم. سونان كەيىن، ءسىزدىڭ مارحاباتىڭىزدان ءۇمىت ەتۋگە ەشقانداي نەگىزىم بولا قويماسا دا، بالكىم، مەنى دە ەمدەپ شىعارار ما ەكەن دەگەن ۇمىتپەن جەدەلدەتىپ كەلىپ تۇرعان بەتىم ەدى. ال، شىنىڭدا، مەن ونداي جاقسىلىعىڭىزعا تۇراتىن شىعارمىن! قارت سارباز ەدىم، ءبىر ەسكى جارانىڭ ورنى مازا بەرمەي جۇرگەنى. مەنىڭ حال-جايىمدى زەرتتەپ ءبىلۋ ءۇشىن كەم دەگەندە ءبىر اپتا ۋاقىت كەرەك بولار، ويتكەنى اۋرۋىمنىڭ اۋىق-اۋىق قايتالايتىن سوقپاسى بار جانە...
— نەسى بار، تاقسىر، - دەپ بەناسي ونىڭ ءسوزىن ءبولىپ كەتتى. گراۆە مىرزانىڭ بولمەسى ءسىزدىڭ قۇزىرىڭىزدا، راقىم ەتىڭىز...
بۇلار ۇيگە كىرەردە دوكتور قۇرا قۇشىپ كەلىپ ەسىك اشقان؛ سونى كورىپ، جەنەستا مۇنى ۇيىندە تۇراتىن كىسى ىزدەپ ءجۇر ەكەن-اۋ دەپ ويلاپ قالعانداي ەدى.
— جاكوتا! - دەپ داۋىستادى بەناسي. — كەلگەن مىرزا تاماقتى بىزبەن بىرگە ىشەتىن بولادى.
— عاپۋ ەتىڭىز، تاقسىر، - دەپ جەنەستا لەزدە ءۋاج ءبىلدىردى، — الدىمەن اقى-پۇلىن كەلىسىپ العانىمىز دۇرىس بولماس پا ەدى.
— قايداعى اقى-پۇل؟
— مەنىڭ تۇرعانىم ءۇشىن. ءبىزدى مەنى مەن مەنىڭ اتىمدى تەگىن اسىرامايتىن بولارسىز...
— ەگەر باي بولساڭىز، - دەپ جاۋاپ قايىردى بەناسي، — تولەي جاتارسىز؛ ال ەگەر باي بولماساڭىز، — وندا ەشتەڭە دە كەرەك ەمەس.
— ەشتەڭە دە؟ جەنەستا تاعى ءۋاج ءبىلدىردى. بۇل، مەنىڭ ويىمشا، قىمباتىراق بولار. ماسەلە مەنىڭ باي-كەدەي بولۋىمدا ەمەس قوي،ايتىڭىزشى، باتىر-ەكە، كۇنىنە ون فرانكىدەن تولەپ تۇرسام، از بولماس پا ەكەن؛ ەمنىڭ اقىسى، البەتتە، ءوز الدىنا شىعار؟
— جانىم جەك كورەدى، بىرەۋگە مەيماندوستىق جاساپ، ونى قۋانىشقا بولەگەنىم ءۇشىن، سودان اقى الۋ دەگەندى، - دەدى دوكتور قاباعىن شىتىپ. - ال ەم جاعىنا كەلەتىن بولساق، ءوزىڭىز ماعان ۇنايتىن بولساڭىز عانا ونى قولعا الامىن. بايلار مەنىڭ ۋاقىتىمدى ساتىپ الا المايدى، ول ءبىزدىڭ القاپتىڭ تۇرعىندارىنا ءتيىستى. ماعان اتاق-داڭق تا، بايلىق تا قاجەت ەمەس، مەن ناۋقاستاردان ماقتاۋ دا، العىس تا تالاپ ەتپەيمىن. ءسىزدىڭ ماعان تولەيتىن اقشاڭىز وسى جەردەگى كەدەيلەرگە قاجەتتى دارى-دارمەك الۋ ءۇشىن گرەنوبلدەگى ءدارىحانا يەلەرىنە كەتەدى.
قاتقىل ۇنمەن، ەشبىر وكىنىشسىز ايتىلعان وسى سوزدەردى ەستىگەن ادام، ءدال جەنەستا سياقتى: "مىنەكي، ادام دەپ وسىنى ايت!" - دەپ ويلاعان بولار ەدى.
— سونىمەن، دەمەك، تاقسىر، - وفيسەر دە وزىنە ءتان بىربەتكەيلىكپەن نىعىزداپ سويلەدى، -كۇنىنە ون فرانكىدەن تولەيتىن بولامىن، ال ءسىز ونى ءوزىڭىزدىڭ قالاۋىڭىزبەن جۇمساي بەرىڭىز. ءسويتىپ، ماسەلە شەشىلدى، ال قالعانىڭ تاعى دا كەلىسە جاتارمىز، - وسىنى ايتقاننان كەيىن ول دوكتوردىڭ قولىن الىپ، ەرەكشە ءبىر جۇرەك سەزىمىمەن قىسىپ قويدى. - مەن مۇنداعى وزىمە كورسەتىلەتىن بارلىق كۇتىم ءۇشىن كۇنىنە ون عانا فرانك ۇسىنىپ وتىرسام دا، ءبارىبىر مەنىڭ قۇنسىز بىرەۋ ەمەس ەكەنىمدى ءوزىڭىز كورە جاتارسىز.
بەناسي ءوزىن ىزگى جاندى مەيىربان ەتىپ كورسەتۋگە استە دە تىرىسپاعان وسى ءسوز سايىستان كەيىن بەيمالىم ناۋقاس دارىگەردىڭ ۇيىنە كىرىپ كەلسە، ءۇيدىڭ بارلىق ۇسقىنى اۋلانىڭ سالداما قاقپاسى مەن ءۇي يەسىنىڭ ۇستىندەگى كيىمگە ۇقساپ-اق تۇر ەكەن. تىرشىلىككە ەڭ قاجەتتى زاتتاردان باسقانىڭ بارىنە بەناسيدىڭ سەلقوس قارايتىنى ءتىپتى بولماشى نارسەلەردەن دە كورىنىپ تۇر. ول جەنەستانى اس ءۇي ارقىلى ەرتىپ ءجۇردى بۇل اسحاناعا قاراي وتەتىن ەڭ توتە جول ەدى. ەگەر دە ءىشى كادىمگى كوشەدەگى ءدامحانالارداعىداي قارا-قوجالاق اس ءۇيدى ىدىس-اياقتىڭ مول جيىنتىعى كوركەيتىپ تۇرعان بولسا، بۇل كيۋرەنىڭ بۇرىنعى قىزمەتكەرى جاكوتانىڭ ۇقىپتىلىعىنىڭ ارقاسى ەدى؛ دوكتوردىڭ ۇيىندەگى ەڭ مىقتى بيلىكشى ادەتتە "ءبىز" دەپ سويلەيتىن وسى ايەل بولاتىن. ەگەردە كاميننىڭ ۇستىندە مۇنتازداي تاپ-تازا بولىپ جىلىتقىش اسپاپ تۇراتىن بولسا، ونىڭ سەبەبى، ارينە، جاكوتانىڭ قىستىگۇنى جىلى جەردە جاتۋدى جاقسى كورەتىندىگىنەن ەدى؛ ول سونىمەن بىرگە، وسى اسپاپپەن، ءوزىنىڭ ايتۋىنشا، ەش نارسەنى ويلامايتىن وتاعاسىنىڭ توسەگىن دە جىلىتىپ قوياتىن؛ بەناسي ونى وزگەگە كەرەمەتتەي سولەكەت كەمشىلىك بولىپ كورىنەتىن ناق وسىنداي قاسيەتتەرى ءۇشىن جالداپ العان بولاتىن.
جاكوتا بۇكىل ءۇيدى بيلەگىسى كەلدى، ال دوكتورعا كەرەگى دە ونىڭ بارلىق شارۋاشىلىعىن باسقاراتىن ءدال وسىنداي ادام ەدى. نە نارسەنى دە ءوزىنىڭ قالاۋىمەن ساتىپ الاتىن دا، ساتاتىن دا، جينايتىن دا، ايىرباستايتىپ دا، ورنالاستىراتىن دا، ورنىڭ اۋىستىراتىن دا، بۋىپ-تۇيەتىن دە، سونسوڭ قايتادان شەشەتىن دە جاكوتانىڭ ءبىر ءوزى؛ ءۇي قوجاسى وعان بىردە-بىر رەت ەسكەرتۋ جاساعان ەمەس؛ سوندىقتان ءۇيدى، اتقورانى، جالشىنى، اس ءۇيدى، باقتى جانە ءۇي قوجاسىنىڭ ءوزىن-وز بىلدىگىمەن باسقارادى. توسەك-ورىندى اۋىستىرا ما، كىر جۋا ما، ازىق-تۇلىك الدىرا ما ءبارىن ءوز قالاۋىمەن ىستەيدى. شوشقا ساتىپ الىپ، ونى سويعىزاتىن دا، باعبانعا ۇرساتىن دا، ساسكەلىك پەن تۇستىككە نە بەرۋدى شەشەتىن دە ءوزى؛ ۇرادان ءۇيدىڭ توبەسىنە دەيىن، سونسوڭ توبەدەن ۇراعا قاراي جۇگىرەدى دە جۇرەدى، ويىنا كەلگەن قانداي ءتارتىپتى ورناتسا دا، ەشكىم ەشقانداي قارسىلىق كورسەتپەيدى. بەناسي وعان تەك ەكى ءتۇرلى عانا شارت قويعان: تۇسكى تاماق ساعات التىدا دايىن بولسىن جانە ايلىق شىعىن پالەن سومادان اسپاسىن. جۇرتتىڭ ءبارى وزىنە باعىنىپ تۇراتىن ايەل ۇنەمى اندەتىپ ولەڭ ايتىپ جۇرەدى عوي جاكوتا دا سولاي: باسقىشتان ساتىلاپ جۇگىرىپ جۇرگەندە، بىرەسە بۇلبۇلداي سايرايدى، بىرەسە ساقىلداپ كۇلەدى، بىرەسە ولەڭدى اقىرىن ىڭىلداپ ايتادى، بىرەسە شىرقاپ سالادى، سونسوڭقايتادان ىڭىلدايدى. بوي-باسى وتە تازا جۇرەدى، سوندىقتان، ءۇيدى دە تازا ۇستايدى. "مەنىڭ تالعامىمنىڭ وسىنداي بولعانى قانداي جاقسى، ايتپەسە بەناسي مىرزانىڭ جاعدايى مۇشكىل بولار ەدى، - دەپ قويادى ءوزى، -بۇل بايعۇستىن كۇي تاڭدامايتىندىعى عوي، قۇردىڭ ەتى دەپ كاپۋستا بەرسەڭ، سونى بايقامايدى، جەي بەرەدى؛ مەن بولماسام، بەناسي مىرزا اپتا بويى كويلەگىن اۋىستىرماي كيىپ جۇرەر ەدى". جاكوتا كىر جۋۋعا ءبىر قاجىمايدى، جارقىراتىپ جيھاز تازالاۋدى ونىڭ تۋا بىتكەن ماماندىعى دەرسىن؛ تازالىقتى ول جانىڭداي جاقسى كورەدى، - كادىمگى شىركەۋدەگىدەي، ءمىنسىز، جارقىراعان، ادامنىڭ جانىڭ جادىراتاتىن تازالىقتى. لac اتاۋلىمەن ارپالىسا الىسادى، ءبىر تىنىم الماستان، كورىنگەن جەردىڭ توزانىڭقاعادى، كىر جۋادى، كىر وتەكتەيدى. اۋلاداعى قاقپانىڭ قاۋساپ تۇرعانى جانىڭا باتىپ، تىنىشتىق بەرمەيدى. ون جىل بويى ءار ايدىڭ باسىندا بەناسي مىرزادان جالىنىپ-جالبارىنىپ جاڭا قاقپا جاساتامىن، ءۇيدىڭ قابىرعالارىن بوياتامىن، ءبارىن دە "اباتتاندىرامىن" دەگەن ۋادەسىن قويماي ءجۇرىپ الۋشى ەدى؛ سول ءسوزىن وسى كۇنگە دەيىن ورىنداعان جوق. سوندىقتان ءۇي قوجاسىنىڭ بەيقامدىعىنا رەنىشىن ىلعي دا ماقتاۋ سوزىمەن اياقتاي كەلىپ، ۇنەمى ءبىر تۇيىنمەن اياقتايتىن:
— اقىماق دەپ ايتا المايسىڭ، ول ءبىزدىڭ ولكەدە كەرەمەتتەي ىستەر تىڭدىردى. سويتە تۇرىپ، كەيدە اقىماق تا بولادى؛ اقىماقتىعى سونداي، كەيدە ءتىپتى جاس بالاداي ءبارىن دە الاقانىڭا سالىپ بەرۋگە تۋرا كەلەدى!
جاكوتا بۇل ءۇيدى ءدال ءوز ۇيىندەي جاقسى كورەدى؛ ايتارى جوق، جيىرما ەكى جىل تۇرعاندا، مۇنداي الدانىشقا حاقىسى دا بار ەدى. بەناسي وسىندا كەلگەن بەتتە، قايتىس بولعان كيۋرەنىڭ ءۇيى ساتىلادى دەگەندى ەستيدى دە، سونىڭ ءبارىن: ءۇيىن، جەرىن، جيھازىن، ىدىس-اياعىن، شارابىن، تاۋىقتارىن، ەسكىدەن كەلە جاتقان ءمۇسىندى قابىرعا ساعاتىن، اتى مەن قىزمەتكەر ايەلىن قوسا تۇگەلىمەن ساتىپ الادى.
اسپازشى اتاۋلىنىڭ ۇلگىلى وكىلى جاكوتانىڭ شيەدەي دوپ-دوڭگەلەك قىزىل مورلەرى بار قارا سيسادان تىككەن كويلەگى تىپ-تىعىز تولىق دەنەسىن تىرسيتا كەرىپ، بار مۇشەسىن بەدەرلەپ كورسەتكەندە، وسى ءقازىر-اق تىرس ەتىپ جارىلىپ كەتەردەي اسەر قالدىرادى. باسىنداعى اينالاسىن بۇرمەلەگەن اپپاق قارداي دوڭگەلەك شەپشىگى بۇعاعى سالبىراعان سۇرەنسىز بەت-اجارىن ودان سايىن بوزارتىپ كورسەتەدى. قيمىلى شيراق الاسا بويلى جۋان ايەل بىرتيعان ەتتى ساۋساقتارىنىڭ قيمىلىنا كوز ىلەستىرمەي جۇمىس ىستەپ تۇرىپ، قاتتى داۋىستاپ سويلەگەندە، اۋزىنا تىنىم بولمايدى. ەگەر ول ءبىر عانا ءسات ءۇنسىز قالىپ، الجاپقىشىنىڭ ەتەك جاعىن ۇشكۇلدەپ بۇكتەي باستاسا، ءۇي قوجاسى مەن قىزمەتكەردىڭ بىرەۋىن ۇزاق ۋاقىت قازبالايدى ەكەن دەي بەر. جاكوتا، ارينە، كورولدىكتەگى ەڭ باقىتتى اسپازشى بولدى. ونىڭ باسىنداعى باقىتتى بۇل دۇنيەنىڭ بار جاقسىلىعىمەن قوسا تولىقتاي تۇسسەك، ونىڭ دانقويلىعىن بىلاي دەپ تولىق قاناعاتتاندىرعان بولار ەدىك: بۇكىل ەلدى مەكەن ونى مەر مەنەن ەگىنجاي كۇزەتشىسىنىڭ ەكى ورتاسىنداعى ءبىر ارالىق بيلىك دەپ تانيدى.
Ac ۇيدەن ءۇي يەسى ەشكىمدى كەزدەستىرە المادى.
— بۇلار قايدا جوعالىپ كەتكەن؟ - دەدى ول - ءسىزدى بۇل جەرگە الىپ كەلگەنىم ءۇشىن عاپۋ ەتىڭىز، - دەپ ەندى جەنەستاعا قاراي بۇرىلدى. ۇلكەن ەسىككە باقتان كىرەدى، ال مەن قوناقتاردى بۇلاي قابىلداپ كورگەن جوق ەدىم، ءبىراق... جاكوتا!
مىناداي لەپتى ايقايعا ءۇي جاقتان ايەل داۋسى ءۇن قاتتى. سول ەكى ارادا جاكوتانىڭ ءوزى شابۋىلعا شىعىپ، بەناسيدى شاقىردى دا، بۇل دەرەۋ سولاي قاراي جونەلدى.
— ادەمى-اقسىز، تاقسىر! بۇل سىزگە ۇقسايدى! تۇستىككە قوناقتاردى توپىرلاتىپ شاقىراسىز، ءبىراق ماعان ەسكەرتپەيسىز؛ "جاكوتا" دەپ ءبىر ايقايلاسام بولدى، ءبارى دە داپ-دايىن بولا قالادى دەپ ويلايسىز عوي! مىنا مىرزاڭىزدى اس ۇيدە قابىلداماق پا ەدىڭىز؟ زالدى اشىپ، وتتى تامىزىپ جىبەرۋگە بولمادى ما؟ نيكول سول جاقتا، ول ءبارىن تىندىرار ەدى. ال ەندى بارىڭىز دا، قوناقپەن بىرگە باقتا سەرۋەندەي تۇرىڭىزدار. سونىڭ كوڭىلىن اۋلاڭىز؛ ادەمى ب ا ق دەگەننەن تۇيسىگى بار ادام بولسا، مارقۇم كيۋرە مىرزانىڭ گراب اللەياسىنا اپارىپ كورسەتىڭىز، سويتكەنشە بولماي، مەن دە ءبارىن ءازىر ەتەرمىن تۇستىكتى دە، داستارقاندى دا، زالدى دا.
— وتە جاقسى! ايتپاقشى، جاكوتا، بەناسي ءسوزىن ءارى قاراي جالعاستىردى، مىنا مىرزا ءبىزدىڭ ۇيدە تۇرا تۇرادى. گراۆە مىرزانىڭ بولمەسىنە كىرىپ شىعۋدى ۇمىتپا. توسەك-ورنىڭ جاڭعىرت جانە سونسوڭ...
— ءسىز ەندى توسەك-ورىنمەن اينالىسپاق پا ەدىڭىز، ءا؟ - دەپ جاكوتا ءسوزدى ءىلىپ اكەتتى. — ونىڭ قونالقاعا نە كەرەك ەكەنىن مەن بىلەتىن شىعارمىن. ال ءوزىڭىز جىل بويى گراۆە مىرزانىڭ بولمەسىنە ءبىر رەت تە باس سۇققان جوقسىز عوي. ونى قاراۋدىڭ تۇك قاجەتى جوق، ءبارى تاپ-تازا، ايناداي جارقىراپ تۇر. ءسويتىپ، ەندى انا مىرزا ءبىزدىڭ ۇيدە تۇرادى ەكەن عوي؟ - دەدى ول ەندى جۇمسارىڭقىراپ.
— ءيا.
— قانشاعا؟
— ەندى ونى بىلە المادىم. وندا سەنىن نە شارۋاڭ بار؟
— قالايشا شارۋام بولمايدى، تاقسىر؟ بارەكەلدى، "وندا سەنىن نە شارۋان بار؟" مىناۋ ءبىر جاڭالىق ەكەن.. ال ازىق-تۇلىك شە، ءا؟
ۋاقىت باسقا بولسا، وسى سياقتى سوزدەردىڭ تاسقىنىڭ ءۇي يەسىنىڭ باسىنا توعىتىپ، وزىنە سەنبەيتىنىن قوسا ايتار ەدى، بۇل جولى وسىمەن توقتالدى دا، جاكوتا ەندى سوڭىنا ەرىپ، اس ۇيگە باردى. جاڭادان ءبىر ماسىل كەلدى دەپ ويلاپ، ەندى جەنەستانى كورگەنشە اسىعىپ كەلىپ ەدى، سونى كورگەن بويدا-اق ايەل جارامساقتانىپ تىزەسىن بۇگە قالىپ، باسىنان اياعىنان دەيىن قاراپ شىقتى. بۇل ساتتە وفيسەردىڭ ءوڭى تۇنجىراپ، ءوزى ويعا باتىپ تۇرعان، سوندىقتان اجارى سۋىقتاۋ ەدى. قىزمەتكەر ايەل مەن ءۇي يەسىنىڭ اڭگىمەسىنەن ول بەناسيدىڭ ءوزى ىنجىقتاۋ-اۋ دەگەن وي ءتۇيىپ، سوعان رەنجىپ تۇرعان؛ ويتكەنى ول دوكتوردىڭ وسىناۋ شاعىن ولكەنى ميعۇلالىقتىڭ پالەسىنەن قۇتقارۋ جونىندەگى تاباندىلىعىنا تاڭعالىپ، ول جونىندە وزىندە قالىپتاسقان جوعارى پىكىر ەندى تومەندەپ قالىپ تۇر ەدى.
— مىناۋ بادىك ماعان ۇنامايدى! - دەپ جاكوتا ءوز بەتىنشە كۇبىر ەتتى.
— ەگەر ءسىز شارشاماعان بولساڭىز، تاقسىر، - دەدى دوكتور ءوزىنىڭ بەيمالىم ناۋقاسىنا، - تۇسكى تاماققا دەيىن باقتا سەرۋەندەي تۇرايىق.
— البەتتە، - دەدى وفيسەر.
بۇلار اسحاناعا قاراي ءوتتى دە، ودان ءارى باسپالداقتىڭ قاسىنداعى اسحانانى زالدان ءبولىپ تۇرعان اۋىز ءۇي ارقىلى باققا شىقتى. اۋىز ءۇيدىڭ شىنىلاعان ۇلكەن ەسىگىنەن ءارى ءۇيدىڭ قارسى بەتىن كوركەيتىپ تۇرعان بيىك تاس باسپالداق جانە بار ەكەن. اۋماعى بىردەي ءتورت شارشىعا ءبولىنىپ، ارالارىنان تارتىلعان ءتۇپ-تۇزۋ جىڭىشكە جولداردىڭ ەكى جاعىنا ءشامشيت اعاشتارى ەگىلگەن باقتىڭ ارعى باسىندا قىزىل قايىڭ توعايى جايقالىپ تۇر؛ بۇرىنعى يەسىنىڭ قۋانىشى دا سول بولسا كەرەك. وفيسەر ءار جەرىن شۇرق-شۇرق ەتىپ قۇرت تەسكەن ۇزىنشا ورىندىققا وتىرا كەتتى؛ اينالاسىن ءجۇزىم قوزالارى وراپ تاستاعان سايالى ورام-جايعا، قاتار ءتىزىپ وتىرعىزىلعان جەمىس اعاشتارىنا، باقشا وسىمدىكتەرىنىڭ قىرقالارىنا كوز دە سالعان جوق؛ مۇنىڭ بارلىعىنىڭ جاناشىر كۇتۋشىسى مارقۇم كيۋرەنىڭ داستۇرلەرىنە ادال جاكوتا بولاتىن: ويتكەنى بەناسي باققا مۇلدە سەلقوس قارايتىن كورىنەدى.
وفيسەر ورىستەپ كەلە جاتقان قىسىر اڭگىمەنى كىلت توقتاتتى دا، دوكتورعا ساۋال بەردى:
— تاقسىر، ون جىلدىڭ ىشىندە مىنا اڭعاردىڭ حالقىن قالايشا ءۇش ەسە ارتتىرا الدىڭىز؟ ءسىز كەلمەي تۇرعاندا بۇل جەردە جەتى ءجۇز ادام بولعان ەكەن، ال ءقازىر، ءوزىڭىز ايتقانداي، ەكى مىڭنان اسىپتى.
— بۇل جايدى بۇعان دەيىن مەنەن ەشكىم سۇراعان جوق ەدى، - دەدى دوكتور. - ءبىزدىڭ يەن قالعان بۇل تۇكپىردى گۇلدەنتەيىن دەگەن ماقساتتى الدىما قويسام دا، قازىرگى جۇمىسىمنىڭ كوپتىگىنەن بۇل جايدى ويلاستىرا قويماپپىن؛ ءوزىم قايىر سۇراعان موناح سەكىلدى بولىپ ءجۇرىپ، بىلايشا ايتقاندا "بالتانىڭ سابىنان بال تامىزعانداي" قىلىپ، مەن وسىعان قالاي جەتتىم. مەن ءوزىم ەمدەپ، جازىپ العان گراۆە مىرزا، ءبىزدىڭ جارىلقاۋشىمىز، مەنىمەن بىرگە تاۋ ارالاپ، مەنىڭ ەڭبەگىمنىڭ جەمىسىن كورىپ جۇرگەندە، تەوريا جاعىن ويلاستىرعان ەمەس.
ءبىر ساتكە ۇنسىزدىك ورنادى، بەناسي قوناعىنا نازار اۋدارماستان، تەرەڭ ويعا كەتتى، ال وفيسەر ودان كوز الماي، قادالا قاراپ، سونىڭ سىرىن بىلگىسى كەلەدى.
— بۇل قالاي بولدى دەپ سۇرايسىز عوي، قايىرىمدى تاقسىر؟ - دەپ دوكتور اڭگىمەسىن جالعاستىردى. وزىنەن-وزى بولعان ءىس؛ سونسوڭ ءبىزدىڭ ءوزىمىز قولدان جاسايتىن قاجەتتىلىكتەر مەن ولاردى قاناعاتتاندىرۋدىڭ اراسىنداعى الەۋمەتتىك تارتىلىس زاڭى بويىنشا. بارلىق ءىستىڭ ءتۇيىنى وسىندا. قاجەتتىكتەرى جوق حالىق كەدەيلىككە دۋشار. مەن وسىندا اۋىسقاندا سەلەندە ءجۇز وتىز شارۋا قوجالىعى بار ەكەن، ال اڭعارداعى جالپى سانى ەكى ءجۇز قوجالىق شاماسىندا. جەرگىلىكتى وكىمەت دەگەنىمىزدىڭ قۇرامى سول جالپى جۇتاڭدىققا سايما-ساي: ساۋاتسىز مەر، ونىڭ كومەكشىسى - قاۋىمنان اۋلاق ءبىر جەردە تۇرا تىم جالگەر، ال ارالىق سوت جالاقىمەن قالت-قۇلت كۇن كورەتىن كەدەي مۇندار، ول ازاماتتىڭ حال-احۋالىنىڭ اكتىلەرىن جۇرگىزۋدى ءىستىڭ ءمان-جايىن بىلمەيتىن حاتشىعا تاپسىرىپ قويىپتى. جەتپىسكە كەلگەن ەكەن، ورنىنا ءيىس الماس نادان ۆيكاريي كەلىپتى. ولكەنى باسقاراتىن قوعامنىڭ بەتكە شىعارلارى مىنە وسىلار. مىناداي تاماشا تابيعاتتىڭ اياسىندا تىرشىلىك ەتكەن حالىق بەلشەسىنەن باتپاققا باتىپ وتىر؛ كۇن كورىستەرى كارتوپ پەن ءسۇت؛ ماڭايداعى كورشىلەرگە نەمەسە گرەنوبلگە شىعارىپ ساتاتىندارى ىرىمشىك قانا، سودان ازداعان پايدا تاباتىن سياقتى. ءسال اۋقاتتىلارى، ازداپ قايرات كورسەتەتىندەرى زىعىر ەگەدى ەكەن، ولار تۇگەلدەي سەلەننىڭ ءوز تۇتىنىمىنا كەتەدى؛ كەيدە ارپا نەمەسە س ۇلى ەگەتىن بولعان؛ ال بيداي دەگەندى كوز دە كورمەيدى.
ءبىزدىڭ ولكەدە ونەركاسىپپەن اينالىساتىن جالعىز ادام مەر بولاتىن؛ قاراۋىندا اعاش كەسىپ، تاقتاي تىلەتىن كاسىپشىلىگى بار، اعاش كەسەتىن الانداردى سۋتەگىن ساتىپ الادى دا، بولشەكتەپ اعاش ساۋداسىن جۇرگىزەدى. جول دەگەن اتىمەن جوق، سوندىقتان كەسىلگەن بورەنەلەردى جازدىڭ كۇندەرى يتشىلەپ جەرمەن سۇيرەتەدى، شىنجىردىڭ ءبىر باسىنا شوتاياق ىستىك تەمىر بەكىتەدى دە، ونى بورەنەگە قادايدى، ال ەكىنشى باسىن اتتىڭ تەرتەسىنە بايلايدى. گرەنوبلگە بارۋ ءۇشىن اتتىسى دا، جاياۋى دا جوعارى ورلەپ، كەڭ سۇرلەۋمەن كەتەدى؛ ال تومەنگى اڭعار بويىنان ەشكىم اياق اتتاپ باسا المايدى. وسى ارادان ءبىزدىڭ كانتوننىڭ شەكاراسىنا دەيىن باراتىن تاماشا جولدىڭ ورنىڭدا، قۇداي بىلەدى، ءسىزدى بىزگە الىپ كەلگەن سول جول عوي، ءيا، سونىڭ ورنىندا ول كەزدە ۇزىننان ۇزاق سوزىلىپ جاتقان كۇي باتپاق بولاتىن. بىردە-بىر ساياسي وقيعا، بىردە-بىر توڭكەرىس الەۋمەتتىك قوزعالىستان قالىس جاتقان ءبىزدىڭ بۇل مەڭىرەۋ تۇكپىرگە جەتىپ كورگەن ەمەس. بۇل جەرگە جالعىز-اق ناپولەوننىڭ ەسىمى جەتكەن دە، وسى جەردە تۋىپ ءوسىپ، ۇيلەرىنە امان قايتقان ەكى-ۇش قارت سولداتتىڭ ىقىلاسى ارقاسىندا ول بۇل وڭىردە اۋليەگە اينالىپ كەتكەن؛ ولار يمپەراتور مەن ونىڭ اسكەرلەرى جايىندا وسىنداعى اشىق اۋىزدارعا ەرتەدەن قارا كەشكە دەيىن نەشە ءتۇرلى حيكايالاردى ەرتەگىدەي قىلىپ ايتادى ەكەن.
ايتپاقشى، ولاردىڭ وسىندا قايتىپ ورالۋىنىڭ ءوزى بۇرىن بولماعان وقيعا. مەن كەلمەي تۇرعاندا مۇنداعى اسكەرگە الىنعان جاستار ەلگە قايتپاي، سول جاقتا قالا بەرگەن. ءبىر عانا وسى جايتتىڭ ءوزى-اق بۇل ولكەنىڭ قايىرشىلىعىن اپ-ايقىن جەتكىزسە كەرەك.
مىنەكي، تاقسىر، كانتوننىڭ ورتالىعى مەن كورگەندە ءدال سونداي حالدە بولاتىن؛ ال ەندى تاۋدىڭ ارعى بەتىندەگى قاۋىمدار دا وسىعان قارايدى، ءبىراق ونداعىلار جەرلەرىن جاقسىلاپ باپتايدى، تۇرمىستارى ءتاپ-تاۋىر، ءتىپتى اۋقاتتى دەپ ايتۋعا دا بولعانداي. مۇنداعى مەكەن-جايلاردى ايتىپ، ءسوز شىعىن قىلۋدىڭ قاجەتى بولماس: ءۇي ەمەس، كادىمگى مال قورانىڭ ناق ءوزى؛ ادام دا، مال دا بىرگە تۇرادى. مەن بىردە گراند-شارترەزگە بارىپ، قايتار جولدا وسى اراعا سوققانىم بار. جولاۋشى تۇسەتىن جەر جوق، ۆيكارييدىڭ ءوز ۇيىنە توقتاۋعا تۋرا كەلدى؛ ول ساتۋعا دەپ ازىرلەنگەن وسى مەكەن-جايدا ۋاقىتشا تۇرادى ەكەن. ۆيكارييدەن ونى-مۇنىنى ەجىكتەپ سۇراي وتىرىپ، ءوڭىردىڭ مۇشكىل ءحالىن انىقتاپ ءبىلدىم؛ ءبىراق بۇل ارانىڭ اۋا رايى، جەر قۇنارى، تابيعي بايلىقتارى ماعان قاتتى ۇنادى.
ول كەزدە، تاقسىر، وتكەن كۇننىڭ تاقسىرەتىنەن تارىعىپ، جاڭا ءبىر ومىرگە اڭساپ جۇرگەن جايىم بار ەدى. قۇداي وڭدايىن دەگەندە، ادامعا ءبىر يگىلىكتى وي جىبەرمەي مە، تىرشىلىكتىڭ تالقىسىنا بوي ۇرسىن دەگەندەي. مەن وسى ولكەنى تۇرلەندىرەيىن دەپ بەكىندىم، كادىمگى ۇستاز ادام بالانى قالاي تاربيەلەۋشى ەدى، ءدال سولاي. ءسىز مەنىڭ ءىجداعاتتىعىما ماداق ايتىپ اۋرە بولماڭىز. ماعان كەرەگىنىڭ ءوزى سول بولاتىن. مەن ءۇشىن كوڭىل اۋلايتىن ەرمەك كەرەك ەدى، قالعان ءومىرىمدى الدە ءبىر قيىن ىسكە باعىشتاپ، سودان قاناعات تاپقىم كەلگەن.
تابيعاتى سونداي باي بولا تۇرا، ادام پەندەنىڭ پارىقسىزدىعىنان وسىنداي كۇيزەلىستى كۇيگە تۇسكەن بۇل كانتوندا وزگەرىس جاسايمىن دەگەن ادام بۇكىل ءومىرىن سارپ ەتۋگە ءتيىس ەدى؛ مەنى قىزىقتىرعان دا ناق سونىڭ قيىندىقتارى بولدى. كيۋرەنىڭ ءۇيىن دە، بوستان بوسقا جاتقان جەرىن دە ارزانعا ساتىپ الۋ مۇمكىندىگىنە كوزىم جەتكەننەن كەيىن، مەن وسىنداعى جەرگىلىكتى دارىگەردىڭ مىندەتىن قۋانا-قۋانا قابىل ەتتىم؛ ال ونداي جۇمىسقا جۇرتتىڭ كوبى قۇلىقسىز بولاتىنى بەلگىلى. مەن وسىنداعى كەدەيلەرگە جاناشىر بولعىم كەلدى، ءبىراق ولاردان ەشقانداي العىس دامە ەتكەنىم جوق. مەن شارۋا ادامداردىڭ قىڭىر مىنەزىنەن دە قايىر كۇتپەدىم؛ ادامعا جاقسىلىق ىستەيمىن دەپ ءجۇرىپ، قانداي پالەگە ۇشىراۋىن مۇمكىن ەكەنىن دە ۇمىتقان ەمەسپىن. مەن اينالامداعى ادامداردى پەرىشتە دەپ ويلاعانىم جوق، بارىمەن بازار ەتپەك بولدىم؛ بايعۇس شارۋالاردان قايىرىم دا بولماس جانە ەرتەڭدى-كەش قارا جۇمىستىڭ سوڭىندا جۇرگەن ولاردان پالەندەي قاستىق تا كەلە قويماس؛ ءبىراق جۋاستان جۋان شىعادى دەگەندى دە ەستە ۇستادىم. ەڭ باستىسى، مەنىڭ تۇسىنگەنىم ولارعا قانداي وزگەرىس جاساساڭ دا، الدىمەن ونىڭ وزدەرىنە پايدالى ەكەنىنە، تۇرمىستارىن جاقسارتۋعا سەپتىگى تيەتىنىنە ناقتى كوزدەرىن جەتكىز؛ سوندا عانا ولاردى سەلت ەتكىزە الاسىڭ. شارۋا اتاۋلىنىڭ ءبارى دە كاپىرستان اۋليەنىڭ بالالارى عوي، كوزىن شۇقىپ كورسەتپەسەڭ، ەش سوزگە سەنبەيدى.
— ءسىز، بالكىم، مەنىڭ العاشقى قادامدارىما كۇلەرسىز، - دەدى دوكتور ءسال ۇنسىزدىكتەن كەيىن. -مەن ءوزىمنىڭ قيىن ءىسىمدى كارزەڭكەنىڭ شەبەرحاناسىنان باستادىم. بۇل ءوڭىردىڭ كەدەيلەرى ىرىمشىك سالاتىن توقىما سەبەتتەر مەن ۇساق-ۇلاڭ ساۋداعا قاجەتتى كارزەڭكەلەردى گرەنوبلدەن ساتىپ الاتىن. مەن ءبىر پىسىقشا جىگىتتى تاۋىپ الدىم دا، وزەننىڭ جىل سايىن تولقىن ايداپ شىعارىپ جاتاتىن قۇنارلى توپىراعى مول جاعاسىنان كولەمى اجەپتاۋىر تەلىمدىك جەر جالداپ الۋعا كوندىردىم، ويتكەنى ونداي جەردە قالىڭ شىلىك وسەتىنى بەلگىلى. سونسوڭ مۇنداعى تۇرعىندار جىل سايىن قانشاما كارزەڭكە ساتىپ الاتىنىن شامامەن ەسەپتەپ شىعاردىم دا، سونسوڭ گرەنوبلگە اتتاندىم. وندا بارىپ، قولىنان كارزەڭكە توقۋ كەلەتىن ءبىر تاقىر كەدەيدى تاۋىپ الىپ، وسىندا كوشىرىپ اكەلدىم. سونسوڭ ونىڭ العاشقى كەزدەگى توقيتىن كارزەڭكەلەرىنە كەرەكتى تالشىلىك شاباقتارىنىڭ اقشاسىن ءوزىم تولەپ تۇردىم. بۇل جۇمىستىڭ پايدالى ەكەنىنە كوزى جەتكەن باسقا ءبىر كاسىپكەر شىعىپ، ول دا الگىندەي شىبىقپەن قامتاماسىز بولعانعا دەيىن وسىلاي ىستەدىم. جانە جاناعى شەبەرگە جاساعان كارزەنكەلەردىڭ قالاداعىدان ءارى ارزان، ءارى جاقسى بولاتىن بولسىن دەپ تاپسىردىم. ول مەنىڭ ايتقانىمدى ءتۇسىندى. ءسويتىپ، ءوز جەرىمىزدە تالشىلىك پەن كارزەڭكە ساۋداسى پايدا بولدى دا، ونىڭ جەمىسىنىڭ ءناپاقالى ەكەندىگىنە جۇرتتىڭ كوزى ءتورت جىلدان كەيىن عانا جەتتى. ويتكەنى جاقسى كارزەڭكە توقۋ ءۇشىن ونىڭ شىلىگىن تەك ءۇش جىلدان كەيىن عانا كەسۋگە بولاتىنىڭ، ءسىرا، ءوزىڭىز دە بىلەتىن شىعارسىز.
ءسويتىپ، ءىستىڭ العاشقى كەزەڭى ءساتتى بولدى، توقۋشىمىزعا كەرەكتى شيكىزات مولىنان قامتاماسىز ەتىلدى. ۇزاماي، ول سەن-لوران-دە-پوداعى ءبىر شارۋانىڭ قىزىنا ۇيلەندى؛ ونىڭ جيناستىرعان ازىن-اۋلاق اقشاسى بار ەكەن. سوعان ولار ادەمىلەپ ءۇي سالىپ الدى؛ ءىشى جارىق، اۋاسى تازا، ساڭعىراعان ساراي بولىپ شىقتى. مەن وعان لايىقتى جەر تاڭداپ بەرىپ، ىشكى قۇرىلىسىنىڭ قانداي بولۋىنا دا اقىل-كەڭەسىممەن كومەكتەستىم.
مىنە، مەن ناق سول كەزدە ماسايرادىم، تاقسىر. ويتكەنى مەن سەلودا ونەركاسىپتىڭ العاشقى نەگىزىن سالدىم عوي؛ مەن سول وندىرىسكە نە بولاتىن ادامدى جانە ونىڭ قاراۋىندا ىستەيتىن قول شەبەرلەرىن الىپ كەلدىم عوي. مەنىڭ بۇل قۋانىشىم سىزگە جاي ءبىر بالانىڭ ويىنشىعى سياقتى كورىنە مە؟ شىنىمدى ايتسام، تاقسىر، كارزەڭكەنىڭ شەبەرى جاڭا ورامجايعا ورنالاسىپ العان العاشقى كۇندەرى، مەن ونىڭ شەبەرحاناسىنىڭ تۇسىنان ءوتىپ بارا جاتقاندا، ءاردايىم جۇرەگىم ءلۇپ-لۇپ ەتەتىن ەدى.
تەرەزە قاقپاقتارىن جاسىل سىرمەن سىرلاپ تاستاعان، ەسىگىنىڭ الدىندا ۇزىن وتىرعىشى بار، اينالاسىن ءجۇزىمنىڭ قوزالارى قورشاپ تۇرعان، اۋلاسىندا بۋما-بۋما شىلىكتىڭ شىبىقتارى جاتقان، ال ۇيىنە كىرسەڭ، ۇستىنە ءمۇسىندى دەنەسىنە جاراسقان ءساندى كيىم كيىپ، الدىنداعى ەكى شەكەسى تورسىقتاي، ەكى بەتى بالبۇل جانىپ، جايراڭ قاققان بوپەسىن ەمىزىپ وتىرعان جاس ايەلىن، ال اۋلاسىندا ءازىل-قالجىڭ ارالاستىرا، ولەڭدەتىپ-اندەتىپ، قولدارى قولدارىنا ىلەسپەي كارزەڭكە توقىعان شەبەر جىگىتتەردى، ونى باقىلاپ، باسقارىپ تۇرعان ءۇي يەسىن كورگەندە جانە ونىڭ وسى تاياۋدا عانا جوقشىلىقتىڭ زارىن تارتىپ ءجۇرىپ، ەندى قاعاناعى قارق بولىپ تۇرعانىڭ ويلاعاندا، سىزدەن جاسىرمايىن، تاقسىر، مەنىڭ ءوزىم دە شىداي الماي، ءبىر ساتكە سول كارزەڭكە توقيتىن شەبەرلەردىڭ ءبىرى بولىپ كەتكەندەي، شەبەرحاناعا كىرىپ بارامىن؛ ولاردىڭ حال-جاعدايلارىن سۇراستىرىپ، اڭگىمەلەرىنە ارالاسىپ كەتەمىن. مۇنىڭ ءوزى مەن ءۇشىن ۇلكەن ءبىر عانيبەت ەدى. ءوزىمنىڭ دە، وزگەلەردىڭ دەن قۋانىشىم مەن ءوزىمنىڭ ورتاق قىزىعىما اينالدىردىم. وزىمە مىقتاپ سەنگەن العاشقى ادامنىڭ ءۇيى مەنىڭ تايانىشىم بولدى.
ويتكەنى بۇل كەدەي ولكەنىڭ بولاشاعى ەدى؛ ويتكەنى كارزەڭكە توقۋشىنىڭ ايەلى ءوزىنىڭ تۇڭعىشى جونىندە قالاي ارمانداسا، مەنىڭ بۇل ولكەنىڭ بولاشاعى جونىندەگى ارمانىم دا ءدال سونداي بولاتىن. مەنىڭ الدىمدا تۇرعان ءىس تە كوپ ەدى، مەن بۇزىپ-جارىپ وتۋگە ءتيىستى بولعان ەسكى ۇعىمدار دا كوپ ەدى. مەن قاسارىسقان قاتتى قارسىلىققا تاپ بولدىم؛ ونى ءورشىتىپ جۇرگەن بۇرىنعى ساۋاتسىز مەر بولاتىن؛ ويتكەنى مەن ونىڭ ورنىڭا كەلدىم عوي، سونسوڭ ونىڭ بەدەلى ءتۇسىپ قالىپ ەدى عوي.
سوندىقتان مەن ونى وزىمە كومەكشى قىلىپ الىپ، ءوزىمنىڭ پايدالى ىسىمە باستاس ەتكىم كەلدى. ءيا، تاقسىر، وسىناۋ توپاس، بارىپ تۇرعان قىرسىق ادامنىڭ كوزىن وزگەلەردەن بۇرىن اشپاقشى بولدىم. بۇل جەردە ونىڭ اتاققۇمارلىعى مەن پايداكۇنەمدىگى مەنىڭ پايداما شىقتى. جارتى جىل بويى تاماقتى ءبىر داستارقاننىڭ ۇستىنەن ءىشىپ جۇردىك، سوندا مەن كانتونداعى ءومىردى جاقسارتۋ جونىندەگى ءوزىمنىڭ جوسپارىمدى اشىپ ايتىپ بەرگەنسىن. جۇرتتىڭ كوبى وسىناۋ ىرىقسىز دوستىقتى مەن اتقارعان مىندەتتىڭ ەڭ ابىرويسىز جاعى دەپ تە قاراعان بولار، ال ءبىراق شىندىعىندا بۇل ادام مەنىڭ ەڭ ۇتىمدى قارۋىم بولىپ الدى!
ءوزىنىڭ بورىشىن ۇمىتىپ، ودان باس تارتقان ادام وندا ما، ءسىرا! مەن ولكەدەگى ءومىردى جاقسارتپاق بولىپ ءجۇرىپ، ونداعى ادامداردىڭ جايىن ەستەن شىعارسام نە بولماق ەدىم؟!
سوندىقتان ەڭ الدىمەن قاتىناس جولىن سالۋ كەرەك بولدى. ەلدىڭ اۋقاتىن ارتتىرۋدىڭ ەڭ تەتە جولى وسى بولاتىن. ەگەر ءبىز قالالىق كەڭەستەن رۇقسات الىپ، گرەنوبلدىڭ داڭعىلىنا دەيىن جاقسى جول سالا الاتىن بولساق، بۇدان ەن اۋەلى مەنىڭ كومەكشىم ۇتاتىن ەدى؛ ويتكەنى ول بۇرىن ءوزىنىڭ ازىرلەگەن بورەنەلەرىن جولسىزبەن تاسىعاندا، ءۇش ەسە قىمبات اقى تولەپ كەلگەن بولسا، ەندى ءبىزدىڭ تەگىس جولمەن وپ-وڭاي تاسىمالداپ، اعاشتىڭ نەشە ءتۇرىن وتكىزگەندە، بۇرىنعىداي جىلىنا التى ءجۇز فرانك ەمەس، ودان الدە قايدا قوماقتى اقشا تۇسىرەر ەدى؛ ال سويتە-سويتە ءبىرسىپىرا بايلىق جيناپ الۋعا دا بولاتىن ەدى. سونى بىلگەندىكتەن ول اقىرى ماعان جاقتاس بولىپ شىقتى.
بۇرىنعى مەر بۇكىل قىس بويى قاباقتاردى ارالاپ، تامىر-تانىستارىمەن بىرگە ءىشىپ ءجۇرىپ، جۇرتتى ۇگىتتەۋگە كىرىستى: جاقسى قاتىناس جولى سالىنسا، بۇل ۇلكەن تابىستىڭ كوزى بولادى، اركىمنىڭ-اق گرەنوبلمەن ساۋدا-ساتتىق جاساۋىنا مۇمكىندىك تۋادى دەپ اڭگىمە تاراتتى. مۋنيسيپاليتەت كەڭەسى جول سالۋعا رۇقسات بەرگەننەن كەيىن، مەن پرەفەكتىدەن دەپارتامەنت قورىنان ماتەريال تاسىمالىنا قاجەتتى جاردەم اقشا بولگىزدىردىم؛ سەبەبى قاۋىمنىڭ ءوز اقشاسى بۇعان جەتكىلىكسىز ەدى؛ ونىڭ ۇستىنە كولىك تابۋ دا قيىن بولاتىن.
سونسوڭ، اقىر-اياعىندا، ءوزىمنىڭ ۇستىمنەن وسەك تاراتىپ، باياعى بايلاردىڭ سالىعىن قايتا ەنگىزبەك دەپ پالە جاۋىپ جۇرگەن نادانداردىڭ پايدالى ىسكە كوزدەرىن تەزىرەك جەتكىزۋ ءۇشىن، مەن باستىق بولعان العاشقى جىلدىڭ وزىندە بىرەۋگە قاتتى، بىرەۋگە ءتاتتى ايتىپ ءجۇرىپ، پوسەلكەنىڭ بارلىق تۇرعىندارىن، ايەل دەمەي، جاس دەمەي، كارى دەمەي، تۇپ-تۇگەل جەكسەنبى كۇندەرى تاۋدىڭ باسىندا جۇمىس ىستەۋگە كوندىردىم: ول جەردىڭ توپىراعى تاماشا ەكەن، سوندا جاياۋ ءجۇرىپ، وسى كۇنگى ءبىزدىڭ دەريەۆنيادان گرەنوبلدىڭ تاس جولىنا قاراي شىعاتىن جولدىڭ ون بويىنا بەلگى قاعىپ شىقتىم.
دەس بەرگەندە، كەرەكتى زاتتاردىڭ ءبارى قولىمىزدا ەدى. جۇمىس ۇزاققا سوزىلدى، بۇل باستاما مەنەن كوپ توزىمدىلىكتى تالاپ ەتتى. بىرەۋلەر زاڭدى بىلمەگەندىكتەن، ەڭبەك قارىزىن وتەۋدەن باس تارتادى؛ ال ەندى ناننان تارىندىق كورىپ جۇرگەندەر ءبىر كۇن جۇمىستان قالمايدى. ءسويتىپ جۇرت، ەكى لەلىك جول جۇمىسىنىڭ ۇشتەن ەكى بولىگىن اتقارعان كەزدە، تۇرعىندار بۇل شارۋانىڭ پايدالى ەكەندىگىنە كوزدەرى ابدەن جەتتى دە، جولدىڭ قالعان ۇشتەن ءبىرىن ءوز ىنتالارىمەن اتقارىپ شىقتى.
قاۋىمنىڭ بولاشاق بايلىعىن ويلاي ءجۇرىپ، جول بويىنداعى جىرانىڭ ەكى جاعىنا قوس قاتار تەرەك وتىرتتىم. سول اعاشتار ءقازىردىڭ وزىندە ۇلكەن بايلىق؛ ونىڭ ۇستىنە، جايقالعان اعاشتاردىڭ ارقاسىندا بۇل جولدىڭ كوركى مەملەكەتتىك داڭعىلدان كەم بولماي شىقتى: جولدىڭ ءۇستى ءاردايىم قۇرعاق، سوندىقتان ونىڭ شىعىنى جىلىنا ەكى ءجۇز فرانكىگە دە جەتپەيدى. مەن سىزگە ول جولدى كورسەتەمىن ءالى، ءسىز كورە قويماعان شىعارسىز: ءسىرا، بۇلاي قاراي باسقا جولمەن تومەنىرەكتە جاتقان كورىكتى جولمەن كەلگەن بولارسىز؛ ول جولدى ەرتەرەكتە اڭعار بويىندا سالىنعان وقشاۋ ۇيلەرمەن قاتىناستى دۇرىستاۋ ءۇشىن تۇرعىندار وسىدان ءۇش جىل بۇرىن وزدەرى سالىپ الدى. سولاي، تاقسىر، ارەگىرەكتەگى بەس جىل بۇرىن سىرتتان كەلگەن ادام مۇنداي ۇعىمداردى قاراڭعى حالىق ساناسىنا ەشبىر كۇشپەن سىڭدىرە المايتىن بولسا، بەرگى ءۇش جىلدا جۇرتتىڭ ەسى كىرىپ، وسىلاي ىستەدى.
ەندى ءارى قاراي تىڭداڭىز. مەنىڭ كارزەڭكەشى جىگىتىمنىڭ كاسىبى كەدەيلەر قاۋىمىنا جاقسى ۇلگى بولدى. جاڭا جول پوسەلكەنىڭ بولاشاقتا گۇلدەنىپ كەتۋىنىڭ العاشقى نەگىزى بولعانىمەن، وسى ەكى باستامانى ءارى قاراي دامىتا بەرۋ ءۇشىن، ءالى دە كوكەيتەستى تالاي كاسىپ تۇرلەرىنە قوزعالىس بەرۋ كەرەك ەدى. تالشىلىك شىبىقتارىن ءوسىرۋشى مەن كارزەڭكە توقۋشىنى بارىنشا قولداي وتىرىپ، جول قۇرىلىسىن ءارى قاراي جۇرگىزە وتىرىپ، مەن ءوزىمنىڭ ماقساتىما قاراي ىلگەرى جىلجي بەردىم.
مەندە ەكى ات بار، اعاش ساۋداسىمەن اينالىسىپ جۇرگەن كومەكىنىمنىڭ ءۇش اتى بار، سولاردى تاعالاتۋ ءۇشىن گرەنوبلگە بارۋ كەرەك؛ سوندىقتان مەن مال دارىگەرلىگىنەن حابارى بار ءبىر ۇستانى ازعىرىپ، بىزگە كوشىپ كەل، جۇمىس باستان اسادى دەپ سەندىردىم. ءدال سول كۇنى اسكەر قىزمەتىنەن بوساپ، قيىن جاعدايدا قالعان ءبىر سولداتتى كەزدەستىردىم، الاتىنى ءجۇز عانا فرانك زەينەتاقى ەكەن؛ اجەپتاۋىر ساۋاتى بار، مەرياعا اكەلىپ حاتشى قىلىپ قويدىم، ايەل تاۋىپ بەرۋدىڭ دە رەتى كەلىپ قالدى؛ ءسويتىپ، ونىڭ ىزدەپ جۇرگەن باقىتى باسىنا قوندى دا قويدى. مىنە، وسى ەكى وت باسىنا، كارزەڭكە توقۋشى مەن دەريەۆنيادان كوشىپ كەلگەن جيىرما ەكى شارۋا قوجالىعىنا ءۇي كەرەك بولدى. ولاردىڭ ۇستىنە تاعى ون ەكى وتباسى قوسىلدى: ولار شەبەرلەر، وندىرىسشىلەر مەن تۇتىنۋشىلار، تاس قالاۋشىلار، بالتاشىلار، توبە جابۋشىلار، اعاش شەبەرلەرى، تەمىرشىلەر، اينەكشىلەر ەدى؛ بارىنە دە كوپكە دەيىن جەتەتىن جۇمىس بار، ويتكەنى ولار وزگەلەرگە ءۇي سالىپ بەرىپ، ەندى وزدەرىنە مەكەن-جاي سالماق. وعان قوسا وزدەرى ەرتىپ كەلگەن جۇمىسشىلار جانە بار. مەن قىزمەتكە كىرىسكەننىڭ كەلەسى جىلىندا ءبىزدىڭ قاۋىمداعى ءۇي سانى جەتپىسكە دەيىن كوبەيدى.
ءبىر ءوندىرىستى قۇرساڭ، ول ەكىنشى ءوندىرىستى تالاپ ەتەدى. مەن ولكەمىزدى ەلدى مەكەنگە اينالدىرىپ، بۇرىن كەدەيلەردىڭ ويىنا كىرىپ تە شىقپاعان قاجەتتىكتى تۋدىردىم. قاجەتتىكتەن ءوندىرىس، وندىرىستەن ساۋدا تۋىندادى؛ ساۋدادان حالىقتىڭ ءال-اۋقاتى ارتتى، ال اۋقاتتى تۇرمىستان پايدالى ويلار تۋىندادى. جۇمىستاعى شەبەرلەرگە دايىن نان كەرەك بولدى، ءسويتىپ، دۇنيەگە ناۋبايشى كەلدى. حالىقتىڭ بويىنداعى جالقاۋلىق سياقتى كەسەلدى سىلكىپ ءتۇسىرىپ ەدىم، ولار كارەكەتشىل بولىپ الدى دا، ەندى ءبىر عانا زىعىردى كەرەك ەتۋمەن قاناعاتتانبايتىن بولدى؛ مەن كەلگەندە، جۇرت زىعىردىڭ نانىمەن عانا كۇنەلتۋشى ەدى؛ مەن ولاردى ەڭ الدىمەن قارا بيدايعا نەمەسە ارالاس داقىلعا قارا بيداي مەن اق بيدايدىڭ قوسپاسىنا كوشىرمەك بولدىم؛ سودان كۇندەردىڭ ءبىر كۇنىندە ەڭ كەدەي ادامداردىڭ دا اق بورىق بيداي نانىن جەپ وتىرعانىن كوردىم.
مەنىڭ ويىمشا، ادامنىڭ اقىل-ويىنىڭ دامۋى تۇگەلدەي سالاۋاتتى ءومىر جاعدايىنىڭ جاسالۋىنا بايلانىستى بولماق. اۋىل-ايماقتا قاساپشى پايدا بولسا، ول ادامداردىڭ اۋقاتى ارتىپ، اقىل-ويى كەمەلدەنە باستاعانىنىڭ جارشىسى. قولى قيمىلداعاننىڭ اۋزى قوسا قيمىلدايدى، اۋزى قيمىلداسا اقىل-ويىنىڭ كىرگەنى.
كۇندەردىڭ كۇنىندە بيداي ەگۋ دە ءبىر تۇراقتى قاجەتتىككە اينالار-اۋ دەگەن ويمەن مەن وسى جەردىڭ توپىراعىن زەرتتەگەنمىن. سوندا مەنىڭ كوزىم جەتكەنى سەلەندى اۋىل شارۋاشىلىعىن وركەندەتۋدىڭ سارا جولىنا ءبىر سالىپ السام، تۇرعىندار سانى ەكى ەسە كوبەيەدى دە، جۇمىسقا وزدەرى-اق بەلسەنىپ كىرىسەدى دەگەن سەنىم ەدى. مىنە سول كەزەڭ ەندى كەلدى.
ءبىزدىڭ قاۋىمداعى ءبىراز جەر گرەنوبلدەگى گراۆە مىرزانىڭ يەلىگىندە بولاتىن. ءبىراق وعان ەشقانداي پايدا كەلتىرمەيتىن. سول جەرلەرگە بيداي ەگۋگە بولاتىن. ول كىسىنىڭ پرەفەكتۋرادا بولىمشە باستىعى ەكەنىن ءسىز بىلەسىز. ءوزىنىن ولكەسىن جاقسى كورەتىن ول كىسى، مەنىڭ مەسەلىمدى قايتارماي، بۇرىن دا تالاي ايتقانىمدى ىستەپ جۇرگەن-دى؛ ەندى مەن وعان مىنا جەردىڭ پايداسى شاش-ەتەكتەن كەلەتىنىن دالەلدەدىم.ءار ءتۇرلى جينالىستا، جۇمىستىڭ كىرىس-شىعىسىن ەسەپتەۋ سياقتى اۋرە-سارساڭمەن ارادا بىرنەشە كۇن ءوتتى؛ مەن سولاردىڭ بارلىق شىعىنىڭ ءوز موينىما الدىم؛ سوندىقتان گراۆە مىرزا، تارتپاقتاعان ايەلىنىڭ قارسىلىعىنا قاراماستان، ءبىزدىڭ قاۋىمنان ءارقايسىسى ءجۇز ارپاندىق ءتورت فەرما سالۋعا كەلىسىم بەردى؛ تىڭ جەردى جىرتۋعا، تۇقىم، سوقا-سايمان، مال ساتىپ الۋعا، جول سالۋعا قاجەتتى قارجىنى دا كۇنى بۇرىن بەرىپ قويماق بولدى. مەن دە ەكى فەرما سالماق بولدىم؛ ونداعى ويىم ءبىر ەسەپتەن بوس جاتقان جەردى وڭدەتتىرۋ بولسا، ەكىنشىدەن، قازىرگى زاماننىڭ اۋىل شارۋاشىلىعىن جۇرگىزۋدىڭ پايدالى ادىستەرىنە حالىقتىڭ كوزىن جەتكىزۋ بولاتىن.
ءبىر جارىم ايدىڭ ىشىندە بىزدەگى حالىقتىڭ سانى ءۇش ءجۇز ادامعا ارتتى. التى فەرماعا بىرنەشە ءۇيلى جان كوشىپ بارماق بولدى، كولەمدى تىڭ جەر تەلىمدەرىن جىرتۋ، ول ەگىستىكتەردى كۇتىپ-باپتاۋ جۇمىستارى وسىنىڭ بارىنە جۇمىسشى قولى كەرەك ەدى. ات-اربالى ادامدار، جەر قازۋشىلار، كومەكشى شەبەرلەر، كۇندىك جالدامالىلار جان-جاقتان اعىلىپ كەلە باتسادى. گرەنوبل جولىنىڭ بويىمەن ەرسىلى-قارسىلى كولىك قاپتاپ كەتتى. بۇكىل كانتون قوزعالىسقا كەلدى. اعىل-تەگىل بوپ توگىلىپ جاتقان اقشا جۇرتتىڭ ارانىڭ اشتى؛ بۇرىنعى سال بوكسە سالعىرتتار قيمىلداپ، بۇكىل پوسەلكە ۇيقىدان وياندى.
وسى وڭىردەگى جارىلقاۋشىلاردىڭ ءبىرى گراۆە مىرزا جونىندەگى اڭگىمەنى ەكى سوزبەن اياقتايىن. پروۆينسيانىڭ شەنەۋنىك ادامىنا ءتان كۇدىكشىلدىگى بولا تۇرا، مەنىڭ ۋادەمە نانىپ، ول قىرىق مىڭ فرانكىنى كۇنى بۇرىن قولىما ۇستاتا بەرگەندە، ول اقشانىڭ قايىر-قايتپاسىن بىلگەن جوق ەدى. ءقازىر ءاربىر فەرمانىڭ ءوزى وعان جالاقىدان عانا ءجۇز مىڭ فرانك اكەلىپ تۇرادى؛ فەرمەرلەردىڭ جۇمىستى جاقسىلاپ جولعا قويعانى سونداي، ولاردىڭ ءارقايسىسىندا كەم دەگەندە ءجۇز ارپاننان جەر، ءۇش قوي، جيىرما شاقتى سيىر، جۇز-جۇزدەن وگىز، بەس-بەستەن جىلقى بار؛ ءاربىر فەرما جيىرما ادامنان باتىراق جالدايدى. ءارى قاراي ءتورت جىلدىڭ ىشىندە فەرمالار ءازىر بولدى. ەگىندىك جەرلەرىمىزدەن وتە بىتىك ءونىم الىندى تىڭ جەردەن وزگەشە بولۋى مۇمكىن دە ەمەس ەدى، جەرگىلىكتى تۇرعىندار تاڭ-تاماشا قالدى. ال مەن بولسام، سول جىلى قاتتى قاۋىپتەنگەنمىن.
جاز جاڭبىرلى بولا ما، الدە قۋاڭشىلىق بولا ما، ءوز ەڭبەگىم ەش بولسا ەشتەڭە ەمەس، ال ەل سەنىمى اقتالماسا قايتپەكپىن؟ ءبىز ەگىن وراعىنا كىرىسىپ كەتكەندە، ديىرمەن كەرەك بولىپ قالدى. كورىپ وتىرسىز، ءبىز ونى دا تۇرعىزىپ الدىق، ءبىر سونىڭ ءوزى عانا ماعان جىلىنا بەس ءجۇز فرانكىدەي پايدا كەلتىرىپ تۇر. سوندىقتان شارۋالار مەنى "بەتى ون" كىسى دەپ، ماعان اۋليەدەي سەنەدى.
جاڭا قۇرىلىستار، فەرمالار، ديىرمەن، ەكپە اعاشتار مەن وسىمدىكتەر، جولدار وسىنىڭ ءبارى مەن ازعىرىپ الىپ كەلگەن شەبەرلەرگە جۇمىس تاۋىپ بەردى. راس، العاشقى الپىس مىڭ فرانكى اقشامىز ءار ءتۇرلى قۇرىلىسقا جۇمسالىپ ەدى، جۇرتتىڭ تۇتىنۋ اقىسىنان ول قارجى ارتىعىمەن قايتتى. مەن قۇلاعى كورىنە باستاعان قولونەر كاسىبى مەن ساۋدانى جانداندىرۋعا كوپ كۇش سالعانمىن. ماسەلەن، جاس كوشەتتەردى ءوسىرۋدىڭ شەبەرى باعباندى ءبىزدىڭ پوسەلكەگە كوشىپ كەل دەپ كوندىردىم دە، كەدەي شارۋالارعا جەمىس اعاشتارىن وتىرعىزۋدىڭ پايدالى ەكەنىن ءتۇسىندىردىم. ءسويتىپ، كۇندەردىڭ كۇنىندە گرەنوبلدەگى بۇكىل جەمىس ساۋداسىن تۇگەلدەي ءوز قولىمىزعا الدىق. "سەندەر عوي، دەيمىن مەن شارۋالارعا، قالاعا ىرىمشىك اپارىپ ساتاسىڭدار. سوعان قوسىپ اڭ، قۇس ەتى، كوكونىس، ءشوپ، سابان، تاعى باسقا ونىمدەردى نەگە اپارمايسىڭدار!". وسى ايتقانىما كونگەن ادامدار كوپتەگەن قوسىمشا تابىسقا قول جەتكىزدى. ءسويتىپ، بىزدە تولىپ جاتقان ۇساق كاسىپشىلىك شارۋاشىلىقتارى پايدا بولدى؛ العاشىندا ولار باياۋلاپ دامىپ ەدى، اقىرىندا كۇننەن-كۇنگە قارىشتاپ ءوسىپ كەتتى. ءقازىر قاراپ تۇرساڭ، دۇيسەنبى سايىن سەلەننەن گرەنوبلگە قاراي ازىق-تۇلىك تيەگەن الپىس اربا بىردەن اتتانىپ جاتادى؛ ال ءۇي قۇسىنا جەمگە دەپ ەگىلەتىن زىعىردىڭ كولەمى بۇرىنعى ادامعا ارناپ ەگىلگەن ەگىستىكتەن الدەقايدا كوپ.
اعاش ساۋداسى دامي كەلە بىرنەشە سالاعا ءبولىنىپ كەتتى. بىزدەگى ونەركاسىپتى دامىتۋ زامانىنىڭ ءتورتىنشى جىلىنان باستاپ، اعاش ساۋداگەرلەرى بىزگە: وتىندىق، قۇرىلىستىق اعاشتار دەپ، تاقتاي دەپ، اعاشتىڭ قابىعى دەپ، كومىر دەپ، جۇيە-جۇيەسىمەن كەلەتىن بولدى. جانادان توسەنىش تاقتايلار مەن بەلدەۋلىك اعاشتار تىلەتىن تاعى ءتورت قوندىرعى سالىندى. بۇرىنعى مەر اعاش ساۋداسىنىڭ كەيبىر ماشىقتارىن يگەرگەننەن كەيىن، مۇنىڭ ساۋاتىنا ابدەن جەتىلۋ قاجەتتىگىن ۇعىمدى. ول ءار جەرلەردەگى اعاش باعاسىنىڭ ايىرماشىلىعىن زەرتتەي كەلىپ، سونىڭ وزىنە پايدالى جاعىن اڭعاردى دا، الۋشىلار شەڭبەرىن كەڭەيتە ءتۇستى؛ ال ءقازىر بۇكىل دەپارتامەنت كولەمىندەگى اعاش ساۋداسىنىڭ ۇشتەن ءبىرى سونىڭ قولىندا.
تاسىمال قۇرالدارىنىڭ كوبەيگەندىگى سونداي، ءقازىر ءبىزدىڭ سەلەندە اربا جاسايتىن ءۇش، ابزەل جاسايتىن ەكى شەبەر بار، ولاردىڭ ءارقايسىسىندا ۇش-ۇشتەن كومەكشى جۇمىس ىستەيدى. اقىر-اياعىڭدا، بىزدە اسپاپ اتاۋلىنىڭ قاجەتتىگى ءتىپتى ءوسىپ كەتتى دە، تاعى ءبىر ۇستا كوشىپ كەلدى؛ تۇرمىسى ونىڭ تاماشا. تابىسقا ۇمتىلىس كۇشەيگەن سايىن، تاپقىرلىق تا كوبەيە تۇسەدى ەكەن. بىزدەگى ونەركاسىپ ادامدارى ەندى بۇكىل كانتونعا، سونسوڭ كانتوننان دەپارتامەنتكە ىقپال جۇرگىزە باستادى؛ سول كولەمدەگى ساۋدانىڭ تابىسى دا مولايدى. مەن جاڭا بازار جايىنان ءلام دەسەم بولدى، ار جاعىن ادامداردىڭ تاپقىر اقىلى ءوزى-اق الىپ كەتەدى.
ارادا ءتورت جىل ءوتتى، سەلەننىن بەينەسى مۇلدە وزگەردى. بۇرىن سەلونىڭ كوشەسىمەن كەلە جاتقاندا، ءبىر وعاش دىبىس ەستىلمەيتىن، ال بەسىنشى جىلى ءبارى دە سىلكىنىپ، بارىنە جان ءبىتتى. شەبەرحانالاردا كوڭىلدى ءان قالىقتايدى، دۋىلداسقان داۋىستار ەستىلەدى، ستانوكتاردىڭ بىردە اقىرىن، بىردە قاتتى ءدۇرسىلى مەنىڭ قۇلاعىمدى الديلەيدى. بەينەسى جاڭارعان، جاعالاي اعاش وتىرعىزىلعان كوشەلەرى تاپ-تازا، ۇيلەرى ءساندى پوسەلكەنىڭ كوشەلەرىندە ەرسىلى-قارسىلى ساپىرىلىسقان حالىق. وسىنداي جەمىستى وزگەرىستەردى كورگەن تۇرعىنداردىڭ كوڭىلدەرى توق، جايدارى؛ پايدالى ىسكە جۇمىلعان ادامدارعا وسىنىڭ ءوزى-اق ىلعي دا ءومىر سىيلاپ جاتادى.
— وسىناۋ بەس جىل، مەنىڭشە، ءبىزدىڭ مەكەننىڭ اۋقاتتى تۇرمىسىنىڭ العاشقى كەزەڭى بولدى-اۋ دەيمىن، - دەدى دوكتور از ۇنسىزدىكتەن كەيىن ءسوزىن قايتادان باستاپ. - وسى جىلداردىڭ ىشىندە مەن بارلىق تىندى كوتەرىپ شىقتىم، اقىل-ويعا دا، ەگىندىك دالاعا دا - بارىنە جان ءبىتتى. سول ۋاقىتتان باستاپ حالىقتىڭ ءال-اۋقاتى دا، ءوندىرىستىڭ وركەندەۋى دە بارعان سايىن ارتا بەردى. ەكىنشى كەزەڭى ازىرلەنىپ جاتتى. ءبىزدىڭ كىشكەنتاي عانا الەمىمىز كيىنگىسى كەلدى. بىزدە ايناتاراقشى، سونسوڭ ەتىكشى، تىگىنشى، قالپاقشى پايدا بولدى؛ اكۋشەركا كەلدى؛ مەن ونىڭ كومەگىنە وتە ءزارۋ ەدىم، ويتكەنى جاس تۋمالاردى قابىلداۋعا كوپ ۋاقىتىم كەتەتىن. سوڭعى جىرتىلعان تىڭ جەردەن وتە بىتىك ەگىن الىندى. بىزدەگى اۋىل شارۋاشىلىق ونىمدەرىنىڭ ارتىقشا ساپالى بولۋىنا تىڭايتقىشتار مەن كوننىڭ كوپ توگىلۋى سەپ بولدى، ال كوننىڭ كوپ بولعانى مال مەن ادام سانىنىڭ كوبەيۋى ارقاسىندا ەدى.
مەنىڭ ءىسىم بۇدان بىلاي مىقتاپ ورگە باسۋعا مۇمكىندىك الدى. مەن تۇرعىن ۇيلەردى ساۋىقتىردىم، تۇرعىنداردى بىرتە-بىرتە جاقسى تاماقتانۋعا، ءتاۋىر كيىنۋگە ۇيرەتتىم؛ وركەنيەت نىشاندارىنىڭ مال ءوسىرۋ ىسىنە دە اسەر ەتۋىنە كوپ قۇش جۇمسادىم. مالدىڭ تۇقىمى مەن ساپاسى، دەمەك، مال ءونىمىنىڭ ساپاسى ونىڭ كۇتىمىنە بايلانىستى عوي؛ مەن مال قورالارىنىڭ تازا بولۋىنا زەر سالدىم. مالدىڭ باعىمى نەعۇرلىم جاقسى بولسا، ودان تۇسەتىن پايدا دا مول بولاتىنىنا مەن نەشە ءتۇرلى سالىستىرۋلار ارقىلى شارۋالاردىڭ كوزىن جەتكىزە باستادىم؛ سوندىقتان قاۋىمداعى مالدار اۋىرمايتىن بولدى.
سيىرلار مەن بۇقالاردىڭ قوراسى ەندى شۆەيساريا مەن وۆەرنياداعىدان بىردە كەم بولمايتىن دارەجەگە جەتتى. قوي قورالارى مەن ات قورالار ءدال گراۆە مىرزا مەن ەكەۋمىزدىكىندەي كەڭ، ەڭسەلى، تازا اۋا كەلىپ تۇراتىنداي شارۋاشىلىق قۇرىلىستارى دارەجەسىندە قايتا جابدىقتالدى.
جالعا الۋشىلار مەنىڭ يدەيالارىمنىڭ ەڭ ءبىرىنشى ۋاعىزشىلارى بولدى، ولار كۇماندانۋشىلاردى بىردەن دۇرىس جولعا سالىپ، مەنىڭ ايتقان اقىلدارىمنىڭ قاندايلىق پايدالى، جەمىستى ەكەنىن كوزبە-كوز دالەلدەپ وتىردى. تۇرمىسى تومەندەرگە قاراجات ءبولىپ تۇردىم، اسىرەسە مۇقتاج قولونەرشىلەردى قامقورلىققا الدىم: ولار جۇرتقا جاقسى ونەگە كورسەتىپ ەدى. مەنىڭ اقىلىممەن كىناراتى بار، ارىق تۇراق، ءتىپتى ورتا قول مالدارى بار ادامدار ولارىن ساتىپ جىبەرىپ، اسىل تۇقىمدىلارعا ايىرباستادى. سونىڭ ناتيجەسىندە ءبىراز ۋاقىتتان كەيىن ءبىزدىڭ ونىمدەر باسقا قاۋىمداردىكىنەن باسىم تۇسە باستادى. بىزدە قالىپتاسقان تاماشا تابىندارداعى مال تەرىلەرى دە جاقسى بولدى. وسىنىڭ بارلىعى دا وتە ماڭىزدى ەدى. ويتكەنى بىلاي: اۋىل شارۋاشىلىعىندا ءتىپتى بولماشى نارسەنىڭ ءوزى ءماندى بولىپ شىعادى. بۇرىن بىزدەن بارعان اعاش قابىقتارى ارزانعا ساتىلاتىن، ال كەيىن سول قابىقتاردىڭ دا، مال تەرىلەرىنىڭ دە ساپاسى ارتتىرىلىپ، ەندى وزەن جاعاسىنان تەرى وڭدەيتىن زاۋىت سالدىق تا، سوعان جان-جاقتان تەرى يلەۋشىلەر اعىلىپ كەلە باستادى، كاسىپشىلىگىمىز ورگە باستى. وسىنداي ىستەردىڭ ناتيجەسىندە بۇرىن مەكەندەگى جۇرت شاراپ دەگەننىڭ نە ەكەنىن بىلمەي، قويىرتپاق بىردەڭەنى ءىشىپ جۇرسە، ەندى ءتاۋىر شاراپ قاجەتتىككە اينالدى؛ قاباقتار پايدا بولدى؛ بارا-بارا العاشقى قاباق كەڭەيتىلىپ، بەكەتشى اۋلاعا اينالدى؛ سول جەردەن جولاۋشىلار كولىك جالداپ، ءبىزدىڭ جولمەن گراند-شارترەزگە قاراي اعىلاتىن بولدى. مىنە، ءقازىر ەكى جىل بولدى، بىزدەگى ساۋدانىڭ كۇشەيىپ كەتكەندىگى سونداي، ەندى ەكى بەكەتشى اۋلانىڭ ءوزى دە پايدا كەلتىرەتىن بولدى.
ءبىزدىڭ گۇلدەنۋىمىزدىڭ ەكىنشى كەزەڭىندە ارالىق سۋديا قايتىس بولعان. ءبىز ءۇشىن ۇلكەن ولجا بولعانى سول، گرەنوبلدىڭ بۇرىنعى نوتاريۋسى ءبىر ىستە ساتسىزدىككە ۇشىراپ، شىعىندانىپ قالعان ەكەن، ءبىراق دەگەنمەن ءالى دە ازدى-كوپتى قاراجاتى بولسا كەرەك: دەريەۆنيادا باي دەپ ايتۋعا ابدەن سىيارلىقتاي؛ گراۆە مىرزا سونى ازعىرىپ، ءبىزدىڭ مەكەنگە كوشىپ كەلۋگە كوندىرىپتى؛ سول كەلىپ، ءبىر جاقسى ءۇي ساتىپ الدى دا، ءدال مەنىڭ جولىممەن كەتتى: فەرما سالىپ الدى، قۋراي ءوسىپ كەتكەن تىڭ جەردى جىرتتى؛ ءقازىر تاۋدا ءۇش بىردەي شاعىن ساياجايى بار. وتباسى جان-جاقتى ادامدار. ءوزى بۇرىنعى حاتشى مەن سوت ورىنداۋشىسىن وزگەرتىپ، ورىندارىنا ساۋاتى مولىراق، ەڭ باستىسى، ىسكەر ادامداردى الدى.
سول جاڭا كەلگەن ادامدار كارتوپتان سپيرت اعىزاتىن شاراپ زاۋىتىن سالدى؛ ءجۇن جۋاتىن كاسىپورىن اشتى؛ وتە تابىستى وسى ەكى كاسىپورىنعا جاڭاعى ەكى وتباسىنىڭ قوجايىندارى باسشىلىق ەتەدى، وزدەرىنىڭ قىزمەت بابىنداعى جۇمىستارىن دا جۇرگىزەدى.
مەن قاۋىمعا قارجى تۇسەتىن جاقتارىن قاراستىردىم، ونىما ەشكىم كەدەرگى جاساعان جوق؛ ءتىپتى مەريا ۇيىمداستىرعان كەزدە دە سولاي بولدى، مەن وندا تەگىن مەكتەپ اشىپ، ءمۇعالىمىن سونىڭ ىشىندە تۇراتىن ەتتىم. اسا ماڭىزدى بۇل جۇمىسقا ءبىر كەدەي سۆياششەننيكتى تاڭداپ الدىم: ول ءبىر كەزدە ريەۆوليۋسيا ىسىنە انت بەرىپ، سول ءۇشىن بۇكىل دەپارتامەنتتە جەك كورىنىشتى بولىپ ءجۇر ەكەن؛ سول كىسى قارتايعان شاعىندا بىزدەن كەلىپ باسپانا تاپتى. ءمۇعالىمىمىز — داۋلەتى قايتقان ءبىر ساليقالى ايەل، باسىن قايدا سۇعارىن بىلمەي جۇرگەندە، ءبىز ونىڭ اجەپتاۋىر اۋقات جيناپ الۋىنا كومەكتەستىك؛ تاياۋدا ول كىسى اينالاداعى باي فەرمەرلەردىڭ قىزدارىنا ارناپ پانسيون اشتى.
ەگەر، تاقسىر، بۇعان دەيىن مەن جەردىڭ وسىناۋ پۇشپاعىنىڭ تاريحىنداعى ءوزىمنىڭ اتقارعان ءرولىم جايىندا ايتۋعا حاقىلى بولسام، ەندى مىنانى ايتۋعا ءتيىستىمىن: وسى قاۋىمدى وركەندەتۋ ءىسىنىڭ تەڭ جارتىسى وسى سەلەندىك ماحاللانىڭ ايماعىنداعى شىنايى فەنولەن سانالاتىن جانا كيۋرە جانۆە مىرزانىڭقولىمەن ىستەلدى؛ وسى جەردەگى ادامداردىڭ مىنەز-قۇلقىن جۇمسارتىپ، بارلىق حالىقتى ءبىر ءۇيلى جانداي بىرىكتىرىپ، باۋىرلاستىق رۋحىن ەنگىزگەن سول. ارالىق سوت ديۋفو مىرزا دا، كەيىنىرەك كەلگەنىمەن، تۇرعىنداردىڭ العىسىنا لايىقتى. قىسقاسى، مەنىڭ وزەۋرەپ ايتقان بارلىق سوزدەرىمنەن الدەقايدا دالەلدى سيفرلارعا جۇگىنىپ ايتار بولسام، ءقازىر ءبىزدىڭ قاۋىمدا ەكى ءجۇز ارپان ورمان، ءجۇز الپىس ارپان كوكوراي بار. ول كيۋرەنىڭ قوسىمشا جالاقىسىنا ءجۇز ەكيۋ، سەلو كۇزەتۋشىسىنە — ءجۇز فرانك، مەكتەپ ءمۇعالىمى مەن مۇعاليماسىنا سونشالىقتى سومادا اقشا تولەيدى؛ بەس ءجۇز فرانك جولدى جوندەۋگە، سونشالىقتى سوما مەريانى، شىركەۋ ءۇيىن ۇستاۋعا، شىركەۋدىڭ ءوز قاجەتىنە جانە باسقا شىعىندارعا جۇمسالادى؛ سونىمەن قاتار تۇرعىنداردان قوسىمشا سالىق الىنبايدى. ەندى ون بەس جىلدان كەيىن قاۋىمدا كەسىلەتىن مىڭ فرانكىلىك اعاش بولادى جانە دە، سالىقتىڭ بارلىق سوماسىن تولەپ قويعاننىڭ وزىندە، تۇرعانداردان ءبىر دەنە دە الماۋعا مۇمكىندىك تۋادى؛ ءسويتىپ بۇل فرانسياداعى ەڭ باي قاۋىمداردىڭ بىرىنە اينالادى.
— تاقسىر-اۋ، مەن مىنا سوزدەرىممەن ءسىزدى ىعىر قىلعانىم جوق پا؟ - دەپ سۇرادى ءبىر كەزدە بەناسي، جەنەستانىڭ وڭىندەگى ءۇنسىز ويشىلدىق ءىزىن وسىنداي بەيجايدىقتىڭ بەلگىسىنە جورىپ.
— جوق، ول نە دەگەنىڭىز! - دەدى وفيسەر.
— ءبىزدىڭ ساۋدامىزدىڭ، ونەركاسىبىمىزدىڭ، اۋىل شارۋاشىلىعىمىز بەن تۇتىنۋىمىزدىڭ، تاقسىر، ازىرگە تۇتىنۋشىلىق قانا ماڭىزى بار ەدى، - دەدى دوكتور اڭگىمەسىن ءارى قاراي جالعاستىرىپ. — بۇلقالىپپەن بەلگىلى ءبىر كەزەڭدە ول توقىراپ قالۋى ىقتيمال ەدى. راس، مەن پوشتا اشتىم، تەمەكى، وق ءدارى، كارتا ساۋداسىن ۇيىمداستىردىم؛ بۇل جەردىڭ، مۇنداعى تۇرمىستىڭ جانا قاۋىم جاعدايىنداعى ارتىقشىلىقتارىن ايتىپ، سالىق جيناۋشىنى وسىلاي قاراي بەيىمدەدىم، ول بۇرىنعى تۇراعىن تاستاپ، وسىلاي قاراي اۋىستى؛ ءوزىم قاجەت دەپ ەسەپتەگەن زاتتاردى دەر كەزىندە وسىندا وندىرەتىن ەتتىم، ىشىندە قول ونەرشىلەرى بار جاڭا تۇرعىنداردى وسىلاي قاراي تارتتىق، ولاردىڭ مال-مۇلىك الۋىنا كومەكتەستىك؛ جۇرتتا باسى ارتىق اقشا پايدا بولا باستاسا-اق تىڭ جەرلەردى جىرتقىزامىز، ءسويتىپ تاۋ بوكتەرلەرىن تۇگەلدەي ەگىستىككە اينالدىردىق، ءبىر پۇشپاق قالدىرماي وڭدەيتىن بولدىق.
العاشقى كەلگەن كەزدەرىمدە كەدەيلەر جاعى گرەنوبلگە جاياۋ قاتىنايتىن، اپاراتىن ىرىمشىكتەرىن جاياۋ جەتكىزەتىن؛ ەندى جەمىسى بار ما، جۇمىرتقاسى، قۇستارى، تاۋىقتارى بار ما ءبارىن كولىكپەن تاسيدى.سويتە-سويتە تابىس كوبەيە بەردى. ەڭ كەدەيلەرىنىڭ وزىندە باۋ-باقشاسى بار، ەرتە پىسەتىن جەمىستەرى مەن كوكونىستەرى بار. اۋقاتتىلىقتىڭ تاعى ءبىر بەلگىسى ەندى ەشكىم ۇيدە نان پىسىرمەيتىن بولدى: ۋاقىت كەتەدى دەيدى؛ مالدى دا سەلەننىڭ بالا-شاعاسى باعادى.
الايدا، تاقسىر، ونەركاسىپ وشاعىن ۇرلەپ، وعان ۇدايى تامىزىق تاستاپ وتىرۋ كەرەك بولدى. سەلەندەگى ءوندىرىس ءالى كوركەيىپ كەتە العان جوق، تاۋار ساۋداسىن قىزدىرىپ، جان-جاقتان ءىرى-ىرى ماملەلەر جاسالىپ جاتقان جوق؛ قويمالار تولىپ، قايناپ جاتقان بازارى دا جوق. ەلدىڭ قولىنداعى كۇنى ەرتەڭ كاپيتال بولاتىن باسى ارتىق اقشانى ساقتاپ وتىرۋ ءالى از؛ ءوندىرىس پەن تۇتىنىستىڭ ءوزارا قيمىلى ارقىلى سول قورلانعان اقشانى نەعۇرلىم كوپ ادامداردىڭ قولىنان وتكىزىپ وتىرعانمەن، حالىقتىڭ ءال-اۋقاتى ودان كوبەيە بەرمەيدى. ماسەلە وندا ەمەس. ەگەر كەلىپ جاتقان تابىس مول بولسا، ال ءوندىرىس پەن تۇتىنىستىڭ ارا سالماعى تەڭ بولسا، وندا جانادان جەكەشە كاپيتال پايدا بولىپ، قوعامدىق بايلىقتىڭ مولايۋى ءۇشىن، ەكى جاققا بىردەي كاپيتال تاسىمالى بولۋى كەرەك، ءسويتىپ، ەلدىڭ ساۋدا بالانسىندا تۇراقتى اكتيۆ بولۋى كەرەك.
جەتكىلىكتى مولشەردە جەر قورى جوق ەلدەردى، ماسەلەن، تير، كارفاگەن، ۆەنەسيا، گوللانديا جانە انگليا سياقتى مەملەكەتتەردى وسى وي ءاردايىم سىرتقى ەلدەردەن نارىق كەڭىستىگىن يگەرۋگە يتەرمەلەپ وتىرعان. مەن ساۋدانىڭ ءۇشىنشى ساتىسىنا نەگىز سالۋ ءۇشىن ءوزىمىزدىڭ شاعىن الەمىمىزدى دە وسىنداي ويعا ويىستىرۋعا تىرىستىم.
ءبىزدىڭ يگىلىگىمىز كولدەنەڭ جولاۋشىنىڭ كوزىنە ونشا شالىنا بەرمەيتىن، ويتكەنى ءبىزدىڭ كانتوننىڭ ورتالىعىندا وزگە سوندايلاردان كوپ ايىرما جوق سياقتى، ول تەك مەنى عانا قايران ەتەتىن. حالىق بولسا، بىرتىندەپ ءوستى، ولكەنىڭ، دامۋىنا ءوزى قاتىناسىپ جۇرگەندىكتەن، ول جايىندا جالپىلاما پىكىر قورىتۋدان اۋلاق ەدى.
ارادا جەتى جىل وتكەندە مەن جات جۇرتتىق ەكى ادامدى كەزدەستىردىم، ەكەۋى دە ءبىزدىڭ سەلەندى ناعىز قالاعا اينالدىرىپ جىبەرەتىن ادامدارداي بولىپ كورىندى. بىرەۋى تيرولدىق جىگىت، ون قولىنان ونەر تامىپ تۇر، شارۋالارعا ارناپ باشماق تىگەدى ەكەن؛ گرەنوبلدىڭ سەرىلەرىنە جارايتىن مۇنداي اياق كيىمدى ءپاريجدىڭ بىردە-بىر ەتىكشىسى تىگە الماس. وسىنداي ءساندى بۇيىمدى دا، ول ءۇشىن قاجەتتى اسپاپتاردى دا ءوزى جاسايتىن، ءوزى ەل اقتاپ جۇرگەن وسىعۇرلى ىسمەر دە ەڭبەكقور نەمىس يتاليادان قايتىپ كەلە جاتقان جولىندا ءبىزدىڭ سەلەنگە توقتاي قالعان ەكەن؛ الدىندا كاسىبى، اۋزىندا ءونى، سول ەلدى ەرسىلى-قارسىلى تۇگەل شارلاپ شىعىپتى.
سول جىگىت بىزگە كەلىپ، اياق كيىم كەرەك پە دەپ سۇراستىرعان ەكەن، جۇرت ونى ماعان جىبەرىپتى؛ مەن وعان ەكى پار اياق كيىم تاپسىردىم، وعان كەرەكتى قالىبىن ءوزى جاسادى. مەن جات جۇرتتىق جىگىتتىڭ بۇل ىسىنە تاڭ-تاماشا قالدىم؛ ءمان-جايىن سۇراستىرا باستاپ ەدىم، جىگىتتىڭ تاق-تاق ەتكىزىپ قايتارعان قىسقا جاۋاپتارى دا، ءوزىنىڭ بويباسى دا ماعان ۇنادى؛ ءبىر كورگەندە-اق جارق ەتكەن بولمىسى الداعان جوق؛ مەن وسى سەلەندە قال دەدىم، جۇمىسىڭا بارىنشا كومەكتەسەمىن دەپ ۋادە بەردىم، ايتقانداي-اق، تيرولدىك سەرىنىڭ قاراۋىنا اجەپتاۋىر كولەمدە قارجى ءبولدىم.
ول كەلىستى. مەنىڭ دە ءوز ويىم بولدى. بىزدە تەرى يلەۋدىڭ ساپاسى جاقسارعان، ارادا ءبىراز ۋاقىت وتكەننەن كەيىن ءوزىمىزدىڭ كانتوندا-اق ارزان باعامەن اياق كيىم شىعارا بەرۋگە بولاتىن ەدى. ال مەن كارزەڭكە ءوندىرىسىن كەڭەيتپەك ويدا جۇرگەنمىن. قولىنان ءىس كەلەتىن ءبىر پىسىق ادامدى ماعان قۇداي ايداپ اكەلگەن ەكەن، مەن سونىڭ كومەگىمەن سەلەندە ءارى پايدالى، ءارى تۇراقتى ساۋدا ءىسىن ۇيىمداستىرماق بولدىم. اياق كيىمگە زارۋلىك ەشقاشان جويىلمايدى عوي، ال ونىڭ ساپاسى جاقسارا تۇسسە، تۇتىنۋشى ونى بايقاماي قويمايدى.
قۇداي وڭداعاندا، تاقسىر، مەن قاتەلەسپەگەن ەكەنمىن. ءقازىر بىزدە بەس تەرى زاۋىتى بار، سولارعا وڭدەيتىن تەرى ءقازىر بۇكىل دەپارتامەنتتەن ءتۇسىپ جاتادى؛ ءبىزدىڭ ونەركاسىپشىلەر تەرى ىزدەپ، ءتىپتى سوناۋ پروۆانسقا دەيىن بارادى؛ ءار زاۋىتتا تەرى يلەۋگە قاجەتتى زاتتار شىعارىلادى. سوندا دەڭىز، تاقسىر، يشىلەر تيرولدىك جىگىتكە بىلعارى جەتكىزىپ ۇلگەرە الماي جاتادى؛ ونىڭ قاراۋىندا قىرىققا تاياۋ ەتىكشى شەبەر جۇمىس ىستەيدى!
ەكىنشى كەلگەن جىگىت جاي عانا قارا شارۋا، ونىڭ قىزىقتارى انادان ەش وسال ەمەس، ءبىراق ونى تىڭداپ جاتپاي-اق قويىڭىز؛ سول جىگىت وسى جەردەگى جالپاق جيەكتى قالپاق جاساۋدىڭ وڭاي ءادىسىن ويلاپ تاپتى؛ ءقازىر ول سونداي قالپاقتاردى سوناۋ شۆەيساريا مەن ساۆويياعا دەيىن شىعارىپ ساتادى.
ەگەر تاۋاردىڭ جوعارى ساپاسىن بۇدان بىلاي دا ساقتاپ، باعاسىن ارزان كۇيىندە ۇستاي الساق، وسى ەكى ءوندىرىستىڭ ءوزى-اق وركەندەۋدىڭ سارقىلماس كوزى بولا الادى ەكەن، سولار ماعان ءبىر وي سالدى: جىلىنا ءۇش رەت وسىندا جارمەڭكە وتكىزىپ تۇرايىق دەگەن. ءبىزدىڭ كانتونداعى ونەركاسىپتىڭ ورگە باسۋىنا قايران قالعان پرەفەكت وسى جونىندە كورولدىڭ بۇيرىعىن شىعارتۋعا كومەكتەستى. وتكەن جىلى سونداي ءۇش جارمەڭكە وتكىزىپ ەدىك، سولاردىڭ اتاعى ساۆويياعا دەيىن جەتكەن ولار مۇنى ەتىك پەن قالپاقتىڭ جارمەڭكەسى دەپ اتاپ كەتىپتى.
ءبىزدىڭ ولكەدەگى بولىپ جاتقان جاڭالىقتاردان حاباردار گرەنوبلدەگى ءبىر نوتاريۋستىڭ اعا قىزمەتكەرى، ءوزى كەدەي بولسا دا ءبىلىمدى، ەڭبەكقور جىگىت ەكەن، گراۆە بيكەش دەگەن اتپەن نوتاريالدىق كەنسە اشسام دەگەن وتىنىشپەن پاريجگە بارادى دا، سول ءوتىنىشى قابىل الىنادى. ەندى وعان كەڭسەنىڭ پاتەنتىن ساتىپ الۋ قاجەت بولماي قالدى. جانا پوسەلكەدەگى الاندا، ارالىق سوتتىڭ ءدال قارسىسىنان ءۇي سالىپ الۋعا مۇمكىندىك تۋعىزىلدى. بۇدان بىلاي بىزدە اپتا سايىن بازار بولادى، وندا مال مەن استىق جونىنەن ءىرى-ىرى ماملەلەر جاسالىپ تۇرماق. كەلەسى جىلى، ءسوز جوق، ءدارىحانا اشىلادى، ودان كەيىن ساعات جوندەيتىن شەبەرحانا، جيھاز، كىتاپ دۇكەندەرى سونسوڭ ءساندى بۇيىمدار ورتالىعى اشىلاتىن بولادى. ءسويتىپ، ءبىز ناعىز قالا ۇلگىسىمەن ءومىر سۇرەمىز، ناعىز قالاعا لايىقتى ۇيلەر پايدا بولادى. بىزدەگى وقۋ-اعارتۋ ىلگەرى قادام باسىپ كەتكەندىگى سونداي، مەن قاۋىمدىق كەڭەستىڭ الدىنا شىركەۋدى جاڭعىرتىپ، سىرتىن ادەمىلەۋ، سونىڭ جاڭادان شىركەۋ ءۇيىن سالۋ، سونداي-اق قالانىڭ ورتالىعىنان كەڭ كولەمدى جارمەڭكە الاڭىن جابدىقتاپ، اينالاسىنا اعاش ەگۋ، تۇرعىن ۇيلەردىڭ قاتارىن بۇزباۋ ءۇشىن كوشەلەردىڭ اۋماعىن مەجەلەۋ جونىندە ۇسىنىستار ەنگىزگەنىمدە، ەشكىم قارسىلىق بىلدىرگەن جوق، ءسويتىپ، جاڭادان سالىنعان ۇيلەر كوشەلەردىڭ قاتارىن بۇزباي، كوشە بويلارى ءتۇزۋ، كەڭ، جارىق بولۋىنا جۇرتتىڭ ءبارى دە كەلىستى.
مىنەكي، تاقسىر، وسىنداي جۇمىستاردىڭ ناتيجەسىندە بىزدە ءبىر كەزدەگى ءجۇز وتىز جەتى ءۇيدىڭ ورنىڭا مىڭ توعىز ءجۇز ءۇي پايدا بولدى؛ءىرى قارا مال سانى سەگىز جۇزدەن ءۇش مىڭعا دەيىن، ادام سانى جەتى جۇزدەن ەكى مىڭعا دەيىن ءوستى، ال اڭعار بويىنداعى تۇرعىنداردى ەسەپتەگەندە ءتىپتى ءۇش مىڭعا بارىپ قالادى. قاۋىمدا ون ەكى باي، جۇزگە تارتا داۋلەتتى، ەكى جۇزدەي اۋقاتتى وتباسى بار. قالعاندارى ەڭبەك ەتەدى. ءبارى دە ساۋاتتى. ايتقانداي، بىزدە ءار ءتۇرلى گازەتتەر جازدىرىپ الاتىن ون جەتى ادام بار. ءبىزدىڭ كانتوندى ارالاساڭىز، ءالى دە تالاي كەدەي ادامدى كەزدەستىرەسىز؛ مەنىڭ ويىمشا، ولار ءتىپتى كوپ-اق، ءبىراق ەشكىم قايىر سۇرامايدى بارىنە دە جۇمىس بولادى. ءقازىر مەن ناۋقاستاردى ارالاپ ءجۇرىپ، كۇنىنە ەكى اتتى زورىقتىرا جازدايمىن. كەز كەلگەن ساتتە اينالاسى بەس لە جەر جۇرەمىن ماعان تونەتىن ەشقانداي ءقاۋىپ جوق: مەنى اتقىسى كەلەتىن ادام بولسا، ونى باسقالار تاباندا سەسپەي قاتىرادى. جۇرتتىڭ ىشتەي جاقسى كورىپ بەرىلگەندىگى وسى وڭىردەگى وزگەرىستەردەن مەنىڭ ءوز باسىما تاپقان ولجام سول بولار؛ ال ونىڭ ار جاعىندا، قاستارىنان ءوتىپ بارا جاتقان كەزىمدە، بارشالارىنىڭ داۋرىعا ايقايلاسىپ: "ءسالاماتسىز با، بەناسي مىرزا!" دەپ جىلى جۇزبەن امانداسىپ جاتاتىنى ءوز الدىنا. ال اناۋ ۇلگىلى فەرمالارىمنان وزدىگىنەن كەلىپ ءتۇسىپ جاتاتىن بايلىق مەن ءۇشىن مۇرات ەمەس، قاجەتىنە جۇمسالاتىن مۇقتاجدىق ەكەنىن ءسىز ءوزىڭىز دە تۇسىنەرسىز.
— ەگەر، بار عوي، تاقسىر، بارلىق جەردە جۇرت سىزدەن ۇلگى الاتىن بولسا. فرانسيا ۇلى ەلگە اينالىپ كەتەر ەدى دە، ەۋروپانى كەرەك قىلماس ەدى-اۋ، شىركىن! دەدى جەنەستا ماز-مەيرام بولىپ.
— ويباي-اۋ، جارتى ساعات بويى مەن ءسىزدى نەگە بۇل جەردە قاڭتارىپ وتىرمىن، - دەدى سول كەزدە بەناسي، ءتىپتى قاس قارايىپ قالىپتا عوي؛ ءجۇرىڭىز داستارقانعا.
دوكتور ءۇيىنىڭ ءار قاباتىنان ب ا ق جاققا قاراي بەس تەرەزە شىعادى ەكەن. ءۇي ەكى قابات، توبەسىن قىش تەكشەلەرمەن جاپقان، مانسارداسى ءوز الدىنا. جاسىلعا بويالعان تەرەزە قاقپاقتارى ءۇيدىڭ سىرتقى قوڭىرقاي قابىرعالارىنان ەرەكشە جارقىراپ كورىنەدى؛ ال ءۇي قاباتتارىنىڭ ارا جىكتەرىندە بۇرىشتان بۇرىشقا دەيىن تارتىلاتىن ادەپكى اشەكەي ادىپتەردىڭ ورنىڭا ءجۇزىم قوزالارىنىڭ ساباقتارى ءوسىپ تۇر. تومەنگى ىرگەلەردە ەكپە بەنگال راۋشانىنىڭ سولعان تۇبىرتىكتەرى كورىنەدى؛ ءۇي توبەسىنەن سۋ اعار قۇبىرلار تارتىلعان ەكەن، شاماسى، جاڭاعى سولعان گۇلدەردى سۋاراتىن جاڭبىردىڭ تامشىسى عانا بولسا كەرەك.
ۇيگە ۇلكەن ەسىكتەن كىرگەندە، ءدالىز رەتىندەگى باسقىش الاڭىنىڭ وڭ جاعىندا ءتورت تەرەزەلى قوناق ءۇي بار ەكەن؛ تەرەزەلەرىنىڭ ءبارى دە اۋلا مەن باققا قارايدى، ءۇيدىڭ مارقۇم بولىپ كەتكەن بۇرىنعى قوجاسى، ءسىرا، مىنا قوناق بولمەگە ءبىراز قارجىسىن سارپ ەتكەن بولار، ەدەنى پاركەت، قابىرعالارىنا تاقتاي پانەل قاعىلىپتى دا، جوعارعى جاقتارىنا بۇدان ەكى عاسىر بۇرىنعى توقىما پەردەلەر ۇستالىپتى. بىلقىلداق ۇلكەن كرەسلولار قىتايدىڭ ءتۇرلى-تۇستى جىبەگىمەن قاپتالعان؛ كاميننىڭ ۇستىندە ەسكىلىكتى التىن شىراعدان تۇعىرلارى جىلتىرايدى؛ تەرەزە پەردەلەرىنىڭ شاشاقتارىنا دەيىن توگىلىپ تۇر، وسىنىڭ ءبارى سۆياششەننيكتىڭ ءسان-سالتاناتتى تۇرمىسىن ايعاقتايدى. وسىنداي ەرەكشەلىگى بار ءۇي جيھازىنا بەناسيدىڭ قوسقان جاڭالىعى تەرەزە ارالىقتارىندا قابىرعالارعا تاقاپ ەكى جەردەن ويۋمەن ورنەكتەلگەن ەكى اعاش باعان ورناتىپتى جانە كاميننىڭ ۇستىنە تاسباقانىڭ ساۋىتىنا قوندىرعان ساعات ورناتىپتى دا، سىرتىن مىس سىمدارمەن ورنەكتەپ قويىپتى.
دوكتور بۇل بولمەگە سيرەك كىرەتىن بولسا كەرەك، اۋاسى تىم تىمىرسىق كورىنەدى. تەمەكىنىڭ تۇنىپ قالعان اششى ءيىسى سەزىلەدى كيۋرە جارىقتىقتان قالعان جالعىز بەلگى سول ما دەرسىڭ جانە تەمەكىنىڭ كۇلىمسى ءيىسى كامين جاقتاعى بۇرىشتان كەلەتىن سياقتى؛ شاماسى، كيۋرە سول بۇرىشتا تاپجىلماي كوپ وتىراتىن بولعان-اۋ. ۇستىنە كوپشىك توسەلگەن ەكى ۇلكەن كرەسلو بىرىنە-بىرىن قارسى قاراتىپ، كاميننىڭ قاسىنا قويىلىپتى. گراۆە كەتكەلى كامينگە وت جاعىلماعان ەكەن، ءقازىر ۇساقتالعان شىرشا وتىنى شىرت-شىرت ەتىپ لاۋلاپ تۇر.
— كەشكىسىن ءالى سالقىن عوي، - دەدى بەناسي، - پەشتىڭ الدىندا بوي جىلىتىپ وتىرعانعا نە جەتسىن.
جەنەستا ويلانىپ وتىر: مىنا دوكتور تۇرمىستىڭ ۇساق-تۇيەك كارەكەتتەرىنە نەگە سونشالىقتى سامارقاۋ قارايتىنىنىڭ سەبەبىن تۇسىنە الماي اڭ-تاڭ.
— تاقسىر، - دەدى، ول ءبىر كەزدە، - ءسىزدىڭ كەۋدەڭىزدەگى ناعىز ازاماتقا بىتكەن جان ەكەن؛ ءبىراق سويتە تۇرىپ، سونشاما زور جۇمىستار تىندىرعاندا، وسىعان ۇكىمەتتىڭ دە كوزىن اشۋعا تىرىسپاعانىڭىز تاڭدانارلىق ءىس.
بەناسي اقىرىن عانا مىرس ەتىپ كۇلدى.
— فرانسيانى وركەنيەتكە تارتۋدىڭ ادىستەرى تۋرالى نەگە بايانحات جازبادىڭىز دەيسىز عوي، سولاي ما؟ ماعان گراۆە مىرزا دا ايتقان وسىنى. وكىنىشكە قاراي، ۇكىمەتتىڭ كوزىن اشا المايسىڭ مۇنداي ىسكە؛ اسىرەسە ءوزىن اعارتۋ ىسىمەن شۇعىلدانىپ ءجۇرمىن دەپ ويلايتىن ۇكىمەتتىڭ كوزىن اشۋ دەگەن ءتىپتى بولمايتىن شارۋا. ءبىزدىڭ بۇل جەردە تىندىرعان ىستەرىمىزدى، البەتتە، بارلىق مەرلەر - وزدەرىنىڭ كانتوندارى ءۇشىن، بارلىق قالالىق ماگيستراتتار -وزدەرىنىڭ قالالارى ءۇشىن، پرەفەكت - ءوزىنىن دەپارتامەنتى ءۇشىن، مينيستر - فرانسيا ءۇشىن، اركىم ءوزىنىڭ قىزمەت اياسىندا، باياعىدا-اق ىستەۋلەرى كەرەك ەدى.
مەن ۇزىندىعى ەكى لە جەرگە جول سالايىق دەپ جۇرتتى كوندىردىم؛ باسقالار داڭعىل تارتتىرىپ، قانال قازدىرتا الار ەدى عوي؛ مەن شارۋالارعا ارناپ قالپاق تىگەتىن ءوندىرىستى كوتەرمەلەپ وتىرمىن، ال مينيستر بولسا، فرانسيانى شەتەل ونەركاسىبىنىڭ باسقىنشىلىعىنان قۇتقارا الار ەدى عوي: ول ءۇشىن، ايتالىق، ساعات ءوندىرىسىن كوتەرمەلەسە، وزىمىزدە وندىرىلەتىن شويىننىڭ، بولاتتىڭ، دومنا پەشتەرىنىڭ ساپاسىن جاقسارتۋعا، سونداي-اق جىبەك قۇرتىن وسىرۋگە، كوكنار ەگۋگە كومەكتەسسە جەتىپ جاتىر. ساۋدا ىسىندە كوتەرمەلەۋ دەگەننىڭ ءمانى قامقورسۋ دەگەن ءسوز ەمەس ءالى. بۇل جەردە دۇرىس ساياسات ەلدىڭ شەت دەرجاۆالارعا تاۋەلدى بولماۋى دەگەن ماقساتقا باعىتتالۋى كەرەك، ءبىراق كەدەن كەدەرگىسى دەيتىن ماسقارا مەن ءار ءتۇرلى تىيىم سالۋ جۇيەلەرىنە جول بەرىلمەسىن. ونەركاسىپتى تەك سول ونەركاسىپتىڭ ءوز كومەگىمەن عانا قۇتقارۋعا بولادى: باسەكەلەستىك ونىڭ تىرشىلىك كوزى. قامقورسۋ شارالارى ونى مارعاۋسىتادى؛ مونوپوليا مەن توسقاۋىل تاريفتەر ول ءۇشىن ءولىم. ساۋداعا ەركىندىك جاريالاعان ەل وزگە ەلدەردىڭ بارلىعىن وزىنە بەرەرمەن ەتەدى، ءوزىنىڭ بويىنان سونشالىقتى ونەركاسىپتىك قۋاتى سەزىنىپ، توۆارلاردىڭ باعاسىن باسەكەلەستەرىڭە قاراعاندا تومەنىرەك دەڭگەيدە ۇستاي الاتىن بولادى. فرانسيا مۇنداي ماقساتقا انگليادان الدەقايدا وڭاي جەتەر ەدى، ويتكەنى ءبىزدىڭ ەلدىڭ اۋماعى ودان كوپ ۇلكەن، سوندىقتان ول اۋىلشارۋاشىلىق ونىمدەرىنىڭ قۇنىڭ ونەركاسىپتە تولەنەتىن جالاقىنىڭ تومەندەۋىنە سايكەس كەلەتىن دەڭگەيدە ۇستاپ تۇرا الار ەدى؛ فرانسۋز ۇكىمەتى مىنە وسىعان ۇمتىلۋى كەرەك، ماسەلەنىڭ زارۋلىگى وسىندا جاتىر.
ءيا، قايىرىمدى تاقسىر، مۇنداي ماسەلەنى زەرتتەۋ مەنىڭ ءومىرىمنىڭ ماقساتى بولعان ەمەس؛ مەن ءوزىمدى كەشەۋىلدەپ باعىشتاعان ءىس مەنىڭ الدىمنان كەزدەيسوق كەلىپ كيلىكتى. وسىنىڭ بارلىعى جاي عانا نارسەلەر، ودان عىلىم جاساي المايسىن، وندا كىسىنى تاڭ-تاماشا قىلارلىقتاي ەشتەڭە، ەشقانداي تەوريالىق تەرەڭدىك جوق؛ بار پالەسى جاي عانا پايدالى نارسە. جانە اپ-ساتتە بىتە دە قوياتىن ءىس ەمەس؛ بۇل سالادا جەتىستىككە جەتەمىن دەسەڭ، كۇن سايىن ەرتەڭگىسىن ءوز بويىڭنان وزگەدە جوق توزىمدىلىك تاپ، بىلاي قاراعاندا، سەنەن شىعاتىن ەشقانداي شىعىن جوق، ءبىراق ءبىر ساباقتى دامىلسىز قايتالاي بەرەتىن ۇستازدىڭ توزىمدىلىگى كەرەك؛ ول ماراپاتى جوق توزىمدىلىك.
ءبىز مىنا ءسىز سەكىلدى ۇرىس دالاسىندا قان توككەن ادامعا قۇرمەتپەن قارايمىز، ال جاس شاماسى بىردەي بالالارعا ءبىر ءسوزدى دۇركىن-دۇركىن قايتالاۋمەن ءوزىنىڭ كۇش-قۋاتىن كۇننەن كۇنگە قۇرتا بەرەتىن ادامدى جەك كورەمىز. ايقاي-شۋسىز جاقسىلىق ىستەۋگە ەشكىم دە قۇشتار ەمەس. شىنتۋايتتاپ كەلگەندە، ەجەلگى زاماننىڭ ۇلى ادامدارىن قول باستاماي-اق، ەن سوڭعى قاتارعا تۇرىپ تا، ەلگە قىزمەت ەتۋ ءۇشىن جىگەرلەندىرگەن ازاماتتىق ار-نامىس بىزدە جوق. ءبىزدىڭ زاماننىڭ دەرتى ءوزىم بىلەمدىك. ميحرابتان اۋليە كوپ. ونىڭ سەبەبى مىناۋ. مونارحيامەن بىرگە ءبىز ار-ۇياتتان، اتا-بابا دىنىمەن بىرگە حريستيان ىزگىلىگىنەن، مەملەكەتتى باسقارۋدىڭ ناتيجەسىز تاجىريبەلەرىنەن كەيىن وتانشىلدىقتان ايىرىلدىق. بۇل تۇرعىلار ءىشىنارا كۇنى بۇگىن دە بار، ويتكەنى يدەيالار ولمەيدى، ءبىراق بۇل كۇندەرى ولار ادامدى جىگەرلەندىرمەيدى. ءبىزدىڭ زامانىمىزدا قوعامدى قولداۋ ءۇشىن ءبىر عانا تىرەك بار، ول وزىمشىلدىك. اركىم تەك وزىنە عانا سەنەدى.
بولاشاق قوعامعا قىزمەت ەتەتىن ادام؛ ءبىز ودان جوعارى ەش نارسەنى كورمەيمىز. ءبىزدى ءوزىمىز قۇلدىراپ قۇلاپ بارا جاتقان شىڭىراۋدان قۇتقاراتىن ۇلى ادام ۇلتتى جاڭعىرتۋ ءۇشىن، ءسوز جوق، ءتىپتى داراشىلدىقتى دا پايدالانادى؛ ءبىراق سول جاڭعىرۋعا دەيىن ءبىز ماتەريالدىق مۇددەلەر مەن ىشكى ەسەپ عاسىرىندا ءومىر سۇرەمىز. وسى سوزدەر اركىمنىڭ-اق اۋزىندا. ءبىزدى ءوزىمىزدىڭ قادىر-قاسيەتىمىزگە قاراپ باعالامايدى، جاعدايىمىزعا قاراپ باعالايدى. حالىقتان شىققان قايراتكەر ادام ەلەۋسىز قالادى. وسى كوزقاراس ۇكىمەتتىڭ وزىنە ءسىڭىپ كەتتى. ءوزىنىڭ ءومىرىن تاۋەكەلگە تىگىپ بارىپ، تالاي ادامداردىڭ ءومىرىن قۇتقارعان تەڭىزشى جاۋىنگەرگە مينيستر كوك تيىندىق مەدال جىبەرەدى، ال ءوزىنىڭ داۋىسىن ساتقان دەپۋتاتتى مينيستر مىرزا قۇرمەتتى لەگيون وردەنىمەن ماراپاتتايدى. مۇنداي ءتارتىپ ۇستەمدىك ەتكەن ەل قاران قالادى. جەكەلەگەن ادامدار سياقتى، ۇلتتار دا كۇش-قۋاتتى بيىك سەزىمدەردەن عانا الادى. حالىقتىڭ سەزىمدەرى دەگەن بۇل ونىڭ ۇجدانى. ال بىزدە ۇجداننىڭ ورنىڭا جۇرەتىن نارسە پايداكۇنەمدىك. ءار ادام تەك ءوز قارا باسىن ويلايدى، شىنايى ازاماتتىق ەرلىكتى كەزدەستىرەسىڭ بە، جوق پا؟ ول جونىندە تەك وزىنە عانا سەنەدى. ال شىندىعىندا مۇنداي ىزگىلىكتىڭ ەڭ ءبىرىنشى شارتى وزىڭنەن ءوزىڭ باس تارتىپ شىعۋىڭ عوي.
ازاماتتىق ەرلىك پەن اسكەري ەرلىكتىڭ تۇپكى نەگىزى ءبىر باستاۋدا جاتىر. ءسىز ءوز ءومىرىڭىزدى بىردەن بەرۋگە ءتيىستىسىز، ال بىزدىكى ءبىر-بىر تامشىلاپ بارىپ قۇريدى. مۇنداعى دا، ونداعى دا ءبىر عانا كۇرەس، ءبىراق ايقاستىڭ ءتۇرى بولەك. يگى نيەتتەرىڭنىڭ بولۋى جەتكىلىكسىز؛ جەردىڭ نە ءبىر ەلەۋسىز قالعان تۇكپىرىنە وركەنيەتتى ەنگىزۋ ءۇشىن ءبىلىمدى بولۋ كەرەك؛ ال ءبىراق مىقتى ەرىك-جىگەرىڭ بولماسا، ءتىپتى ءبىلىمىڭ دە، ادالدىعىڭ مەن وتانعا دەگەن سۇيىسپەنشىلىگىڭ دە ساعان كومەكتەسە المايدى؛ سوندىقتان سەن ءوزىڭدى قوعامعا پايدا كەلتىرەتىن مىندەتتەرگە باعىشتاعان كەزدە وزىمشىلدىك مۇددەلەردەن باس تارتۋ ءۇشىن جاڭاعىداي بەرىك ەرىك-جىگەرمەن قارۋلانۋىڭ كەرەك. ارينە، فرانسيادا ءاربىر قاۋىمعا شاققاندا كەلەتىن ءبىلىمدى ادام جالعىز-جارىم ەمەس، وتانشىل ادام دا بىرەن-ساران ەمەس، ءبىراق مەنىڭ كامىل سەنىمىم بويىنشا، ءوزىنىڭ بويىندا الگى ايتىلعان باعالى قاسيەتتەردى تەمىر شىڭدايتىن ۇستانىڭ قايسارلىعىمەن، سونىڭ تاباندىلىعىمەن ۇشتاستىرعان ادامدى كەز كەلگەن كانتوننان تابا بەرمەيسىڭ. قيراتقىش ادام مەن جاسامپاز ادام ەرىك-جىگەردىڭ ەكى جاق باسى وسىلار: ءبىرى ءىستى ازىرلەيدى دە، ەكىنشىسى ءتامامدايدى؛ ءبىرىنشىسى جاۋىزدىقتىڭ ءپىرى بولىپ كورىنسە، ەكىنشىسى جاقسىلىقتىڭ پىرىڭدەي بولىپ كورىنەدى، بىرەۋىنە بۇيىراتىنى العىس، ەكىنشىسىنە بۇيىراتىنى قارعىس. زۇلىمدىقتىڭ داۋسى جەر جارادى دا، پاسىقتاردى وياتادى، سولاردى ماسايراتادى؛ ال ىزگىلىك كوپكە دەيىن ءۇن شىعارمايدى. ادامزات اتاققۇمارلىعىنىڭ تاڭداپ العان ءرولى وتە ۇتىمدى. سوندىقتان اركىم ءوز باسىنىڭ پايداسىن كەزدەيتىن قۇپيا ويدان ادا كۇيدە اتقارىلعان دۇنيەلىك ءىس، فرانسۋزداردىڭ ءسالت-داستۇرىن ءبىلىم كەلىپ وزگەرتكەنشە، بىزدە كەزدەيسوق قۇبىلىس كۇيىندە قالا بەردى. ال ەندى ءسالت-داستۇرىمىز وزگەرىپ، ءبىزدىڭ بارلىعىمىز دا ناعىز ازامات بولعان كەزدە، كۇندەلىكتى ءومىردىڭ بارلىق يگىلىگىنە قاراماستان، ءبىزدىڭ بارشامىز جەر شارىنداعى ەڭ زەرىككەن، ەڭ ماۋباس، ەڭ قابىلەتسىز، ەڭ باقىتسىز حالىق بوپ شىعا كەلمەيمىز بە؟ مۇنشالىقتى ماڭىزدى ماسەلەلەردى شەشۋ مەنىڭ قولىممەن كەلمەيدى، سەبەبى مەن مەملەكەت باسىندا تۇرعان ادام ەمەسپىن. وزگەنىڭ ءبارىن بىلاي قويعاندا، ۇكىمەت مىنا سەبەپتەردەن دۇرىس كوزقاراستا بولا المايدى: وركەنيەت ىسىندە، تاقسىر، ءبارى دە شارتتى تۇردە عانا. ءبىر ەلگە جارامدى بولعان يدەيالار ەكىنشى ءبىر ەلگە پالە بولىپ جابىسادى، اقىل-ويدىڭ الالىعى دا جەردىڭ شولالىعىنان كەم ەمەس. بىزدە ءساتسىز بيلىكشىلەردىڭ سونشالىقتى كوپ بولاتىن سەبەبى مىنادان: باسقارۋشىلىق قابىلەت دەگەنىمىز مەيلىنشە اسقاق، مەيلىنشە تازا سەزىمنەن تۋاتىن بەيىمدىلىك. بۇل رەتتەگى كەمەڭگەرلىك تانىم-بىلىمنەن تۋمايدى، جان جۇيەنىڭ بىتىمىنەن تۋادى. بيلىكشىنىڭ ىس-ارەكەتىنە دە، اقىل-ويىنا دا ەشكىم باعا بەرە المايدى، شىنايى قازىلار ودان اۋلاقتا، ال ونىڭ ىس-ارەكەتىنىڭ جەمىسى ءتىپتى ودان دا اۋلاعىراقتا جاتادى. سوندىقتان كىم-كىم دە ەش نارسەدەن قاۋىپتەنبەي-اقوزىن بيلىكشىمىن دەپ جاريا ەتە الادى. ءبىز، فرانسۋزدار، ادامنىڭ اقىل-ويىنا وپ-وڭاي الدانىپ قالامىز، يدەياعا باي ادامداردى اسپەتتەپ شىعا كەلەمىز؛ ال ءبىراق ەرىك-جىگەر قاجەتتىرەك جەردە يدەيالاردىڭ ءمانى توومەن بولادى. اقىر-اياعىندا، ەل باسقارۋ دەگەن ءسوزدىڭ ءمانى جۇرتقا ازدى-كوپتى دۇرىسۇعىمدار مەن ءىس-قيمىل ادىستەرىن تىقپالاۋدا ەمەس، سول جاقسى-جامان ۇعىمداردى كوپشىلىكتىڭ يگىلىگى ءۇشىن دۇرىس جاققا قاراي باعىتتاي بىلۋدە. ەگەر مەشەۋلىك پەن كەرتارتپالىق ەلدى جامان جولعا باستايتىن بولسا، ءوز قاتەلەرىنەن حالىقتىڭ ءوزى-اق بەزىپ شىعادى. اۋىل شارۋاشىلىعىنداعى، ساياسي نەمەسە وتباسىلىق ومىردەگى قاتەلىكتىڭ قاندايى بولسا دا شىعىنعا اپارىپ سوعادى، سوندىقتان اركىم ونى سايىپ كەلگەندە ءوز باسىنىڭ پايداسى ءۇشىن تۇزەتەدى.
قۇداي دەس بەرگەندە، مەن بۇل جەردەن شىن مانىندە تىڭ ىستەردى تاپتىم. مەنىڭ ايتقان اقىلىممەن جۇرت ەگىستىك جەرلەردى جاقسىلاپ وڭدەدى؛ سونسوڭ اۋىل شارۋاشىلىعىندا بويعا سىڭگەن زياندى ادەتتەر جوق قوي، جەردىڭ ءوزى دە وتە قۇنارلى؛ سوندىقتان مەن ەشبىر قيىندىقسىز-اق بەس تاناپتى شارۋاشىلىق ءادىسىن ەنگىزدىم، شابىندىقتاردى قولدان سۋاردىق، كارتوپ ەگەتىن بولدىق. اۋىل شارۋاشىلىعىندا مەنىڭ ەنگىزگەن جۇيەم ەشكىمنىڭ سانا-سەزىمىنە تيگەن جوق. كەرەك دەسەڭىز، ءبىز فرانسيانىڭ كەيبىر وڭىرلەرىندەگىدەي كادىمگى قاراپايىم سوقانى دا پايدالانعانىمىز جوق؛ جىرتىندى جۇمىستار «اشا كوپ بولماعان سوڭ، كەتپەننىڭ وزىمەن-اق ءىستى تىندىرىپ جۇردىك. مەن ەنگىزگەن دوڭگەلەكتى تۇرەندى تەگەرشىك جاسايتىن شەبەر ماقتاۋعا اينالدى؛ ويتكەنى ول ءوزىنىڭ جاساعان بۇيىمىن وتكىزۋگە ىنتىزار؛ سوندىقتان ول وزدىگىنەن مەنىڭ كومەكشىم بولىپ شىقتى. وزگە ىستەردەگى سياقتى، مۇندا دا مەن اركىمنىڭ مۇددەلەرىن ۇشتاستىرىپ، ۇيلەستىرىپ وتىرۋعا تىرىستىم. سونسوڭ، بۇل جەردەگى كەدەيلەرگە تىكەلەي پايدا كەلتىرەتىن ونىمدەردى وندىرۋدەن ولاردىڭ ءال-اۋقاتىڭ ارتتىراتىن ونىمدەردى وندىرۋگە كوشتىم. بۇل اراعا سىرتتان ەش نارسە اكەلگەنىم جوق، تەك قانا تۇرعىنداردى بايىتۋعا ىقپال ەتەتىن ونىمدەردى سىرتقا شىعارۋعا كومەكتەستىم، سونىڭ بۇلارعا ءتيىمدى ەكەنىن كوزبەن كورەتىندەي ەتتىم. ولار ءوز ەڭبەكتەرىنىڭ ناتيجەسى ارقىلى مەنىڭ يدەيالارىمنىڭ جارشىسى بولعانىڭ وزدەرى دە بايقاماي قالدى. تاعى ءبىر جاعداي. گرەنوبل بىزدەن بەس لەدەي عانا جەردە؛ ال ۇلكەن قالانىڭ ماڭىنداعى ادامدار ءوز بۇيىمدارىن وپ-وڭاي وتكىزەدى. قاۋىمداردىڭ بارلىعى بىردەي ءىرى قالالارمەن ىرگەلەس ەمەس قوي. ءاربىر ءىستىڭ رەتىندە ولكەنىڭ دەم-تىنىسىن، ونىڭ ورنالاسقان جەرىن، مۇمكىندىكتەرىن ەسكە الىپ وتىرۋ كەرەك، جەر شۇرايىن، ادامدارىنىڭ ەرەكشەلىگىن، ولاردىڭ ءومىر سالتىن زەرتتەگەن ماقۇل؛ نورمانديادا جۇزىمدىك ءوسىرۋ دەگەن سياقتى ەرسىلىككە بارماۋ كەرەك. سوندىقتان دا باسقارۋ ۇستانىمدارى وزگە جايتتاردان گورى وزگەرگىش كەلەدى، بۇل جەردە جالپىعا بىردەي ورتاق ەرەجە جوق. زاڭ اتاۋلىنىڭ ۇلگىسى بار، ال ءسالت-داستۇر، جەر جايى، اقىل-وي دەگەندەر ولاي ەمەس؛ ال ەلدى باسقارۋ دەگەن زاڭداردى ادام مۇددەسىنە نۇقسان كەلتىرمەي، جەرگىلىكتى جاعدايدى ەسكەرە وتىرىپ قولدانا ءبىلۋ ونەرى دەگەن ءسوز. تاۋدىڭ ارعى جاق باۋرايىندا ءبىزدىڭ تاستاپ كەتكەن دەريەۆنيامىز بار؛ ونىڭ جەرىن دوڭگەلەكتى سوقامەن وڭدەۋگە بولمايدى؛ توپىراق قاباتى ونشا قالىن ەمەس؛ ەگەر قاۋىمنىڭ مەرى جەر وڭدەۋدىڭ بىزدەگى ادىسىنە ەلىكتەگەن بولسا، قاراماعىنداعى ادامدارىن كۇيزەلىسكە ۇشىراتاتىن ەدى؛ مەن وعان جۇزىمدىك وسىرىڭدەر دەپ اقىل بەرگەنمىن، سونسوڭ بىلتىر ونداعى تۇرعىندار جۇزىمنەن مول ءونىم الىپ، ەندى بىزدەن استىقتى شاراپقا ايىرباستاپ الاتىن بولدى. ەڭ باستىسى، مەنىڭ اقىل ايتقان ادامدارىم ماعان سەنەتىن بولدى، ءبىز ۇنەمى بايلانىس جاساپ تۇردىق. مەن شارۋالاردى اۋرۋدان ايىقتىردىم، ويتكەنى ولار ەم-دومعا وتە بەيىم كەلەدى؛ راسىندا دا بارلىق گاپ ناۋقاستاردى جۇعىمدى تاماقپەن قورەكتەندىرىپ، الدەندىرۋدە عوي. الدە ۇنەمشىلدىكتەن بە، نەمەسە كەدەيلىكتەن بە، ايتەۋىر شارۋالاردىڭ تاماق ءىشۋى وتە ماردىمسىز كەلەدى دە، اۋرۋدىڭ كوبى اش-ارىق تىقتان بولادى؛ ايتپەسە جالپى شارۋالاردىڭ دەنساۋلىعى جامان ەمەس قوي.
مەن ءوزىم ءاۋ باستا، ءبىر بەيماعلۇم جانكەشتىلىك ءومىر باستاۋعا ءبىرجولا بەكىنگەن كەزدە، كىم بولسام ەكەن دەپ كوپ تولعاندىم: كيۋرە بولايىن با، الدە سەلەندىك دارىگەر نەمەسە ارالىق سۋديا بولعان دۇرىس پا دەپ. وسى ءۇش ادامدى سۆياششەننيكتى، زاڭگەر مەن ەمشىنى حالىقتىڭ كەمەڭگەر ويى ىلعي دا قارا جامىلعىمەن قوساقتاپ جۇرەتىنى تەگىن ەمەس قوي، تاقسىر؛ ولاردىڭ بىرەۋى ادامنىڭ جان جاراسىن ەمدەسە، ەكىنشىسى قالتا قايعىسىنان، ءۇشىنشىسى ءتان اقاۋىنان ارىلتادى؛ ءسويتىپ، ولار قوعامنىڭ نەگىزگى ءۇش تىرەگىن بەينەلەيدى: ار-ۇياتىن، دۇنيە-مۇلكىن جانە دەنساۋلىعىن. ءبىر كەزدە وسىنىڭ العاشقىسى، سونسوڭ ەكىنشىسى بۇكىل مەملەكەت بيلىگىن قولدارىندا ۇستادى. جەر بەتىندەگى بىزدەن بۇرىنعىلار ادامنىڭ اقىل-ويىن بيلەگەن سۆياششەننيكتەردى بىردەن-بىر بيلىك يەسى بولۋعا ءتيىس دەپ ويلادى، بالكىم، سول ويلارى دۇرىس تا بولعان شىعار: سۆياششەننيك ول كەزدە كورول دە بولدى، اۋليە دە بولدى، قازى دا بولدى؛ جانە ول كەزدە دۇنيەنىڭ تۇتقاسى ادامنىڭ ۇجدانى مەن ار-ۇياتى بولۋشى ەدى. ءقازىر ءبارى وزگەردى، ال ءبىز سول زاماننىڭ بارىن بارشا، سول كۇيىندە قابىلداۋعا ءتيىسپىز. ءسىز ءوزىڭىز بىلەسىز، ال مەن ەلدەگى اعارتۋ ءىسى مەن حالىقتىڭ ءال-اۋقاتى وسى ءۇش ادامعا بايلانىستى دەپ بىلەمىن، ولار وكىمەت بيلىگىنىڭ ءۇش ءتۇرى، سولاردىڭ ارقاسىندا حالىق ىس-ارەكەتتەردىڭ، مۇددەلەردىڭ، ۇستانىمداردىڭ ىقپالىن تىكەلەي سەزىنەدى، ال سوڭعى ۇشەۋى وقيعالاردىڭ، مەنشىكتىڭ، يدەيالاردىڭ اسا ماڭىزدى سالدارى بولىپ تابىلادى. ۋاقىت وتكەن سايىن وزگەرىستەر اكەلىپ تۇرادى؛ مەنشىك كوبەيەدى نەمەسە ازايادى، سول الۋان ءتۇرلى وزگەرىستەردىڭ ىڭعايىمەن بارلىق ءىستى جونگە كەلتىرىپ وتىرۋ كەرەك ءتارتىپ اتاۋلىنىڭ نەگىزى وسىندا.
ولكەنى وركەنيەتكە تارتىپ، ونەركاسىپكە نەگىز سالۋ ءۇشىن، جەكە ادامداردىڭ مۇددەلەرى ۇلتتىق مۇددەلەرمەن قاي تۇستا ۇشتاساتىنىڭ، ولار قانداي ىس-ارەكەتتەردەن، قانداي ماتەريالدىق مۇددەلەر مەن ۇستانىستاردان كورىنەتىنىن حالىققا ۇعىندىرىپ وتىرۋ كەرەك. مىنەكي مەن قوعامدىق ءومىردىڭ وسى جاقتارىمەن ءسوزسىز توقايلاسىپ وتىراتىن جاناعى ءۇش ماماندىق ءبىزدىڭ زامانىمىزدا وركەنيەتتىڭ اسا ۇلى تۇتقالارى بولۋعا ءتيىس دەپ ۇقتىم؛ وسى ماماندىقتاردىڭ وكىلدەرى ۇنەمى بايلانىستى بولىپ وتىراتىن مۇقتاج تاپتاردىڭ تاعدىرىن جاقسارتامىن دەگەن ادال نيەتتى ادامعا مۇمكىندىكتى ءاردايىم جاناعى تۇتقالار عانا بەرە الادى. ال ءبىراق شارۋا ادام جانىڭا يمان بەرەمىن دەپ ىعىر قىلاتىن سۆياششەننيكتەن گورى ءتانىڭدى ساۋىقتىرارلىق ءدارى بەرەتىن ادامعا كوبىرەك سەنەدى؛ بىرەۋى شارۋامەن ونىڭ ءوزى وڭدەپ جۇرگەن جەر تۋرالى سويلەسەدى، ەكىنشىسى سول شارۋانىڭ ءقازىر، سورعا قاراي، تۇك قاتىناسى جوق اسپان جايىن اڭگىمەلەيدى؛ مەنىڭ سورعا قاراي دەپ وتىرعانىم بولاشاق ومىرگە دەگەن نانىم تەك كوڭىلگە مەدەت قانا ەمەس، باسقارۋعا كومەكتەسەتىن قۇرال دا.
ءدىننىڭ قوعامدىق زاڭدارداعى شاپاعاتىن تيگىزەتىن بىردەن-بىر كۇش ەكەنى بەكەر مە؟ تاياۋدا ءبىز قۇدايدى اقتاپ الدىق. ءدىن جوعالىپ كەتكەن كەزدە، زاڭداردىڭ ورىندالۋى ءۇشىن ۇكىمەت لاڭكەستىكتى ويلاپ تابۋعا ءماجبۇر بولدى؛ ءبىراق ول ادامدا ۇرەي تۋعىزاتىن، سوندىقتان وتكىنشى ەدى. بايقايسىز با، تاقسىر، شارۋا ادام ناۋقاس كەزىندە نەمەسە ءتاۋىر بولا باستاپ، ءالى دە توسەك تارتىپ جاتقاندا، اقىلدى دەرەكتەردى ەرىكسىز تىڭدايدى جانە جۇيەلەپ تۇسىندىرگەندە قاپىسىز ۇعىنادى. وسى وي مەنى دوكتورلىققا جەتەلەدى. مەن شارۋالارمەن ەسەپ-قيساپقا وتىرعاندا، سولاردىڭ پايداسىن كوزدەدىم، مەنىڭ ولارعا ايتقان اقىل-كەڭسەتەرىم جۇزەگە اسا كەلە ءوز يدەيالارىمنىڭ دۇرىس ەكەنىن دالەلدەپ شىقتى.
حالىقتىڭ كوزى الدىندا كۇناسىز بولۋ كەرەك. كۇناسىزدىك ناپولەوندى جاسادى، ەگەر الەم ونىڭ ۆاتەرلوو تۇبىندەگى جەڭىلىسى جايىندا بىلمەگەن بولسا، سول كۇناسىزدىك قۇداي جاساعان بولار ەدى. مۇحاممەد اۋەلى جەر شارىنىڭ ۇشتەن ءبىرىن جاۋلاپ الىپ، سودان كەيىن ءدىننىڭ نەگىزىن سالۋشى بولعان سەبەبى ونىڭ قالاي ولگەنىن ەشكىم كورگەن جوق. سەلەندىك دارىگەر ءۇشىن دە، جاۋگەرشى ءۇشىن دە ورتاق ءبىر زاڭ بار: ۇلت پەن قاۋىم ءبىر ءورىس. ادام بارلىق جەردە دە ادام. سونسوڭ تاعى ءبىر ايتارىم مەن ءوزىم قارىز بەرگەن ادامدارىما تالاپشىل بولدىم. مەنىڭ تاباندىلىعىم بولماسا، جۇرتتىڭ ءبارى مەنى جەك كورەر ەدى. شارۋالار، وزدەرى اككى پەندە بولعاندىقتان، الدانعان جالقاۋلاردى سىيلامايدى. سەن ءوزىڭدى اقىماق قىلۋعا جول بەردىڭ بە، وندا السىزدىك كورسەتكەنىن. باسقارۋ ىسىنە كۇش قانا جۇرەدى. ەگەر ناۋقاستىڭ باي ادام ەكەنىنە كوزىم جەتپەسە، ەمدەگەنىم ءۇشىن ەشكىمنەن ەشقانداي اقى الىپ كورگەن ەمەسپىن. ەگەر ناۋقاس ادام وتە ءزارۋ بولىپ تۇرماسا، مەن تەگىن ءدارى بەرمەيمىن. شارۋالار ماعان اقشا تولەمەسە دە، وزدەرىنىڭ بورىشتى ەكەندەرىن بىلەدى؛ كەيدە ولار ءوز كوڭىلدەرىن كونشىتۋ ءۇشىن مەنىڭ اتىما س ۇلى الىپ كەلەدى، ونشا قىمبات بولماسا استىق اكەلەتىندەرى دە بولادى. ال بىردە ديىرمەنشى مەنىڭ ەمدەگەنىم ءۇشىن بالىق الىپ كەلىپتى، سوندا مەن وعان ايتتىم: "بولماشى نارسەگە سونشا شىعىندانعانىڭ نە؟" - دەدىم؛ مەنىڭ بۇل ديپلوماتيامنىڭ ەسەسى قايتادى: قىسقا قاراي مەن كەدەيلەرگە ۇلەستىرىپ بەرۋ ءۇشىن ودان بىرنەشە قاپ ءۇن الامىن. قۇداي اقى، تاقسىر، ءبىزدىڭ شارۋالاردىڭ جۇرەگى ىزگى، تەك ولاردى قورلاماۋ كەرەك. مەن ءقازىر ولار تۋرالى بۇرىنعى پىكىرىمدى الدەقايدا جاقسارتتىم.
— سىزدە، ارينە، قيىندىقتار دا بولعان شىعار؟ - دەدى جەنەستا.
— ەشقانداي دا، - دەپ جاۋاپ قايىردى بەناسي، - ءبىر اۋىز پايدالى ءسوزىڭ كوكە مىلجىڭ كوپ سوزدەن الدەقايدا ارتىق قوي. ءىستىڭ جايىمەن بىرگە شارۋالاردىڭ وزدەرى تۋرالى دا مەن ولارمەن كەپ اڭگىمەلەستىم، اراسىندا ءازىل-قالجىڭىمىز دا كوپ بولاتىن. العاشىندا ولاردىڭ تىڭداعىسى دا كەلمەي جۇرگەن؛ ەسكىلىكتى تالاي تانىمدارىن وزگەرتۋگە تۋرا كەلدى: مەن قالانىڭ ادامىمىن، ال قالالىقتار ولاردىڭ اتا جاۋى ىسپەتتەس. مەن وسى كۇرەسكە اۋەلەندىم. جاقسىلىق پەن جاماندىقتى جاساۋشىلاردىڭ اراسىندا ءبىر-اق ايىرما بار - ار-ۇياتتارىنىڭ مونتانىلىعى مەن مازاسىزدىعى، ال ەڭبەكتەرى - بىردەي. ەگەر الاياقتاردىڭ مىنەزى ءمىنسىز بولسا، ولار مويىندارىن ءۇزۋدىڭ ورنىنا ميلليونەر بولىپ كەتەر ەدى.
— تاقسىر، - دەپ داۋىستادى جاكوتا، ەسىكتەن كىرە بەرىپ. - تاماق سۋىپ بارادى!
— مەن جاناعى ەستىگەندەرىم جايىندا ءبىر ەسكەرتپە جاساعىم كەلەدى. تاقسىر، - دەدى جەنەستا دوكتوردى قولتىعىنان دەمەپ الىپ، - مۇحاممەدتىڭ سوعىستارى جونىندە مەن بىردە-بىر دەرەك وقىعان ەمەسپىن، سوندىقتان ونىڭ اسكەري قابىلەتتەرى جونىندە ەشتەڭە ايتا المايمىن، ال ءبىراق فرانسۋزداردىڭ سوعىس ناۋقانى كەزىندەگى يمپەراتوردىڭ سوعىستىق تاكتيكاسىن بايقاعان بولساڭىز، ءسىز ونى ناعىز قۇداي دەپ ويلاعان بولار ەدىڭىز. ءتىپتى ۆاتەرلوو تۇبىندە جەڭىلىس تاپقانىنىڭ ءوزى ونىڭ ادام اتاۋلىدان ارتىقشا جارالعاندىعىنان ەدى ونى مىنا قارا جەر كوتەرە المادى، سوندىقتان ونىڭ اياعىنىڭ استىنداعى جەر جارىلىپ كەتتى، بار بولعانى سول عانا. ال قالعان اڭگىمەلەرىڭىزدىڭ بارىنە دە ءسوزسىز كەلىسەمىن؛ قۇداي توبەمنەن ۇرسىن دەپ ايتايىن، ءسىزدى تاپقان ايەلدىڭ ەڭبەگى استە دە ەش كەتپەگەن!
— ءجا، دامگە ءجۇرىڭىز! - دەدى بەناسي دا داۋسىن كوتەرە جىميىپ.
اسحانانىڭ قابىرعالارى تۇگەلدەي تاقتايمەن شەگەندەلىپ، قوڭىرقاي تۇسكە بويالعان ەكەن. تالدان توقىلعان بىرنەشە ورىندىق، بۋفەت، سورەلى شكافتار، شاعىن پەش، سونسوڭ كيۋرە مارقۇمنىڭ ايگىلى اسپالى ساعاتى مىنە، بولمەدەگى بار جيھاز وسى. ۇستىنە اق داستارقان جايىلعان اس ۇستەلىنىڭ ۇستىندە ءسان-سالتاناتتىڭ ءيىسى دە جوق. فايانس ىدىستار قويىلىپتى. العاشقى سۇيىق اسقا مارقۇم كيۋرەدەن قالعان ءداستۇر بويىنشا تۇزدىعى كۇشتى سورپا بەرىلدى، ءسىرا، مۇنداي تاعامدى باسقا ەشبىر اسپازشى بابىنا كەلتىرىپ بۇلاي ازىرلەي الماس دەپ ويلايسىن. دوكتور مەن مەيمانى سول ءدامدى ءىشىپ ۇلگىرگەن جوق، اس ۇيگە ءبىر كىسى باسا-كوكتەپ كىرىپ كەلدى دە، جاكوتانىڭ كۇڭكىلدەگەنىڭ ەلەڭ قىلماستان، ەنتەلەپ اسحاناعا قاراي ءوتتى.
— نە بوپ قالدى؟ - دەدى دوكتور.
— الگى ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ بايبىشەسى، ۆينو حانىم شە، قاراپتان قاراپ وتىرىپ، اپپاق قۇداي بولدى دا قالدى. ءبارىمىزدىڭ دە زارەمىز ءزار تۇبىنە كەتكەنى.
— قايتەمىز وندا، - دەدى بەناسي سابىرمەن، داستارقان باسىنان تۇرۋعا تۋرا كەلەدى.
دوكتور تۇرەگەلدى. ول قانشاما وتىنسە دە، جەنەستا كونگەن جوق، الدىنداعى الجاپقىشىن جيىپ تاستادى دا، اسكەري ادامنىڭ ادەتىمەن لىپ ەتىپ ورنىنان تۇردى؛ يەسى جوق ۇستەلدە جالعىز وتىرمايمىن دەپ ۇزىلدى-كەسىلدى ايتتى دا، زالعا قاراي بەتتەدى: ەپتەپ بوي جىلىتىپ الىپ، سونسوڭ ءبىزدىڭ جەر باسىپ جۇرگەن تالاي بەيباقتارىمىزدىڭ ۋايىم-قايعىسى جايىندا ازداپ وي تولعاماق.
كوپ كەشىكپەي بەناسي قايتىپ كەلدى دە، بولاشاق دوستار تاعى دا ۇستەل باسىنا جايعاستى.
— تابۋرو كەلىپ كەتتى، سىزبەن سويلەسەتىن ءسوزىم بار دەيدى، - باعانادان بەرى تاعامىن قايتا-قايتا قىزدىرىپ، قايتادان ازىرلەگەن جاكوتا ەسىكتەن وسىلاي دەپ سويلەپ كىرگەن.
— اۋىرىپ قالعان كىمى ەكەن؟ - دەدى دوكتور.
— ەشكىمى دە اۋىرعان جوق، تاقسىر. ءوزىمنىڭ جۇمىستارىم جايىن-دا اقىلداسايىن دەپ ەدىم
دەيدى.
— جارايدى. تابۋرو مەن ءۇشىن اياعىمەن ءجۇرىپ جۇرگەن فيلوسوفيالىق تراكتات، - دەدى بەناسي جەنەستاعا قاراپ. - وسىندا كەلگەن كەزدە كوز توقتاتىڭقىراپ قاراڭىزشى، ءسوز جوق، ءسىزدى قىزىققا باتىرادى. كۇندىك جۇمىسقا جالداندى، ۇنەمشىلدىگىمەن جۇرتقا ۇنادى: تاماقتى از ءىشىپ، جۇمىستى كوپ ىستەدى. ال ەندى سول پىسىقتىڭ قالتاسىنا ازداعان ەكيۋ قورلانا باستاعان بويدا-اق، ول بۇرىنعىدان دا جىلپوستانۋعا اينالدى؛ ءسويتتى دە، ءبىزدىڭ كەدەي كانتونداعى مەن سەنگىزگەن جاڭالىقتارعا اۋىز سالا باستادى؛ تابۋرو سولاردان پايدا تاۋىپ، بايۋعا اينالدى. سەگىز جىلدىڭ ىشىندە ول قىرۋار داۋلەت جينادى ءبىزدىڭ كانتون ءۇشىن قىرۋار، ءقازىر وندا، ءداۋ دە بولسا، ءبىر قىرىق مىڭ فرانكىدەي قور بار شىعار. ءسىز ونىڭ قانداي جولمەن بايىپ جۇرگەنىن تابا المايتىندىعىڭىزعا مەن ءباس تىگۋگە بارمىن. ول - ءوسىمقور؛ ءوسىمقور بولعاندا ناعىزدىڭ ءوزى، ال ءوسىمقور بولىپ العان سەبەبى - كانتوننىڭ بارلىق تۇرعىندارىنىڭ ءارقايسىسىنىڭ زارۋلىگىن پايدالانادى جانە ەسەبىنەن جانىلمايدى؛ ويتكەنى ونىڭ جۇرتپەن جاساسقان ماملەسىنىڭ پايداكۇنەمدىك سىرىن اشامىن دەپ ءجۇرىپ، مەن كوپ ۋاقىتىمدى شىعىن قىلار ەدىم.
الااياق تابۋرو جۇرتتىڭ ءبارى جەر ەندەۋگە جۇمىلىپ جاتقانىن كورگەننەن كەيىن، توڭىرەكتى تۇگەل ارالاپ ءجۇرىپ، ەگىس كەزىندە كەدەيلەرگە تۇقىم بەرۋ ءۇشىن استىق ساتىپ الادى. وندايدا، ءوزىڭىز بىلەسىز، ءدال تۇقىم سەبەر كەزدە شارۋالارعا، كەيدە ءتىپتى فەرمەرلەردىڭ وزدەرىنە دە، تۇقىم الۋعا اقشا جەتپەي قالادى. سول كەزدە تابۋرو اعاي كەلەدى دە، بىرەۋگە ءبىر قاپ ارپا بەرەدى، اقىسىنا وراق كەزىندە ءبىر قاپ قارابيداي الادى؛ ەندى بىرەۋگە ءبىر قاپ بيدايدىڭ ۇشىعىن بەرەدى دە، ءبىر قاپ ۇن الادى. ەندى بۇل انتۇرعان وسىنداي ارام ساۋدانى بۇكىل دەپارتامەنت كولەمىندە جۇرگىزەتىن بولدى. ەگەر بىرەۋ-مىرەۋ كولدەنەڭ تۇرماسا، بالكىم، ول ميلليون دا تابار ەدى.
مىنەكي، تاقسىر، ءبىر كەزدە تابۋرو دەگەن كۇندىك جۇمىسقا زار ادام اقپەيىل، ەلگەزەك، جۇرتتىڭ بارىنە قولقابىس تيگىزۋگە ءازىر تۇرعان سۇپ-سۇيكىمدى جىگىت بولىپ ەدى، ەندى تابىسقا بوككەننەن كەيىن، تابۋرو دەگەن مىرزا پايدا بولدى بارىپ تۇرعان نايساپ، قىرسىق، تاكاپپار. بايىعان سايىن بۇزىلىپ بارادى. ەڭبەكقور، جۇمىس باستى شارۋا اۋقاتتى تۇرمىسقا كوشسە-اق، نەمەسە، ءىرى جەر يەلەنۋشىگە اينالسا-اق بولدى، ناعىز قىزىل كوز پالەنىڭ ءوزى بولادى دا شىعادى. مىناداي ءبىر تاپ بولادى شالا يناباتتى، شالا بۇزىق، شالا ءبىلىمدى، شالا ساۋاتتى وندايلار قانداي ۇكىمەتتى بولسا دا ەسىنەن تاندىرادى. سول تاپقا ءتان ماشىقتار مىنا تابۋرودا دا بار: ءبىر قاراعاندا اڭعال، ءتىپتى نادان، ال ەندى ءوزىنىڭ پايداسىنا كەلگەندە ءتىپتى سۇڭعىلا بولىپ كەتەدى.
ەدەندى قايىستىرعانداي سولقىلداتىپ كىرگەن اياق تارسىلى ءوسىمقور ەكەنىن ايتپاي سەزدىرگەن.
— كىرىڭىز، تابۋرو! - دەپ داۋىستادى بەناسي.
دوكتوردىڭ جاناعى ەسكەرتۋ سوزدەرىن ەستىگەن وفيسەر تابۋروعا قادالا قاراپ قالىپ ەدى، سوندا كورگەنى جۇدەۋباس، ەڭكىشتەۋ كەلگەن شارۋا ادامى، دوڭەس ماندايىن قوس قىرتىس ءاجىم باسقان. اينالاسى قاراۋىتا دوڭگەلەنىپ، ورتاسىنداعى كىشكەنتاي نۇكتەدەن وقتاي اتىلا سىعىرايعان سۇرعىلت كوزدەرى ۇسقىنسىز اجارىنىڭ ار جاعىنان تەسىپ شىققانداي جىلت-جىلت ەتەدى. ەكى ەرنى جىمقىرىلىپ، تارس جۇمىلعان، جوعارى قاراي يميگەن ۇشكىر يەگى مىسقىل ۇيەلەگەن مۇرنىنىڭ ۇشىنا قاراي ءيتىنىپ تۇر. ەكى شىقشىتىندا يەگىنە قاراي تەرەڭ سايلانىپ، تاعى قوس ءاجىم تارتىلعان، ولاردى دا ءبىر ورىندا تۇراقتامايتىن كوشپەلى ءومىردىڭ تايعاقتىعى مەن ساۋداگەردىڭ زىميان قۋلىعىن ايتپاي تانىتقانداي. شاشى اققىلشىقتانا باستاعان. ۇستىنە كيگەنى كوك ءتۇستى اپ-ادەمى كۇرتە، ەكى جاق بۇيىرىندە سەلتيگەن ءتورت بۇرىشتى ۇلكەنقالتالارى بار، كۇرتەسىنىن اشىق جاعاسىنان ورنەكتى اق جەلەتى كورىنەدى. ول كىرگەن بويدا ەكى اياعىن تالتايتىپ تۇرىپ، باسىندا دوبالداي شوقپارى بار تاياعىنا سۇيەنىپ تۇرا قالدى. سوڭىنان ەرگەن كىشكەنتاي يسپان ءيتى، جاكوتانىڭ نارازىلىعىنا قاراماستان، بىرگە كىردى دە، يەسىنىڭ اياعىنا ورالىپ جاتا كەتتى.
— ال، كانە، قانداي شارۋان بار؟ - دەپ سۇرادى بەناسي.
تابۋرو اس ۇستەلىندە، دوكتوردىڭ قاسىندا وتىرعان بەيتانىس ادامعا كۇدىكتى كوزىمەن ءبىر قاراپ قويدى دا، ءسوزىن باستادى:
— اڭگىمە ناۋقاس جايىندا ەمەس، مەر مىرزا، ءبىراق ءسىز قالتانىڭ جىرتىق-تەسىگىن ادام بويىنداعى كىناراتتان كەم ەمدەمەيسىز عوي، سوندىقتان مەن سىزبەن سەن-لوراندىق ءبىر كىسىمەن اراداعى كيكىلجىڭ جايىندا اقىلداسايىن دەپ كەلىپ ەدىم.
— سەن اناۋ ارالىق سوتقا نەمەسە سونىڭ حاتشىسىنا نەگە بارمايسىڭ؟
— ە! ويباي-اۋ، تاقسىر، ءىستىڭ جايىن ءسىز ولاردان گورى جەتىگىرەك بىلەسىز عوي؛ سوندىقتان ءسىزدىڭ اۋجايىڭىزدى ءبىلىپ السام، ىسكە دە الدەقايدا باتىلىراق كىرىسەر ەدىم عوي.
— جارقىنىم، تابۋرو، مەن كەدەي ادامدارعا دارىگەرلىك كەڭەسىمدى تەگىن بەرەمىن، ال سەن سەكىلدى بايدىڭ ىرىڭ-كەزەك ىستەرىنە بوسقا ۋاقىت كەتىرە المايمىن. دالادا تەگىن جاتقان ءبىلىم جوق.
تابۋرو قولىنداعى بوركىن ۋماجداي باستادى.
— ەگەر سەن مەنىڭ پىكىرىمدى بىلگىڭ كەلسە، ال سوندا سەن ءبىراز اقشاڭدى ۇنەمدەيسىڭ عوي، ايتپەسە ول اقشانى گرەنوبلدىڭ سۋديالارىنا ساناپ تۇرىپ بەرەر ەدىڭ، سەن الدىمەن جەتىمەكتەر ءۇيىنىڭ بالالارىن اسىراپ وتىرعان انا مارتەن دەگەن جەسىر ايەلگە ءبىر قاپ قارا بيداي جىبەرت.
— ويباي-اۋ، تاقسىر، ول نە دەگەنىڭىز، ءسىز ايتساڭىز بولدى، مەن ونى قۋانا-قۋانا جىبەرەمىن عوي. ال ەندى ءوز شارۋامدى ايتامىن دەپ، الىستان كەلگەن مەيماندى مەزى قىلماس پا ەكەنمىن؟ - دەپ تابۋرو جەنەستا جاقتى نۇسقاپ قويدى.
— سونىمەن، اڭگىمە مىناداي، تاقسىر، - دەدى ول بەناسيدىڭ مەزىرەتىمەن ءسوزىن جالعاستىرىپ، وسىدان ەكى اي بۇرىن ماعان سەن-لوراننىڭ ءبىر ادامى كەلىپ ايتادى: "تابۋرو، سەن ماعان ءجۇز وتىز قاداق ارپا ساتپاس پا ەدىن؟" - دەيدى. - "نەگە ساتپايىن"، - دەيمىن مەن. — بۇل مەنىڭ كاسىبىم. وسى ءقازىر كەرەك پە؟"- "جوق" - دەيدى ول، - كوكتەمگە قاراي: جازدىق داقىلداردى سەبەر كەزدە" - "جارايدى-اق". مىنە سودان كەيىن باعاسى جونىندە ءبىراز سالعىلاستىق تا، اقىرى قول سوقتىق؛ ول ماعان بارلىق ارپانىڭ گرەنوبلدەگى قازىرگى باعاسى بويىنشا تولىق قۇنىڭ تولەيدى؛ ال مەن بولسام، استىقتى وعان ناۋرىز ايىندا تابىس ەتەمىن، ارينە، شاشىلعان-توگىلگەنىن ەسەپكە الا وتىرىپ. ال ەندى ارپا دەگەنىڭىز، تاقسىر، بارعان سايىن شىعانداپ قىمباتتاپ بارادى، قىسقاسى، ول قايناعان ءسۇتتىڭ بەتىڭدەي كوتەرىلىپ كەتتى. اقشا ماعان ءقازىر وتە قاجەت، سوندىقتان جاڭاعى ارپامدى الامىن دا باسقا بىرەۋگە ساتامىن. كىمنىڭ قانداي داۋى بار، سولاي ەمەس پە، تاقسىر؟
— جوق، ول ارپا ەندى ساعان ءتيىستى ەمەس، - دەدى بەناسي. - ول سەنىڭ قويماڭدا جاي ساقتاۋلى عانا تۇرعان. سوندىقتان، ەگەر ارپا ارزانداپ كەتسە، سەن ونى جاڭاعى كەلىسىلگەن باعامەن ال دەپ زورلاي الاسىڭ با؟
— ولاي بولعان كۇندە، انا جۇگىرمەك ماعان تۇك تە تولەمەيتىن بولادى عوي. كىم وزىنە قاستىق ويلايدى؟ قىپ-قىزىل پايدا ءوزىڭنىڭ قولىڭا كەلىپ تۇرعاندا، ودان قۇر قالاتىنداي نە كورىنىپتى؟ ونىڭ ۇستىنە تاۋار سەنىكى، ءبىراق اقشاسىن تولەگەننەن كەيىن عانا. سولاي ەمەس پە، وفيسەر مىرزا؟ ءسىزدىڭ اسكەردە قىزمەت ەتكەنىڭىز كورىنىپ-اق تۇر.
— تابۋرا، - دەدى بەناسي داۋسىن سالماقتاي سويلەپ، - سەن بۇل ىستەن ۇتىلاسىڭ. ارامدىق ءۇشىن قۇداي ەرتەلى-كەشتى ءبىر جازالاماي قويمايدى. اپىر-اۋ، مىنا سەن سەكىلدى ءىسىن ادال جۇرگىزەتىن بىلگىش، ساۋاتتى ادام ءبىزدىڭ ولكەدە قالاي عانا ارامدىقتىڭ ۇلگىسىنە اينالىپ كەتتى. سەن وسىنداي داۋ-دامايعا جول بەرسەڭ، كەدەي بايعۇستار موپ-موماقان بولىپ، سەنى ۇرلاپ-قارلاماسىن دەيسىڭ بە؟ باتراقتار سەنىن جۇمىسىڭدى ىستەمەي، الجايلارىنا قىدىرىپ جۇرەتىن بولادى، ءسويتىپ جۇرتتىڭ ءبارى ار-ۇياتتان ايىرىلادى. سەنىڭ بۇل ءىسىن ءجون ەمەس. تاۋارىن ءبىر رەت ساتىلدى. ەگەر سەن-لوراندىق شارۋا ارپانى سول بويدا الىپ كەتسە، سەن ونى قايتىپ الا الماس ەدىڭ عوي؛ دەمەك، سەن وزىڭە ءتيىستى ەمەس زاتقا يەلىك ەتەمىن دەيسىڭ؛ سەنىڭ ارپاڭ باياعىدا اقشاعا اينالىپ كەتكەن، سەنىڭ ءوز ىقتيارىڭمەن. ال، ايتا بەر.
جەنەستا دوكتورعا قاراعاندا، ونىڭ كوزىندە تابۋرانىڭ شىلپ ەتپەگەن بەتىنە ءۇي يەسىنىڭ نازارىن اۋدارعىسى كەلگەندەي سىر بار ەدى. راسىندا دا، بەناسي جاڭاعىداي تويتارىس بەرگەننەن كەيىن دە ءوسىمقوردىڭ بەت-اجارى سازارعان كۇيىنەن ءبىر تانعان جوق. ماڭدايىنا ءبىر تامشى قان جۇگىرگەن جوق، سىعىرايعان كوزدەرى دە ءمىز باقپايدى.
— بىلاي ەتسەم، تاقسىر: مەن ارپانى وتكەن قىستاعى باعاسىنا بەرەمىن دەپ مىندەتىمە الىپ ەدىم؛ ءقازىر ويلاپ وتىرمىن، ارپانى بەرمەسەم دەپ.
— بەرى قاراتتى، تابۋرو: سەن ارپانى تەزىرەك جونەلت، ايتپەسە سەن جۇرت الدىندا ابىروي-بەدەلدەن ادا بولاسىڭ. ءتىپتى وسى داۋدى ءوز پايداڭا شەشكەن كۇندە دە سەن ار-ۇياتى جوق، سوزىندە تۇرمايتىن ەكى ءجۇزدى ادام دەگەن اتاققا قالاسىڭ...
— ءجا، مەيلىڭىز ءبىلسىن، مەنى الاياق دەڭىز، جاۋىز دەڭىز، ۇرى دەڭىز. قىزۋ ۇستىندە ادام نە ايتپايدى، مەر مىرزا، وعان نەسىنە رەنجيىن. ماملە ىسىندە اركىم ءوز پايداسىن ويلايدى.
— سەن جاڭاعىداي اتاققا ءوزىن ۇرىنعالى تۇرسىن.
— ويباي-اۋ، تاقسىر، زاڭ مەنىڭ جاعىمدا بولسا نە ىستەيىن...
— زاڭ سەنىڭ جاعىندا بولمايدى.
— ءسىز سونى راس ايتىپ وتىرسىز با، شىنىمەن سولاي ما، تاقسىر؟ قالاي دەگەنمەن، وڭاي شارۋا ەمەس قوي.
— البەتتە، راسى سول. ۇستەل باسىندا بوسقا وتىرماس ەدىم، ساعان زاڭداردىڭ جيناعىن زورلاپ وقىتار ەدىم. ەگەر بۇل ءىس سوتقا باراتىن بولسا، سەن ۇتىلاسىڭ؛ سونسوڭ بۇل ۇيگە اياق باسا المايسىڭ: مەن ءوزىم سىيلامايتىن ادامداردى قابىلدامايمىن. سەن داۋلاسساڭ جەڭىلەسىڭ. ءتۇسىندىڭ بە؟
— جوق، تاقسىر، جەڭىلمەيمىن، - دەدى تابۋرو. - بىلەسىز بە، مەر مىرزا، ارپانى بەرەشەك ادام مەن ەمەس، سول سەن-لوراندىقتىڭ تاپ ءوزى، ودان مەن ساتىپ العانمىن، ەندى سول مەنىڭ تاۋارىمدى جەتكىزىپ بەرۋدەن باس تارتىپ وتىر. مەن وسى ءىستى ۇتامىن با، جوق پا، تەك سونى بىلۋگە عانا كەلگەنمىن؛ سوتتىڭ ورىنداۋشىسىنا سودان كەيىن بارايىن، قالاي شىعىندانسام دا سونسوڭ كورەيىن دەپ ويلاعانمىن.
جەنەستا مەن دوكتور بىر-بىرىنە قاراستى، ءبىراق مىنا سياقتى سوتتى ءىس جايىنداعى شىندىقتى بىلگىسى كەلىپ، ءوسىمقوردىڭ ويدان شىعارعان مىنا قۋلىعىنا تاڭ قالعاندارىن ەكەۋى دە بىلدىرمەدى.
— جارايدى، تابۋرو، ولاي بولسا، سەنىڭ سەن-لوراندىق ماملەسىندە ۇيات بولعانى؛ ونداي ادامدارمەن ماملەگە بارۋدىڭ ەشقانداي قاجەتى جوق.
— ەي، تاقسىر-اي، ناق سونداي ادامدار عوي وسىنداي ءىستىڭ ءمان-جايىن جاقسى بىلەتىن.
— ساۋ بول، تابۋرو.
— امىرىڭىزگە قۇلدىق، مەر مىرزا جانە ونىڭ اق پەيىل باستاسى.
— ال، قالاي، - دەپ سۇرادى بەناسي ءوسىمقور كەتكەننەن كەيىن، - پاريجدە بولسا، جاڭاعى ادام تەز ارادا ميلليونەر بولا الار ما ەدى؟
تۇستىكتەن كەيىن دوكتور مەن ونىڭ مەيمانى قوناق بولمەگە قايتىپ ورالدى دا، بۇكىل كەش بويى، ابدەن ۇيقىعا كەتكەنشە، سوعىس جايىندا، ساياسات جايىندا اڭگىمەلەسۋمەن بولدى. ءبىر ءسوزدىڭ رەتىندە جەنەستا اعىلشىنداردى ولەردەي جەك كورەتىنىن ءبىلدىردى.
— تاقسىر، - دەدى دوكتور ءبىر كەزدە، مەن ۇيىمدەگى مەيمانىمدى كىم دەپ ويلايىن، سونى سۇراۋعا رۇقسات ەتىڭىزشى.
— مەنىڭ ءاتى-جونىم پەر بليۋتو دەپ جاۋاپ قايىردى جەنەستا، مەن كاپيتانمىن، پولكىم گرەنوبلدە.
— جارايدى، تاقسىر. گراۆەنىڭ وسىندا وتكىزگەن ءومىر سالتىن قابىل ەتەر مە ەدىڭىز؟ ەرتەڭگىسىن، ساسكەلىكتى ىشكەننەن كەيىن مەن ولكەنى ارالاپ كەتكەندە، ول كىسى ماعان شىن ىقىلاسىمەن ەرىپ جۇرەر ەدى. مەنىڭ شۇعىلدانىپ جۇرگەن ءىسىم سونشالىقتى قارا ءدۇرسىن، سوندىقتان ول سىزگە ۇناي قويار ما ەكەن، وعان كوزىم جەتپەيدى. جانە ءسىز ءوزىڭىز دە جەر يەسى ەمەسسىز، دەريەۆنيانىڭ مەرى دە ەمەسسىز؛ باسقا جەرلەردە جۇرگەندە كوزىنە تۇسپەگەندەي قىزىقتى ەش نارسەنى بۇل جەردەن كورە المايسىز؛ اينالا لاشىق ۇيلەر — بىرىنەن-بىرى اينىمايدى؛ ءبىراق ونىڭ ەسەسىنە تازا اۋا جۇتاسىز، ونىڭ ۇستىنە سەرۋەنگە شىققاندا ءسىزدىڭ ءبىر ماقساتىڭىز بولادى.
— ءسىزدىڭ ۇسىنىسىڭىزعا مەن سونداي قۋانىشتى ەكەنىمدى جەتكىزە المايمىن؛ ءوزىم دە وسىنداي ءوتىنىش بىلدىرگىم كەلىپ ەدى، ءبىراق ءسىزدى ىعىر قىلامىن با دەپ يمەنگەنمىن.
ءۇي يەسى جەنەستانى ەكىنشى قاباتتا قوناق بولمەنىڭ ۇستىندەگى بولمەگە ەرتىپ اپاردى؛ ايتپاقشى، جاڭاعى ويدان شىعارىلعان فاميليانى اتاماي-اق، ءاتى-جونىن وسى كۇيىندە قالدىرامىز.
— ءتۇۋ، مىناسى جاقسى بولدى عوي، - دەدى بەناسي اقىرىن سىبىرلاپ. جاكوتا ءسىزدىڭ بولمەڭىزگە وت جاعىپ قويىپتى. ەگەر سىزگە الدە ءبىر نارسە قاجەت بولسا، باس جاقتا قۇزىرىڭىزعا جەز قوڭىراۋ دايىن تۇر.
— بۇل جەردە نە قاجەت بولسىن! - دەدى جەنەستا اعىنان جارىلىپ. - ءتىپتى مىنا جەردە وتىرىپ اياق شەشەتىن ورىندىق تا تۇر ەكەن. وندايدىڭ ءقادىرىن تەك بايىرعى جاۋىنگەر عانا بىلەدى. سوعىستا جۇرگەندە، تاقسىر، وسى ءبىر انت ۇرعان اياق كيىمىڭدى شەشىپ قوياتىن مۇمكىندىك بولماي، ارماندا جۇرەتىن كەزدەرىڭ بولادى. بىرنەشە جورىقتان كەيىن، اسىرەسە ۇرىستان كەيىن، اياعىن ءىسىنىپ كەتەدى دە، - مالمانداي سۋ بولعان ەتىگىڭنەن ونى سۋىرا الماي سىلەن قاتادى، سوندىقتان كوبىنەسە ەتىكشەڭ ۇيىقتاۋعا تۋرا كەلەدى. سالت باسىن جۇرگەندە، بۇل ونشاما كيىن دا ەمەس.
ءوزىنىن بۇل سوزىنە ەرەكشە ءمان بەرگەندەي، وفيسەر قۋلانا كوزىن سىعىرايتىپ قويدى دا، تان-تاماشا بولىپ، بولمەنىڭ ءىشىن كوزىمەن شولا باستادى: ءىشى وتە جايلى، تاپ-تازا، ءىشىنىڭ جيھازى دا ءبىر سىدىرعى ءساندى.
— قانداي تاماشا! - دەدى ول. - ءسىزدىڭ ءوزىڭىزدىڭ توسەك بولمەڭىز دە وتە اسەم بولار؟
— قالاساڭىز كىرىپ كورىڭىز، - دەدى دوكتور دا، - مەن سىزگە كورشىمىن، ارامىزدا تەك باسپالداق قانا بار.
جەنەستا دوكتوردىڭ جاتىن ورنىڭا كىرىپ بارىپ، جارتىلاي قاڭىراپ تۇرعان بولمەنى كورگەندە قايران بولدى؛ جالان قابىرعالارىنا قوڭىرقاي ورنەكتى سارعىش ءتۇسقاعاز جاپسىرىلىپتى، ونىڭ دا ءار جەرىنىن ءونى كەتىپ قۋارىپ قالعان. قوجىر-قوجىر ەتىپ لاقپەن بويالعان تەمىر كەرەۋەت، جوعارى جاعىنان بويلاپ تارتىلعان بەلدىكتەن تومەن قاراي سالبىراتا قوڭىرقاي ءتۇستى ەكى كولەنكور پەردە تۇسىرىلگەن، ەدەندە جىپ-جىنىشكە تومەن قول كىلەمشە، ءوزى ابدەن قىرقىلىپ توزعان، وسىنىڭ ءبارى اۋرۋحاناداعى جاعدايدى كوزگە ەلەستەتەتىن ەدى. كەرەۋەتتىڭ باس جاعىندا تۇندە شىراعدان قوياتىن ءتورت اياقتى كىشكەنتاي ۇستەل تۇر، ونىڭ جوعارى-تومەن جىلجىپ تۇراتىن قاقپاقشاسى ارىلى-بەرىلى قوزعالعان سايىن قولتوقپاقتاي تاق-تاق ەتىپ تۇراتىن ءتارىزدى. ەندى وسى كورىنىسكە ءۇش ورىندىقتى، ساباننان توقىلعان ەكى كرەسلونى، جاڭعاق اعاشىنان ىستەلگەن كومودتى، ونىڭ ۇستىندە تۇرعان لەگەن مەن ءبىر ءبۇيىرى شىتىناپ كەتكەن قۇمىرانى (ءسىرا، سۋ قۇياتىن بولۋى كەرەك)، ونىڭ جيەگىن قورعاسىنمەن ادىپتەگەن قاقپاعىن قوسىڭىز. كامينگە وت جاعىلماپتى، ساقال-مۇرت قىراتىن ۇستاراسى قابىرعاعا جىپپەن ىلە سالعان ەسكىلىكتى اينانىڭ الدىنداعى كاميننىڭ سىرلى تاقتايى ۇستىندە جاتىر. تازالاپ سىپىرىلعان ەدەننىڭ ءار جەرى قىرىلىپ، ويىلىپ، كەدىر-بۇدىرلانىپ قالعان. ەكى تەرەزەگە تاعى دا كولەنكور پەردە ۇستالىپتى، ەتەك جاقتارىندا جاسىل شاشاقتارى جالبىرايدى. بولمە ىشىندەگى مۇلىكتىڭ ءبارى، ءتىپتى ۇستىندە سيا ساۋىتپەن پاراق-پاراق قاعازدار، قالامۇشتار جايراپ جاتقان دوڭگەلەك ۇستەلگە دەيىن، وسىلاردىڭ ءبارى-بارىسى جاكوتانىڭ ۇقىپتىلىعىمەن ساقتالىپ تۇرعان ءمىنسىز تازالىققا قاراماستان، بۇل بولمەدە تۇراتىن ادام كادىمگى موناحتىڭ جانكەشتىلىگىمەن ءومىر سۇرەتىنىن، زاتتان گورى سەزىمگە كوبىرەك بەرىلەتىنىن ايتپاي-اق دالەلدەپ تۇر.
ەسىك اشىلعان كەزدە، وفيسەر دوكتوردىڭ كابينەتىن كوردى، ول، ءسىرا، مۇندا دا تىم سيرەك باس سۇعاتىن بولۋى كەرەك. ويتكەنى ونداعى كورىنىس تە ءدال جاڭاعى توسەك بولمەسىندەگىدەي. شاڭ باسقان بىرنەشە كىتاپ ءدال سونداي شاڭ باسقان سورەلەردە شاشىلىپ جاتىر؛ ال ءدارىحانانىڭ تاڭبالى قاعازى جاپسىرىلعان شىنى شيشالاردى كورگەندە، كىسىنىڭ باسىنا بۇل جەردە جالپى عىلىمنان گورى ءدارى دايىنداۋعا كوبىرەك كوڭىل بولىنەدى-اۋ دەگەن وي كەلەر ەدى.
— ءسىزدىڭ بولمەڭىز ماعان تيگەن بولمەدەن نەگە سونشالىقتى وزگەشە دەپ سۇراعىڭىز كەلەدى-اۋ، شاماسى، - دەدى بەناسي. - ونىڭ سەبەبى، ۇيىنە قوناق بولىپ كەلگەن تانىستارىنا ادامنىڭ ۇسقىنىڭ الاتىن ەسكى اينا ۇسىنعان ادامدار ءۇشىن مەن ولەردەي ۇيالامىن؛ وندايدا مەيمانى الگى ايناعا قاراپ تۇرىپ؛ اپىر-اي، مەن قالاي سەمىرىپ كەتكەنمىن دەپ نەمەسە مەن وسىنشا جۇدەگەنمىن بە دەپ تاڭدانار ەدى، نەمەسە: مەن ءوزىم اۋرۋ ەمەسپىن بە، الدە ءبىر جىن ۇرىپ كەتتى مە دەپ، وزىنەن-وزى قۋىستانار ەدى.
ءبىزدىڭ دوستارىمىز كەلە قالعاندا، سولاردىڭ ۋاقىتشا بولسا دا تۇراتىن ورنىنىڭ جايلى بولعانىڭا نە جەتسىن؟ قوناقجايلىقتى مەن ءوز باسىم مىنەزدىڭ جومارتتىعىنا سانايمىن، ءتىپتى باقىتقا بالايمىن، كەڭ پەيىلدىڭ كورىنىسى دەپ ويلايمىن؛ ءسىز مۇنى قاي جاعىنان الىپ قاراساڭىز دا، ءتىپتى ماقتانشىلىقتىڭ سىڭايى دەپ ەسەپتەسەڭىز دە، مۇنىڭ ءوزى كەلگەن دوسىڭىزعا جىلى شىرايىڭىز بەن اق پەيىلىڭىزدىڭ بەلگىسى بولىپ كورىنبەس پە ەدى؟
مىنەكي ءسىزدىڭ قۇزىرىڭىزدا ءساندى سالتانات، تۇكتى كىلەم، قىمبات پەردەلەر، ساعات، ورنەكتى تۇعىرعا ورناتىلعان شىراعدان؛ ءسىزدىڭ قۇزىرىڭىزعا اناۋ ەلگەزەك جاكوتا، سىزگە ارناپ تۇندە كيەتىن مىناۋ جاپ-جاڭا باشماقتى الىپ كەلىپ جۇرگەن، ارينە، سول؛ ستاقانعا قۇيىپ ءسۇت، بوي جىلىتا ما دەپ گرەلكا اكەلىپ جۇرگەن دە سونىڭ ءوزى؛ كيۋرە مارقۇم قايدان تاۋىپ اكەلگەنىن قۇداي ءبىلسىن، ايتەۋىر ءدال مىناداي جۇمساق كرەسلودا ءسىز بۇرىن شىرەنە شالقايىپ وتىرماعان بولارسىز؛ ءيا، شىنىڭدا دا، ەگەر ءسىز ءارى ساپالى، ءارى ءساندى جانە ىڭعايلى ءبىر نارسە ىزدەسەڭىز، الدىمەن شىركەۋگە بارىڭىز.
قىسقاسى، ءسىزدىڭ توسەك بولمەڭىز وزىڭىزگە ۇنار دەپ ويلايمىن. ءسىز سىرعىعان ۇستارانى دا، ءيىسى جۇپار اڭقىعان سابىندى دا، ءۇي ىشىندە كەزدەسەتىن جانعا جايلى نە ءبىر ءقادىرلى زاتتاردىڭ ءبارىن دە وسى جەردەن تابارسىز دەپ ويلايمىن. ال، قىمباتتى بليۋتو مىرزا، قوناقجايلىق جونىندەگى مەنىڭ بۇل پىكىرىم ءبىزدىڭ بولمەلەردىڭ اراسىنداعى ايىرماشىلىقتى ءالى دە تولىق تۇسىندىرە الماعان بولسا، وندا كۇنى ەرتەڭ، مەنىڭ ۇيىمدە توپىرلاعان جۇرتتى كورگەندە، توسەك بولمەم مەن كابينەتىمدەگى سيىقسىزدىق سەبەبىن سوندا تۇسىنەرسىز. سونسوڭ، مەن ءوزىم دە ۇيدە ومالىپ وتىرا بەرەتىن كىسى ەمەسپىن، ۇنەمى جول ۇستىندە جۇرەمىن. ال ەگەر ۇيدە بولسام، دامىلسىز شارۋالار كەلىپ جاتادى: مەنىڭ جانىم دا، ءتانىم دە سولاردا، مىنا باسپانا دا سولاردىڭ قاراماعىندا؛ سوندىقتان مەنىڭ سىپايىلىقتى ويلاۋعا دا نەمەسە سول ءبىر بيازى جاندار ءۇيىمنىڭ ءسانىن بۇزىپ كەتتى-اۋ دەپ قىنجىلۋعا دا مۇرشام بولماي قالادى. ءسان-سالتانات دەگەن جەكە سارايلارعا، ورام-جايلارعا، بۋدۋارلارعا نەمەسە دوس-جارلار ءۇشىن جيناستىرىلعان بولمەلەرگە عانا لايىق. سونىمەن بىرگە، مەن بۇل جەردە تۇنەپ قانا شىعامىن، سوندىقتان ماعان جىلتىراعان بايلىق نە ءۇشىن كەرەك؟ تەگىندە، مىنا جالعان دۇنيەدەن مەنىڭ قانشالىقتى مەزى بولعانىمدى ءسىز بىلسەڭىز-اۋ!..
بۇل كىسىلەر بىر-بىرىنە جىلى جۇزبەن قايىرلى ءتۇن ايتىسىپ، قۇشىرلانا قول قىسىستى دا، دەم الۋعا كەتتى. وفيسەر بىردەن ءۇيىقتاي الماي، جاڭاعى كىسى تۋرالى ويعا كەتتى، مۇنىڭ ويىندا ونىڭ بارعان سايىن تۇلعالانىپ بارا جاتقانىڭ سەزىندى.
II تاراۋ
دالا كورىنىستەرى
اتتى اسكەردىڭ ءوز اتىنا دەگەن ۇيىرسەكتىگى جەنەستانى تاڭسارىدە توسەگىنەن تۇرعىزىپ الىپ، اتقوراعا قاراي جۇگىرتىپ ەدى، ءبىر ءتاۋىرى نيكول ونىڭ ءۇستىن مۇنتازداي قىلىپ تازالاپ قويعان ەكەن.
— تۇرىپ كەتكەنسىز بە، كاپيتان؟ - دەدى تاڭدانىپ، وعان قارسى جولىققان بەناسي، اسكەري ادام دەگەن وسى؛ سىزگە دەريەۆنيانىڭ تاڭى دا مازا بەرمەيدى ەكەن.
— ءوزىڭىزدىڭ كوڭىل كۇيىڭىز جاقسى ما؟ جەنەستا وعان جاۋاپ بەرۋدىڭ ورنىڭا قارسى ساۋالمەن دوستىق قولىن ۇسىندى.
— مەنىڭ كوڭىل كۇيىم ەشۋاقىتتا شىنداپ جاقسى بولعان ەمەس، - دەگەن بەناسيدىڭ جاۋابىندا دا ءازىل-شىنى ارالاس ەدى.
— قالاي ۇيىقتادىڭىز، تاقسىر؟ - دەپ جەنەستاعا ارناعان ساۋالىمەن ەندى جاكوتا سوزگە ارالاستى.
— قۇداي اقىڭا، سۇلۋ بيكە، ءسىزدىڭ سالعانىڭىز قالىڭدىقتىڭ توسەگىنەن ءبىر دە كەم بولعان جوق.
بۇل سوزگە مەيماناسى تاسىعان جاكوتا ەكى ەركەكتىڭ سوڭىنان ەرىپ كەلەدى. ولاردىڭ ۇستەل باسىنا جايلاسىپ جاتقاندارىن كورىپ، ول ەندى نيكولگە قارادى:
— راسىندا دا، وفيسەر مىرزا كەربەز سەرىنىڭ ءوزى ەكەن، ءا!
— نەسىن ايتاسىڭ! ءقازىردىڭ وزىندە قولىما قىرىق سۋدى ۇستاتا سالدى!
— الدىمەن قايتىس بولعان ەكى كىسىنىڭ ۇيىنە كىرىپ شىعايىق، - دەدى بەناسي اسحانادان شىعا بەرگەندە قوناعىنا، - راس، ءوزىنىڭ جاناما قۇرباندارىنا كوڭىل ءبىلدىرىپ ءجۇرۋ دوكتورلارعا لايىق ەمەس؛ ءبىراق مەن ءسىزدى ەكى ۇيگە ەرتىپ اپارايىن، سوندا ءسىز ادامنىڭ تابيعاتى جونىندە ەكى ءتۇرلى عيبراتتى اسەر الاسىز. سول كورىنىستەردى كورگەننەن كەيىن، تاۋ حالىقتارىنىڭ ءوز سەزىمدەرىن بىلدىرۋدە قىر ادامدارىنان قانشالىقتى وزگەشە ەكەنىنە كوز جەتكىزەسىز. ءبىزدىڭ كانتوننىڭ ءبىر بولەگى تاۋدىڭ بيىك قۇزدارىن مەكەندەيدى، مىنە سولاردىڭ كەيبىر داستۇرىنەن ەسكىلىكتىڭ ءيىسى اڭقىپ تۇرادى، كەيدە ءتىپتى تاپ-تازا تاۋراتتىڭ جورالعىلارىنا تاپ بولاسىن. تاۋ جوتالارىنىڭ بويىمەن تارتىلعان شەكارانى تابيعاتتىڭ ءوزى سىزىپ بەرگەي بە دەيسىن، -سول شەكارانىڭ ەكى جاق بەتى بىر-بىرىنە ءتىپتى ۇقسامايدى؛ جوعارىدا كۇش بار، ال تومەندە ء-ادىس؛ جوعارىدا ۇلكەن سەزىمدەر بار، ال تومەندە - ءوزىمشىل ويلار. اجۋي اڭعارىن ەسەپكە الماعاندا، سونىڭ سولتۇستىك جاعىندا جارىمەستەر تۇرادى دا، ال وڭتۇستىگىن اقىلى اسقاندار مەكەن ەتەدى؛ سولاردىڭ اراسىن ءبولىپ تۇرعان جالعىز بۇلاق قانا، ال ەندى ايىرماشىلىقتارى جەر مەن كوكتەي: بويلارى، جۇرگەن جۇرىستەرى، بەت الپەتتەرى، سالت-داستۇرلەرى، ىستەيتىن كاسىپتەرى؛ مەن مۇنداي شۇعىل ايىرماشىلىقتى باسقا ەش جەردەن كورگەن ەمەسپىن. وسى جاعداي جەرگىلىكتى وكىمەت ورىندارىنا ولكەدە جان-جاقتى زەرتتەۋ جۇرگىزىپ، سونىڭ ناتيجەسىنە قاراپ زاڭدار قابىلداۋ جونىندە وي سالۋعا ءتيىس ەدى عوي. ءا، اتتار دايىن بولعان ەكەن، جۇرەيىك!
سالت اتتى ەكەۋ كوپ ۇزاماي پوسەلكەنىڭ گراند-شارترەز اتالاتىن تاۋ جوتالارىنا قاراي بەتتەگەن شەتىندەگى ءبىر ۇيگە تاقاپ كەلدى. سىرتقى تۇرىنە قاراعاندا، اۋقاتتى ادامداردىڭ مەكەنى سەكىلدى ءۇيدىڭ اۋلاسىندا، بۇلار ەكى ورىندىقتىڭ ۇستىنە ەكى جاق باسىنان قويىلعان تابىتتى كوردى: ءۇستىن قارا شۇعامەن ايقارا جاۋىپ، قاسىنا تورت شىراعدان قويىپتى، قاسىندا ءبىر جايداق ورىندىق، ونىڭ ۇستىندە مىس تاباقشاعا قۇيىلعان شيپالى سۋ، قاسىندا بۇك اعاشىنىڭ جاپىراعى. اۋلاعا كىرگەن ءاربىر ادام ءمايىتتىڭ قاسىنا كەلىپ تىزە بۇگەدى دە، "وچە ناش" اۋەنىڭ ايتىپ كەلىپ، تابىتقا شيپالى سۋدان بۇركەدى. جاڭاعى قارا جامىلعىنىڭ ۇستىنە اۋلادا قاقپانىڭ قاسىنا وتىرعىزىلعان گۇلزاردان ءجاسميننىڭ جاس تالدارى قويىلىپتى؛ قاقپانىڭ جوعارعى جاقتاۋىنا دەيىن ورمەلەپ ءجۇزىمنىڭ ساباقتارى ءوسىپ تۇر. ءبىر قىز ءۇيدىڭ الدىن سىپىرىپ ءجۇر؛ تۇرىنە قاراعاندا، قانداي قايعىلى وقيعا بولسا دا، سوعان ءراسىمدى يشارات بىلدىرۋگە كونگەن ادامنىڭ قالپى بايقالادى. مارقۇمنىڭ ۇلكەن ۇلى، جيىرما ەكى جاستار شاماسىنداعى جىگىت، قاقپانىڭ اشاسىنا سۇيەنىپ، قيمىلسىز قالشىنىپ تۇر. ەكى كوزىندە مولتىلدەگەن جاس، ءبىراق سورعالاپ اققانى بىلىنبەيدى، ءسىرا، سىرت كوزگە بايقاتپاي ءسۇرتىپ تۇراتىن سياقتى.
وسى كورىنىستى سىرتتان باقىلاپ تۇرعان بەناسي مەن جەنەستا اتتارىن جاتاعان تاس قورشاۋدىڭ الدىندا ءوسىپ تۇرعان تەرەكتەرگە بايلاپ، اۋلاعا كىرگەن كەزدە، ۇرانىڭ قاقپاعى اشىلدى دا، استىنان ءۇيدىڭ بايبىشەسى كوتەرىلدى، ونىڭ ارتىنان قولىندا ءسۇت قۇيعان قۇمىراسى بار تاعى ءبىر ايەل شىقتى.
— بەرىك بولىڭىز، بايعۇس پەلتە، - دەدى جاڭاعى ايەل. - ەي، قۇداي-اي، قايدان وڭاي بولسىن قىرىق جىل بويى وتاسقان قوساعىنان ايىرىلۋ.
سول كەزدە جەسىردىڭ كوزى شىلاندى.
— ءسىز الگى قىرىق سۋدى تولەدىڭىز بە؟ - دەدى بايبىشە ءسال ۇنسىزدىكتەن كەيىن، الاقانىڭ جايىپ.
— قاراي كورىڭىز، مەن ۇمىتىپ بارادى ەكەم عوي، - دەپ قاسىنداعى ايەل ونىڭ قولىنا ۇساق اقشانى ۇستاتتى. - قايعىرا بەرمەڭىز، كورشى. ءا، مىنە، بەناسي مىرزا دا كەلدى.
— قالايسىز، بايبىشە، بويىڭىز سەرگىنكىرەدى مە؟ - دەدى دوكتور.
— باسقا نە امال بار، قىمباتتى بەناسي مىرزا، - دەدى بايبىشە كوزىنە جاس الىپ، - توزبەگەندە قايتەيىك. ايتەۋىر، داتكە قۋات، بايعۇس كۇيەۋىم ازاپتان ادا بولدى. ءبىراز بەينەتتى تارتتى عوي! جوعارى شىعىڭىزدار، مىرزالار. جاك، مىنا مىرزالارعا ورىندىق اكەلسەڭشى. قيمالداسايشى! اكەڭدى ءبارىبىر ءتىرىلتىپ الا المايسىڭ، ول جەردە قانشاما قادالىپ تۇرساڭ دا. ەندى سەن ەكى ادامنىڭ جۇمىسىن ىستەيتىن بولاسىڭ.
— سابىر ەتىڭىز، بايبىشە، بالاڭىزدى اۋرەلەمەڭىز، ءبىز وتىرمايمىز. بالاڭىز ەندى سىزگە قارايلاسادى عوي، اكەسىنىڭ ورنىڭ جوقتاتپاس.
— بار، كيىنشى، جاق! - دەدى ايەل. — ءقازىر مۇنى الىپ كەتۋگە كەلەدى.
— ال، قوش بولىڭىز، بايبىشە، - دەدى بەناسي.
— سىزدەرگە قۇلدىق، جاقسى مىرزالار.
— كوردىڭىز بە، - دەدى دوكتور شىققاننان كەيىن، — بۇل جەردە ءولىم دەگەن كۇنى بۇرىن بەلگىلى بولعان وقيعا سەكىلدى قابىلدانادى، ول كۇندەلىكتى ءومىردىڭ اعىمىن بۇزبايدى، ءتىپتى قارالى ءداستۇر دە ساقتالمايدى. وعان دەريەۆنيادا ەشكىم شىعىندانىپ جاتپايدى: بىرەۋ جوقتىقتان، بىرەۋ تارتىنشاقتىقتان. ءيا، سەلو حالقى قارا جامىلمايدى. ولىكتى ازا ءتۇتۋ دەگەن جاي عانا سالت ەمەس، شىعارىلعان زاڭ ەمەس، ولاردان جوعارى تۇرعان نارسە عوي، ول ارىلەپ كەلگەندە، بارلىق زاڭداردان بيىك ءراسىم، ونىڭ ارعى نەگىزىندە ادامگەرشىلىك جاتادى. ال ءبىراق، ءبىز جانۆە مىرزامەن ەكەۋمىز قوعامدىق ءتارتىپتى ساقتاۋ ءۇشىن سالت-داستۇردەن اتتاماۋ كەرەك دەپ قانشاما كۇش سالساق تا، شارۋالارعا وسىنى ۇعىندىرا الماي-اق قويدىق. بۇلار تەگىندە جامان دا ادامدار ەمەس، ءبىراق ەسكى ۇعىمداردان ەندى عانا ارىلعان، جاڭا قارىم-قاتىناستاردى ءالى ۇعىنىپ ۇلگىرمەگەن؛ ولار ازىرشە قاتاڭ ءتارتىپ پەن قاراشا تۇرمىستىڭ مولشىلىعىنا جەتكىزەتىن ۇعىمدارعا عانا جاقىنداپ كەلدى، ال ەندى مەنىڭ بۇل ءىسىمدى جالعاستىراتىن كىسى بولسا، بۇلار قوعامدىق نەگىزدەرگە تىرەك بولاتىن ۇستانىمدارعا كەيىنىرەك كوتەرىلەتىن بولادى.
شىنىڭدا دا، ادال نيەتتى جاي قاراپايىم ادام بولۋ جەتكىلىكسىز، ونى ءالى كورسەتە ءبىلۋ كەرەك؛ قوعام تەك سالت-سانا ۇعىمدارىمەن عانا ءومىر سۇرە المايدى: تىرشىلىك ەتۋ ءۇشىن سول ۇعىمدارعا سايكەس ىس-ارەكەت جاساۋ كەرەك. سەلەندىك قاۋىمداردىڭ كوپشىلىگىندە وتاعاسىسى ولگەن جۇزدەگەن وتباسىلاردىڭ ىشىندە سول مارقۇمدى ۇزاق ۋاقىت ەسكە الىپ جۇرەرلىكتەي ەرەكشە سانا-سەزىمى بار ساناۋلى ادامدار عانا بولادى، قالعاندارى ارادا جىل وتپەي جاتىپ مۇلدە ۇمىتىپ كەتەدى. وسىنداي ۇمىتشاقتىقتىڭ اتى مورالدىق جاراقات دەسەم، ءسىز كەلىسەسىز بە؟ ءدىن حالىقتىڭ جانى، ءدىن ونىڭ سەزىمىن بىلدىرەدى، سولارعا اسقاقتىق دارىتادى، وزدەرىن ماقساتكەر ەتەدى؛ ءبىراق قۇدىرەتتى قۇداي بولماسا ءدىن دە بولمايدى، دەمەك، ادام قولىمەن جاسالعان زاڭداردا ەشقانداي قاۋقار بولمايدى. ۇجدان دەگەن تەك قۇدايعا عانا ءتيىستى، ال پەندە الەۋمەتتىك زاڭعا باعىنادى؛ ەگەر ءبىز قايعى-قاسىرەتتىڭ ءداستۇرلى راسىمدەرىن جويىپ جىبەرسەك، ەس-اقىلى تولىسپاعان بالالار مەن ۇلگى-ونەگەگە مۇقتاج ادامداردىڭ بارلىعىنا زاڭدارعا مويىنسۇنۋ قاجەتتىگىن ۇيرەتپەسەك، سونىمەن بىرگە قاھارىمەن قايمىقتىرىپ، مەيىرىمەن ءجىبىتىپ وتىراتىن، جالعان دۇنيەنىڭ يگىلىگىن ءوزى بەرىپ، ءوزى قايتىپ الاتىن ۇلى كۇشكە تابىنۋ قاجەتتىگىن ۇعىندىرماساق، ءبىز قۇدايسىزدىققا قاراي ءبىر قادام جاقىنداي تۇسپەس پە ەدىك؟! اعىنان جارىلسام، مەن سونداي كۇلكىلى ۇجدانسىزدىق كۇندەرىن باستان وتكىزدىم دە، ءدىني راسىمدەردىڭ، ءۇي ىشىلىك قۋانىشتىڭ، داستۇرلەر مەن مەرەكەلەردىڭ ءقادىرىن تەك وسى جەرگە كەلگەندە عانا ءتۇسىندىم. وتباسى عاسىرلار بويى ادام قوعامىنىڭ نەگىزى بولىپ قالا بەرەدى. وكىمەت پەن زاڭدى قۇرمەتتەۋدىڭ ەڭ باستاپقى ساباقتارى ادامعا وتباسىندا بەرىلەدى؛ ناق سوندا ول باعىنىشتىلىققا ۇيرەنۋگە ءتيىس. وتباسىلىق رۋح پەن اتا-انانىڭ بيلىگى ءبىزدىڭ جاڭاشا زاڭ شىعارۋشىلىق جۇيەمىزدەگى ءالى دە از نازار اۋدارىلىپ كەلە جاتقان ەكى تۇپ قازىعىمىز بولىپ تابىلادى. وتباسى، قوعام، دەپارتامەنت ءبىزدىڭ بۇكىل ەلىمىزدىڭ بولمىسى وسى ۇشەۋىندە تۇرعان جوق پا؟! سوندىقتان زاڭدار وسى ءۇش ايىر تىرەككە نەگىزدەلۋى كەرەك.
مەنىڭ ويىمشا، جۇبايلاردىڭ نەكەلەسۋىنە، بالانىڭ تۋۋىنا، كىسىنىڭ ولىمىنە بايلانىستى ادەت-عۇرىپتاردى ەرەكشە سالتاناتتى راسىمدەرمەن اتاپ ءوتۋ كەرەك. كاتوليك دىنىنە ەرەكشە قۇدىرەت بەرىپ، ونى كۇندەلىكتى تۇرمىسقا ەنگىزگەن نارسە سىرتقى جارقىلداقتىق؛ وسى قاسيەتى ونى ءومىردىڭ بارلىق ماڭىزدى مەزەتتەرىندە جولعا سالىپ، ىلعي دا وعان سالتاناتتى سيپات بەرىپ وتىردى؛ ەگەر سۆياششەننيك ءوز قۇزىرىنىڭ بيىگىنە كوتەرىلىپ، جاڭا ادەت-عۇرىپتارعا حريستيان مورالىنە لايىق اسقاقتىق دارىتا السا، جاڭاعى سالتاناتتى سيپات ودان سايىن اسەرلەنە، ودان سايىن ۇلىقتانا تۇسپەك.
بۇرىن مەن ويلاۋشى ەدىم: كاتوليك ءدىنى دەگەن الۋان ءتۇرلى سوقىر سەنىمدەر مەن ىرىم-جىرىمعا نەگىزدەلگەن جىلپوستىق ويىنى عوي دەپ، ول اعارتۋ زامانى كەلگەندە قۇريدى عوي دەپ؛ ال مۇندا كەلگەننەن كەيىن مەن ونىڭ ساياسي قاجەتتىلىگى مەن ادامگەرشىلىك پايداسىن مويىندادىم؛ بۇل جەردە مەن سول ءسوزدىڭ شىن ماعىناسىندا قانشالىقتى قۇدىرەتتى ەكەنىن ءتۇسىندىم. ءدىن دەگەن ءسوز "بايلانىس" دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەدى، سوندىقتان، البەتتە، شىركەۋ راسىمدەرى، نەمەسە، باسقاشا ايتقاندا، ءدىننىڭ سىرتقى كورىنىستەرى ءار ءتۇرلى قوعامدىق جىكتەردى تالاي عاسىرلارعا توپتاستىرا الاتىن بىردەن-بىر كۇش بولىپ تابىلادى. اقىر-اياعىڭدا، مەن بۇل جەرگە كەلگەننەن كەيىن ءدىننىڭ ادام جانىنىڭ جاراسىنا مىڭ دا ءبىر ايىقتىرعىش دارۋ ەكەنىن سەزىندىم؛ ەندى ونىمەن تايتالاسۋدى قويىپ، ونىڭ وڭتۇستىك حالىقتارىنىڭ قىزۋ قاندى مىنەزىمەن تاماشا ۇيلەسىم تاباتىنىڭ كوزبەن كوردىم.
— مىنا جوعارى قاراي ورلەگەن جولعا تۇسەيىكشى، - دەدى دوكتور ءوز ءسوزىن ءوزى ءبولىپ، ءبىز سوناۋ قىراتتىڭ ۇستىنە شىقساق بولدى، ەكى قاناتتان تاماشا كورىنىس اشىلادى. جەرورتا تەڭىزىنىڭ دەڭگەيىنەن ءۇش مىڭ كەز بيىكتىكتەن ءبىز ساۆوييا مەن دوفينەنى، ليوننە تاۋلارى مەن رونانى كورەمىز. ءبىز مۇلدە باسقا ءبىر قاۋىمعا تاپ بولامىز ول تاۋلىقتار قاۋىمى؛ گراۆە مىرزانىڭ فەرماسىنا بارعاندا، مەن سوزبەن ايتقان كورىنىستى ءسىز كوزبەن كورەسىز، ءبىزدىڭ ءومىرىمىزدىڭ ەڭ باستى وقيعالارى جايىنداعى مەنىڭ كوزقاراسىمدى راستايتىن تابيعي سالتاناتتىڭ تولىق كورىنىسى اشىلادى كوز الدىڭىزدان. بۇل قاۋىمدا قازا قاتتى قادىرلەنەدى. كەدەيلەر قارۋلى كيىم ساتىپ الۋ ءۇشىن ساداقا جينايدى، ولارعا قايىرىم كورسەتۋدەن ەشكىم باس تارتپايدى. جەسىر قالعان ايەل ءوزىنىڭ قايعىسىن ايتىپ، مارقۇمىن جوقتاۋدان ءبىر كۇندى قۇر جىبەرمەيدى؛ ءتىپتى ارادا ون جىل وتسە دە، كۇنى كەشەگى بەتى جابىلماعان ولىكتەي ازا تۇتادى.
مۇنداعى سالت-داستۇرلەر باياعى پاتريارحالدىق زامانداعىداي، اكە بيلىگىندە شەك جوق، ايتقان ءسوزى زاڭ؛ ءۇيىنىڭ قاق تورىندە وتىرىپ الىپ، تاماقتى جالعىز ءوزى وڭاشا ىشەدى، ال ايەلى مەن بالالارى سوعان داياشى بولىپ جۇرەدى؛ ماڭايىنداعىلاردىڭ ءبارى ونىمەن يمەنىپ سويلەسەدى، الدىنا كەلگەندە باس كيىمدەرىن الىپ تۇرادى. وسىلايشا تاربيەلەنگەن ادامدار وتە نامىسشىل، ءور مىنەزدى كەلەدى. بۇل ءداستۇر، مەنىڭ ويىمشا، ىزگى تاربيەنىڭ ءمانى بولىپ تابىلادى. قاۋىمنىڭ ادامدارى شەتىنەن ءادىل، شارۋاقور جانە ەڭبەكشىل كەلەتىنى تەگىن ەمەس.
اۋلەتتىڭ وتاعاسى اكەسى جاسى جەتىپ، جۇمىسقا جاراماي قالعاندا، مال-مۇلكىن بالالارىنا ەنشىلەپ، تەپە-تەڭ ءبولىپ بەرەدى، سونسوڭ ونى بالالارى اسىرايدى. وتكەن عاسىردا توقسانعا كەلگەن ءبىر قارت بابا مال-مۇلكىن ءتورت بالاسىنا ەنشىلەپ بەرىپ، ءارقايسىسىندا ءۇش ايدان تۇراتىن بولىپتى. بىردە ول ۇلكەن ۇلىنىڭ ۇيىنەن كىشى ۇلىنا كەتىپ بارا جاتقاندا، ءبىر كوڭىلدەسى ودان: "قالاي، جاعدايىڭا ريزاسىڭ با؟" — دەپ سۇراسا كەرەك. "ريزا بولماعاندا شە، دەپتى سوندا جاناعى قارت، ولار مەنى وزدەرىنىڭ تۋعان ۇلىڭداي كۇتەدى".
وسى ءسوز، تاقسىر، سول كەزدە ءوزىنىڭ پولكىمەن بىرگە گرەنوبلدە تۇرعان وفيسەر، ءوزى بەلگىلى موراليست ۆوۆەنارگ دەگەن كىسىگە سونشالىقتى تاماشا كورىنىپتى دە، ول سونى پاريج سالوندارىندا تالاي رەت قايتالاپ ايتسا كەرەك، اقىرى سول ايتۋلى ءسوزدى شامفور دەيتىن جازۋشى ءىلىپ الىپتى. ونى ايتاسىز-اۋ! بىزدە مۇنىڭ اكەسىندەي سوزدەردىڭ تالايىن ەستۋگە بولادى، اتتەڭ سونى ەستيتىن جازىمپازدار كەزدەسە بەرمەيدى.
— بوگەميا مەن ۆەنگريادا جۇرگەندە مەنىڭ موراۆيالىق تۋىسقاندار مەن لوللاردتاردى كورگەنىم بار. ولار دا ءسىزدىڭ تاۋلىقتارعا ۇقسايدى. كونە مال حالىق، سوعىستىڭ اۋىرتپالىعىنا توزىمدىلىگى جاعىنان ولاردى پەرىشتە دەرسىڭ.
— تاقسىر-اۋ، قاراپايىم ادامداردىڭ مىنەز-قۇلقى بارلىق ەلدەردە بىردەي عوي، - دەپ دوكتور قوستاي سويلەدى. — اقيقاتتىڭ بارلىق جەردەگى كورىنىسى ءبىر تەكتەس كەلەدى. شىنىڭ ايتقاندا، دەريەۆنياداعى ءومىر اقىل-ويدىڭ جولىن كەسىپ وتىرادى، ءبىراق ونىڭ ەسەسىنە پاسىقتىقتى تەجەپ، ىزگىلىككە ءورىس بەرەدى. تۋراسى سولاي، ادامداردىڭ ءبىر جەرگە شوعىرلانۋى نەعۇرلىم از بولسا، قىلمىس تا، زۇلىمدىق ويلار دا سولعۇرلىم سيرەك بولادى، سول سەبەپتەن زاڭنىڭ بۇزىلۋى دا بىرەن-ساران عانا كەزدەسەدى. اۋانىڭ تازالىعى ءسالت-داستۇردىڭ بۇزىلماۋىنا كوپ-كوپ اسەر ەتەدى.
وسى تۇسقا كەلگەندە ەكى جولاۋشى اتتارىنان ءتۇسىپ، تاستاق جول-مەن جاياۋ كوتەرىلگەن دە، باعانا بەناسي ايتقان قىراتتىڭ توبەسىنە شىققان-دى. جان-جاقتارىنان جىقپىل-جىقپىل جالاڭاش جارتاستار انتالاپ تۇر، توبەلەرىندە ءبىر تال وسىمدىك جوق؛ جارتاستاردىڭ قاراۋىتقان باستارى ايقىش-ۇيقىش جارىقشانىپ كەتكەن، ادام اياعى بارا المايتىن قۇلاما قۇز؛ قاتار-قاتار شانشىلعان جارتاستاردىڭ ار جاعىندا شۇرايلى جەرلەر قىرقانىڭ ەتەگىنەن ءارى قاراي جولاقتانا يرەلەندەپ، سوزىلىپ كەتەدى ەكەن، ەكى ءجۇز ارپانداي عانا. وڭتۇستىككە قاراي، بيىك تاۋلاردىڭ اراسىنداعى كەڭ القاپتان ارىدە فرانسۋزدارعا تيەسى مورەنا، دوفينە، ساۆوييا جارتاستارى، ال ولاردان دا انەگىرەكتە ليوننە تاۋلارى مۇنارتىپ كورىنەدى. جەنەستا كوكتەم كۇنىنىڭ ساۋلەسىنە بولەنگەن تابيعات كورىنىستەرىن تاماشالاپ تۇرعاندا، كەنەتتەن سىنسىعان داۋىستار ەستىلدى.
— ءجۇرىڭىز، - دەدى وعان بەناسي، - جوقتاۋ باستالدى. بۇل وڭىردە جوقتاۋ ولىكتى جەرلەۋ ءراسىمىنىڭ ءبىر بولىگى بولىپ سانالادى.
وسى كەزدە وفيسەر جارتاستى توبەنىڭ باتىس جاق باۋرايىندا كەن اۋماقتى الىپ جاتقان فەرمانى كوردى؛ بىردەيلەپ دەستەلەنگەن ءتورت بۇرىشتى شارۋاشىلىق جايلارى. گرانيت تاستان قيىلعان كۇمبەزدى جارما قاقپا ءتىپتى زاۋلىمدەنىپ كورىنەدى؛ ەجەلگى زاماننان بەرى تۇرعانداي ور تۇلعاسىن اينالاسىنداعى جاپىراقتارىن كەڭگە جايىپ، تۇتاسا قاتار تىزگەن ءجۇز جىلدىق اعاشتار مەن ارقانىڭ اينالاسىن شۋدالاعان قالىن شالعىن ءتىپتى ارۋاقتاندىرىپ تۇر. اۋلانىڭ ارعى قويناۋىندا ەڭسەلى تۇرعىن ءۇي كورىنەدى، ونىڭ اينالاسى دا قاپتاعان ريگالار، قوي، ات قورالارى، استىق قويمالارى، سارايلار، سولاردىڭ ناق ورتاسىنان قازىلعان ۇلكەنۇرادا ءشىرىپ جاتقان قون. مۇندايلىقتى باي فەرمالاردا ادەتتە قاپتاعان حالىق قىزۋ تىرلىكتى قايناتىپ جاتسا كەرەك ەدى، ال مۇندا ءولى تىنىشتىق. مال قوراسىنىڭ قاقپاعى جابىق، مال ورىسكە شىقپاعان، سول ماڭنان ىڭىلداعان، موڭىرەگەن دىبىستار ەستىلەدى. استىق قويمالارى، ات قورالارى تارس بەكىتۋلى، ۇيگە قاراي اپاراتىن جول تاپ-تازا قىلىپ سىپىرىلعان. ادەتتە بىر-بىرىمەن ساپىرىلىسىپ، قاربالاسىپ جاتاتىن تىرشىلىك ورنىڭدا تىلسىم باسقانداي تىنىشتىق، مۇلگىگەن تاۋلاردىڭ جارتاستان قۇلاعان كولەڭكەلەرىنە دەيىن سۇلىق مىنە وسىنىڭ ءبارى قوسىلعاندا، ادامنىڭ كوڭىلىنە ءبىر ءتۇرلى اۋىر مۇڭ ۇيالاتقانداي.
ەركەك-ايەلى بار ون ەكى ادام ءۇيدىڭ ۇلكەن بولمەسىنە كىرەر ەسىكتىڭ الدىندا قاتارلاسا تۇرىپ الىپ، داۋىستارىن سوزا ءۇن قوسىپ: "وتاعاسى ءولدى!" - دەپ زارلانا كۇڭىرەنگەن دە، جۇيكەنى قۇرتاتىن تالاي كەپتەردى كورگەن جەنەستانىڭ ءوزىنىڭ دە ەركىنەن تىس بويى تىتىركەنىپ كەتكەن. ول قاقپادان ۇيگە جەتكەنشە وسى داۋىس ەكى رەت قايتالادى. بۇلار تىنىشتالا بەرگەندە، ءۇيدىڭ اشىق تۇرعان تەرەزەسىنەن داۋىس قىلىپ اڭىراعان ايەل داۋسى ەستىلدى.
— مەن بىرەۋدىڭ قايعىسىنا كۋا بولىپ، كولدەنەڭنەن كيلىگە المايمىن، - دەدى جەنەستا بەناسيگە قاراي بۇرىلىپ.
— جاقىندارىنان ايىرىلىپ، قازالى بولعان ۇيلەرگە مەن ىلعي دا بارامىن، - دەپ جاۋاپ قايىردى دوكتور، - بىرەۋ-مىرەۋ قايعىدان اۋىرىپ قالمادى ما ەكەن، كىسىنىڭ مارقۇم بولعانى انىق پا ەكەن، مەن سونى ءبىلۋىم كەرەك. تايساقتاماي مەنىڭ سوڭىمنان ەرىڭىز؛ ونىڭ ۇستىنە بۇل قارالى ۇلكەن جيىن، حالىق كوپ بولادى، سوندىقتان ءسىزدى ەشكىم دە بايقامايدى.
جەنەستا دوكتوردىڭ سوڭىنان ەرىپ جۇرە بەرگەن-دى؛ ءبىرىنشى بولمەدە شىنىڭدا دا تۋعان-تۋىستارى لىق تولى ەكەن. بۇل ەكەۋى سول قالىڭ توبىردىڭ اراسىنان قىسىلا-قىمتىرىلا، ۇلكەن قوناق بولمەدەن توسەك بولمەنىڭ ەسىگىنە قاراي ءوتتى؛ ال جاناعى قوناق بولمە دەگەندەرى ءارى اس ءۇي، ءارى بۇكىل وتباسىنىڭ جينالاتىن جەرى بولسا كەرەك: دۇرىسىن ايتقاندا، بۇل اناۋ-مىناۋ وتباسى ەمەس، تۇتاس ءبىر اۋلەتتىڭ توعىساتىن ورنى سياقتى، ورتاداعى ۇستەلدىڭ ۇزىندىعىنا قاراعاندا، كەم دەگەندە قىرىق شاقتى ادام سىياتىن ءتۇرى بار.
بەناسي كىرىپ كەلگەندە، ۇستىندە قارا ءدۇرسىن كويلەگى بار، شاشىن تارقاتىپ جىبەرىپ، ءمايىتتىڭ قولىنان قولىن الماي زارلاپ تۇرعان سىمباتتى ايەل كەنەت تىنا قالدى. ۇستىنە ەن ءساندى كيىمدەرى كيگىزىلىپ، توسەك ۇستىندە ۇزىننان سوزىلىپ جاتقان ولىكتىڭ دەنەسى سۋىعان. بۇل دۇنيەنىڭ شارۋاسىنان ادا بولىپ، وزگە ءبىر تىنىشتىقتا دامىلداعان ادامنىڭ رەڭى بايقالادى جۇزىنەن؛ بەتىنىڭ ەكى جاعىنان كومكەرگەن اق شۇلان بۇيرا شاشىنان الدە ءبىر اسقاقتىق اسەر بىلىنگەندەي. كەرەۋەتتىڭ قاسىندا قوس جۇبايدىڭ بالالارى مەن تۋىستارى تۇر، ەكى جاقتىڭ ادامدارى ءوزارا ءبىرىڭعايلانا جىكتەلىپ، جارىلا بولىنگەن: سول جاقتا ايەلىنىڭ تۋىستارى: ون جاقتا مارقۇمنىڭ تۋىستارى. ەركەكتەر مەن ايەلدەر تىزەلەرىن بۇگىپ شوقىنۋدا، ءبارى دەرلىك ەگىلىپ جىلاپ تۇر. اينالا جارقىراپ جانعان شىراعدان. ايماقتىڭ سۆياششەننيگى مەن شىركەۋدىڭ انشىلەرى بولمەنىڭ ورتا تۇسىندا، بەتى اشىق تابىتتىڭ قاسىنا ورنالاسقان. وسىناۋ ءۇرىم-بۇتاقتى ۇلكەن اۋلەتتىڭ وتاعاسى جانە قاسىنداعى ونى ءبىرجولاتا ماڭگىلىككە جۇتىپ جىبەرگەلى تۇرعان تابىت كورەر كوزگە اۋىر قازانىڭ قايعىلى كورىنىسىن تانىتقانداي.
— بەۋ، مەنىڭ مارحاباتتى مىرزا تورەم، سەنى ەڭ يناباتتى ادامنىڭ بىلىك-پاراساتى دا قۇتقارا المادى عوي، - دەپ زارلادى جەسىر قالعان ايەل، دوكتوردى مەنزەپ، - ەندەشە بۇل قۇدايدىڭ بۇيرىعى عوي، سەنى قابىرعا مەنەن بۇرىن اكەتىپ بارا جاتقان. ءيا، مەنىڭ قولىمدى سۇيىسپەنشىلىك سەزىممەن قىساتىن ىستىق الاقانىڭ سۋىپ بارادى! مەن ومىرلىك سەرىگىمنەن ايىرىلدىم، مىنا ءۇي ءوزىنىڭ قامقورشى يەسىنەن ايىرىلدى، سەن ءبىزدىڭ ناعىز جەبەۋشىمىز ەدىڭ. اتتەن! سەنىڭ اقىل-پاراساتىڭ مەن ارتىقشا قادىر-قاسيەتىڭە بۇگىن باسىندا مەنىمەن بىرگە سەنى جوقتاپ وتىرعان جانداردىڭ ءبارى ءتانتى ەدى، ال سەنىڭ جايدارى دا ۇياڭ مىنەزىڭدى تەك مەن عانا ءبىلۋشى ەدىم! جۇبايىم-اي، قوساعىم-اي، قايران، بۇگىن سەنىمەن، مىنا سەنىمەن ماڭگىگە قوشتاساتىن بولدىم-اۋ، ءبىزدىڭ قاراعاشتاي تىرەگىمىز-اي، مەنىڭ جايساڭ مىرزام-اي! سەنىڭ شاراپاتىڭ مەن ماحابباتىڭ بارىمىزگە، ماعان دا، بالالارىڭا دا ورتاق ەدى، ەندى ءبارىمىز دە سول اكەدەن ايىرىلدىق!
جەسىر قالعان ايەل كۇيەۋىنىڭ جانسىز دەنەسىن قاۋسىرا قۇشاقتاپ الىپ، ونىڭ سۋىق بەتىن كوز جاسىمەن جۋىپ، جىلى ەرىندەرىمەن قۇشىپ ءسۇيىپ جاتقاندا، قىزمەتكەرلەرىنىڭ قوسىلا جامىراعان داۋىستارى جاڭا ورناعان تىنىشتىقتى قايتادان بۇزدى:
— وتاعاسى ءولدى!
— ءيا، دەپ ولاردى ايەل قوستاي جونەلدى، ءولدى ءبىزدىڭ قىمباتتى، سۇيىكتى اكەمىز؛ سول ەدى عوي ءبىزدىڭ جەيتىن نانىمىزدى تاۋىپ بەرىپ جۇرگەن، ءبىز ءۇشىن ەگىن ەگىپ، استىق جيناپ، مۇڭسىز ەتىپ جۇرگەن؛ سول ەدى عوي بىزگە ءجون ۇيرەتىپ، ومىردە اداستىرماي الىپ جۇرگەن. سەنى جوقتاماعاندا كىمدى جوقتايىن، جان جولداسىم، كوڭىلىمە ءبىر قاياۋ تۇسىرمەگەن جاناشىرىم؛ سەن قاشاندا بىزگە مەيىربان، ومىردە قايسار، ءتوزىمدى جان ەدىڭ؛ سەنى ەمدەيمىز دەپ جانىڭدى قيناعان كەزىمىزدە دە، پەرىشتەم-اۋ، سەن قىڭق ەتپەي، باسالقى ايتىپ ەڭ: "جارايدى، بالاپاندارىم، بۇدان ەندى پايدا جوق"، - دەپ ءبىزدى جۇباتىپ ەڭ؛ ال سونىڭ الدىندا بىرنەشە كۇنبۇرىن عانا: "ءبارى دە جاقسى، دوستارىم!" دەپ قۋانتىپ ەڭ. قۇدىرەتى كۇشتى قۇداي، اينالاسى از-اق كۇننىڭ ىشىندە ءۇيىمىز قۋانىشتان ايىرىلىپ، قۇلازىپ قالدى؛ كەرەر كۇنىمىز قاران بولدى؛ دۇنيەدەگى ەڭ ارتىق، ەڭ ادال، ەڭ ءقادىرلى دەپ جۇرگەن ادامىمىز كوز جۇمدى؛ ەندى ساعان قانداي ديقان تەڭ كەلەر، كۇن-تۇن دەمەي تاۋ ارالاپ شارشاساڭ دا، ۇيگە جايراڭداپ، جىميا كۇلىپ كەلۋشى ەڭ. ءبارىمىز سەنى جانىمىزداي جاقسى كورۋشى ەك! سەن از كۇنگە عانا جول ءجۇرىپ كەتسەڭ، ءۇيىمىز قۇلازىپ، جۇدەپ قالۋشى ەدى، سەنسىز ءبىز دۇرىستاپ تاماق تا ىشپەۋشى ەدىك. ەندى ءقايتىپ كۇن كورەرمىز، سەنى قارا جەردىڭ استىنا بەرىپ قويىپ؛ اق پەرىشتەمىزدەن كوز جازىپ، سەنى كەرمەي جۇرۋگە، قالاي عانا توزەرمىز؟ كورۋ جوق ەندى ەشقاشان، دوستار! كورۋ جوق ەندى ونى، باۋىرلار! كورۋ جوق ەندى، بالالارىم مەنىڭ! ايىرىلدى ولار قامقور اكەدەن، باۋىر باۋىردان، دوس دوستان ايىرىلدى؛ ال مەن سونىڭ بارىنەن ايىرىلدىم، ۇيگە يەسىنەن ايىرىلدى!
ايەل ەلىكتىڭ قولىن الىپ، ەكى تىزەسىن بۇكتى دە، بەتىنە بەتىن تاقاپ كەلىپ، قولىنان ءسۇيدى. قىزمەتكەرلەر ءۇش دۇركىن قايتالاپ داۋىستادى:
— وتاعاسى ءولدى!
سول ساتتە ۇلكەن ۇلى شەشەسىنىڭ قاسىنا كەلىپ:
— اناجان، سەن-لوراننان كىسىلەر كەلدى، ولارعا شاراپ قۇيۋ كەرەك ەدى، -دەدى.
— بالام، - دەپ جاۋاپ قاتقاندا، جاڭا داۋىس قىلىپ زارلاپ وتىرعان شەشەسى ەندى جايلاپ قانا سابىرلى اۋەنگە كوشكەن، - كىلتتەردى تاۋىپ، ءۇيدىڭ ەندىگى يەسى سەنسىڭ، ولارعا ءدال اكەڭ بارداعىداي ىقىلاس تانىت، اكە ورنى ويسىراپ تۇرماسىن... تاعى ءبىر قاراپ ماۋقىمدى باسايىنشى، - دەپ ايەل جوقتاۋ ءسوزىن قايتادان جالعاستىردى. - اتتەڭ، دۇنيە! سەن مەنىڭ جاناسقانىمدى سەزبەيسىڭ، ەندى وعان سەنىڭ بويىڭ جىلىنبايدى! ەندىگى ءبىر تىلەگىم - سەنى اقتىق ساپار الدىندا جۇباتىپ قالايىن: كەۋدەمدە جانىم تۇرعاندا سەن مەنىڭ جۇرەگىمدەسىن؛ سول جۇرەككە سەن ىلعي قۋانىش سىيلاۋشى ەدىڭ، ەندى سونى ەسكە الىپ قانا، كوڭىلدى جۇباتارمىن؛ سەنىڭ جارقىن بەينەڭ وسى بولمەدە ماڭگى سونبەي تۇرادى. ءيا، جاساعان مەنى ءوزى الىپ كەتكەنشە، سەن وسىنداسىڭ. قۇداي قوسقان قوساعىم، ەستى وسى ءسوزىمدى. مىنا قاسيەتتى توسەگىڭدى سول كۇيىندە ساقتاۋعا انت ەتەمىن. قاشاندا بۇل توسەكتە بىرگە ەدىك، ەندى وگەيسىپ، سالقىن تارتىپ، جالعىز قالدى. سەن كەتتىڭ دە، ايەلدىڭ باسىنا قونعان باقىتتىڭ ءبارى ۇشتى؛ ءۇيدىڭ يەسى، جاردىڭ جۇبايى، بالالاردىڭ اكەسى، ومىرلىك سەرىگىم، سۇيىكتى جارىم، قىسقاسى، بارى-بارىنەن ايىرىلدىم.
— وتاعاسى ءولدى! - قىزمەتكەرلەر تاعى دا داۋىس قوسىپ جاريا ەتتى.
وسى داۋىستى وزگەلەر دە قوستاپ كۇڭىرەنگەن كەزدە تۇل ايەل بولىنە قىستىرعان قايشىسىن الدى دا، بۇرىمىنان ۇزىن ءبىر ۋىس شاشىن قيىپ الىپ، ولىكتىڭ قولىنا قىستىردى. جۇرتتىڭ ءبارى تىم-تىرىس بولدى.
— بۇل قىلىعى ەندى قايتىپ كۇيەۋگە شىقپايمىن دەگەن نيەتتىڭ بەلگىسى، - دەدى بەناسي. تۋىستارىنىڭ كۇتىپ تۇرعانى دا وسى بولاتىن.
— ال وسىنى، مەنىڭ سۇيىكتى ءامىرشىم! ايەل داۋسى دىرىلدەپ وسى سوزدەردى ايتقاندا، بارلىق جۇرەكتەر تۇگەل ەلجىرەگەن ەدى. ادالدىقتىڭ وسى بەلگىسىن مەنىڭ انتىم دەپ قابىلدا دا، قابىرىڭدە ساقتا. ءبىز ەندى ماڭگى-باقي بىرگەمىز، مەن سەنىڭ ۇرپاعىڭدى ايالاپ ءوسىرۋ ءۇشىن جانىڭدى جاسارتىپ وتكەن بالالارىڭنان كەتپەيمىن. ەستى وسى ءسوزىمدى، ومىرىمدەگى جالعىز قىمباتىم، اسىل جارىم! سەن مارقۇم بولساڭ دا، مەنىڭ ءامىرشىم بولىپ قالاسىڭ، سەنىڭ ارۋاعىڭدى ارداقتاپ، ىرقىنا كونىپ وتەمىن!
دوكتور جەنەستانى قولىنان ۇستاپ، وزىنە قاراي يكەمدەدى دە، ولار سىرتقا قاراي بەتتەدى. ءبىرىنشى بولمەدە جۇرت لىق تولى ەكەن، تاۋداعى كورشىلەس قاۋىمنان دوس كىسىلەر كەلىپتى؛ جۇرتتىڭ ءبارى ءۇنسىز مۇلگىپ وتىر؛ مىنا ءۇيدىڭ قايعى-قاسىرەتى بارشانىڭ كوڭىلىن بيلەپ العان.
بەناسي مەن وفيسەر تابالدىرىقتان اتتاي بەرگەندە، الدەكىمنىڭ ولگەن كىسىنىڭ بالاسىنا بەرگەن ساۋالى قۇلاققا شالىندى.
— ول قاشان جان ءتاسىلىم بولدى؟
— مەن ونىڭ اقتىق دەمى بىتكەنىن كورە العانىم جوق، - دەپ اعىنان جارىلدى جيىرما بەستەر شاماسىنداعى جىگىت. - ول مەنى شاقىرعان ەكەن، ءبىراق مەن الىستا ەدىم!
ءسويتتى دە، جىگىت ەڭىرەپ قويا بەردى، سونسوڭ ءسوزىن قايتارا جالعاستىردى:
— الدىندا عانا ول ماعان ايتقان: "ۇلىم، وسى ءقازىر سەلوعا جونەلشى، سالىقتى تولەۋ كەرەك ەدى؛ مەنىڭ جانازامدى شىعارىپ جاتقاندا ۋاقىت ءوتىپ كەتەدى، ال ءبىز بۇرىن ولاي ۋاقىتتى وتكىزىپ كورگەمىز جوق "، - دەدى. وسىنى ايتقاندا، بويى ازداپ جەڭىلەيگەن بولدى. سونسوڭ مەن كەتىپ قالدىم. ول مەن جوقتا قايتىس بولدى، وعان دەيىن ەشقاشان قاسىنان كەتىپ كورگەن جوق ەدىم.
— وتاعاسى ءولدى! - دەگەن قىزمەتكەرلەردىڭ داۋسى ەستىلدى.
— اتتەڭ! ول ءولدى، ءبىراق ونىڭ سوڭعى كوز جانارى ماعان بۇيىرمادى، اقتىق دەمىنە دە مەن كۋا بولا المادىم. سوندا سالىق جايىن نەسىنە ويلادى ەكەن بايعۇس؟ مەيلى، بار اقشا كۇيە بەرسىن، ۇيدەن كەتپەۋىم كەرەك ەدى! ونىڭ سوڭعى رەت باقىلدىق ايتقان سوزىنە بارلىق دۇنيە-مال جەتەر مە؟ جەتپەيدى! الدا، ءتاڭىرى-اي! اكەڭ اۋىرسا، قاسىنان اتتاپ شىقپا. ايتپەسە جان وكىنىشى كەتپەيدى ويىڭنان.
— بەرى قاراشى، دوستىم، - دەدى وعان وفيسەر، - مەن ۇرىس دالاسىندا مىڭداعان ادامداردىڭ قازا تاپقانىڭ كوردىم، سوندا اجال ولاردىڭ بىردە-بىرەۋىنىڭ بالالارى كەلىپ قوشتاسسىن دەپ كۇتىپ تۇرعان ەمەس؛ سابىر ەتىڭىز، جالعىز ءسىز ەمەسسىز!
— ءبىراق، مەنىڭ اكەم، تاقسىر-اۋ، ەرەكشە ەدى عوي، - دەپ جىگىت قارسى داۋ ايتتى، - مەنىڭ اكەم سونداي ىزگى ادام ەدى!
— جوقتاۋ، - دەدى بەناسي، دوكتور ەكەۋى فەرمانىڭ قىزمەت بولىمشەلەرىنە قاراي كەتىپ بارا جاتقاندا، - ءمايىتتى تابىتقا سالعانعا دەيىن باسىلمايدى، ال جەسىر قالعان ايەلدىڭ داۋىس قىلۋى ودان سايىن ءورشىپ، كۇڭىرەنە تۇسەتىن بولادى. شىنىڭدا مۇندايلىق يناباتتى جۇرتشىلىق الدىندا وسىلاي اعىنان جارىلا سۇڭقىلداپ ءسوز ايتۋ ابىرويىنا تەك كۇنادان پاك ايەلدەر عانا يە بولادى. ەگەر جەسىر ايەل الدە ءبىر جەردەن جازا باسىپ كىنالى بولسا، بۇلاي دەپ ءبىر اۋىز ءسوز ايتا الماس ەدى، ايتپەگەن كۇندە ول ءوزىن-وزى اشكەرەلەپ، ءوزىن-وزى جازالاعان بولار ەدى. قازىلار الدىنا ءولى مەن ءتىرىنىڭ وسىلاي قاتار كەلىپ ارىزداسۋى دەگەن تاماشا ءداستۇر ەمەس پە؟ ايەلدىڭ قارالى كيىم كيىپ، قارا جامىلۋى ءبىر اپتا وتكەننەن كەيىن، تاعى دا جۇرت جينالعان كەزدە بولادى. وعان دەيىن ءبىر اپتا بويى تۋعان-تۋىستار مارقۇمنىڭ بالا-شاعاسىنىڭ قاسىندا بولادى، سولاردىڭ شارۋاسىن ءبىرىڭعايلاۋعا كومەكتەسەدى، وزدەرىن جۇباتادى. وسىنىڭ ءوزى ادامنىڭ اقىل-ويىنا يگى اسەرىن تيگىزەدى، تەرىس ىستەردەن تەجەيدى، ويتكەنى جۇرت جينالعان جەردە اركىم جۇرتتىڭ عايبات سوزىنە ىلىگىپ قالمايىن دەپ اباي بولادى. اقىر-اياعىندا، سول قارالى كيىم كيىلگەن كۇنى ولىككە دۇعا وقىلىپ، اس بەرىلەدى؛ تۋعان-تۋىستارى سودان كەيىن عانا تاراسادى. وسىنىڭ بارلىعىنا زور ءمان بەرىلەدى، ويتكەنى ءۇيدىڭ وتاعاسى قايتىس بولىپ جاتقاندا وعان كەلىپ باقىلداسپاعان ادامنىڭ جانازاسىنا ەشكىم كەلمەگەن دە بولار ەدى.
وسى تۇستا الگى ەكى كىسى فەرمانىڭ قوسالقى قىزمەت بولىمشەلەرىنە تاقاپ كەلگەن ەدى، دوكتور
مال قورالارىنىڭ قالاي جاسالعانىڭ كورسەتۋ ءۇشىن قورانىڭ ەسىگىن اشا بەرگەن.
— بايقاڭىزشى، كاپيتان، بىزدەگى قورا-كوپسىلاردىڭ بارلىعى دا ءدال وسىنداي قىلىپ ءبىر ۇلگىمەن جاسالعان. تاماشا ەمەس پە، راسىندا دا؟.
كەڭ جايلاۋ قورا-جايدى كورگەندە، جەنەستا تاڭ-تاماشاعا قالدى - سيىرلار مەن بۇقالار قۇيرىقتارىن قابىرعاعا بەرىپ، باستارىن بەرى قاراتا، ەكى قاتاردان ءتىزىلىپ تۇر. ءبىر-بىر مالعا ارنالعان جەكە قورشاۋلارىنىڭ ارا-اراسى اجەپتاۋىر الشاق: اعاشتان ايقاستىرىپ جاسالعان توركوزدەردەن سوياۋداي بولىپ مالدىڭ مۇيىزدەرى، جىلت-جىلت ەتكەن كوزدەرى كورىنەدى. يەسى ءبىر كىرىپ شىققاندا-اق بار مالدىڭ جاي-كۇيىن تەگىس كورەتىندەي. جەم-شوپ ەرەكشە ۇلگىمەن جاسالعان جايما استاۋ ارقىلى ءشوپ قورادان تۋرا وتتىققا اكەلىپ تۇسىرىلەدى، ەشقانداي ىسىراپ جوق. قورانىڭ جەر ەدەنىنە توسەنىش توسەلگەن، ءاربىر توردىڭ ارالىعى تازالاپ سىپىرىلعان؛ اۋاسى جەلدەتكىشپەن تازارتىلىپ تۇرادى.
— قىستىگۇنى، - دەپ اڭگىمەلەيدى بەناسي جەنەستانى قورانىڭ ىشىمەن جايلاپ قىدىرتىپ ءجۇرىپ، جۇرت مىنا الاڭدارعا وتىرماققا جينالادى دا، جۇمىستى بىرىگىپ اتقارىسادى. جاعالاي ۇستەلدەر قويىلادى دا، جۇرتتىڭ ءبارى كەلىپ تەگىن جىلىنادى. قوي قورالار دا ءدال وسىنداي ۇلگىمەن جاسالعان. ءسىز ايتسا سەنبەسسىز، ال ءبىراق مال دەگەنىڭ تارتىپكە وڭاي كوندىگەدى ەكەن عوي: ولار ورىستەن قايتقاندا تالاي رەت بايقاعانىم بار. ءاربىر سيىر ءوزىنىڭ تۇراق جايىنا قاشان وتەتىن كەزىن ايقىن بىلەدى دە، تۇپكىردەگى سيىرلار ءوتىپ بولعانشا كەزەگىن كۇتىپ تۇرادى. قاراڭىزشى! ءاربىر مالدىڭ مەكەن-جايىندا ورىن جەتكىلىكتى سيىردى ەمىن-ەركىن ساۋۋعا دا، ءۇستىن تازارتۋعا دا مۇمكىندىك بار؛ ەدەنى ءبىر جاعىنا قاراي ويىستىرىپ توسەلگەن؛ مالدىڭ قي-سارىعى تەز اعىپ كەتەدى.
— مالدىڭ قوراسىنا قاراپ، باسقا جايلاردى دا اڭعارۋعا بولارلىقتاي، - دەدى جەنەستا. جارامساقسىز-اق ايتايىن: ءسىزدىڭ ەڭبەگىڭىزدىڭ يگىلىگى كەرەمەت ەكەن.
— بۇعان قول جەتكىزۋ وڭايلىقپەن بولعان جوق، - دەيدى بەناسي وعان جاۋاپ قايىرىپ، ءبىراق مالدارىنا قاراساڭىزشى!
— ايتارى جوق، ءسىز بەكەر ماقتامايسىز يەسىن، - دەپ وفيسەر قوستاپ جاتىر.
— ال ەندى، - دەپ جالعاستىردى ءسوزىن دوكتور، — بۇلار اتتارىنا ءمىنىپ، قاقپادان شىعا بەرگەندە، توتەسىنەن تارتىپ، جاڭا كوتەرىلگەن تىڭ جەردىڭ ەگىنىن كورە كەتەيىك، ءبىزدىڭ قاۋىمنىڭ بوس دەگەن اڭعارىن ايتىپ ەدىم عوي سىزگە.
— سالت اتتى جولاۋشىلار كەلىستىرىپ باپتالعان ەگىستىك جەرلەرمەن بىرەر ساعاتتاي جۇرگەن؛ جەنەستا دوكتوردى سول جەرلەردىڭ تاماشا وڭدەلۋىمەن قۇتتىقتادى؛ ولار اتتاردىڭ جۇرىسىنە قاراي بىردە اڭگىمەلەسىپ، بىردە ءسوزدى دوعارىپ كەلە جاتىپ، تاۋدى اينالىپ ءوتتى دە، سەلەنگە كەلىپ تىرەلەتىن جەرلەرگە قايتىپ ورالدى.
— كەشە، - دەدى بەناسي جەنەستاعا قاراي بۇرىلىپ، بۇلار جىڭىشكە سايدان ءوتىپ، كەن اڭعارعا شىققان كەزدە، مەن سىزگە ناپولەون قۇلاعاننان كەيىن اسكەردەن قايتىپ كەلگەن سولداتتى كورسەتەمىن دەپ ەدىم عوي. بايقاۋىمشا، ەندى بىرنەشە قادام جەر جۇرگەننەن كەيىن، ءبىز ونى جولىقتىرامىز-اۋ دەيمىن، اناۋ كولدىڭ تاۋدان اققان بۇلاقتارمەن ىلەسىپ كەلگەن شايىندى بالشىعىن تازارتىپ جاتقان سول كىسىنىڭ ءوزى بولسا كەرەك. ءسىزدىڭ نازارىڭىزدى اۋدارا ءتۇسۋ ءۇشىن، ونىڭ ءومىرى جايلى ايتا كەتكەن تەرىس بولماس. فاميلياسى گوندرەن. مىڭ دا جەتى ءجۇز توقسان ەكىنشى جىلى، ون سەگىز جاسىندا، جىگىتتەردى اسكەرگە الىپ جاتقاندا، بۇل زەڭبىرەك بولىمشەسىنە جازىلعان. قاراپايىم سولدات، ناپولەوننىڭ يتاليا جورىقتارىنا قاتىسادى، مىسىردا دا بولادى، امەن ءبىتىمى جاسالعاننان كەيىن شىعىستان قايتىپ كەلەدى؛ سونسوڭ يمپەريا كۇندەرىندە ول گۆاردياشى پونتونشىلار پولكىنا اۋىستىرىلادى دا، ۇزاق ۋاقىت گەرمانيادا بولادى. اقىر-اياعىڭدا بەيشارا جىگىتتى رەسەي سوعىسىنا جىبەرەدى.
— ءبىز ءتىپتى تۋىس بولىپ شىقتىق قوي، - دەپ قالدى جەنەستا، - مەن دە قاتىناسقانمىن ول جورىقتارعا. سونداي كەرەعار اۋا رايىنىڭ كەرەمەتتەرىنە ءتوزۋ ءۇشىن تەمىردەي مىقتى دەنساۋلىق كەرەك قوي. قۇداي اقى، مىسىر، گەرمانيا، پورتۋگاليا جانە رەسەي جەرلەرىن شارلاعان، ءسويتىپ كەلىپ، ءالى ءوز اياعىمەن جۇرگەن ادامنىڭ ومىرىنە اللا تاعالانىڭ ءوزى كەپىلدىك بەرگەن شىعار-اق!
— ەندەشە سونداي ەردى ەندى ءوز كوزىڭىزبەن كورەسىز، دەپ جالعاستىردى اڭگىمەسىن بەناسي. سوعىستا تالقاندالۋ دەگەننىڭ نە ەكەنىن ءوزىڭىز بىلەسىز، ونى ايتىپ جاتپاي-اق قويايىن. ءبىزدىڭ سولدات كەيىن اسكەرلەرىمىز وتكەن بەرەزينا وزەنىنەن كوپىر سالعان پونتونشىلاردىڭ ىشىڭدە بولعان عوي، سونىڭ العاشقى تىرەۋلەرىن بەكىتۋ ءۇشىن ول بەلۋاردان سۋعا تۇسەدى. گوندرەننىڭ ايتۋىنشا، پونتونشىلاردىڭ قولباسشىسى گەنەرال ەبلەنىڭ اسكەرلەرى ىشىندە بۇل جۇمىستان باس تارتپاعان قىرىق ەكى عانا ەر جۇرەك ادام تابىلادى. گەنەرالدىڭ ءوزى دە سۋعا ءتۇسىپ، جاڭاعىلاردى جىگەرلەندىرىپ تۇرادى؛ ءارقايسىسىنا مىڭ فرانكىلىك زەينەتاقى الىپ بەرەمىن، قۇرمەتتى لەگيون وردەنىن بەرگىزەمىن دەپ كوڭىلدەندىرەدى. بەرەزينانىڭ سۋىنا الدىمەن تۇسكەن جاۋىنگەردىڭ ءبىر اياعىن سەل جۇلىپ كەتەدى دە، ىلە-شالا ءوزىن دە اعىزىپ اكەتەدى. بۇل ارەكەتتىڭ نەمەن بىتكەنىن ەستىسەڭىز، ونىڭ قانداي ازاپ-بەينەتى بولعانىڭ دا بىلە بەرەرسىز: جاڭاعى قىرىق ەكى پونتونشىدان جالعىز-اق گوندرەن ءتىرى قالعان عوي. وتىز توعىزى بەرەزينادان وتكەن كەزدە قازا بولعان دا، ەكەۋى پولياك لازارەتىندە جان تاپسىرعان. ال ءبىزدىڭ سولدات بايعۇس ۆيلنودان مىڭ سەگىز ءجۇز ون ءتورتىنشى جىلى، بۋربوندار قايتىپ ورناعاننان كەيىن عانا قاشىپ شىعا العان.
گوندرەن كوزىنىڭ جاسىن توكپەي ايتا المايتىن گەنەرال ەبلە قايتىس بولادى. ەكى قۇلاعى كەرەڭ بولىپ، ءوزى ابدەن قالجىراعان ساۋاتسىز كوپىرشى ەش جەردەن نە پايدا، نە قورعانىش تابا المايدى. اقىرى، قايىرشىلاپ، پاريجگە جەتەدى ول، سوعىس مينيسترلىگىندەگى كەنسەلەردىڭ تابالدىرىعىن توزدىرادى. سونداعى سۇرايتىنى باياعى ۋادەلى مىڭ فرانكىلىك زەينەتاقى نەمەسە قۇرمەتتى لەگيوننىڭ وردەنى ەمەس، تەك قانا زاپاسقا جىبەرۋ؛ اسكەردەگى جيىرما ەكى جىل قىزمەتتەن، قانشاما ەكەنىن ءبىر قۇدايدىڭ ءوزى عانا بىلەتىن تالاي جورىقتاردان كەيىن، بۇعان ابدەن حاقىسى بار ەمەس پە، ءبىراق وعان سول جىلدار ىشىندەگى جالاقىسىنان دا، جول شىعىندارىنان دا، زەينەتاقىدان دا تۇك تيمەيدى: سولاردىڭ سوڭىندا ءبىر جىل سالپاقتاپ ءجۇرىپ تۇك شىعارا الماي، ءتىپتى ءبىر كەزدە ءوزى اجالدان قۇتقارىپ قالعان ادامداردان دا ەش قايىر كورمەي، بارىنەن تۇڭىلگەن دە، ءوزىنىڭ تاعدىر-تالايىنا مويىنسۇنعان؛ ءسويتىپ، وسى وڭىرگە قايتىپ كەلگەن.
ءقازىر وسى اتاۋسىز قالعان قاھارمان ارىق قازىپ، ءار تۋازىنا ون سۋدان مايدا الادى. قايدا كۇي-باتپاق بولسا سوندا جۇرەدى، "سونداي شارۋاعا مەردىگەرلىك العانمىن" - دەيدى دە، بىردە-بىر قارا جۇمىسشى تاۋەكەل ەتپەيتىن بەينەتكە بۇل بارادى. باتپاقتى قۇرعاتادى، سۋارمالى الاپتارعا ارىق تارتادى، ءسويتىپ كۇنىنە ءۇش فرانك اقشا تابادى. قۇلاعى كەرەڭ بولعان سوڭ بەت الپەتىندە نە اجار بولسىن، ۇنەمى تۇنەرگەن قالپى، ءوزى تابيعاتىندا ءسوزۋار بولماعان ادام، ءبىراق جان دۇنيەسى باي!
ءبىز ونىمەن جاقسى دوس-جارمىز. اۋستەرلين سوعىسىنىڭ جىلدىق مەرەكەلەرىندە، يمپەراتوردىڭ تۋعان كۇنىندە، ۆاتەرلوو تۇبىندەگى جەڭىلىستى ەسكە العاندا، ول ماعان قوناق بولىپ كەتەدى؛ سونداي استاردان كەيىن مەن وعان ءبىر ناپولەوندور بەرەمىن؛ سول وعان ءۇش اي شاراپقا جەتەدى. قارت سولداتقا مەنىڭ كورسەتكەن قۇرمەتىمدى بۇكىل قاۋىم قوستايدى؛ سوعان ءدام تاتقىزۋعا ءبارى قۇشتار. ال ءوزى نامىس ءۇشىن جۇمىس ىستەيدى. مەنەن ۇلگى العان جۇرتتىڭ ءبارى، ءتىپتى كەز كەلگەن ءۇي، وعان قوشەمەت كورسەتىپ، قوناقاسىعا شاقىرىپ تۇرادى. مەن بىردە وعان جيىرما فرانكىلىك مايدا اقشانى زورعا دەپ العىزعانىم بار: يمپەراتوردىڭ سۋرەتى بار دەگەن سوڭ عانا الدى. وزىنە كورسەتىلگەن ادىلەتسىزدىك نامىسىنا قاتتى تيگەن، ءبىراق ول زەينەتاقىدان گورى قۇرمەتتى لەگيون وردەنىن الا الماي قالعانىڭا كوبىرەك كۇيىنەتىن ءتارىزدى. كوڭىلىندە جالعىز-اق جۇبانىش بار: ماناعى كوپىرلەر سالىنىپ بىتكەننەن كەيىن گەنەرال ەبلە ءتىرى قالعان پونتونشىلاردى يمپەراتورعا اپارىپ تانىستىرعان عوي، سوندا ناپولەون ءبىزدىڭ گوندرەن بايعۇستى قۇشاقتاپ، كەۋدەسىنە باسقان ەكەن؛ كىم بىلەدى، يمپەراتوردىڭ سول مەيىرى بولماسا، بۇل باياعىدا-اق ءولىپ قالار ما ەدى، قايتەر ەدى؛ ول وسى ەستەلىكتى جانىڭا مەدەت تۇتادى جانە ناپولەون قايتىپ كەلەر دەپ ۇمىتتەنەدى؛ يمپەراتور ءولدى دەپ ەشكىم ونى سەندىرە المايدى؛ ول ناپولەوندى اعىلشىنداردىڭ قولىندا تۇتقىندا دەپ ويلايدى، سوندىقتان ول، مەنىڭ ويىمشا، قازىرگى ساياحات شەگىپ، راقات تاۋىپ جۇرگەن ولەرمەندەردىڭ اقساقالىن جاي عانا ولتىرە سالۋدان تايىنبايتىن سياقتى.
— كەتتىك! كەتتىك! مانادان بەرى دوكتوردىڭ اڭگىمەسىن دىمىن ىشىنە تارتا تىڭداپ كەلە جاتقان جەنەستا سەلت ەتىپ ۇيقىدان ويانعانداي داۋىستاپ جىبەردى. كەتتىك شاپشاڭىراق، مەن ونى كورۋگە قۇشتارمىن.
سونسوڭ قوس سالت اتتىلى ساۋ جەلىسكە سالىپ، جەدەلدەتە ءجۇرىپ كەتتى.
— ەكىنشى ءبىر سولدات بار، - دەپ بەناسي تاعى ءسوز باستادى، ول دا ءومىرىن جورىقتا وتكىزگەن تەمىردەي بەرىك جانداردىڭ ءبىرى. فرانسۋز سولداتتارىنىڭ بارلىعى سياقتى، ونىڭ كورگەن كۇنى اتىس، ايقاس بولعان، جەڭىستى دە كورگەن؛ كوپ قاسىرەت شەككەن، ءبىراق كيىز پوگوننان باسقا يىعىنا ەشتەڭە ىلمەگەن. ءوزى كوڭىلدى كىسى، ناپولەوندى قۇدايداي كورەدى، ۆالۋتينا تۇبىندەگى شايقاستا قولىنان قۇرمەتتى لەگيون وردەنىن العان. دوفينەنىڭ پەرزەنتى بولعاندىقتان بارلىق ىستە ءتارتىپ ساقتايدى، سوندىقتان زەينەتاقى الادى، وردەنگە الاتىن قوسىمشاسى تاعى بار. جاياۋ اسكەردىڭ جاۋىنگەرى بولعان بۇل جىگىتتىڭ نىسپىسى گوگلا، ءبىر مىڭ سەگىز ءجۇز ون ەكىنشى جىلى ناپولەوننىڭ گۆاردياسىنا كىرىپتى. ءبىر ەسەپتەن ونى گوندرەننىڭ ەكونومكاسى دەسە دە بولادى؛ ءبىر حات تاسۋشىنىڭ جەسىرىنىڭ ۇيىندە ەكەۋى بىرگە تۇرادى، بارلىق تاپقان اقشالارىن سول ايەلگە بەرەدى؛ ىزگى مىنەزدى كەمپىر بايعۇس سولارعا باسپانا بەرگەن، تاماقتارىن ىستەپ بەرگەن، كيىندىرگەن؛ جاناشىر تۋىستارىنداي كۇتكەن. گوگلا دەريەۆنياعا پوشتا تاسيدى. قىزمەتى سونداي بولعان سوڭ، كانتوندا بولىپ جاتقان جاڭالىقتاردىڭ ءبارىن سول بىلەدى؛ سوندىقتان جۇرت جينالعان جەردەگى سويلەگىش اتانعان تىلبەزەر؛ گوندرەن ونى كەرەمەت تاپقىر، قۋ كورەدى. گوگلا ناپولەون جايىندا اڭگىمە ايتقاندا، بۇل ونى ەرنىنىڭ جىبىرلاۋىنا قاراپ تۇسىنەدى. ەگەر بۇگىن كەشكە، ادەتتەگىدەي مەنىڭ ءبىر سارايىما جۇرت وتىرماققا جينالىپ، باس قوسا قالسا، ءبىز بايقاۋسىز ارالارىنا كىرىپ كەتەمىز؛ ءسويتىپ، مەن ءسىزدى قىزىققا باتىرامىن. مىناۋ قازىپ جاتقان سونىڭ ارىعى، ءبىراق مەنىڭ پونتونشى دوسىم كورىنبەيدى بۇل ارادا.
دوكتور مەن وفيسەر اينالانى كوز توقتاتا شولىپ شىقتى؛ ال مىنا جەردە جايراپ، ونىڭ كۇرەگى، كەتپەنى، تاشكە ارباسى جاتىر؛ ۇيمە توپىراقتىڭ اراسىندا گوندرەننىڭ ۇستىنە كيىپ جۇرگەن سولدات كۇرتەسى كورىنەدى، ءبىراق تاستاق جولدىڭ بويىندا ءوزى قارا كورسەتپەيدى؛ جول دەپ تۇرعاندارى جول دا ەمەس، جاي انشەيىن يرەلەندەگەن جىراقانا،ۇستىنەن ءشوپ ءوسىپ كەتكەن؛ استىنان سىلدىراپ جايداق سۋ اعاتىن بولۋى كەرەك.
— ول وسى ماڭدا ءبىر جەردە بولۋى كەرەك. ەي، گوندرەن! - دەپ داۋىستادى بەناسي.
سول كەزدە جەنەستانىڭ بايقاعانى، ۇيەمە توپىراقتىڭ ار جاعىنداعى بۇتالاردىڭ اراسىنان سەلدىرەپ شىققان تەمەكىنىڭ ءتۇتىنى بىلىنەدى ەكەن، دوكتورعا سونى نۇسقادى؛ ول تاعى دا داۋىستادى. سالدەن كەيىن پونتونشى باسىن قىلتيتىپ قارادى دا، مەردى تانىپ، جىڭىشكە سوقپاقپەن تومەن قاراي ءتۇستى.
— ەي، قارت! - دەپ ايقايلادى وعان بەناسي، ەكى الاقانىڭ دابىلعا ۇقساتىپ دوڭگەلەتە قالقالاپ، مىنەكي، تۋىسىڭ كەلدى ساعان سوناۋ مىسىردان، سەنىمەن تانىسپاقشى.
گوندرەن باسىن جوعارى كوتەرىپ الىپ، جەنەستاعا ۇزاق ۋاقىت قادالا قاراپ قالدى؛ قاي جاقتان پالە كەلىپ قالادى دەپ قاۋپەيلەگەن قارت سولداتتىڭ اككى كوزقاراسى ەدى. ءبىر كەزدە ونىڭ قىزىل جولاق وردەن بەلگىلەرىن كوردى دە، وفيسەرگە ءۇنسىز سالەم قىلدى.
— كىشكەنتاي كاپرال ءتىرى بولعان دا، دەپ ايقايلاپ سويلەدى وعان جەنەستا، سەن وردەن دە الاتىن ەدىڭ، زەينەتاقىعا دا قارق بولاتىن ەدىڭ، ويتكەنى سەن قازىرگى ەپولەت تاعىپ تالتاڭداپ جۇرگەندەر مەن مىڭ دا سەگىز ءجۇز ون ەكىنشى جىلدىڭ قاراشا ايىندا وزەننىڭ وڭ جاق جاعالاۋىنا ءوتىپ ۇلگەرگەندەردىڭ تالايىن اجالدان اراشالاپ قالدىڭ عوي. اتتەڭ، دوستىم، -دەدى وفيسەر تاعى دا؛ ءسويتتى دە ءوزى اتتان ءتۇسىپ جان جۇرەگى ەلجىرەپ كەلىپ، گوندرەننىڭ قولىن قىستى، اتتەڭ، مەن اسكەري مينيستر ەمەسپىن.
پونتونشى شال وسى سوزدەردى ەستىگەندە تۇلا بويى قالشىلداپ كەتتى دە، ىزىنشە باسىن تومەن سالبىراتىپ جىبەردى، سونسوڭ اسىقپاي قورقورىنىڭ كۇلىن قاعىپ، قالتاسىنا سالىپ العاننان كەيىن تىلگە كەلدى:
— مەن ءوزىمنىڭ بورىشىمدى اتقاردىم، وفيسەر مىرزا، تەك باسقالار عوي اتقارماي كەتكەن؛ سولار - مەنى قورلاعان. قاعاز سۇرادى مەنەن! "قايداعى قاعاز؟ - دەيمىن مەن ولارعا، - جيىرما توعىزىنشى بيۋللەتەن بار ما؟ - سول مەنىڭ قاعازدارىم!"
— ءالى دە ىزدەن، جارقىنىم. ءقازىر، قولداۋشىڭ بار بوپ تۇرعاندا ءسوزسىز ادىلدىككە جەتەسىن.
— ادىلدىك دەيدى؟ - قارت پونتونشى وسى ءسوزدى تىكسىنىپ ايتقاندا، دارىگەر مەن وفيسەردىڭ دە ازا بويلارى تىك تۇرعان.
بارىندە دە ءۇن جوق، ەكى جولاۋشى ناپولەوننىڭ ءبىر كەزدە ءۇش ۇرپاقتان ىرىكتەپ العان بولاتتاي بەرىك لەگيونىنان قالعان وسى ءبىر جارىقشاققا قاراپ قالعان. گوندرەن قيراسا دا بەرىلمەگەن جەڭىمپاز جويقىن اسكەردىڭ شىن مانىسىندەگى جارقىن ۇلگىسى ەدى. شالدىڭ بويى تىعىنشىقتاي اپ-الاسا، ال كەۋدەسى تالىستاي، جاۋىرىنى قاقپاقتاي؛ جەلقاقتى بولىپ، ءاجىم باسقان بەتىندە جىبىر-جىبىر ەتىپ بۇلكىلدەپ تۇرعان بۇلشىق ەتتەرىنەن جاۋىنگەر ايبىنىنىن ءىزى ايقىن تانىلادى. ءتۇسى سۋىق، جازىق ماڭدايى بەينە ءبىر ءمارمار تاستان قاشالعانداي؛ ال ءبىراق سۇيىق شاشىنىڭ ءجيدىپ ءار جەردە ءبىر شاشىراعان اق شۋلان تالدارىن قالجىراعان باستىڭ قۇيقاسى ازەر كوتەرىپ تۇرعانداي ەدى؛ كەرىسىنشە، جۇندەس قولدارى مەن كەنەپ كويلەگىنىڭ اشىق جاعاسىنان قىلشىعى بۇرقىراعان كەۋدەسىندە ءالى دە كوپ قايرات ساقتالعان. ءوزى دە قيسىق اياقتارىن قاققان قازىقتاي تاپجىلتپاي، قاسقايا قاراپ تۇر.
— ادىلدىك دەيسىز بە؟ - دەدى ول الگى ءسوزىن قايتالاپ. ول ءبىزدىڭ اعايىنعا بۇيىرماعان نارسە! بىزدە سوتتىڭ پريستاۆتارى جوق، ءبىزدىڭ سىباعامىزدى داۋلاپ جۇرەتىن ادام تابىلمايدى بۇل ارادان. ال مىنا جەلقاپتى تولتىرۋ كەرەك، دەدى دە، ءوزىنىڭ قارنىڭ ءوزى نۇقىپ قالدى، سوندىقتان بىزدە باسقاعا ۋاقىت جوق. كەڭسەلەردە بۇعىپ الىپ، بوي جىلىتىپ وتىرعان تورەشىكتەردىڭ قۇرعاق سوزىنە قارىن تويمايدى، سوندىقتان مەن ورتاق قازاننان نەسىبەلەس بولايىن دەپ وسى اراعا قايتىپ ورالدىم، وسىنى ايتتى دا، ول كۇرەگىمەن باتپاقتى بىلش ەتكىزىپ ۇرىپ قالدى.
— بۇعان توزۋگە بولمايدى، قارت جولداس، - دەدى جەنەستا. مەن ءوز ءومىرىم ءۇشىن ساعان قارىزدارمىن، سوندىقتان ساعان سەپتەسىن قولىمدى ۇسىنباسام، ءقادىر بىلمەس نايساپ بولىپ شىعار ەدىم. مەن بىلەمىن عوي، بەرەزينانىڭ كوپىرلەرىنەن قالاي وتكەنىمدى، سونى ۇمىتپاعان
تالاي دارقان جىگىتتەردى دە بىلەمىن. سولار دا ماعان ءۇن قوسار، ءسويتىپ، وتان سەنىڭ سىڭىرگەن ەڭبەگىڭدى لايىعىمەن باعالايتىن بولار.
— بوناپارتشىل دەگەن اتاققا قالاسىز! ودان دا بۇل ىسكە ارالاسپاڭىز، وفيسەر مىرزا. ەندى ءبارىبىر، مەن يتشىلەپ كەلىپ تىلعا جەتتىم دە، جارىلماعان بومباعا ۇقساپ، جەردىڭ استىنا كومىلدىم. ءبىراق ءبىر نارسەنى ەسكەرمەپپىن. تۇيەگە ءمىنىپ قۇمدى شولدەن وتكەندە دە، ماسكەۋدەگى ءورتتىڭ جالىنىڭا قاقتالىپ تۇرىپ، شارابىنا ەرىن تيگىزگەنىمدە دە مىناۋ اتا-انام وتىرعىزعان اعاشتاردىڭ تۇبىنە كەلىپ ولەرىمدى بىلمەپپىن، - دەدى دە، ول ءوزىنىڭ شارۋاسىنا كىرىسىپ كەتتى.
— ءقايتسىن، بايعۇس شال، - دەدى كۇبىرلەپ جەنەستا، ونىڭ ورنىندا مەن بولسام دا وسىلاي ىستەر ەدىم؛ اكەمىز ءبىزدىڭ كەلمەسكە كەتتى.
— تاقسىر، ەندى ول دارىگەرگە قاراپ سويلەدى، مىنا كىسىنىڭ كونبىستىگى ماعان وتە اۋىر اسەر ەتتى؛ ول ءۇشىن مەنىڭ قانداي قينالعانىمدى ءوزى بىلمەيدى عوي، مەنى دە سول التىنداعان جالتىراق مۋندير كيىپ الىپ، سولداتتىڭ جاي-كۇيىن ويلامايتىن وڭباعانداردىڭ بىرىنە جاتقىزا سالدى-اۋ، ءسىرا.
ول اتىن كەيىن قاراي كىلت بۇردى دا، بارىپ پونتوشىنىڭ قولىن ۇستاپ الىپ، تۋرا قۇلاعىنا ايقايلادى:
— مىنا مەنىڭ كەۋدەمدە جارقىراپ تۇرعان، ءبىر زامانداردا ار-نامىستىڭ بەلگىسى بولعان وردەندى اۋزىما الىپ انت ەتەيىن، ادام قولىنان كەلەتىن ىستەردىڭ ءبارىن ىستەيىن، قايتكەندە دە ساعان زەينەتاقى الىپ بەرەيىن، ءمينيستردىڭ قانشاما قول سەرمەگەنىنە دە كونەيىن، ءتىپتى كورولىنە، دوفينىنە تاعى باسقا اۋليەلەرگە دەيىن بارايىن!
وسى سوزدەردى ەستىگەندە، گوندرەن شالدىڭ تۇلا بويى قالشىلداپ كەتتى، ول جەنەستاعا قادالا قاراپ تۇرىپ:
— سوندا ءسىز ءوزىڭىز دە قاتارداعى سولدات بولدىڭىز عوي؟ - دەدى.
وفيسەر باسىن يزەدى. سول كەزدە گوندرەن ەكى الاقانىڭ ىسقىلاپ تۇرىپ كەلىپ، جەنەستانىڭ قولىن الدى دا، مىقتاپ قىسىپ تۇرىپ، تاعى سويلەدى:
— گەنەرال مىرزا، مەن سول جولى سۋعا تۇسكەندە، ارميا ءۇشىن ءومىرىمدى قۇربان ەتەيىن دەپ ەدىم؛ كۇنى بۇگىنگە دەيىن ءتىرى جۇرسەم، ول دا قۇدايدىڭ بەرگەنى ەكەن. ال ەندى، تاقسىر، مەنىڭ سوزىمە قۇلاق قويىڭىز، يمانىمدى ءۇيىرىپ تۇرىپ ايتايىن: انا كىسىنى كەۋدەگە يتەرىپ تاستاعاننان كەيىن، مەن دۇنيەنىڭ بارىنەن بەزگەنمىن. امال قايسى، ماعان وسى جەردى بۇيىرتقاننان كەيىن، — دەپ ول كەكەسىنمەن اياعىنىڭ استىنداعى جەردى نۇسقادى، — مەن وزىمە ءتيىستى جيىرما مىڭ دوللاردى، بىلايشا ايتقاندا، تىرنەكتەپ الىپ ءجۇرمىن.
— جارايدى، دوستىم، - دەدى جەنەستا گوندرەننىڭ ىزگى جاندىلىعى مەن كەشىرىمشىلدىگىنە قايران قالىپ، ال ءبىراق مەنىڭ مىنا سىيىمدى الۋعا قارسى بولماسسىڭ.
وسى ءسوزدى ايتتى دا، وفيسەر ءوزىنىڭ كەۋدەسىن نۇقىپ كورسەتىپ، پونتونشىعا ەلجىرەپ قاراپ تۇردى؛ سونسوڭ اتىنا ىرعىپ ءمىنىپ، بەناسيمەن بىرگە جەلە شوقىتىپ ءجۇرىپ كەتتى.
— وكىمەتتىڭ قاتالدىعى كەدەيلەردى بايلارعا قارسى سوعىسقا ايداپ سالادى، - دەدى دوكتور. -بەلگىلى ءبىر ۋاقىت شەڭبەرىندە وكىمەت بيلىگى سەنىپ تاپسىرىلعان ادامدار وزدەرىنىڭ حالىق جونىندە جاساعان ادىلەتسىز ىستەرىنىڭ ءسوزسىز سالدارى جايىندا ەش ۋاقىتتا بايىپتاپ ويلانعان ەمەس. راس، كەدەي ادام ءوزىنىڭ كۇنكورىستىك نانىڭ تاۋىپ جەپ جۇرگەندىكتەن، ۇزاق ۋاقىت كۇرەسە المايدى، ءبىراق ول زار شەككەن بارلىق جۇرەكتەردەن ۇندەستىك تابادى. زاڭسىزدىقتان جاپا شەككەن ءبىر ادامنىڭ زارى سول زاڭسىزدىققا نارازى بولىپ جۇرگەن بارلىق ادامداردىڭ زارىنا كوبەيتىلەدى، ءسويتىپ، اشىتقى بۇرقىراي باستايدى. ءبىراق بۇل دا ەشتەڭە ەمەس، وسىدان جينالا كەلىپ، ەڭ ۇلكەن زۇلىمدىق تۋىندايدى. ادىلەتسىز قىلىقتار قوعامنىڭ جوعارعى جاعىنا قارسى حالىقتىڭ بۋلىققان وشپەندىلىگىن ورشىتە تۇسەدى. سول سەبەپتەن دە بۋرجۋا كەدەيدىڭ جاۋى، ول مۇنى زاڭنان تىس قويادى، الداپ-سۋلايدى، ۇرلاپ-قورلايدى. كەدەي ءۇشىن ۇرلىق قىلمىس ەمەس، زۇلىمدىق ەمەس، كەك. ەگەر بيلىكشى ادىلدىك كورسەتۋدىڭ ورنىڭا كىشكەنتاي ادامدارعا قيانات جاسايتىن بولسا، ولاردىڭ وزدەرى جەڭىپ العان قۇقىقتارىن اياققا باساتىن بولسا، وندا سول قايىرشىلىققا ۇشىراعان اش-ارىق ادامداردان ءوز تالايىنا باعىپ، وزگەنىڭ مەنشىگىن قۇرمەتتە دەپ قالاي تالاپ ەتۋگە بولادى؟ ماعان جاڭاعى گوندرەنگە بەرىلۋگە ءتيىستى مىڭ فرانكىلىك زەينەتاقىنى كەنسە قاعازدارىنىڭ توزاڭىن قاعىپ وتىراتىن ءبىر لاۋازىمدى ەگەۋقۇيرىق پايدالانىپ وتىر-اۋ دەگەن وي كەلگەندە، تۇلا بويىم تۇرشىگىپ كەتتى. ال وسىدان كەيىن قايعى-قاسىرەت دەگەننەن تۇك حابارى جوق بىرەۋلەردىڭ حالىقتى تىم كەكشىل دەپ كىنالايتىنىڭ قايتەرسىڭ! ەگەر ۇكىمەت جەكە ادامدارعا راقاتتىڭ ورنىڭا ازاپ اكەلەتىن بولسا، ونداي ۇكىمەتتى قۇلاتا سالۋ ءساتى كەلگەندە وپ-وڭاي جۇزەگە اسادى؛ حالىق ودان كەگىن العان بولىپ شىعادى. مەملەكەت ادامى كەدەيلەردىڭ جاعدايىنا ىلعي دا سوت ادىلدىگىنىڭ كوزىمەن قاراۋعا ءتيىس؛ ويتكەنى ول تەك كەدەيلەر ءۇشىن عانا جاسالعان!
بۇلار سەلەننىڭ ىشىنە كىرىپ، كوشەمەن كەلە جاتقاندا، قارسى الدارىندا اياقتارىن ءىلبىپ باسقان كورى شال مەن قاسىنداعى كەمپىرىن كوزدەرى شالدى. شالدىڭ بۋىندارى تارتىلىپ قالعان بولۋى كەرەك، ەسكى شاركەي كيگەن اياقتارىن سۇيرەتە باسىپ، زورعا كەتىپ بارادى. يىعىندا اسىپ العان دورباسى بار، ودان ءار ءتۇرلى اسپاپ-سايمانداردىڭ باستارى قىلتيىپ كورىنەدى؛ كەيبىرەۋلەرىنىڭ كىر-كىر، ماي-ماي بولعان ساپتارى سورايىپ تۇر؛ دوربانىڭ ەكىنشى ءبىر جارتىسىندا نان، بىرنەشە دومالاق جۋا، جاڭعاق سەكىلدى تاعامدار.
شالدىڭ اياقتارى قيسايىپ كەتكەن. ءوزى دە بۇكىرەيىپ، جۇمىس ۇستىندە وتىرا-وتىرا بەلى ابدەن بۇكتەلىپ قالعان، ۇزىن تاياققا سۇيەنىپ زورعا جىلجيدى. سىرتىنان جۋان جىپپەن كوكتەگەن، جالپاق جيەكتى، كۇن قاقتى قالپاعىنىڭ استىنان اپپاق شاشى شاشىراپ كورىنەدى. ۇستىندەگى قاتقىل كەنەپتەن تىگىلگەن كيىمى الا-قۇلا جاماۋدان ءتۇسىن وزگەرتىپ، شۇبار-الا بولىپ كەتكەن. دۇنيەدەگى بارلىق زاتتاردىڭ سالداما تامتىعى ىشىندەگى ەڭ ايانىشتىسى قارتايعان ادامنىڭ سالداماسى بولسا، مىنا قارتتىڭ باسىندا سونىڭ بارلىق بيشارالىعى تۇگەل بار ەدى. قاسىنداعى ايەلىنىڭ باسىندا ەش ادام ءتۇسىنىپ بولمايتىن ءبىر كەپەش، ونىڭ ءۇستى-باسى دا قومىت، ءبىراق دەنەسى شالىنان گورى تىكشىلدەۋ، ارقاسىندا تاڭىپ العان جۇقالاۋ سوپاقشا قىش قۇمىراسى بار، ونى ەكى قۇلاعىنان بەلبەۋ وتكىزىپ، مىقتاپ بەكىتىپتى. ارتتارىنان كەلە جاتقان ات تۇياقتارىنىڭ تىقىرىن ەستىپ، كەيىن قاراي بۇرىلا قاراعان ەكى جاياۋ بەناسيدى تانىپ توقتاي قالدى. ولارعا كوز توقتاتىپ قاراۋدىڭ ءوزى ءبىر قاسىرەت ەدى؛ ءومىر بويعى جۇمىستان ابدەن دىڭكەسى قۇرىعان شال جانە ونىڭ ايىرىلماس سەرىگى، ول دا جارىمجان، ەكەۋىنىڭ دە بەت-اجارلارى كۇنگە، ىستىق-سۋىققا ابدەن قاقتالعان، بەت-اۋىزدارىن ايعىز-ايعىز ءاجىم باسىپ، تابيعي تۇرپاتتارىنان تۇك قالماعان.
وسىناۋ قارت پەن قاريانىڭ ءومىر تاريحى ولاردىڭ بەت الپەتىندە وسىلاي جازۋلى بولماسا دا، ونى تۇرلەرىنە قاراپ-اق انىقتاۋعا بولار ەدى. ولار بۇكىل ومىرلەرىندە قول ۇستاسىپ بىرگە جۇمىس ىستەگەن، قول ۇستاسىپ بىرگە قاسىرەت شەككەن؛ كوپتەگەن قاسىرەت پەن ازداعان قۋانىشتى بىردەي بولىسكەن: تۇتقىننىڭ قاراڭعى زىندانعا بوي ۇيرەتەتىنى سياقتى، بۇلار دا وزدەرىنىڭ قاسەكى تاعدىرلارىنا ەتتەرىن ۇيرەتكەن؛ تۇلا بويلارى تۇنىپ تۇرعان اق جۇرەكتىك. بەت-اجارلارىنان ىزگىلىك پەن اقپەيىلدىلىكتىڭ نۇرى شاشىپ تۇر. وزدەرىمەن جاقىنىراق تانىسا كەلگەندە، ولاردىڭ ماڭدايىنا جازىلعان كەدەيلىكتىڭ تاڭباسىنا كولدەنەڭ كىسى قىزىعارلىقتاي ەدى. بەت الپەتتەرىنە قاراپ تۇرساڭ، باستارىنان كەشكەن قاسىرەتتى ايتپاي-اق تانيسىڭ، ءبىراق سوعان مۇقالماعاندارى جانە انىق بايقالادى.
— ال، قالاي، مورو اتاي، ءالى دە جۇمىسقا قۇلشىنىپ ءجۇرسىز بە؟
— ءيا، بەناسي مىرزا. ءولىپ قالماي تۇرعاندا، ءسىزدىڭ ءالى دە ەكى-ۇش توبىلعىلى ءتالىمىڭىزدى جىرتىپ بەرمەكپىن، - دەپ ازىلدەگەندە، شالدىڭ قارا كوزدەرى جايناپ كەتكەن-دى؛
— مىنا ايەلىڭىزدىڭ ارقالاپ اكەلە جاتقانى شاراپ ەمەس پە؟ جان تىنىشتىعىن ويلامايتىن بولساڭىزدار، ايتەۋىر شاراپ ءىشىپ تۇرعايسىزدار.
— جان تىنىشتىعى دەيسىز بە؟ جاننىڭ جابىرقاۋى عوي ول! كۇن كوزىندە تۇرىپ، ءبىر جاڭا وسكىننىڭ بەتىن ارشىساڭ، كۇن كوزى مەن اۋادان بويعا قۋات داريدى. ال وسىنىڭ ءوزى - ناعىز شاراپتىڭ تۇرعان جەرى؛ تاقسىر، سول شاراپتى كۋرتەيل مەرى مىرزادان ءسىزدىڭ مارحاباتىڭىزبەن تەگىن الىپ جۇرگەنىمىزدى مەن بىلەمىن. ە، قالاي قۋلىققا سالساڭىز دا، ءبىزدى الداي المايسىز.
— ال، قوش بولىڭىزدار. شانفەرليۋدىڭ تەلىمىنە قاراي بارا جاتىرسىزدار-اۋ، شاماسى، بايبىشە، سولاي ما؟
— ءيا، تاقسىر، كەشە كەشكىلىك باستاعانبىز.
— ساتتىلىك تىلەيمىن، - دەدى بەناسي. وسى تاۋعا قاراعاندا، وزدەرىڭىز دە ءبىر ءلاززات الاتىن شىعارسىزدار: تۇگەلدەي وزدەرىڭىز جىرتتىڭىزدار عوي.
— ويتپەگەندە شە، تاقسىر، دەپ جاۋاپ قايىردى قاريا. ءبىزدىڭ ەڭبەگىمىز. ءبىر ءۇزىم نانعا تۇراتىن ەڭبەك سىڭىردىك!
— كوردىڭىز بە، - دەدى بەناسي وفيسەرگە قاراپ، ەڭبەك ەتۋ، جەر وڭدەۋ كەدەيلەرگە مەملەكەتتىڭ بەرىپ قويعان رەنتاسى وسىنداي. قارەكەتسىزدىكتى نەمەسە قايىرشىلىقتى شال وزىنە ماسقارالىق دەپ سانار ەدى. ول اشىق دالادا، كۇن كوزىنىڭ استىندا قولىنا كەتپەنىن ۇستاپ جاتىپ ولگەندى قالار ەدى. راسىندا دا، قايسار شال! ول ىلعي جۇمىس ۇستىندە بولاتىن، سول جۇمىس بىرتە-بىرتە ونىڭ ومىرىنە اينالىپ كەتتى، ال ءبىراق ول ولىمنەن دە قورىقپايدى، ءوزىنىڭ كوزقاراسىندا تەرەڭ فيلوسوفيالىق سيپات بار ەكەنىن سەزبەيدى. ديقاندار ءۇشىن، باتراقتار ءۇشىن قىسقاسى، بۇكىل ءومىر بويى ەنبەك ەتىپ كەلىپ، قارتايعان شاعىندا اش-جالاڭاش، قايىرشى بولىپ ولەتىن بارلىق ادال نيەتتى شارۋالار ءۇشىن مىنا ءبىزدىڭ كانتوندا باسپانا جاساۋ كەرەك دەگەن ويعا مەنى يتەرمەلەگەن ناق وسى، مورو شال بولاتىن.
تاقسىر، مەنىڭ وسى جەردەن بايىيىن دەگەن ويىم بولعان جوق، ونىڭ ماعان تۇككە دە كەرەگى جوق. ءوزىنىڭ بارلىق ءۇمىتىن ۇزگەن ادامعا كوپ نارسە كەرەك پە، ءسىرا؟ ءومىر دەگەنىن تەك جالقاۋلار مەن جاتىپ-ىشەرلەر ءۇشىن عانا قىمباتقا تۇسەدى، ويتكەنى بۇل الەۋمەتتىك ۇرلىققا جاتادى. ناپولەون ءوزى قۇلاعاننان كەيىن، ونىڭ كۇتىمىنە جۇمسالاتىن شىعىندار جونىندە تالاس تۋىپ جاتقانىڭ ەستىگەندە ايتقان ەكەن: مەنىڭ تۇرمىس قاجەتىمە ءبىر ات پەن كۇنىنە ءبىر ەكيۋ بولسا جەتەدى دەپ. مەن وسى جەرگە كەلىپ ورنالاسقاننان كەيىن اقشادان باس تارتقان ەدىم، ال سودان بىلاي مەن اقشانىڭ قانشالىقتى الۋەتتى ەكەنىن ءبىلدىم؛ ەگەر ءوزىن بىرەۋلەرگە جاقسىلىق ىستەگىڭ كەلسە اقشا قاجەت ەكەنىن ءبىلدىم. سونىمەن، مەن ءوزىمنىڭ ءۇيىمدى ۇي-كۇيسىز بەيشارا قارتتارعا باسپانا رەتىندە پايدالانسىن دەگەن وسيەت قالدىردىم؛ وندا مورو سياقتى ور-كوكىرەكتەردەن باسقا مۇقتاجدار وزدەرىنىڭ قالعان ومىرلەرىن وتكىزۋلەرىنە بولادى. سونسوڭ مەنىڭ جەرىم مەن ديىرمەننەن تۇسەتىن توعىز فرانكى كىرىستىڭ ازىن-اۋلاعى قىستىڭ قاتال كۇندەرىندە كانتونداعى ەڭ كەدەي وتباسىلارىنا كومەك كورسەتۋ ءۇشىن جۇمسالادى. مۇنىمەن شۇعىلداناتىن مەكەمە مۋنيسيپاليتەت كەنەسىنىڭ باقىلاۋىندا بولادى، ال ونىڭ قامقورلىعىنا مەن كيۋرەنى تاعايىنداعىم كەلەدى. ءسويتىپ، مەنىڭ بۇل جەردە، وسى كانتوندا كولدەنەڭنەن تاپقان بايلىعىم باسقا ەشقايدا كەتپەيتىن بولادى.
مۇنداي باسپانانىڭ جارعىسى مەنىڭ جازبا وسيەتىمدە ايتىلادى. ونى ەگجەي-تەگجەيلەپ ايتسام، ارينە، ءسىزدى زەرىكتىرىپ الارمىن؛ ءبىراق مەن مىنا ءبىر جايتتى اتاپ ايتقىم كەلەدى: مەن بارلىق جاعداياتتى ەسكەردىم-اۋ دەپ ويلايمىن؛ ەڭ ارعىسى قولونەر مەن عىلىمعا يكەمى بار بالالاردى وقىتۋعا قاۋىمنىڭ ءوز مۇمكىندىگى بولۋى ءۇشىن اقشالاي ساقتىق قور جاسادىم. سونىمەن، ءوزىم باستاعان وركەنيەت ءىسى مەن ولگەننەن كەيىن دە جالعاستىرىلا بەرەدى.
كوردىڭىز بە، كاپيتان بليۋتو، ءبىر يگىلىكتى ءىستى ويعا العان بولساڭ، جان دۇنيەڭ سوڭى اياقسىز قالدىرتپايدى. ءتارتىپ پەن ءتامامدىلىققا ۇمتىلىس جاقسى بولاشاقتىڭ ەڭ سەنىمدى كەپىلى. قانە، جولدا كوپ اينالشىقتاي بەرمەيىك، مەن تاعى دا بەس-التى ناۋقاستى بارىپ كورۋىم كەرەك.
بۇلار ءبىرشاما ۋاقىت ءۇنسىز ءجۇردى، سونسوڭ ءبىر كەزدە بەناسي جول سەرىگىنە قاراپ كۇلدى:
— بارەكەلدى، كاپيتان بليۋتو، مەن ءسىزدىڭ سۇراعىڭىزعا ەلىگىپ، ساۋىسقانشا شىقىلىقتاي بەرىپپىن عوي، ال ءسىز ءوز ءومىرىڭىز تۋرالى ءلام دەمەيسىز؛ شىندىعىندا ول وتە قىزعىلىقتى بولار. ءسىزدىڭ جاسىڭىزداعى سولدات ومىردە تالاي كەپتى باستان كەشكەن-اق شىعار، سونىڭ اڭگىمەسىن بايانداسانىز.
— نە اڭگىمەلەيتىنى بار، - دەيدى جەنەستا، مەنىڭ ءومىرىم اسكەردەگى ءومىر. بارلىق اسكەري ادامداردىڭ تىرلىگى ءبىر قالىپتا. مەنىڭ ۇلكەن اتاعىم بولعان جوق، كادىمگى قىلىشپەن شابۋ نەمەسە شابىلۋ، باسقالار سياقتى مەن دە ءسويتتىم. ناپولەون قالاي قاراي باستاسا، سولاي قاراي ەرە بەردىك: يمپەراتور گۆاردياسى ەرەكشە ەرلىك كورسەتكەن شايقاستاردىڭ بارلىعىندا الدىنعى شەپتە جۇردىك. ول جۇرتتىڭ بارىنە بەلگىلى جايت. اتىڭدى كۇتۋ، كەيدە اشتىقتان ۇزدىگىپ، شولدەن قاتالاۋ، قاجەت بولسا قانداسىپ ايقاسۋ، مىنەكي، سولداتتىڭ ءومىرى دەگەن. بار بولمىسى سول عانا.
كەيدە ءبىزدىڭ اعايىنداردىڭ ايقاستاعى ناتيجەسى ءتىپتى اتتىڭ تاعاسىنا دا بايلانىستى بولادى، سول دۇرىس بولماسا دا پولەتە ۇرىنۋىڭ وپ-وڭاي! ال جالپى ايتقاندا، مەن تالاي ەلدەردى كوردىم، كوبىنەن كوز الدىمدا ەلەس قانا قالدى، مەن ءولىمنىڭ دە تالايىن كوردىم ناتيجەسىندە ءوز ءومىرىمنىڭ ءقادىرى كەتىپ قالعانداي.
— دەگەنمەن، ەرەكشە ءبىر قيىن جاعدايعا تاپ بولعان كەزدەرىڭىز دە بار شىعار، ءوز باسىڭىزعا تىكەلەي ءقاۋىپ تونگەن ءبىر جايتتاردى ەستۋ قىزىق-اق بولار ەدى.
— بالكىم، سولاي دا شىعار.
— ءوزىڭىزدىڭ ەسىڭىزدە ۇمىتىلماستاي بولىپ ساقتالىپ قالعان ءبىر وقيعانى ايتىڭىزشى. قورىقپاي-اق قويىڭىز! ءتىپتى ءبىر ەرەن ەرلىگىڭىز تۋرالى ايتساڭىز دا، مەندە ءسىزدى ماقتانىڭقىراپ كەتتى-اۋ دەگەن وي اتىمەن بولمايدى. سەنىپ ايتقان سىرى سىرتقا شاشىلماس دەپ ويلاعان ادامىنا: "ءيا، مەن سولاي ىستەپ ەدىم!" - دەپ اعىنان جارىلسا، ەشقانداي اعاتتىعى جوق.
— ءجا، سولاي-اق بولسىن. وتە ءبىر شەتىن وقيعا جايىندا ايتايىق — كەيدە كۇنى وسى ۋاقىتقا دەيىن سونىڭ وكىنىشى وزەكتى ورتەيدى. ون بەس جىل بويى سوعىسقاندا، مەن تەك قورعانۋ قاجەت بولعان جاعدايدا عانا كىسى ءولتىردىم. ءبىز الدىڭعى شەپتەمىز، شابۋىلداپ كەلەمىز؛ الدىمىزدا جاۋ، ەگەر ءبىز ونى جايراتپاساق، ول بىزدەن رۇقسات سۇراپ تۇرمايدى، قانعا بويايدى: دەمەك. ءوزىن قۇرىمايىن دەسەڭ، ونى قۇرت — سوندا عانا سەنىڭ ارىن تازا.
ءبىراق، تاقسىرىم مەنىڭ، مەنىڭ ءبىر جىگىتتى تىم كەزدەيسوق جاعدايدا جايراتىپ سالعانىم بار. سول قىلىعىمدى ويعا العاندا جۇرەگىم ءتىپتى ەزىلىپ كەتەدى: سونداعى ولىكتىڭ بۇزىلىپ كەتكەن ءوڭى ءالى كۇنگە دەيىن كوزىمە ەلەستەپ تۇرادى. ءوزىڭىز تورەلەپ كورىڭىز... ماسكەۋدەن كەيىن شەگىنىپ كەتكەن كەزىمىز. ۇلى ارميا دەگەن اتاق قايدا قالعان؟! وگىزدەي وڭكىلدەپ قاشىپ كەلەمىز. ءتارتىپ پەن تۋدان ءبىرجولا ايىرىلعانبىز! اركىم وزىنشە قوجا، يمپەراتوردىڭ ءوز ۇستەمدىگى بىتكەنىنە كوز جەتكىزگەنى دە وسى ءتۇس دەۋگە بولادى.
بەرەزينادان ءوتىپ، ستۋديانكا دەيتىن دەريەۆنياعا ەنتەلەپ كەلىپ كىردىك: بىرەۋ قىرمانعا، بىرەۋ مىجىرايعان ۇيشىككە لاپ بەرىپ، بىرەۋ ۇراداعى كارتوپقا، بىرەۋ قىزىلشاعا تاپ بەرىپ جاتىر. باسپانا، تاماق دەگەندى كوز كورمەگەلى نە زامان؛ ال مىنا جەر ءبىر كەڭ جايلاۋ. العاشقى كەلگەندەر، ارينە، ءبارىن جىلان جالاعانداي جەپ بىتتىرگەن. مەن سوڭعىلاردىڭ ءبىرى بولىپ جەتكەنمىن. ءبىراق تاماقتى ويلاۋعا دا شاما جوق، ۇيقى قىسىپ بارادى. كوز الدىمدا ءبىر جابىققىرمان كورىندى كىرىپ بارسام، جيىرما شاقتى ادام جاتىر، وڭكەي گەنەرالدار، وفيسەرلەر، ءار ءتۇرلى شەننىڭ ادامدارى، ايتارى جوق، ىلعي ەڭبەگى سىڭگەن ادامدار: جيۋنو، ناربونن، يمپەراتوردىڭ اديۋتانتتارى قىسقاسى، ارميانىڭ بارلىق بەتكە شىعارلارى وسىندا. بۇل جەردە قاتارداعى سولداتتار دا بار؛ ولار دا، مەيلى فرانسيانىڭ مارشالى كەلسە دە، استارىنداعى توسەنىشىن بەرەر ەمەس. بوس ورىن جوق، بىرەۋلەر قابىرعاعا سۇيەنە، اياقتارىنان تىك تۇرەگەلىپ ۇيىقتاپ تۇر، بىرەۋلەر اياق استىندا، جەردە ۇيىقتاپ جاتىر؛ ءبارى دە بىر-بىرىنە جابىسا بۇيىعىپ قالعان؛ سوندىقتان مەن ەش جەرگە سىنالاپ كىرە المادىم. سول سەرەيگەن ادام دەنەلەرىن باسا-كوكتەپ اتتاپ كەلەمىن؛ بىرەۋلەر ۇرسىسىپ جاتىر، بىرەۋلەر ءتىپتى ءۇن شىعارمايدى؛ سىرتقى سىپايىلىقتى بىلاي قويعاندا، ءتىپتى زەڭبىرەكتىڭ دوبىنان دا ايىلدارىن جيار ەمەس.
بايقايمىن، جاپپا قىرماننىڭ توبەسىنىڭ استىندا الدەقانداي ءبىر سورەلەر بايقالادى، سوعان كوتەرىلۋگە ەشكىمنىڭ باتىلى بارمادى ما، الدە شامالارى كەلمەدى مە، ايتەۋىر ەشكىم كوتەرىلمەيدى؛ دەرەۋ سوعان كوتەرىلدىم دە، سول جەرگە جايلاسىپ جاتىپ، اياعىمدى سوزىپ جىبەردىم، ەندى تومەنگە قارايمىن ءبارى دە سەرەيىپ، جايراپ جاتىر. بۇل ءبىر وتە كوڭىلسىز كورىنىس ەدى، ءبىراق سوعان قاراپ جاتىپ، قارقىلداپ كۇلىپ جىبەرە جازدادىم. بىرەۋلەر اپتىعىپ، ۇسىگەن ءسابىزدى كەمىرىپ جاتىر، ال گەنەرالدار بولسا، جىرتىق-تەسىك ورامالداردى بۇركەنىپ الىپ، كور-كور ەتەدى.شىرشانىڭ مايىنان اعىزعان شىراعدان ولەۋسىرەپ جانىپ تۇر؛ وسىدان ەرت كەتسە دە، ەشكىم تۇرەگەلىپ سوندىرەر ەمەس.
شالقامنان جايلاسىپ جاتتىم دا، ۇيقىعا كەتىپ بارا جاتىپ، كوزىمدى اشسام، قىرماننىڭ توبەسىن جاپقان بەلدىك تاقتاي ەپتەپ قوزعالاتىن سياقتى، ءيا، شىعىستان باتىسقا قاراي قوزعالىپ، اقىرىن عانا جىلجىپ كەتىپ بارادى. "مىرزالار، دەپ سالدىم ايقايدى، قاراڭدار اناۋ توبەدەگى بەلدىككە، بىرەۋ سونى سۋىرىپ الىپ، وتىن قىلماق! ءقازىر ۇستىمىزگە قۇلايدى، ءبارىمىز دە استىندا قالىپ ولەمىز!" دەگەندە جان داۋسىم شىقتى. ءبىراق، بار عوي تاقسىر، ەشكىم سەلت ەتكەن جوق، ۇيىقتاعاندارى ۇيىقتاي بەردى، ال جاڭاعى بىردەڭەنى جەگەندەرى دە ءمىز باقپادى، اۋىزدارىن مالجاڭداتىپ شايناي بەردى. قايتپەك كەرەك، جىلى ورنىمنان تۇرەگەلىپ، جەرگە تۇسۋگە تۋرا كەلدى. بىرەۋ كەلىپ ورنىما جاتىپ السا دا نە ىستەيىن، مىنا جاتقان اتاقتىلاردى قۇتقارىپ قالۋ كەرەك قوي. سىرتقا شىعىپ، قىرماندى اينالا قاراسام، ەڭگەزەردەي بىرەۋ، ۆيۋرتەمبەرگتىكى بولۋ كەرەك، قىرماننىڭ تەبە تاقتايىن سۋىرىپ العالى جاتىر.
"ەي، ەي!" - دەپ ايقايلاپ، قولىممەن "توقتات!" دەگەن بەلگى بەرىپ ەدىم. ول وزىنشە ايقايلادى: "ۋەھ mir aus dem ۋesicht، oder ich schlad dich todt!"- ءا، سولاي دەدىڭ بە؟! كە مير اۋس دەم گەزيت دەدىم مەن دە. - ول بولا قويماس!" ءسويتىم دە جەردە جاتقان ونىڭ مىلتىعىن كوتەرىپ الىپ، نەمىستى تۇرعان جەرىندە سۋلاتىپ سالدىم. ءسويتتىم دە، ورنىما قايتا كەلىپ جاتىپ، ۇيىقتاپ كەتتىم. مىنەكي، بار بولعانى وسى.
— جوق، بۇل كوپتى قۇتقارۋ ءۇشىن ىستەلگەن زاڭدى قورعانىس قوي؛ ءسىزدىڭ ءوزىڭىزدى كىنالايتىن ءىس ەمەس، دەپ قارسى داۋ ايتقان بەناسي.
— ال، ءبىراق اناۋ مىرزالار كەيىن مەنى ەسەڭگىرەپ ءجۇرىپ ىستەگەن ءىسى عوي دەپ، - كەلەمەج قىلعاندارى بار، دەپ جەنەستا ءسوزىن جالعاستىرا بەردى؛ ەسەڭگىرەۋ مە، الدە باسقا ما، ءبىراق سولاردىڭ كوبى ءقازىر ءبىر-بىر ساۋلەتتى سارايدا بۇلا بولىپ تۇرىپ جاتىر، ويلارىندا العىس دەگەننەن تۇك نىسپى جوق.
— ءسىز ونى العىس اتتى قىمبات وتەم ءۇشىن جاساعان جوقسىز عوي، سولاي ەمەس پە؟ - دەپ كۇلدى
بەناسي. — مۇنىڭ ءوزى دە ءوسىمقورلىقتىڭ ءبىر ءتۇرى عوي.
— ءيا، مەن ونى جاقسى تۇسىنەمىن، - دەيدى جەنەستا تاعى دا، - ءبىر پايداسى ءۇشىن ىستەلگەن ءىس بولسا، ونىڭ ىزگىلىكتى ءمانى دەرەۋ جويىلىپ كەتەدى؛ سوندىقتان ونى اڭگىمەلەپ ايتىپ جاتۋدىڭ ءوزى دە ماقتاننىڭ ءبىر ءتۇرى بولىپ شىعادى، بۇل جاڭاعى العىستان دا بەتەر نارسە. ال ەندى نيەتى ادال ادام وسى جايىندا ايتپاعان بولسا، ونىڭ جاقسىلىق جاساعان قارىزدار ادامى ودان سايىن بەزەرە بەرەدى. ەندەشە جۇرتتىڭ ءبارى ءۇنسىز وتىرعاندا، ونداي ۇلگى قايدان كەلمەك؟ ال ماناعى بايعۇس پونتونشى فرانسۋز اسكەرىن قۇتقارىپ قالسا دا، وسىنى جۇرتقا جاريا ەتىپ، ءوزىم ءبىر پايدا تابايىنشى دەگەن وي ونىڭ باسىنا كىرىپ تە شىقپاعان. ءجا، سول بيشارا مۇلدە جارىمجان بولىپ قالسا، ءوزىنىڭ ار-ۇياتىمەن ءبىر ءۇزىم نان تابا الار ما ەدى، ءسىرا؟.. وسىعان جاۋاپ بەرىڭىزشى، فيلوسوف!
— ءيا، راس، مورالعا كەلگەندە، دۇنيەنىڭ ءبارى شارتتى بولىپ كەتەدى، دەيدى بەناسي. ءبىراق بۇل وتە ءقاۋىپتى وي، وزىمشىلدىككە بەيىم ادام ار-ۇيات ماسەلەسىن ءوز پايداسىنا قاراي يكەمدەپ كەتۋى مۇمكىن. بەرى قاراڭىزشى، كاپيتان، مورال ۇستانىمدارىنا ءسوزسىز مويىنسۇنعان ادام ولاردان اۋىتقىعان ادامنان جوعارى تۇرماي ما، ءتىپتى وسىنى قاجەتتىكتەن ىستەگەن كۇندە دە؟ ەگەر ءبىزدىڭ سول پونتونشىمىز جارىمجان بولىپ قالىپ، اشتان ولسە دە، ول ءوزىنىڭ ۇلىلىعىمەن گومەرگە ۇقساماس پا ەدى؟ ادامنىڭ ءومىرى، ءسوز جوق، ىزگىلىككە دە، دانالىققا دا بىردەي سىن، ويتكەنى جاڭاعىنىڭ ەكەۋى دە ماحشارعا كەرەك. ىزگىلىك تە، دانالىق تا مەن ءۇشىن تۇراقتى قۇرباندىقتىڭ ەڭ تاماشا كورىنىسى بولىپ تابىلادى، سونىڭ ۇلگىسىن پەندەلەرگە ايسا پايعامبار كورسەتپەدى مە؟ دانالىق دۇنيەنى اعارتىپ جۇرگەندە كەدەيشىلىك كورەدى، ال ىزگى نيەتتى ادام ءوزىن جالپىنىڭ يگىلىگى ءۇشىن قۇربان ەتىپ جۇرگەندە جاق اشىپ ۇندەمەيدى.
— ءسوزىڭىز دۇرىس-اق، تاقسىر، - دەدى ەندى جەنەستا، - ءبىراق جەر باسىپ جۇرگەننىڭ ءبارى بىردەي پەرىشتە ەمەس، پەندەلەر عوي، ءبىز تولىمدىلىقتان ءالى قاشىق جاتىرمىز عوي.
— ارينە، - دەپ جاۋاپ قايىردى بەناسي، - ءوزىم تۋرالى ايتسام، قاتەلەسۋ قۇقىعىنا كوپ قيانات جاسادىم. ءبىراق قالاي بولعاندا دا ءبىز ءوز باسىمىزدى تولىمدىلىققا قاراي بەيىمدەي بەرۋىمىز كەرەك. ىزگىلىك دەگەن ادام جانىنىڭ بيىك مۇراتى عوي، سوندىقتان ونى ءاردايىم قۇداي تاعالانىڭ قاسيەتتى ءناسىبى دەپ ءبىلۋ ءجون.
— ءامين، ايتقانىڭىز كەلسىن، - دەيدى وعان وفيسەر. - سولاي-اق بولسىن، ىزگى ادام باعالى قازىنا دەيىك، ءبىراق، ويلاپ قاراڭىزشى، سول قۇدايدىڭ ادامعا بەرگەن ءناسىبى، ءتىپتى اڭعالدىقپەن بولسا دا، از-ماز ءتىل بەزەپ، ءسوزۋارلىققا سالىنۋعا جول بەرەتىنى بار ەمەس پە؟!
— بەۋ، تاقسىر-اي، دوكتور اجارىنان مۇڭايعاندىق تانىتىپ، جىميا كۇلدى، دۇنيەدە وزىمەن-وزى عانا بولاتىن ادامدار سەكىلدى، ءسىز دە كەشىرىمشىل ەكەنسىز، ال مەن بولسام، ءوز ومىرىمدەگى كوپتەگەن قارا داقتاردى جۋامىن دەپ الەكتەنىپ جۇرگەن قاتال اداممىن.
جولاۋشىلار بۇلاق باسىنداعى لاشىق ۇيگە تايانىپ كەلدى. دوكتور سوعان كىرىپ كەتكەن. جەنەستا تابالدىرىقتىڭ الدىندا تۇرىپ، بىرەسە كوكتەمگى تابيعاتتىڭ كوركىن تاماشالايدى، بىرەسە لاشىقتىڭ ىشىنە كوز سالىپ، توسەكتە جاتقان اۋرۋعا قارايدى. ءبىر كەزدە سونى قاراپ جاتقان بەناسيدىن نارازى داۋسى ەستىلدى.
— بۇدان بىلاي مەن كەلمەي-اق قويايىن، بايبىشە، ءسىز ءبارىبىر مەنىڭ ايتقانىمدى ورىندامايدى ەكەنسىز. كۇيەۋىڭىزگە نان جەگىزىپسىز. ونى ولتىرەيىن دەپ ويلادىڭىز با؟ ماسقارا! ەگەر ءسىز ءالى دە وعان بيدايىقتىڭ كوجەسىنەن باسقا ءدام تاتتىراتىن بولساڭىز، مەن بۇلاي قاراي اياق باسپايمىن، باسقا جاقتان دارىگەر ىزدەڭىز.
— ەندى قايتەيىن، تاقسىر! بەيشارا شالىم اشتان بۇرلىعىپ، زار قاقسايدى، مىنە ەكىنشى
اپتاعا كەتتى، ىشىندە ءبىر ءتۇيىر دوم جوق...
— ءسىز مەنى تىڭدايسىز با، جوق پا؟ مەن رۇقسات بەرگەنشە ءسىز كۇيەۋىڭىزگە ءبىر ءۇزىم نان بەرەتىن بولساڭىز، ونى سەسپەي قاتىراسىز، ءتۇسىندىڭىز بە؟
— ەندى ءبىر ءتۇيىر دە بەرمەيىن، تاقسىر... قالاي ەندى، ايىعاتىن ءتۇرى بار ما ءوزىنىڭ؟ - دەپ سۇرادى ايەلى دوكتوردى شىعارىپ سالىپ تۇرىپ.
— جوق دەيمىن، ول تاماق ءىشىپ قويىپتى دا، جاعدايى تومەندەپ قالىپتى. سىزگە ءقايتىپ تۇسىندىرەيىن، قىڭىر مىنەز بايبىشە، ناۋقاسقا تاماقتى مىسقالداپ بەر دەسە، ءسىز تويعانشا تىقپالايسىز. بۇل شارۋالارعا ءسوز وتپەيدى، دوكتور ەندى وفيسەرگە قاراپ سويلەدى. ناۋقاس ادام بىرنەشە كۇن تاماق ىشپەسە بولدى، بۇلار ونى ولدىگە سانايدى، سويتەدى دە، تاماقتى ۇستى-ۇستىنە تىقپالايدى، شاراپ ىشكىزەدى. مىنە مىناۋ اقىلدى بايبىشە دە كۇيەۋىن ءولتىرىپ قويا جازداپتى.
— ويپىر-اي، شاراپقا باتىرىپ بەرگەن ءبىز ءۇزىم ناننان ولە قالعانى ما كۇيەۋىمنىڭ؟!
— ءدال سولاي، بايبىشە. مەن كەلگەنشە ءتىرى جاتقانىڭا توبا دەڭىز، سول ءبىر ءۇزىم ناندى جەپ العاننان كەيىن. ۇمىتپاڭىز: مەنىڭ ايتقاندارىمدى بۇلجىتپاي ورىندايتىن بولىڭىز.
— ەگەر ورىنداماسام، تۇرعان جەرىمدە ءتىل تارتپاي كەتەيىن.
— جارايدى، كورەرمىز. ەرتەڭ كەشكە كەلىپ، قانىڭ اعىزامىن. ءجۇرىڭىز، مىنا بۇلاقتى جاعالاپ، جاياۋ بارايىق، - دەدى بەناسي ەندى وفيسەرگە بۇرىلىپ. - مەنىڭ باراتىن جەرىمە كولىك جۇرە المايدى.
اتتاردى مىنا ناۋقاستىڭ بالاسى قاراي تۇرار. ءبىزدىڭ مىنا اڭعاردىڭ تابيعاتىنا قاراساڭىز، كوز تويمايدى؛ قاراڭىزشى، اعىلشىن باعىنان قاي جەرى كەم؟ ءقازىر ءبىر قىزمەتكەردىڭ ۇيىنە كىرە شىعايىق، — پاقىر ۇلكەن ۇلى ولگەننەن بەرى جۇبانىش تابا الماي ءجۇر. وتكەن جىلى ۇلى، جاس ءوسپىرىم بالا، ەگىن وراعىندا ەرەسەك ادامنىڭ جۇمىسىن ىستەيمىن دەپ، بايعۇس زورىعىپ كەتىپتى، سودان كۇزدىڭ اياعىنا تامان قاتتى اۋىرىپ، اقىرى قايتىس بولدى. مۇنداي كۇشتى اكەلىك سەزىمدى مەنىڭ ءبىرىنشى رەت كورۋىم. ادەتتە، شارۋا ادامدار بالالارىنىڭ ءولىمىن مال-مۇلكىنىڭ شىعىن بولعانىڭداي عانا كورەدى دە، قايعىسى سونىڭ جاس مولشەرىنە سايكەس بولادى. ويتكەنى بالا ەرجەتە كەلە، اكەسىنىڭ كاپيتالى ەسەبىندە سانالادى. ال مىنا كەدەي بالاسىن شىن جاقسى كورەدى ەكەن. "مەنىڭ قاسىرەتىم باسىلاتىن ەمەس" دەگەنى بار ەدى، ونى ءبىر كۇنى شابىندىق باسىندا كورگەنىمدە، — شالعىسىنا سۇيەنە قالشيىپ تۇرىپ قالدى دا، ءبىر قولىنداعى قايراعىمەن وراعىن قايراۋدى دا ۇمىتىپ، ويعا بەرىلىپ كەتىپ. سودان بىلاي قاراي ۇلىن اۋزىنا العان ەمەس، ىلعي ىشتەن تىنىپ جۇرەدى.
وسىنداي اڭگىمە ۇستىندە بەناسي مەن ونىڭ مەيمانى تەرى يلەۋ زاۋىتىنىڭ قاسىندا جاپىرايعان ءبىر ۇيگە تايانىپ كەلگەن. ءسامبى تالدىڭ تۇبىندە جاسى قىرىقتار شاماسىنداعى كىسى نانعا سارىمساق جاعىپ جەپ تۇر ەكەن.
— ال، قالاي، گانە، قىزىڭنىڭ جاعدايى؟
— بىلمەيمىن، تاقسىر، - دەدى ول تۇنجىراپ، ءوزىڭىز كورەرسىز؛ - ايتەۋىر، ايەلىم قاسىنان كەتپەيدى. ءسىز بار ىقىلاسىڭىزدى سالىپ ءجۇرسىز، ءبىراق ۇيىمە ءبىر كىرىپ العان وسى ءولىم مەنىڭ بارىمدى الىپ تىنا ما دەپ قورقامىن.
— ءولىم ەشكىمنىڭ ۇيىنە دە كوپ ايالدامايدى، ونداي ۋاقىت جوق وندا. ءۇنجۇرعاندى تۇسىرمە.
بەناسي سوعان ەرىپ، ۇيگە كىرىپ كەتكەن. جارتى ساعات شاماسىندا قىزدىڭ شەشەسىن ەرتىپ،
سىرتقا شىقتى، سويلەپ كەلەدى:
— قاۋىپتەنبەڭىز، مەنىڭ ايتقاندارىمدى ورىنداڭىز، ءقازىر ءتونىپ تۇرعان ءقاۋىپ جوق... ەگەر ءسىز زەرىككەن بولساڭىز، دەپ ول ەندى وفيسەرگە بۇرىلدى، ءوزى اتىنا ىرعىپ ءمىنىپ، مەن ءسىزدى سەلەنگە باراتىن جولعا سالىپ جىبەرەيىن، ۇيگە قايتا بەرىڭىز.
— جوق، قۇداي اقى، مەن ەش تە زەرىككەن جوقپىن.
— كورەتىنىمىزدىڭ ءبارى وسى ءتارىزدى وڭكەي لاشىقتار، دەريەۆنياداعى ۇيلەردىڭ بىر-بىرىنەن ايىرماسى بولمايدى.
— كەتتىك، - دەدى وفيسەر.
ولار وسى بەتپەن بىرنەشە ساعات بويى كانتوندى ءبىر شەتىنەن ءبىر شەتىنە دەيىن ارالاپ شىقتى دا، كەشكە تامان سەلەنگە قاراي بۇرىلدى.
— مەن ەندى انا ءبىر جەرگە سوعا كەتۋىم كەرەك، دەپ دوكتور وفيسەرگە شوعىرلانىپ تۇرعان ءبىر توپ بيىك شەگىرشىن اعاشتارىن نۇسقادى. سول اعاشتارعا كەمىندە ءبىر ەكى ءجۇز جىل بولعان شىعار،دەپ قويدى تاعى دا. سول جەردە ءبىر ايەل تۇرادى، كەشە ءبىز تۇستىك ءىشىپ وتىرعاندا ءبىر جىگىت كەلىپ ايتىپ ەدى عوي: ءوڭى قۇپ-قۋ بولىپ كەتتى، - دەپ.
— ءقاۋىپتى ءبىر نارسە مە ەكەن؟
— ءجوق-ا، - دەدى بەناسي، جۇكتى ايەلدەردە بولا بەرەدى. كۇنى جاقىنداپ قالعان. سول كەزدە كەيبىر ايەلدەردىڭ بۋىنى تارتىلىپ قالادى. ءبىراق اباي بولىپ، قاراپ تۇرۋ كەرەك: ءبىر كەلەڭسىز جاعداي بولىپ قالا ما دەپ، بالانى مەن ءوزىم قابىلداپ الۋىم كەرەك. ايتقانداي، ءسىز ءقازىر بىزدەگى ەڭ جاڭا ونەركاسىپ ورنىڭ كورەسىز ول قىش زاۋىتى. جولى دا تاماشا، قالاساڭىز، اتتاردى ءبىراز شاپتىرىپ الايىق.
— ءسىزدىڭ اتىڭىز بىزگە ەرە الماي قالار-اۋ، - دەدى دە، — جەنەستا استىنداعى اتىنا: "قارىشتا، نەپتۋن!" - دەپ بەلگى بەرگەن.
كوزدى اشىپ جۇمعانشا جەنەستا ءجۇز قادامداي ىلگەرى كەتىپ قالدى دا، بۇرقىراعان شاڭنىڭ اراسىندا كوزدەن عايىپ بولدى، ءبىراق، ونىڭ اتى قانشاما قارىشتاپ شاپقانمەنەن، دوكتوردىڭ اتىنىڭ ۇنەمى قاتار كەلە جاتقانىڭ سەزىپ ەدى. مىنەكەي، بەناسي اتىنا ءبىر نارسە دەپ ءتىل قاتىپ ەدى، ول دەرەۋ وفيسەردى باسىپ وزىپ، قارا ءۇزىپ كەتتى، ال وفيسەر ونى تەك قىش زاۋىتىنا بارعان جەردە عانا قۋىپ جەتسە، دوكتور تۇك كورمەگەندەي، اتىن توقىما قورشاۋعا بايلاپ جاتقاندى.
— ءتايىرى السىن! - دەپ تاڭدانا قاسىنا كەلگەن جەنەستا اتتىڭ ەڭ بولماسا ءبۇيىرىن سوعىپ، تەرشىمەگەنىن كورىپ، تاڭعالدى. - جىلقى دەپ مىنە وسىنى ايت! قاي تۇقىمنان ءوزى؟
— باسە، سولاي بولار! دوكتور وسىنى ايتتى دا، كۇلىپ جىبەردى. ءسىز ءبىر تەپىرىش دەپ ويلاپ پا ەدىڭىز؟.. مەن تۇلپارىمنىڭ تاريحىن ايتا باستاسام، تىم ۇزاققا كەتەر؛ رۋستاننىڭ تاپ-تازا بەربەرى تۇقىمداس ەكەنىن، ونىڭ اتلاستان كەلگەنىن ايتسام دا جەتەر سىزگە. بەربەرىنىڭ جىلقىلارى اراب تۇقىمدارىنان ءبىر دە كەم تۇسپەيدى. رۋستان تاۋعا اتىلىپ شىققاندا، ءبىر بۋسانبايدى عوي، ال ەندى جارقاباقتان جۇرگەندە ءسۇرىنۋ دەگەندى بىلمەيدى جانۋار. مەن مۇنى سىيعا الىپ ەدىم، ال شىنىڭ ايتسام، وندىق ەڭبەگىم دە سىڭگەن. قىزىن اجالدان اراشالاپ الىپ قالعانىم ءۇشىن، اكەسىنىڭ ماعان تارتۋ ەتكەنى وسى بولاتىن. ول قىز ەۋروپاداعى ەڭ باي اتانىپ جۇرگەن كىسىنىڭ مۇراگەرى ەدى: مەن وعان ساۆوييادا ساياحاتتا جۇرگەن كەزىندە تاپ بولدىم. ول قىزدى قالاي ەمدەپ، ءتاۋىر قىلعانىمدى ايتسام، مەنى ءبىر سۋايت ەكەن دەپ قالارسىز... انە، ەستىپ تۇرسىز با، جول جاقتان قونىراۋدىڭ سىلدىرى مەن دوڭعالاقتىڭ سالدىرىن. ۆينونىڭ ناق ءوزى ەمەس پە ەكەن جەلدىرتىپ كەلە جاتقان، سول بولسا، انىقتاپ قاراعايسىز.
سالدەن كەيىن ءتورت سايگۇلىكتى قاتارلاپ جەككەن كۇيمە كورىندى؛ ابزەل-سايمانى دا ناعىز ءبريدىڭ باي فەرمەرلەرىندەگىدەي ەكەن. شۇعادان شاشاق، جەز قونىراۋ، بىلعارى ابزەل ءبارى دە اسەم، ءبارى دە بايلىق پەن بارلىقتىڭ بەلگىسى. سىرتىن كوكپەن سىرلاعان كەڭ كۇيمەنىڭ ىشىندە ەكى بەتى دوڭگەلەنىپ كۇنقاقتى بولعان ماڭعاز جىگىت وتىر؛ شىبىرتقىسىن كۇزەتشىنىڭ مىلتىعىنداي الدىنا كەزەنە ۇستاپ، الدە ءبىر اۋەندى ىسقىرتىپ قويادى.
— جوق، بۇل ءوزى ەمەس، دەلبەشىسى ەكەن، - دەدى بەناسي. قاراڭىزشى، كىسىنىڭ جەتىسكەندىگى ايتپاي-اق كورىنىپ تۇر، ءتىپتى ات-تۇرمانىنىڭ وزىنەن دە! ساۋدا-ساتتىعىنىڭ ورگە باسقاندىعىنان عوي ءبارى دە؛ مۇندايدى تۇكپىردەگى دەريەۆنيادان نەكەن-ساياق كورەسىڭ.
— ءيا، ءيا، ۇلدە مەن بۇلدەگە بولەنگەن ەكەن، - دەپ قويدى وفيسەردە.
— ەندەشە، ۆينودا مۇنداي ات-اربا ءبىر ەمەس، ەكەۋ. ءىس ورايىمەن جۇرگەندە مىنەتىن جورعاسى تاعى بار؛ ساۋداسىنىڭ شالقىپ تۇرعانى عوي؛ ال ەندى وسىدان تورت جىل بۇرىن دىمى جوق ەدى. جوق، قاتەلەسىپپىن، بارى موينىنداعى قارىزدارى عانا بولاتىن... ءجۇرىڭىز، بارايىق. بەناسي دەلبەشىنى داۋىستاپ شاقىرىپ الدى: — ايتشى، جىگىتىم، ۆينو حانىم ۇيىندە مە ەكەن؟
— باقشا جاقتا ءجۇر، مىرزا، جاڭا عانا شارتاقتىڭ ار جاعىنان كورگەنمىن. بارىپ ايتايىن، ءسىز كەلدى دەپ.
جەنەستا بەناسيدىڭ سوڭىنان ەرىپ، اينالاسىن شارتاقپەن قورشاپ تاستاعان ۇلكەن تالىمگە قاراي ءوتتى. ءبىر جاقبۇرىشتا ۇلكەن توبە قىلىپ ۇيگەن ءتۇرلى-تۇستى ساز بالشىق ءتۇرلى ءتۇستى قىش، كافەلدىك تاقتا وندىرىسىنە قاجەتتى شيكىزات؛ ەندى ءبىر بۇيىردە تاۋ بوپ ۇيىلگەن بۋدا-بۋدا توبىلعى مەن وتىندىق اعاش؛ ودان ارەگىرەكتە، توقىما قورشاۋدىڭ ار جاعىنداعى الاڭدا جۇمىسشىلار اق كىرىشتى ۇگىتىپ، كىرپىش قۇياتىن لايدى بىلعاستىرىپ جاتىر؛ اۋلانىڭ كىرەر ەسىگىنە قاراما-قارسى، ءزاۋلىم شەگىرشىن اعاشتارىنىڭ تۇبىندە، دوڭگەلەك جانە ءتورت بۇرىشتى قىش جاساپ شىعاراتىن شاعىن زاۋىت تۇر، ال انا كوگالدىڭ ار جاعىندا، اينالاسىنا اعاش وتىرعىزىپ تاستاعان الاڭقايدا قىش كەپتىرەتىن جاپپانىڭ توبەسى، ودان ارىدە ونەشى سورايعان پەش پەن ونىڭ ۇڭىرەيگەن وتتىعى، قاسىندا جايراپ جاتقان ۇزىن ساپتى كۇرەكتەر كورىنەدى.
ەندى ءبىر بۇيىردە كوزگە قوراشتاۋ ءۇي تۇر قوجايىننىڭ تۇرعىن جايى، سوعان جاپسارلاستىرا سالعان سارايلار، ات، سيىر، استىق قورالارى. ءۇي قۇستارى مەن شوشقالارعا قايدا بارسا دا مول ءورىس، كەڭ جايلاۋ. بارلىق ءۇي-جايلار مەن قورا-كوپسىلاردا جايناعان تازالىق، قايدا قاراساڭ دا شارۋاقور قوجايىننىڭ تىڭعىلىقتى ءىسىنىڭ ىزدەرى.
— ۆينودان بۇرىن، - دەپ جالعاستىردى اڭگىمەسىن بەناسي، — بۇل جەردە تۇرعان ءبىر بولىمسىز، جالقاۋ ادام ەدى، ءوزى ءىشۋدى ءتاۋىر كورەتىن. ءبىر كەزدە باتىراق بولعان، ال كەيىن زاۋىتتى ءوزى جالعا العان سوڭ، بار بىلگەنى - توپەلەپ پەشتى جاعا بەرۋ دە، جالاقىسىن تولەپ تۇرۋ عانا بولدى؛ ەشقانداي ىسكەرلىك قابىلەتى دە، ساۋدا-ساتتىعى دا جوق ەدى. ايتالىق، ەشكىم ودان بۇيىم سۇراپ كەلمەسە، ءونىمى بوسقا جاتىپ بۇلىنەتىن، ىسكە جاراماي قالاتىن. اقىرى، اشتان ولۋگە اينالدى. ءسويتىپ تۇرىپ ايەلىنە كۇن كورسەتپەدى؛ ءماجۇن قىلىپ جىبەردى؛ وزدەرى كادىمگى قايىرشىلىق كۇيگە ءتۇستى. ول ادامنىڭ جالقاۋلىعى مەن ءيىس الماس توپاستىعىنان مەن ءوزىم دە ابدەن بەزىرەپ بولعانمىن؛ زاۋىتقا قاراۋدىڭ ءوزى مەن ءۇشىن ازاپقا اينالعانى سونداي، ءتىپتى ماڭايىنان جۇرمەيتىن بولدىم. ەرلى-زايىپتىلار قارتايعان؛ ءبىر كۇنى شالدىڭ اياق-قولى سال بولىپ قالىپتى؛ مەن ونى دەرەۋ گرەنوبلداعى مۇگەدەكتەر ۇيىنە اپارىپ ورنالاستىردىم.
زاۋىتتىڭ يەسى ەشبىر ءسوز ايتپاستان كاسپورىندى قايتىپ الۋعا كەلىستى، ونىڭ قانداي كۇيدە ەكەنىنە قاراعان جوق. مەن سونى جالعا الىپ، كانتوندا ونەركاسىپتى دامىتۋعا سەپتىگى تيەتىن ادام ىزدەدىم. سول كەزدە گراۆە مىرزانىڭ ءۇي جيناۋشى قىزمەتكەر ايەلىنىڭ كۇيەۋى، قۇمىراشىدا شەبەر بولىپ ىستەپ، بولىمسىز جالاقىسىنا ءۇي ءىشىن اسىراي الماي جۇرگەن جىگىت مەنىڭ ۇسىنىسىمدى قابىلداي كەتكەنى. ءوزىنىڭ كوك تيىن قاراجاتى جوق بولا تۇرا، سول زاۋىتتى جالعا الماق بولدى؛ وسى جەرگە كەلىپ ورنالاستى دا، ايەلىن، شەشەسى مەن كورى ەنەسىن قىش جاساۋعا ۇيرەتىپ، وزىنە كادىمگىدەي جۇمىسشى قىلىپ الىپتى. قۇداي اقى، ولاردىڭ قانداي جول تاپقانىڭ ءتىپتى بىلمەيمىن. ءسىرا، ۆينو پەشكە جاعاتىن وتىندى قارىزعا العان بولار دا، ءوزى ءتۇن بالاسىنا دوربالاپ ماتەريال تاسىپ، سونىسىن كۇندىز وڭدەگەن بولۋى كەرەك قىسقاسى، قۇپيا تۇردە جۇمىستى قىزدىرىپ جىبەرگەن، ال ەكى كەمپىر-شەشەسى ۇستەرىنە قومىت كيىپ، زورىعىپ ءجۇرىپ جۇمىس ىستەگەن. سونىمەن، ۆينو پەشتەن بىرنەشە قابات قىش شىعارىپ ۇلگىرگەن؛ العاشقى جىلى تەك نانمەن عانا كۇنەلتكەن، بۇكىل وتباسى بولىپ قىزىل تابان كۇيدە ەڭبەك ەتكەن، ءبىراق شىداعان. ۆينونىڭ ەرلىگىن، توزىمدىلىگىن، كىسىلىگىن كوزدەرىمەن كورگەن كوپ جۇرت، اقىرىندا، وعان جاناشىرلىق بىلدىرگەن، ونىڭ جاقسى اتاعى ەلگە جايىلعان.
ءوزى دە قاجىرلى جىگىت ەكەن: تاڭەرتەڭ ەرتەمەن گرەنوبلگە كەتىپ، كىرپىشى مەن قىشىن ساتسا، ءتۇس كەزىندە قايتىپ كەلىپ، تۇندەلەتە تاعى دا قالاعا كەتەتىن بولعان؛ ءبىر جەردە تۇراقتاپ وتىرۋدى بىلمەگەن. العاشقى جىلدىڭ اياق كەزىندە ەكى بالانى وزىنە قولقابىس ەتىپ العان ەكەن، سول كەزدە مەن وعان اقشالاي قارىز بەردىم.
سونىمەن، نە كەرەك، تاقسىر، وتباسىنىڭ جاعدايى جىلدان-جىلعا وڭدالا بەردى. ەكىنشى جىلعا اياق باسقاندا ەكى كەمپىر ەندى كىرپىش قۇيمايتىن، تاس ۋاتپايتىن بولدى دا، باقتى كۇتۋگە اۋىستى، كيىم جاماپ، تاماق پىسىرۋمەن اينالىستى؛ كەشكىسىن وتىرا قالىپ ءجىپ يىرەدى، كۇندىز ورمانعا بارىپ وتىن اكەلەدى. ايەلىنىڭ ساۋاتى بار، ەسەپ-قيساپتى سول جۇرگىزەدى.
ۆينو ءبىر ات ساتىپ الىپ، ەل ارالايدى، دايىن ونىمگە تاپسىرىس جينايدى. مانەرلى تاقتاشا، تاماشا كافەلدىك شارشى جاساۋدى ۇيرەنەدى، ولارىن بازار باعاسىنان ارزانعا وتكىزەدى. ءۇشىنشى جىلى ءبىر اربا، تاعى ەكى ات ساتىپ الادى. ول العاشقى ات-اربالى بولعان تۇستا، ايەلى دە ناعىز ءسانقويلىق دارەجەگە جەتەدى. تابىستارى بىردەن-بىرگە مولايىپ، شارۋاشىلىعى نىعايا تۇسەدى.
ۆينونىڭ بارلىق ىسىندە ءتارتىپ بار، تازالىق بار؛ ۇنەمشىلدىك ونىڭ شاعىن بايلىعىنىڭ ءتۇپ تۇتقاسى. مىنەكي، ول ءقازىر التى جۇمىسشىنى جالداپ وتىر، ولارعا جالاقىنى جاقسىلاپ تولەيدى؛ دەلبەشى ۇستايتىن بولدى، بارلىق ىسىنە كەڭ ءورىس بەردى؛ قىسقاسى، ءوندىرىسىن بىرتە-بىرتە ۇلعايتا وتىرىپ، ساۋدانى ورىستەتتى، ءسويتىپ اۋقاتتى تۇرمىسقا جەتتى. وتكەن جىلى قىش زاۋىتىن ساتىپ الدى، كەلەسى جىلى ءۇيىن قايتا سالماق. وتباسىنىڭ بارلىق ادامدارىنىڭ دەنى ساۋ، كيىم كيىستەرى جاقسى. كۇيەۋىنىڭ بارلىق قام-قارەكەتى مەن ۋايىم-قايعىسىن بىرگە بولىسكەن ايەلى بۇرىن جۇدەۋ، تىريعان ارىق بولسا، ءقازىر تولىسىپ، ءتىپتى ادەمىلەنىپ، اجارلانىپ كەتكەن. ەكى كەمپىر دە كوڭىلدى؛ قۋتانداپ شارۋا سوڭىندا جۇرەدى، قولدارى بوساي قالسا ساۋدا جاعىنا كومەكتەسەدى.
جۇمىس اقشا كەلتىردى، اقشا ۇيگە تىنىشتىق پەن دەنساۋلىق اكەلدى، كوڭىلگە قۋانىش دارىتتى. مەن ءۇشىن بۇل شارۋاشىلىق ءوزىم قۇرعان قاۋىمنىڭ دا، جاس تۇلەك ساۋدا مەملەكەتتەرىنىڭ دە شىن مانىسىندەگى ءتىرى تاريحى بولىپ تابىلادى. بۇرىن شاڭ-توزاڭنىڭ استىندا يەسىز قالىپ، ازىپ-توزعان زاۋىت ءقازىر بار قۋاتىمەن جۇمىس ىستەپ تۇر؛ ءىشى تولعان ادام، قايناعان ءومىر، قۇرال-جابدىعى مول، جاقسى قارۋلانعان. مىنەكي، قىرۋار اقشاعا وتىن مەن قاجەتتى ماتەريالدار قورى جاسالعان ماۋسىمدى جۇمىسقا ەڭ كەرەگى وسىلار عوي: قىش دەگەن زات جىلدىڭ بەلگىلى ءبىر ۋاقىتتىندا ماۋسىمنان قىركۇيەككە دەيىن عانا دايىندالاتىنىڭ ءوزىڭىز بىلەسىز. وسىنداي قايناعان جۇمىستى كورۋدىڭ ءوزى عانيبەت ەمەس پە. قىش جاساۋدىڭ بىزدەگى بىردەن-بىر شەبەرى بارلىق سەلەندىك قۇرىلىستاردىڭ بارىنە ءوز ۇلەسىن قوستى. قاشاندا كوڭىلى كوتەرىڭكى، قاشاندا قيمىل ۇستىندە جۇرەتىن، قاشاندا قارەكەتشىل وسى جىگىتتى حالىق "جالىقپاس" اتاپ كەتكەنى دە ادەمى-اق.
بەناسي ءسوزىن اياقتاپ بولعان جوق، ادەمى كيىنگەن جاس ايەل، باسىندا ءساندى قالپاق، اياعىندا اق شۇلىق، بەلىندە جىبەك الجاپقىش، ۇستىندە القىزىل كويلەك، كەيبىر قيمىلىنا قاراعاندا، بۇرىن ءۇي كۇتۋشى بولعان ءتارىزدى سول كەلىپ، ب ا ق جاقتاعى قاقپانى اشتى دا، ءوزىنىڭ اياعى اۋىر كۇيىنە قاراماستان، اياعىن شاپشاڭ باسىپ، قوناقتارعا قاراي بەتتەگەندە، بۇلار دا وعان قارسى ءجۇردى.
ۆينو حانىم شىنىڭدا دا وتە تارتىمدى، تولىقشا كەلگەن ايەل ەكەن؛ اجارى ەپتەپ كۇنگە كۇيگەن، ال ءبىراق تابيعاتىندا ءوزى اپپاق ەكەنى بايقالادى. ماڭدايىندا ازداعان ءاجىمى بار ءسىرا، بۇرىنعى قايىرشىلىق تۇرمىستىڭ زاردابى بولار؛ ال قازىرگى اقجارقىن اشىق اجارىنان مۇڭسىزدىق لەبى ەسىپ تۇر.
— بەناسي مىرزا، - دەدى ول نازدى ۇنمەن، دوكتوردىڭ ايالداپ قالعانىڭ كورىپ، - ماعان ءبىر قۇرمەت كورسەتىڭىزشى، ۇيگە كىرىپ دەم الىڭىزشى.
— تىلەگىڭىزگە قۇلدىق، - دەپ جاۋاپ قايىردى بۇل. - ءجۇرىڭىز، كاپيتان.
— ىستىقتاعان شىعارسىزدار، ءسۇت ىشەسىزدەر مە، الدە شاراپ پا؟ كۇيەۋىم شىلدەحاناعا ارناپ شاراپ قورلاندىرىپ قويعان. سودان ءدام تاتىڭىز، بەناسي مىرزا، سونسوڭ ءوزىڭىز ايتارسىز، جاراي ما تويعا، الدە جوق پا؟
— ءسىزدىڭ كۇيەۋىڭىز تاپتىرمايتىن ادام عوي.
— ءيا، تاقسىر، - دەدى ايەل ارتىنا بۇرىلا قاراپ، سالماقتى ۇنمەن، تاعدىرىما ريزامىن.
— بىزگە ەش نارسەنىڭ كەرەگى جوق، ۆينو حانىم، مەن ءسىزدىڭ حال-جايىڭىزدى بىلۋگە عاپا كەلدىم، اۋىرلاپ قالعان جوقسىز با؟
— جوق، جوق، - دەدى ايەل. — كوردىڭىز بە، مەن قاراپ وتىرمايىن دەپ، باقتاعى قىرقانى قوپسىتىپ جاتىرمىن.
وسى ساتتە ايەلدىڭ ەكى بىردەي شەشەسى تايانىپ كەلگەن بەناسيگە سالەمدەسۋگە كەلىپتى، ال دەلبەشى جىگىت سول ماناتى اۋلانىڭ ورتاسىندا تۇرعان كۇيى تۇرىپ قالعان ەدى، سول جەردەن دوكتوردى انىق كورىپ تۇر.
— كورەيىن، كانە، قولىڭىزدى اكەلىڭىزشى، - دەدى بەناسي ۆينو حانىمعا.
ول ءۇنسىز، بار ويىن ىشىنە تارتىپ الىپ، زەيىن سالا، حانىمنىڭ تامىر سوعۋىن ساناي باستادى. ال انا ەكى ايەل، كادىمگى سەلەن ايەلدەرىنىڭ ادەتىمەن، قىسىلماي-قىمتىرىلماي، وفيسەردى كوزدەرىمەن ءتىنتىپ قاراي باستادى.
— ءبارى دە دۇرىس كەلە جاتىر، - دەدى دوكتور كوڭىلدەنە داۋىستاپ.
— بوسانار كۇنى جاقىن با؟ - دەپ سۇرادى ەكى انا بىردەي قوسارلانىپ.
— وسى اپتانىڭ ىشىندە انىق بولادى. — سونسوڭ، ءسال ۇنسىزدىكتەن كەيىن قايتا سۇرادى. -نەمەنە، ۆينو جول ءجۇرىپ كەتىپ پە ەدى؟
— ءيا، تاقسىر، - دەپ جاۋاپ قاتتى جاس ايەل، كۇيەۋىم مەنىڭ شىلدەحاناما دەيىن بارلىق شارۋانى ءبىتىرىپ قويايىن دەپ اسىعىپ ءجۇر.
— ال ولاي بولسا، دوستارىم مەنىڭ، گۇلدەنە بەرىڭىزدەر، بايىڭىزدار، بالالى-شاعالى بولىڭىزدار.
وفيسەردى مىناۋ شالا-جانسار ۇيدەگى تازالىق تاڭ-تاماشا قالدىرىپ ەدى. بەناسي سونى بايقاپ قالىپ، ودان سايىن قوستاي سويلەدى.
— شارۋاشىلىقتى بۇلاي جۇرگىزۋ تەك ۆينو حانىمنىڭ عانا قولىنان كەلەدى. كورشى ايەلدەردىڭ ءبىرازى وسى كىسىدەن ۇيرەنسە ەكەن دەپ تىلەر ەدىم مەن.
كەلىنشەك ەكى بەتى دۋ ەتىپ، تومەن قاراپ قالدى، ال ەكى كەمپىر دوكتوردىڭ ماقتاۋ ءسوزىن ەستىپ، توبەلەرى كوككە جەتكەندەي بولدى. ءۇش ايەل قاتار تۇزەپ، اتتاردىڭ تۇرعان جەرىنە دەيىن ونى شىعارىپ سالدى.
— مىنەكي، دەدى بەناسي كەمپىرلەرگە قاراپ، سىزدەر ەندى بەك باقىتتى بولدىڭىزدار. اجە بولعىلارىڭىز كەلىپ ەدى عوي سىزدەردىڭ.
— ءتۇۋ، ايتا كورمەڭىز! - دەپ كەلىنشەك اڭگىمەگە ارالاستى. مەنىڭ وزىمدە دە دەگبىر جوق! ەكى شەشە ۇل نەمەرەنى قالايدى، كۇيەۋىم قىز بولسا ەكەن دەيدى. سولاردىڭ قايسىسىنا جاعايىن.
— ال، ءوزىڭىز قايسىسىن قالايسىز؟ - دەدى بەناسي كۇلىپ.
— ماعان كەرەگى، تاقسىر، بوپە بولسا بولدى.
— كوردىڭىز بە، انالىق مەيىر پايدا بولا قالىپتى، دەدى اتىنىڭ تىزگىنىن تارتا باستاعان دوكتور وفيسەرگە بۇرىلىپ.
— قوش بولىڭىز، بەناسي مىرزا، - دەپ داۋىستادى كەلىنشەك، ءسىز كەلگەندە ۇيدە بولماعانىم-اي دەپ وكىنەدى ەندى كۇيەۋىم.
— ول گرانج-و-بەلگە مىڭ دانا قىش جىبەرۋدى ۇمىتقان جوق پا ەكەن؟
— ارينە، جىبەرگەن. ءسىز ونى بىلەسىز بە، بۇكىل كانتوننىڭ تاپسىرىسى بولسا دا، ول قولىن ءبىر-اق سىلتەۋگە بار، ءبىراق ءسىزدىڭ تىلەگىڭىزدى ورىنداماي قويمايدى. ءبىراق سىزدەن اقشا الۋعا باتىلى بارا بەرمەيدى، ال مەن ايتامىن وعان: ءسىزدىڭ اقشاڭىزدىڭ قايىرى مول بولادى، دەيمىن؛ سول ىپ-ىراس.
— Cay بولىڭىزدار، - دەدى بەناسي.
ءۇش ايەل، ءبىر دەلبەشى، ەكى قىزمەتكەر قىش زاۋىتىنا كىرە بەرىستەگى توقىما شارتاقتىڭ الدىندا بەناسي ابدەن ۇزاپ كەتكەنشە تاپجىلماي قارادى دا تۇردى؛ قىمبات ادامدارى كەتىپ بارا جاتقاندا كىسىلەردىڭ قيماي قاراپ تۇراتىن ادەتى عوي: دوس كوڭىلدەردىڭ وسىنداي جاقسى عۇرپى بارلىق ەلدەردە بىردەي بولاتىنى دا سوندىقتان-اۋ.
بەناسي كۇننىڭ كوزىنە قاراپ تۇردى دا، جول سەرىگىنە بىلاي دەدى:
— ىمىرت جابىلۋعا دەيىن ءالى ەكى ساعات ۋاقىت بار، ەگەر قارنىڭىز قاتتى اشىپ قالماعان بولسا، ءبىز ءبىر وتە قىلىقتى قىزعا سوعا كەتەيىك؛ مەن اۋرۋلاردى ارالاپ شىققاننان كەيىن، تۇستىككە دەيىنگى ۋاقىتىمدى ءاردايىم سوعان بولەتىن ەدىم. كانتونداعى جۇرتتىڭ ءبارى ونى مەنىڭ "سىرلاسىم" دەپ اتايدى؛ ءبىراق ءبىزدىڭ ولكەدە قالىڭدىققا لايىقتالعان مۇنداي اتاقتى جۇرت كەكەسىنمەن بەرگەن ەكەن دەپ ويلاپ قالماڭىز. مەنىڭ بايعۇس قىزعا جاساعان قامقورلىعىم كەيبىرەۋلەردە قىزعانىش سەزىمىن تۋعىزعانمەن، مەنىڭ مىنەزىم تۋرالى جۇرتتىڭ بارىندە قالىپتاسقان پىكىر ەشقانداي قيسىق ويلارعا جول بەرمەيتىنى تۇسىنىكتى بولسا كەرەك.
قىزدىڭ جۇمىس ىستەمەي-اق جوقشىلىق كورمەۋى ءۇشىن مەنىڭ نە سەبەپتى وعان رەنتا بەرىپ قويعانىمدى جۇرتتىڭ تۇسىنە بەرمەيتىنى راس، ءبىراق ونىڭ ۇستامدىلىعىنا جۇرتتىڭ ءبارى سەنەدى جانە دە مەنىڭ كوڭىلىمنىڭ جاقىندىعى دوستىق قامقورلىقتىڭ شەكاراسىنان اسىپ بارا جاتسا، مەنىڭ وعان ۇيلەنىپ الاتىنىمدى جۇرت تاعى بىلەدى.
ءبىراق ءبىزدىڭ كانتوندى بىلاي قويعاندا، - دەپ دوكتور ءسوزىن جالعاستىرا ءتۇستى دە، ميعىنان كۇلگەندەي مەزىرەت ءبىلدىردى، بۇكىل دۇنيەدە مەن ءۇشىن ايەل دەگەن ۇعىم جوق. ماحابباتشىل ادام، اسىرەسە ءومىر وعان قۇلازىعان يەن دالا سياقتى بولىپ قالعان كەزدە، قادىرمەندى بليۋتو، بۇكىل جان-تانىمەن بەلگىلى ءبىر نارسەگە نەمەسە ماقۇلىققا بايلانىپ الادى. سوندىقتان، ماعان قۇلاق سالىڭىز، يتكە نەمەسە اتقا قۇمارتقان ادامعا تۇسىنىكتىرەك كوزبەن قاراعانىڭىز ءجون بولار! مەنىڭ كۇن شۋاقتى وتانىم لانگەدوكتا قويشىنىڭ جاقسى كورەتىن قوشاقانى ونىڭ وزىنە قانداي بولسا، تاعدىردىڭ بۇيرىعىمەن ماعان بۇيىرعان يناباتتى جاندار اراسىندا بۇل ءدىمقوس قىز دا مەن ءۇشىن ءدال سونداي: جاناعى قويشى سول قوشاقانىڭ قالاي ماپەلەپ، ايالاسا، ونىمەن ءدال ادامشا سويلەسىپ، ونى ەن شۇرايلى جەرگە جايسا، وعان ەڭ ارعىسى يت تە ءجابىر جاسامايتىنى بار عوي.
بەناسي وسى سوزدەردى تۇرەگەلىپ تۇرىپ، ءبىر قولىن اتتىڭ جالىنا سالىپ قويىپ سويلەگەن؛ سوندا ول ءدال ءقازىر ات ۇستىنە ىرعىپ مىنگەلى تۇرعانداي كورىنسە دە، ونشا اسىقپاعان، ويتكەنى ءوزىنىڭ كوكىرەگىن كەرنەگەن نازىك سەزىم وزگە ءبىر شۇعىل قيمىلمەن ۇيلەسپەيتىندەي كورىنگەن.
— ەندى قايتەمىز، - دەدى ءبىر كەزدە كەنەتتەن ءۇن قاتىپ، - كەتتىك سوعان! مەن وعان ءسىزدى ءوزىم الىپ بارا جاتىرمىن، وعان ءوزىمنىڭ قارىنداسىمداي قارايتىنىما وسىنىڭ ءوزى-اق دالەل ەمەس پە، سولاي عوي؟
ەكەۋى دە اتقا قونعان كەزدە جەنەستا دوكتورعا مىناداي ءسوز باستاعان:
— بۇل قىزدىڭ جايىن سۇراستىرىپ جاتۋ، بالكىم، مەنىڭ تاراپىمنان ابەستىك تە بولار. ءبىراق ونىڭ ءومىرى، تەگىندە، قىزىقتىعى جاعىنان ءسىزدىڭ ماعان بايانداپ ايتقان ادامدارىڭىزدىڭ ومىرىنەن كەم بولماس.
— تاقسىر، - دەدى سوندا بەناسي اتىنىڭ باسىن تەجەڭكىرەپ، مەنىڭ وعان دەگەن قاتىناسىم، بالكىم، سىزگە تۇسىنىكسىز بولار. ونىڭ تاعدىرى ءدال مەنىكىندەي؛ ءبىزدىڭ تالايىمىز باسقاشا بولسا كەرەك ەدى؛ مەنىڭ وعان دەگەن سەزىمىم، ونى كورگەن سايىن مەندە بولاتىن تەبىرەنىس ءبىزدىڭ تاعدىرىمىزدىڭ سول ۇقساستىعىنان تۋىندايدى. ءسىز عوي اسكەري قىزمەتكە كىرىسكەندە، ءوزىڭىزدىڭ بەيىمىڭىزدى ەسكەردىڭىز، ايتپەسە ءوزىڭىزدىڭ ءدال قازىرگى جاسىڭىزدا اسكەري ءتارتىپتىڭ بۇعاۋىندا جۇرمەگەن بولار ەدىڭىز؛ دەمەك، ماڭگىلىك ءۇمىت پەن ماڭگىلىك كۇدىكتىڭ ادام جانىن قالاي-قالاي قينايتىنىڭ ءسىز تۇسىنە المايسىز، وزىنە جات ورتادا ءومىر سۇرۋگە ءماجبۇر بولعان ادامنىڭ جانىڭ جەگەن قاسىرەتتى دە ءسىز تۇسىنە المايسىز. ۇزاق سوعىستان تۋىنداعان تالاي سۇمدىقتاردى كوزبەن كورگەن سىزدە سەزىمتالدىق دەگەن جويىلىپ بىتكەن: ال ءبىراق تا ءسىز كوكتەمنىڭ دەر شاعىندا جاپىراعى سارعايىپ كەتكەن اعاشتى كورگەندە، ءوزىنىڭ بارىنشا تولىسىپ، ەركىن ءوسۋى ءۇشىن جەتكىلىكتى تۇردە ءنار الاتىن توپىراققا وتىرعىزىلماعاندىقتان، سەمىپ-قاتىپ، ءبىرجولا سولۋعا اينالعان اعاشتى كورگەندە، ءسىزدىڭ جۇرەگىڭىز دە وكىنىشتەن سىزداپ كەتپەس پە ەدى؟ قور بولعان وسىمدىكتىڭ شاراسىز كونبىستىگى جيىرما جاسىمدا دا مەنىڭ كوزىمدى جاسقا تولتىرۋشى ەدى، سونداي كورىنىستى ءقازىر كورسەم دە مەن تەرىس اينالىپ كەتەمىن. مەنىڭ جاستىق شاقتاعى قاسىرەتىم جاسامىس كەزدەگى قاسىرەتىمنىڭ حابارشىسى ەكەن، مەن سوندا بولاشاقتىڭ قايعىسىن ءدال بۇگىن سانادان تىس سەزگەندەي بولىپپىن؛ ءوزىنىڭ جازمىشتاعى تاۋسىنشاق كۇنىنىڭ مەزگىلىنەن بۇرىن ءتونىپ كەلە جاتقانىڭ سەزىنگەن شاراسىز اعاش سەكىلدى سەزىنىپپىن ادامنىڭ دا، اعاشتىڭ دا ءبىر دارمەنسىزدىگى وسىندا.
— ءسىزدىڭ مەيىرباندىعىڭىزدى كورگەندە، مەن ءسىزدى ءدال سونداي قاسىرەتتى كوپ كورگەن ادام-اۋ دەپ ويلاعان ەدىم!
— تۇسىنەسىز بە، تاقسىر، دوكتور جەنەستانىڭ جاڭاعى سوزىنە جاۋاپ بەرمەستەن، ءوز ءسوزىن جالعاستىرا بەردى. بۇل قىز تۋرالى ايتۋ مەنىڭ ءوزىم تۋرالى ايتۋ دەگەن ءسوز. ول باسقا توپىراققا اپارىپ وتىرعىزىلعان وسىمدىك، ءبىراق قاسىرەت شەگۋگە كەلگەندە وسىمدىك ەمەس، ول ادام، سوندىقتان ونىڭ جانىڭ ەشبىر ساڭىلاۋى جوق قارا تۇنەكتەي قالىن قاسىرەتتى ويلار بىرىنەن سوڭ ءبىرى كەلىپ ءمۇجيدى دە جاتادى. بەيشارا قىز بەينەت شەگۋدە. جانى ءتانىن جەپ، ءولتىرىپ بارادى. سونداي اۋىر ازاپقا جەم بولعان ءالسىز جاننىڭ جاعدايىن كورە تۋرا، مەن قالايشا نەمقۇرايدى قالماقپىن؛ ءبىزدىڭ مىنا ءوزىمشىل دۇنيەدە مەن ءوزىم قانداي ازاپ-بەينەتتى بولسا دا قايىسپاي قارسى الامىن دەپ جۇرگەن ەر ادام، مەن ەكەش مەن دە، ءاربىر كەش سايىن وسىنداي قاسىرەتتىڭ اۋىرتپالىعىنان ادا-كۇدە باس تارتىپ كەتەر دە ەدىم، ءبىراق قۇدايعا دەگەن سەنىمىم سول قاسىرەتىمنىڭ اششى ءزارىن جۇمسارتىپ، جۇرەگىمە ءتاتتى ءبىر ۇمىتتەردى ۇيالاتادى. ەگەر ءبىزدىڭ بارشامىز دا ءبىر قۇدايدىڭ پەرزەنتى بولماعان كۇندە دە، ول قىز ءبارىبىر مەنىڭ قاسىرەتى ورتاق قارىنداسىم بولىپ قالار ەدى.
بەناسي بۇل اڭگىمەنى وسى باعىتتا جالعاستىرا بەرۋگە قورىققان ادامشا اتىن تەبىنىپ قالعان؛ سونىڭ سوڭىنان جەنەستا دا شوقىتىپ كەتتى.
تاقسىر، اتتار cap جەلىسكە اۋىسىپ، قاتارلاسا بەرگەن كەزدە، دوكتور اڭگىمەسىن قايتا جالعاستىرعان، بىلايشا ايتقاندا، وزگە ايەلدەردىڭ بارلىعىن تابيعات قۋانىش ءۇشىن جاراتقاندا، مۇنى نازالانۋ ءۇشىن جاراتقان ءتارىزدى. وسىنداي مىسكىن جانداردى كورگەندە، باسقاشا دا ءومىر بولادى دەگەنگە قالايشا يلانبايسىڭ؟ وعان اسەر ەتپەيتىن نارسە جوق: بۇلتتى، جاۋىن-شاشىندى كۇندەردە ول "اسپانمەن بىرگە ەگىلەدى"، بۇل ونىڭ ءوز ءسوزى. قۇستارمەن بىرگە سايرايدى، اسپان اشىلعاندا ول دا جايدارى؛ اشىق كۇندە قۇلپىرىپ كەتەدى؛ جۇپار يىستەن كەرەمەتتەي ءلاززات الادى: بىردە تاڭەرتەڭگى جاڭبىردان كەيىن گۇل كۇلتەسى اشىلىپ، جۇپار ءيىسى اڭقىپ تۇرعان كەزدە، جاڭبىردىڭ سۋىنا مالىنىپ، جالت-جۇلت ەتكەن لالا گۇلدىڭ ءيىسىن قۇشىرلانا جۇتىپ، كۇنى بويى راقاتتانعانى بار؛ ول سوندايدا بەينە ءبىر تابيعاتپەن بىرگە ويانىپ، وسىمدىك اتاۋلىمەن بىرگە تۇرلەنەتىن ءتارىزدى. ەگەر كۇن قاپىرىق بولسا، نايزاعاي الدىندا اۋانى ەلەكتر توعى كەرنەپ تۇرعان شاقتا، ول وزىنەن-وزى دىمكاستانىپ، مۇلدە مازاسىزدانىپ كەتەدى: بىرەسە جاتىپ، بىرەسە تۇرىپ، ءبىر ءتۇرلى مەڭزەڭ كۇيگە تۇسەدى، ال نە بولعانىن ءوزى دە بىلمەيدى. مەن سونىڭ جايىن انىقتاپ بىلمەك بولسام، ول ايتادى: ساي-سۇيەگىم سىرقىراپ، بۇكىل دەنەم ەزىلىپ بارادى، دەيدى. مۇنداي كەزدەردە ول مۇلدە سامارقاۋ، ءوزىنىڭ ءتىرى ەكەنىن دەنەسىنىڭ اۋىرعانىڭا قاراپ قانا بىلەتىن سياقتى؛ جۇرەگى، ءوز سوزىمەن ايتقاندا، كەۋدەسىنەن ىتقىپ كەتۋگە دايىن تۇراتىنداي كورىنەدى. بايعۇس قىزدىڭ كوز جاسىن توگىپ وتىرعان كەزىن تالاي كوردىم: سويتسەم، ول تاۋدىڭ كۇن باتار كەزدەگى كورىنىسىن قىزىقتاپ وتىرادى ەكەن، شىنداردىڭ ۇشار باسىندا بۇيرالانعان بۇلت تۇيدەكتەرى جاپىرلاپ، باتار كۇننىڭ التىن شاپاعىنا مالىنىپ تۇرعان كەزىن كورىپ، ەگىلەدى ەكەن. "بالاپان-اۋ، نەگە جىلاپ وتىرسىڭ؟" - دەپ سۇرايمىن. "ءتىپتى بىلمەيمىن، تاقسىر، - دەپ جاۋاپ بەرەر ەدى ول سوندا، - وسى جەردە وتىرمىن، اقىماق بولىپ؛ جوعارى قاراسام بولدى، قىزىعىنا كوزىم تويماي كەتەدى دە، اقىرىندا، ءوزىمنىڭ قايدا وتىرعانىمدى بىلمەي قالامىن". - "ول جاقتان نە كوردىڭ؟" "مەن سونى ايتا المايمىن". جاۋابى وسى، ار جاعىندا كەش بويى سۇراساڭ دا، ءبىر اۋىز ءۋاج الا المايسىڭ. بىرەسە ەكى كوزى مولدىرەپ، ساعان قاراعاندا، جانارىندا قاسىرەتتى وي تۇرادى، الدە ءبىر نارسەنى قادالا ويلاپ، وزىمەن-وزى وتىرادى. وندايداعى تەرەڭ ويعا باتقانى باسقالارعا دا اسەر ەتەدى؛ باسقانى قايدان بىلەيىن، ايتەۋىر سونداي ساتتەردە ول ماعان ەلەكتردىڭ توعى كەرنەگەن قارا بۇلت سياقتى بولىپ كورىنەدى. ءبىر كۇنى مەن وعان سۇراقتى جاۋدىردىم كەلىپ، اشىق اڭگىمەگە شاقىرماق بولدىم. ءوزىم قىزىپ تا كەتتىم. ول ءقايتتى دەيسىز عوي. ەڭىرەپ جىلاپ جىبەردى. ال تەگىندە وتە كوڭىلدى، اق جارقىن، كۇلەگەش، ىسكەر، سوزگە تاپقىر، سويلەسكەندى ءتاۋىر كورەدى، كەيدە ويلاماعان جەردەن توسىن پىكىرلەر ايتادى؛ ءبىراق بەلگىلى ءبىر نارسەمەن بەرىلىپ شۇعىلدانا المايدى؛ دالا جۇمىسىنا بارعان كەزدە ءبىر گۇلدى كورسە، ۇزاق ۋاقىت سوعان قادالا قاراپ وتىرىپ قالادى، سۋدىڭ سىلدىراپ اققانىڭا قارايدى؛ ءمولدىر تۇما بۇلاقتاردىڭ تۇبىندەگى ءارقيلى يىرىمدەردى قىزىقتايدى؛ ءۇيىندى ۇساق تاستاردى، توپىراقتى، قۇمدى، سۋ ىشىندەگى وسىمدىكتەردى، جاعاداعى مۇكتى، شايىندى بالشىقتى كوزىمەن تىمىسكىلەپ، سولاردىڭ سان الۋان ءتۇر-تۇسىن، ايشىقتى ورنەكتەرىن تاماشالاپ وتىرادى.
مەن وسى ولكەگە اۋىسقان تۇستا بەيشارا قىز اشىعىپ ءجۇر ەكەن، قايىر سۇراۋعا نامىسى جىبەرمەيدى، ءتىپتى امالسىز بولعان كەزدە عانا كانتوننىڭ تۇرعىندارىنان كومەك سۇراۋعا ءماجبۇر بولسا كەرەك. ارا-كىدىك جىگەرىن ۇياتى جەڭىپ، بىرنەشە كۇن ەگىندىككە جۇمىسقا شىقسا، تەز ۇيىقتاپ، اۋىرىپ قالادى دا، جۇمىستان قايتىپ كەتەدى ەكەن. سودان ءبىرسىپىرا ۋاقىت وتكەندە ءال جيىپ، كورشى فەرماعا بارادى، مال كۇتۋگە جالدانادى؛ ءتاپ-تاۋىر ىستەپ ءجۇرىپ، ءبىر كۇنى ونى دا تاستاپ كەتەدى، سەبەبىن ايتپايدى.
ارينە، كۇندىك جۇمىس ونىڭ قولى ەمەس ەدى، سەبەبى بۇل قىزدى تاۋەلسىزدىك پەن تۇراقسىزدىقتىڭ بەينەسى دەسە بولعانداي. ءبىر كەزدە ول ءار ءتۇرلى ساڭىراۋقۇلاق تەرىپ، سولارىن گرەنوبلگە اپارىپ ساتاتىن بولسا كەرەك. قالاعا بارعاننان كەيىن نەشە ءتۇرلى جىلتىراق ويىنشىقتارعا قىزىقپاي ما: ازداعان تيىن-تەبەن تۇسىرسە، ءوزى سودان بايىپ كەتتىم دەپ ويلاي ما ەكەن، اش جۇرگەنىن، ەرتەڭگى كۇنىن ۇمىتىپ، ءار ءتۇرلى لەنتالار، ويىنشىقتار ساتىپ الا باستايدى. ال ەندى سەلەندەگى قىز-قىرقىندارعا ونىڭ موينىنداعى جەز ايقىنى، التىن جالاتقان تۇيمەشەگى، تاعى باسقا بىردەڭەلەرى ۇناي قالسا، بۇل سونى بەرە سالادى ەكەن دە، ءوزى ماز-مەيرام بولادى ەكەن ويتكەنى ىلعي جۇرەگىنىڭ ىرقىمەن جۇرەدى.
وسىنداي سەبەپتەرمەن ونى بىرەۋلەر جاقسى كورەدى، بىرەۋلەر اياۋشىلىق بىلدىرەدى، ەندى بىرەۋلەر قاراپ ءجۇرىپ ءوش بولادى. بۇل سونىڭ بارلىعىنا نازالانادى: ونىڭ ىشىندە جالقاۋلىعى دا، ىزگى جاندىلىعى دا، ەركەلىگى دە، تاتتىگە ۇيىرلىگى دە بار، ونىڭ ۇستىنە قىزىققا ءۇيىر قىسقاسى، ناعىز ايەلدىڭ ءوزى، اسەرشىل دە اۋەسقوي وندايدا ءتىپتى بالاعا ۇقساپ كەتەدى: بىرەۋدىڭ جاقسى قىلىعىن ايتساڭ، سوعان كەرەمەتتەي ەلىگىپ، قىزارا بورتەدى، كوكىرەگى لۇپىلدەپ، قۋانعانىنان جىلاپ جىبەرەدى؛ قاراقشىلار تۋرالى اڭگىمە ايتساڭ زارە قۇتى قالماي، بوزارىپ-سازارىپ قالادى. بۇكىل دۇنيە جۇزىندە ءدال مۇنداي رياسىز مىنەزدى، مۇنداي اشىق جۇرەكتى ىزدەسەڭ تابا الماسسىڭ؛ ادالدىعى نامىس قورلىعىمەن شەكتەس: ساقتاپ قوي دەپ ءجۇز قارالى التىن اقشا بەرىڭىزشى، ءوزى قايىر سۇراپ جۇرسە دە، ونى ادام بىلمەيتىن ءبىر جەرگە تىعىپ قويادى.
وسى سوزدەردى ايتقاندا بەناسيدىڭ داۋسى قالتىراپ كەتتى.
— مەن ونى سىناماق بولدىم دا، تاقسىر، - دەپ جالعاستىردى ول ءسوزىن، - ارتىنان سونىما وكىنىپ قالدىم. ءبىر كىسىنى سىناپ كورمەك بولعاندا، ونىڭ سوڭىنا جانسىزدارشا تۇسەسىڭ دە، ءوزىڭ ىڭعايسىزداناسىڭ، سوعان سەنىمسىزدىك كورسەتكەندەي بولاسىڭ.
وسى اراعا كەلگەندە دوكتور ءوزىنىڭ قۇپيا ويلارىنا بەرىلگەندەي ءۇنسىز قالدى، ونىڭ سوزدەرى وفيسەردى قانداي ىڭعايسىزدىققا قالدىرعانىڭ ءوزى دە بايقامادى، ال وفيسەر بولسا، سول قىسىلعانىڭ سەزدىرگىسى كەلمەگەندەي، اتتىڭ تىزگىنىمەن اۋرەلەنىپ قالعان. لەزدە بەناسي قايتادان سويلەپ كەتتى:
— سوعان كۇيەۋ تاۋىپ بەرگىم كەلەدى؛ ەگەر تاپسام، ءبىر فەرمامدى جاساۋىنا بەرەر ەدىم، تەك ايتەۋىر ءبىر ءتاۋىر جىگىت كەز كەلىپ، سونى باقىتتى ەتسە بولار ەدى، ويتكەنى ول قىز باقىت ءۇشىن جارالعان ادام. بەيشارا قىز بالالارىن ەستەن تانا جاقسى كورەر ەدى، ونىڭ كوكىرەگىن كەرنەپ تۇرعان سەزىمدەردىڭ بارلىعى ايەلدەردىڭ كۇللى سەزىمدەرىن ءبىر جەرگە ءتۇيىستىرىپ تۇرعان ءبىر-اق سەزىمدە توعىسار ەدى، ول انالىق سەزىم عوي؛ ءبىراق ازىرشە وعان بىردە-بىر ەركەك ۇناعان ەمەس. الايدا ول ءوزى ولەردەي سەزىمتال جانە ونى ءوزى بىلەدى، مەن سونى بىردە بايقاپ قالعانىمدا، ول ءوزىنىڭ جۇيكەسىنە تيەتىن مىنەز شەتىندىگىن اشىق مويىنداعان ەدى. ول وزىنە ءسال عانا جاناسىپ كەتكەندە سەلت ەتە قالاتىن سيرەك ايەلدەردىڭ قاتارىنا جاتادى بۇل ءقاۋىپتى مىنەز. سوعان وراي ونىڭ ويشىلدىعى، ايەلگە بىتكەن تاككاپپارلىعى ۇلكەن قۇرمەتكە لايىق. ول قارلىعاشتاي ۇركەك. ال ەندى بويعا بىتكەن دارىندىلىعىن ايتساڭىز، تاقسىر! ول داۋلەت ءۇشىن، ماحاببات ءۇشىن جارالعان جان: شىركىن، قانداي سەنىمدى، قانداي تۇراقتى سەرىك بولار ەدى كىسىگە... ءقازىر جاسى جيىرما ەكىدە عانا، ءبىراق تارتقان ازابىنىڭ اۋىرتپالىعىنان بۇگىلىپ، ءسونىپ بارادى؛ ول ءوزىنىڭ قۇبىلمالى، اسەرشىل تابيعاتىنىڭ تىم قۇشتار، ءتىپتى، بالكىم، جاسقانشاق جانىنىڭ قۇرباندىعىنا اينالىپ بارادى. لىپ ەتپە، بايانسىز ماحاببات ونى ەستەن تاندىرار ەدى. مەن ونىڭ ادامگەرشىلىك ءبىتىمىن ابدەن زەرتتەگەن اداممىن، ونىڭ جۇيكە جۇيەسىنىڭ قاندايلىق كۇشتى سوقپاسى بولاتىنىڭ، وعان ەلەكتردىڭ قۋاتى قانداي اسەر ەتەتىنىڭ تىكەلەي بايقاعانمىن.
مەن ونىڭ كوڭىل كۇيى مەن اۋا رايىنىڭ اراسىندا ءسوزسىز بايلانىس بار ەكەنىن دە سەزگەنمىن؛ ول تۇرماق، ايدىن جاڭارۋى دا وعان اسەر ەتەدى، مىنە وسىنىڭ ءبارىن انىقتاي كەلدىم دە، مەن ونى ەرەكشە قامقورلىققا الدىم؛ سەبەبى وسىناۋ نەكەن-ساياق قىزدىڭ كىرپياز بولمىسىن مەن عانا ءتۇسىنىپ، دۇرىس جولعا سالىپ وتىرا الادى ەكەنمىن. ول، جوعارىدا ايتىپ ءوتتىم عوي، مەن ءۇشىن ءۇستىن ۇلدەلەپ قويعان توقتى سەكىلدى. ەندى ونىڭ ءوزىن دە كورەسىز، مىنەكي ونىڭ تۇراتىن ءۇيى.
جولاۋشىلار بۇتا اراسىنداعى قۇلاما سۇرلەۋمەن اياڭداپ وتىرىپ، تاۋ بوكتەرىنىڭ ۇشتەن ەكىسىن ءجۇرىپ وتكەن-دى. جولدىڭ ءبىر بۇرىلىسىنا كەلگەندە جەنەستا قىزدىڭ ءۇيىن كوردى. تاۋدىڭ ەڭ جالپاق ەرنەۋىندە تۇر. كولبەۋلەپ سوزىلعان تاماشا كوگال، كولەمى ءۇش ارپان شاماسىندا بولار، اينالاسىنا اعاش ەگىلىپ، ەتەگىن تاۋ بۇلاقتارى شايىپ جاتىر، قۇلاما جار جاق بەتىنە قورشاۋ رەتىندە تۇتاس قىرقا سوعىلىپتى، ونشا بيىك تە ەمەس، الاسا دا ەمەس، ءبىراق جەر بەدەرىن كەلەگەيلەپ جاۋىپ تاستاماعان.
كىرپىشتەن سالىنعان جايپاق توبەلى ءۇيدىڭ ماڭدايشا جاعى جاپپا سياقتانىپ ىلگەرى قاراي سۇقتانىپ بارىپ بىتكەن ەكەن، سونىڭ ءوزى ۇيگە ەرەكشە ءسان بەرىپ تۇر. ەكى قابات قۇرىلىستىڭ ەسىكتەرى مەن تەرەزە قاقپاقتارى جاسىل سىرمەن سىرلانىپتى. ءۇيدىڭ باستى ەسىگى وڭتۇستىككە شىعادى ەكەن، سونداعى جالپى اۋماعى ءتىپتى شاعىن كورىنەدى؛ شاعىندىعى سونداي، تەرەزەلەرى وسى وڭتۇستىك جاعىندا عانا؛ ورام جايدىڭ باستى ەرەكشەلىگى مۇڭتازداي تاپ-تازا بولىپ جايناپ تۇر.
جاپپانىڭ استىڭعى جاعى نەمىس ۇلگىسى بويىنشا تاقتايمەن شەگەندەلىپتى دە، اق سىرمەن سىرلانىپتى. ءۇيدىڭ اينالاسىنا ەگىلگەن اكاسيا اعاشتارى گۇلدەنىپ تۇر، ولاردان باسقا تاعى ءبىر جۇپار ءيىستى اعاشتار، القىزىل يتمۇرىن، شىرماۋىق، سولاردىڭ ورتاسىندا ءزاۋلىم جاڭعاق اعاشى بوي كورسەتەدى، - باسقالارىن قىرىققاندا وعان تيمەپتى؛ ولاردان ارەتىرەكتە، بۇلاق بويىندا ءسامبى تالدار ءوسىپ تۇر. ارت جاقتا بۋك، شىرشا اعاشتارى قاراۋىتا تۇتاسىپ، سولاردىڭ شەنىندە ءۇي ءتىپتى ءساندى كورىنەدى.
بۇل كەزدەگى اۋانىڭ ءوزى دە تاۋ جاقتان، باقشا ىشىنەن اڭقىعان جۇپار يىسىنە تولى. سوناۋ كوكجيەكتە اشىق، ءمولدىر اسپانعا اقبۇلتتار جينالا باستاعان. الىستاعى شىندار دا باتار كۇننىڭ انىق القىزىل شاپاعىنا بولەنە، ءتىپتى اسەم كورىنەدى. جوعارىدان قاراعاندا، بۇكىل اڭعار الاقانعا سالعانداي ايقىندالا تۇسكەن؛ گرەنوبلدەن باستاپ سوناۋ دوعاداي يىلگەن جارتاستى قىرقانىڭ تۇبىندە ايدىن كولدەي بوپ جايىلىپ كەتكەن وزەندى كەشە عانا جەنەستانىڭ ءوزى كەسىپ وتكەن. الىسىراقتا، ءۇيدىڭ جوعارى جاعىندا بويشاڭ تەرەكتەر ءتىزىلىپ تۇر بۇل سەلەننەن گرەنوبلگە قاراي تارتىلعان ۇلكەن جولدىڭ سۇرلەسى. ال سەلەننىڭ ءوزى قيعاشتاپ تۇسكەن كۇن ساۋلەسىنە بولەنىپ، الماستاي جارقىرايدى، سونىڭ بارلىق تەرەزەلەرگە شاعىلىسا جارقىراعان ۇشقىندارى قىزىل كۇرەڭ نۇر شاشادى. جەنەستا وسى كەرەمەت كورىنىستى كورگەندە، اتىنىڭ باسىن تەجەپ، اڭعار بويىندا شاشىلىپ جاتقان قۇرىلىستارعا، جاڭادان قاتار تۇزەگەن پوسەلكەگە جانە جاڭاعى قىزدىڭ ۇيىنە قاراي قولىمەن نۇسقاپ، تاڭدانىپ قالعان.
— ءبىر مىڭ سەگىز ءجۇز ون بەسىنشى جىلى ۆاگرامدا جەڭىسكە جەتىپ، ناپولەوننىڭ تيۋلريگە قايتقان كەزىنەن بەرمەن قاراي، - دەدى ول كۇرسىنىپ، باسقا ەشبىر نارسە مەندە مۇنداي تەبىرەنىس تۋعىزعان جوق ەدى. تاقسىر، وسى قۋانىش ءۇشىن مەن سىزگە قارىزدارمىن، ويتكەنى سەلەندى جەردىڭ مۇندايلىق اسەم كوركىن كورە ءبىلۋدى ماعان ءسىز ۇيرەتتىڭىز.
— ءيا، دەپ جاۋاپ قايىردى دوكتور مىرس ەتىپ، قالالاردى جاۋلاعاننان گورى ولاردى سالعان دۇرىسىراق!
— قويىڭىز، تاقسىر! ماسكەۋدىڭ الىنۋى مەن مانتۋيانىڭ قۇلاۋى شە؟ مۇنىڭ نە ەكەنىن ءسىز قالايشا بىلمەيسىز! نەمەسە ءبىزدىڭ ەرلىك داڭقىمىز بارلىق فرانسۋزداردىڭ مەرەيى ەمەس پە ەدى؟ ءسىز جاقسى ادامسىز، ناپولەون دا جامان ادام بولمايتىن، سىزدەر ۇناسقان بولار ەدىڭىزدەر؛ ەگەر انگليا بولماعاندا، ءبىزدىڭ يمپەراتور قۇلامايتىن ەدى؛ ەندى مويىنداۋعا بولاتىن شىعار، ول ءولدى عوي: مەن ونى قۇرمەتتەيتىن اداممىن. بۇل جەردە بۇقپانتايلاپ سىعالايتىندار جوق شىعار، - دەدى وفيسەر جان-جاعىنا قاراپ قويىپ. قانداي دارا بيلىكشى ەدى شىركىن! ادامداردى قانداي تانۋشى ەدى. ءسىزدى ول مەملەكەتتىك كەڭەسكە تاعايىنداعان بولار ەدى، ويتكەنى ول ناعىز بيلىكشى بولاتىن، ۇلكەن بيلىكشى بولاتىن؛ ەڭ ارعىسى، سوعىستان كەيىن اركىمنىڭ وقشانتايىندا قانشادان وق قالعانىنا دەيىن ءبىلىپ وتىراتىن. قايران دا قايران ەرىم-اي! ءسىز ماعان دىمكاس قىزدىڭ جايىن اڭگىمەلەپ كەلە جاتقاندا، مەن ونىڭ ەلەنا اۋليە ارالىندا دۇنيەدەن وتكەنىن ويلادىم. بەۋ، ات ارقاسىندا شوقىتىپ جۇرەتىن جونە شالقايىپ تاقتا وتىراتىن ادامعا سونداي اۋا رايى مەن سونداي باسپانا قايدان ءدوپ كەلسىن؟ باعباندىقپەن اينالىسىپتى دەگەندى ايتىپ ءجۇر جۇرت. ءتاڭىرىم-اي! سول كاپۋستا وتىرعىزۋ ءۇشىن جارالىپ پا ەكەن؟! ءبىز ەندى بۋربوندارعا قىزمەت ەتۋىمىز كەرەك، ادال قىزمەت ەتۋىمىز كەرەك، تاقسىر، ويتكەنى، كەشە ءسىز دۇرىس ايتتىڭىز: فرانسيا قالاي دەگەنمەن دە تۇبىندە فرانسيا كۇيىندە قالادى.
وسى سوزدەردى ايتا كەلىپ، جەنەستا اتىنان ءتۇستى دە، بەناسيدىڭ ىستەگەنىن ىستەپ، اتىن تىزگىنىنەن اعاشقا بايلاي بەردى.
— ۇيىندە جوق بولعانى ما؟ - دەيدى دوكتور، قىزدىڭ تابالدىرىق الدىندا تۇرماعانىڭ كورىپ.
بۇلار ۇيگە كىرگەن، ءبىراق تومەنگى قاباتتىڭ بولمەسىندە ەشكىم كورىنبەدى.
— ءسىراعىسىندا، ەكى بىردەي سالت اتتىنىڭ جەلە شوقىتىپ كەلە جاتقانىڭ كورىپ، - دەيدى بەناسي جىميا كۇلىمدەپ، — جوعارىعا كەتكەن توي تەلپىشەگىن كيىپ، بەلبەۋىن بۋىنباق بولىپ، قىسقاسى، ساندەنىپ شىقپاق نيەتپەن.
ءسويتتى دە، ول جەنەستانى تومەندە قالدىرىپ، ءوزى ءۇي يەسىن ىزدەپ كەتتى. وفيسەر ەندى ءتورتى بولمەنى كوزبەن شولىپ، قاراي باستاعان. قابىرعالارعا القىزىل راۋشان گۇلدەرىنىڭ سۋرەتى سالىنعان قوڭىر ءتۇس قاعاز جاپسىرىلىپتى، ەدەنگە كىلەم ورنىڭا ورمە جوكە توسەلگەن. ورىندىقتار، كرەسلو، ۇستەل تۇگەلدەي اعاشتان جاسالعان، ءبىراق سىرلانباعان. بولمە ءىشىن اشەكەيلەپ تۇرعان نارسەلەر: ءسامبى تالدىڭ بۇتاعىنان شەڭبەرلەپ توقىلعان، سونسوڭ گۇلكۇلتەلەرى مەن مۇك ارالاستىرىپ ورنەكتەلگەن قۇمىرا-جاشىكتەر، تەرەزەلەردە سەلدىرەگەن اق پەردەلەر، ولاردىڭ ەتەگىن ادىپتەگەن قىزىل شاشاقتار. كامين ۇستىندە اينا، ەكى شامنىڭ ورتاسىندا جىلتىر فارفوردان جاسالعان ۆازا؛ كرەسلونىڭ قاسىندا شىرشا اعاشىنان جاسالعان جاداعاي ورىندىق، ۇستەل ۇستىندە پىشىلگەن ماتالار، شالا تىگىلگەن كويلەك؛ سونسوڭ تىگىنشىنىڭ ەڭ قاجەتتى مۇلىكتەرى: زات سالاتىن كارزەڭكە، قايشى، ينە-جىپ، تاعىسىن تاعىلار. ءبارى دە تەڭىزدەن جاڭا عانا شىعارىلعان ۇلۋتاس سياقتى جالتىراپ تۇر. قارسىدا، ءدالىزدىڭ ارعى باسىندا، باسقىشقا تامان اس ءۇي كورىنەدى. شاماسى، جوعارعى قاباتتا دا وسى سياقتى ەكى بولمە بولۋى كەرەك.
— جارايدى، نەسىنە قورقاسىز، - دەپ قىزعا ايتىلعان بەناسيدىڭ سوزدەرى ەستىلدى. ءجۇرىڭىز، بارايىق تا!
وسى سوزدەردى ەستىگەن بويدا جەنەستا اياعىن جىلدام باسىپ، بولمەگە ورالدى. مىنە، ەندى دەنەسى جىپ-جىڭىشكە، سىمباتتى قىز كەلدى كىرىپ، قىسىلىپ-قىمتىرىلعاندا ەكى بەتى قىزارىپ كەتكەن؛ ۇستىندە سەلدىر جۇقا ماتادان تىگىلگەن القىزىل كويلەك، ەتەگىندە نەشە ءتۇرلى جەلبىرشەكتەرى بار. بەت-اجارى ەپتەپ جايىلىنقىراپ كەلىپ، كەيبىر قازاق-ورىس قىزدارىنا ۇقساپ كەتەتىن سياقتى، مۇنداي بەينە فرانسۋزدارعا 1814 جىلعى قايعىلى قىرعىننان بەرمەن قاراي تانىس. راسىندا دا، قىزدىڭ تاناۋى سولتۇستىك قىزدارىنىڭ كوپشىلىگىندە بولاتىنداي ەپتەپ تاڭقيىنقىراپ بىتكەن، اۋزى ۇلكەن، يەگى قۋشىق، قولدارى قىزارىپ كەتكەن، اياقتارى ناعىز شارۋا قىزدارىنىكىندەي ءىرى، جالپاق. جەل مەن كۇننىڭ وتىندە جۇرگەنىمەن، بەتى كۇنگە كۇيمەگەن، ءقان-سولسىز اشاڭ، كادىمگى قۋارعان ءشوپ سياقتى؛ ءبىراق بۇل اشاڭدىق العاشقى ءبىر قاراعانداعى اسەر، سونىسىمەن دە تارتىمدى؛ ال كوگىلدىر كوزدەرىنىڭ جانارىندا جابىققان مۇڭ؛ قيمىل-قوزعالىسى نازىك، داۋسى جۇمساق، بەت الپەتى ءدال دوكتوردىڭ اسىرەلەپ ايتقانىڭداي بولا قويماسا دا، وفيسەر قالاي دەگەنمەن دە اجارىنان ءومىردىڭ كوپ تاقسىرەتىن تارتقان ەرەكشە، دىمكاس ادامنىڭ كەيپىن تانىعانداي بولدى. قىز كەلگەن بويدا شىمتەزەك پەن قۋراعان بۇتالاردان جەدەلدەتە وت جاعىپ جىبەردى دە، كرەسلوعا كەلىپ وتىرىپ، تىگىپ جاتقان كويلەگىن قولىنا الدى؛ ءسويتتى دە، قوناقتىڭ كوزقاراسىنان قايمىققانداي، كوزىن تومەن سالعان بويى وتىرىپ قالدى؛ سىرت كوزگە جايباراقات كورىنگەنىمەن، قىسىلعانى بايقالىپ تۇر؛ اسىرەسە ءبىر كوتەرىلىپ، ءبىر تومەن ءتۇسىپ، تەربەلىپ تۇرعان كوكىرەگى؛ جەنەستاعا كەرەمەتتەي اسەم كورىنگەنى دە وسىنىسى ەدى.
— ال، مەنىڭ قادىرمەندى قىزىم، شارۋا ءجۇرىپ جاتىر ما؟ - دەپ سۇرادى بەناسي، كويلەككە دەپ كەسىلىپ-پىشىلگەن ماتا قيىندىلارىن اۋدارىستىرىپ تۇرىپ.
قىز دوكتورعا ءارى قىسىلىپ، ءارى قيىلا وتىنگەندەي راي ءبىلدىرىپ جاۋاپ قاتقان:
— ماعان ۇرىسا كورمەڭىزشى، تاقسىر، بۇگىن ءبىر كويلەكتى دە بىتىرە المادىم، ءسىز وتە ءزارۋ ادامدارعا كەرەك دەپ مۇقيات تاپسىرساڭىز دا؛ كۇن بۇگىن ءتىپتى تاماشا ەكەن، سەرۋەندەپ كەتتىم دە، ساڭىراۋقۇلاقتىڭ نەشەمە ءتۇرىن تەرىپ، جاكوتاعا اپارىپ بەردىم؛ ول كىسى دە سونداي قۋانىپ قالدى: بۇگىن سىزدەردە تۇستىككە قوناقتار بولادى ەكەن عوي، سونى بىلگەندەي اپارعانىم قانداي جاقسى بولعان! ءوزىم دە سەزىپ ەدىم، بۇگىن ساڭىراۋقۇلاققا بارۋ كەرەك ەكەنىن.
وسىنى ايتتى دا، قىز ءىس تىگۋگە كىرىستى.
—ءۇيىڭىز وتە جاقسى ەكەن، بيكەش، - دەدى وعان جەنەستا.
— ءتىپتى دە مەنىكى ەمەس بۇل ءۇي، تاقسىر، قىز كوزىن بەيتانىس ادامعا قاراي ءبىر توڭكەرىپ تاستادى دا، سول ءۇشىن ءوزى دە قىسىلعانداي، ەكى بەتى دۋىلداپ كەتتى. بۇل ءۇيدىڭ يەسى بەناسي مىرزا.
قىز ەندى مونتانى كوزدەرىن دوكتورعا قاراي اۋدارعان.
— بالاپان-اۋ، ءسىز ءوزىڭىز دە جاقسى بىلەسىز عوي، بۇل ۇيدەن ءسىزدى ەشكىم دە قۋىپ شىقپايتىنىڭ، - دەدى دوكتور قىزدى قولىنان ۇستاپ تۇرىپ.
قىز كەنەت ورنىنان ۇشىپ تۇردى دا، بولمەدەن جۇگىرىپ شىعىپ كەتتى.
— ال، كانە-ە، قىز سىزگە ۇناي ما؟ - دەپ دوكتور ەندى وفيسەرگە قارادى.
— بايقايسىز با، - دەدى جەنەستا، — وزىندە ءبىر تارتىمدىلىق بار. مەكەن-جايىن دا ۇياداي قىلىپ، كەلىستىرە جاساعان ەكەنسىز.
— نەسى كەلىسسىن! ءتۇس قاعازداردىڭ باعاسى ون بەس-جيىرما سۋدان اسپايدى؛ تەك تاڭداۋى كەلىسكەن دەپ ايتا بەرىڭىز، سول عانا. اعاش جيھازدار ەسەپكە كىرمەيدى؛ ونى تەك ريزاشىلىق كوڭىل ءۇشىن كارزەنكەشى شەبەر جاساپ بەردى. تەرەزە پەردەلەرىن بىرنەشە كولەڭ قورقيىقتارىنان قۇراستىرىپ، بيكەشىمىزدىڭ ءوزى تىگىپ الدى. ءۇيدىڭ دە، ىشىندەگى قاراپايىم كورىنىستىڭ دە ۇناپ تۇرعان سەبەبى ءسىز ونى تاۋ اراسىندا، ءبىر يەن تۇكپىردە ءبىرىنشى رەت كورىپ تۇرسىز، مۇنداي مەكەن-جايدى كەزدەستىرەرمىن دەپ ءتىپتى ويلاعان جوقسىز؛ بۇل جەردە كوز تارتىپ، كوڭىل اۋدارار ءبىر نارسە تابىلار دەپ تە كۇتكەن جوقسىز؛ ال بۇل جەردەگى بارلىق قۇپيانىڭ سىرى ءۇي مەن تابيعاتتىڭ بىر-بىرىمەن كەرەمەتتەي ۇيلەسىم تاپقاندىعىندا؛ قاراڭىزشى، تابيعاتتىڭ ءوزى ءبارىن قولمەن قويعانداي قىلىپ، ءبىر جاعىنان بۇلاعىن سىلدىراتىپ، ەندى ءبىر جاعىنان قاتار-قاتار اعاشتارىن ءتىزىپ، اناۋ كەڭ كوكورايدا نەشە ءتۇرلى شوپتەرىن ءوسىرىپ، حوش ءيىستى گۇلدەرىن جايناتىپ قويعان. ءيا، سىزگە نە بوپ قالدى؟ - دەپ سۇرادى بەناسي قىز قايتىپ كەلگەن بويدا.
— ەشتەڭە دە بولعان جوق، جاي-جاي، - دەدى قىز، قوراداعى تاۋىقتار شىعىپ كەتتى مە ەكەن دەپ...
قىز جورتا ايتقان، دوكتور سونى سەزىپ قالىپ، قۇلاعىنا سىبىرلادى:
— جىلادىڭىز با؟
— بوتەن ادامنىڭ كوزىنشە ءسىز ونداي اڭگىمەنى نەسىنە ايتاسىز؟ - دەپ قىز رەنىش بىلدىرگەن.
— بيكەش، - دەدى سول كەزدە جەنەستا، - ءسىز توماعاڭىزدى بەكەر تۇيىقتاي بەرەسىز؛ مىناداي جايلى ورىن، قۇتتى مەكەندە سىزگە كۇيەۋ عانا جەتىسپەي تۇر.
— ونىڭىز راس، - دەدى قىز مۇڭايىپ، - ءبىراق مەن نە ىستەيىن، تاقسىر؟ كەدەيلىگىمە قاراماي، كەرىكتىگىم بار. قىردا جۇمىس ىستەپ جۇرگەن كۇيەۋگە تاماق تاسىعىم كەلمەيدى، اتقوسشى بولۋعا دا زاۋقىم جوق؛ جاقسى كورەتىن ادامىن كەدەيلىكتىڭ تاقسىرەتىن تارتىپ، شىعار جول تاپپاي جۇرگەنىن كورىپ وتىرۋدىڭ نەسى جاقسى؟ - ونىڭ ۇستىنە، بالا باستى بولىپ، كۇيەۋىڭنىڭ ەسكىسىن جاماپ-جاسقاپ وتىرساڭ. كيۋرە مىرزانىڭ ءبىر ايتقانى بار ەدى: حريستيان ايەلىنە ونداي ويلار جاراسپايدى دەپ؛ ونى مەن ءوزىم دە جاقسى بىلەمىن، ءبىراق امال قايسى؟ كەي-كەيدە مەن قاتقان قارا نانعا قاراپ وتىرسام دا، تەك ايتەۋىر تۇسكى استىن اۋرەسىنە تۇسپەسەم ەكەن دەپ ويلايمىن؛ ەندەشە مەنىڭ سول مىنەزىم كۇيەۋدى كورگە اپارىپ تىقسىن دەيسىز بە؟ مەنىڭ بابىمدى تابامىن دەپ جۇرگەندە، جۇمىستان زورىعىپ كەتسە، سول ادىلدىك بولار ما ەدى؟ جوق، مەنى قۇدايدىڭ ءوزى جازالاپ، جالعىزدىققا بۇيىرعان بولار.
— ونىڭ ۇستىنە، مەنىڭ بۇل ەركەتايىم جاراتىلىسىنان جالقاۋ، - دەدى بەناسي، - وعان دا قونۋ كەرەك. ال ەندى وسى اڭگىمەلەردىڭ بارلىعىنىڭ ءتۇيىنى بۇل ءالى ەشكىمگە عاشىق بولماعان، -دەپ ءسوزىنىڭ اياعىن ازىلگە اينالدىرا كۇلدى.
ءسال وتىرعاننان كەيىن دوكتور ورنىنان تۇردى دا، سىرتقا شىعىپ كەتتى:
— ءسىز، ءسىرا، بەناسي مىرزانى وتە جاقسى كورەتىن بولارسىز؟ - دەپ سۇرادى جەنەستا قىزدان.
— و، ارينە، تاقسىر. ءبىر مەن عانا ەمەس، بۇل جەردەگى جۇرتتىڭ ءبارى ول ءۇشىن وتقا ءتۇسىپ، سۋعا كەتۋگە بار. ءبىراق ول تەك باسقالاردى عانا ەمدەيدى، ال ءوزىنىڭ بويىندا ءبىر داۋاسىز سىرقات بار. ءسىز وعان دوسپىسىز؟ بىلەسىز بە بۇل كىسىگە نە بولعانىڭ؟ وسىنداي ادامدى ايىقپاس دەرتكە ۇشىراتقان كىم ەكەن؟ شىنىڭدا بۇل كىسى جەر باسىپ جۇرگەن قۇدايدىڭ ءوز بەينەسى. تاڭەرتەڭ قاسىنان جاناسىپ وتكەن جەردىڭ ەگىنى قاۋلاپ شىعا كەلەدى جۇرتتىڭ كوبى سوعان سەنەدى.
— ال ءسىز سەنەسىز بە؟
— تاقسىر، مەن ونى ءبىر رەت كورسەم بولدى...
قىز وزىنەن-وزى قىسىلىپ، بوگەلىپ قالدى دا، قايتادان سويلەدى:
— سول كۇنى كۇندىككە كوڭىلدى جۇرەمىن.
قىز باسىن تومەن سالبىراتىپ جىبەردى دە، جالما-جان قايتادان ينە-جىپكە كىرىستى.
— ال، قالاي؟ ناپولەون تۋرالى ايتتى ما سىزگە كاپيتان؟ - دەپ سۇرادى ۇيگە قايتا كىرگەن دوكتور.
— ءسىز ناپولەوندى كەردىڭىز بە؟ - دەدى قىز جۇلىپ العانداي، وفيسەردىڭ وڭىنە قاراعاندا ماز-مەيرام بولىپ.
— كورگەندە قانداي، - دەيدى جەنەستا. - مىڭ رەت كورگەن شىعارمىن، ءتىپتى ودان دا كوپ بولماسا.
— ءتۇۋ، شىركىن-اي، اسكەري ومىردەن بىردەنە ەستىرمە ەدىم مەن.
— ەرتەڭ، شاماسى، وسىندا كەلىپ كوفە ىشەتىن بولارمىز. سوندا ساعان "اسكەري ومىردەن بىردەڭە" ايتىلىپ قالار، بالاپان. وسىنى ايتقاننان كەيىن بەناسي قىزدى يىعىنان قاۋسىرا قۇشاقتاپ الدى دا، ماڭدايىنان ءسۇيدى. كوردىڭىز بە، بۇل مەنىڭ قىزىم عوي، بەناسي ەندى وفيسەرگە قاراي بۇرىلدى، ەگەر مۇنى ماڭدايىنان ءبىر سۇيمەسەم، كۇنى بويى ءبىر نارسە جەتپەگەندەي بولادى دا تۇرادى.
قىز بەناسيدىڭ قولىن قىسىپ، ەستىر-ەستىمەس داۋىسپەن:
— ءسىز قانداي جاقسى ادامسىز، - دەدى.
قوناقتار قوش ايتىسقاندا، قىز شىعارىپ سالماق بولىپ ۇيدەن بىرگە شىقتى، ولاردىڭ اتتانىپ كەتكەنىن كورمەك. جەنەستا ەرگە نىعىزدالىپ وتىرىپ العان كەزدە، قىز بەناسيدىڭ قۇلاعىنا سىبىر ەتتى:
— مىنا مىرزا كىم بولادى؟
— بەسە، ايتامىن عوي، - دوكتور كۇلىپ جىبەردى دە، اياعىن ۇزەڭگىگە سالا بەرگەندە تاعى سويلەدى: - ءيا، بالكىم، بۇل سەنىڭ قۇداي قوسقانىڭ بولىپ شىعار...
جولاۋشىلار قۇلاما سوقپاقپەن تومەن قاراي ءتۇسىپ بارا جاتقاندا، قىز ولاردان كەز الماي قارادى دا تۇردى؛ ولار باقتى وراعىتىپ ءوتىپ، ارتتارىنا قاراعاندا، قىزدىڭ ءۇيىندى تاستىڭ ۇستىنە شىعىپ، ءالى دە قاراپ تۇرعانىڭ كوردى: قوناقتارىنا تاعى ءبىر قاراپ، قوشتاسۋ راسىمىمەن باسىن ءبىر يزەپ قالعىسى كەلگەنىن ىشتەرىنەن ءبىلىپ بارادى.
— تاقسىر، مىنا قىزدىڭ بويىندا ادەتتەن تىس ءبىر نارسە تۇر، - دەدى جەنەستا دوكتورعا، -بۇلار ۇيدەن ءبىرسىپىرا جەر ۇزاپ شىققاننان كەيىن.
— شىنىمەن بە؟ - دەپ جاۋاپ قاتتى دوكتور. وزىمە-وزىم ءبىر جيىرما رەت قايتالاپ ايتقان شىعارمىن:بۇدان ارتىق ايەلدى تاپپايسىڭ دەپ؛ ءبىراق مەن ونى قىزىم نەمەسە قارىنداسىم عۇرلى جاقسى كورگەننەن باسقاعا بارا المايمىن: جۇرەگىم مەنىڭ ءولىپ قالعان.
— تۋىسقاندارى بار ما ءوزىنىڭ؟ - دەپ سۇرادى جەنەستا، اكە-شەشەسى قانداي ادامدار بولعان؟
—وي، ول ءبىر جاتقان تاريح، - دەيدى بەناسي. - ونىڭ اكەسى دە جوق، شەشەسى دە جوق، تۋعان-تۋىسقاننان دا ەشكىمى جوق. مەنى قايران ەتكەن ونىڭ ەل ىشىندەگى لاقاپ اتى. ءوزى ءبىزدىڭ وسى سەلەندە تۋىپتى. سەن-لوران-دە-پوندا كۇندىك جۇمىسقا جالدانىپ جۇرگەن اكەسىن جۇرت قابىرشى دەپ اتايدى ەكەن؛ ارينە، ونىڭ دا سەبەبى بار: ولاردىڭ اۋلەتىندە ۇرپاقتان-ۇرپاققا تاراعان ءبىر-اق كاسىپ قابىرشىلىق بولىپتى. كىسىگە جات ەستىلەتىن سۋىق-اق ءسوز. سوناۋ ريم زامانىنان باستاپ، ءبىزدىڭ جەردە، ءتىپتى فرانسيانىڭ باسقا دا ءبىرقاتار وبلىستارىندا، كۇنى وسى ۋاقىتقا دەيىن قالماي كەلە جاتقان ءبىر ادەت ايەلىن، اياعىنا ايەلدىك ءبىر جۇرناق قوسادى دا، كۇيەۋىنىڭ اتىمەن اتاي بەرەدى؛ سوندىقتان مىنا قىزدى دا اكەسىنىڭ لاقاپ اتىمەن قابىرشى قىز دەپ اتاپ كەتكەن.
سول جالشى ءبىر گراف ايەلدىڭ ءۇي كۇتۋشىسىن جاقسى كورىپ قالادى دا، سوعان ۇيلەنەدى. ول گرافتىڭ مەكەن-جايى وسىدان بىرنەشە لە عانا جەردە. بىزدە، ءبىز عانا ەمەس، جالپى دەريەۆنيادا بىرەۋگە ءسۇيىپ قوسىلۋ دەگەن بولمايدى. ادەتتە، شارۋالار ۇيلەنگەندە، بالالى بولۋ ءۇشىن، ۇيدە ايەل بولۋى ءۇشىن ۇيلەنەدى ايەل جاقسىلاپ تاماق ىستەپ بەرەدى، قىرعا تاماق اكەلەدى، كويلەكتىك كەنەپ توقيدى، جىرتىلعان كيىمىن جامايدى. ءبىزدىڭ ولكەدە باياعىدان بەرى ونەگە بولىپ كەلە جاتقان ءبىر ادەت الدە ءبىر جىگىت، ءۇش-تورت ارپان ارتىق جەرى بار ەكەن دەپ، سول ءۇشىن ءوزىنىڭ "قالىڭدىعىن" تاستاپ، باسقا بىرەۋمەن كەتۋ دەگەن ءسىرا دا بولمايدى. جاڭاعى قابىرشى مەن ايەلىنىڭ تاعدىرى قايعىلى بولسا دا، ولاردىڭ ۇلگىسى ءبىزدىڭ شارۋالاردى دوفينەنىڭ ادامدارىنداي ەسەپقورلىققا جەتەلەي الماسا كەرەك. قابىرشىنىڭ سۇلۋ ايەلى بالادان قايتىس بولىپتى دا، كۇيەۋى قايعىدان سول جىلى-اق دۇنيە سالىپتى؛ ءسويتىپ جاڭا عانا جارىق كورگەن شارانا سول شالا جانسار ومىردەن باسقا ەشقانداي مۇرا كورمەي، تاقىر ورىندا قالا بەرىپتى. جەتىم قىزدى جاناشىرلىق بىلدىرگەن كورشى ايەل باۋىرىنا باسىپ، توعىز جاسىنا دەيىن اسىران ساقتاعان ەكەن. ءبىراق ار جاعىندا، قانشا قايىرىمدى بولسا دا، شاماسى كەلمەي، اسىراندى قىزدى قايىر سۇراتىپ جىبەرەدى. ءبىر كۇنى جەتىمەك قىز باياعى گراف ايەلدىڭ قامالىنا تاپ بولادى. شەشەسىنىڭ ارۋاعى ءۇشىن دەپ، ونى سوندا الىپ قالادى.
بايبىشەنىڭ مۇراگەر قىزىنا كۇتۋشى بولسىن دەگەن ەسەپپەن مۇنى بايدىڭ ءۇيى نەشە ءتۇرلى ازاپقا سالادى. بەس جىلدان كەيىن تۇرمىسقا شىققان ەركە توتاي بيكەشتىڭ، ونداعى باسقا دا بايشىكەش مىرزالاردىڭ ويىنشىعى قىلىپ قورلايدى، ءوزىن ادام عۇرلى كورمەي، نەشە ءتۇرلى جاپا شەكتىرەدى؛ بىرەسە قامقورشى، بىرەسە دوس بولعانسىپ، اۋرەگە سالادى. العاشقى كەزدە مۇراگەر وزىنە امپەي دە قىلادى؛ ساۋاتىن اشادى، مۋزىكا ۇيرەتەدى. ءسويتىپ ءجۇرىپ سالتاناتتى، ءساندى ومىرگە ەتى ۇيرەنەدى، ءوزىنىڭ جاعدايىنا جاراسپايتىن نارسەلەرگە اۋەس بولادى. ءبىر كۇنى سورى قايناعان قىز، جاس بايبىشەنىڭ قىمبات كويلەگىن كيىپ الىپ، اينانىڭ الدىندا كولەڭدەپ بيلەپ جۇرگەنىن ءومىرشىسى كورىپ قالادى دا، قاتتى اشۋلانىپ، ۇيىنەن قۋىپ جىبەرەدى. ون التى جاستاعى قىز بالا قاڭعىرىپ قايىر سۇراپ كەتەدى. بۇل ومىردەن بەزىنىپ، سۋعا كەتىپ ولگىسى دە كەلەدى، كەز كەلگەن ادامعا ساتىلىپ، كۇنكورگىسى كەلەدى. وسىنداي دەلسال كۇيدە ءجۇرىپ جۇمىسقا جالدانادى، وراق كەزىندە اۋىر جۇمىستان زورىعىپ كەتىپ، قاتتى اۋىرىپ تا قالادى. قويشى، ءسويتىپ قاڭعالاقتاپ جۇرگەندە ءبىزدىڭ سەلەنگە تاپ بولادى عوي. بۇل مەنىڭ وسى اراعا كەلىپ ورنىعىپ جاتقان كەزىم بولسا كەرەك. مەن وسىنداعى تۇرعىنداردىڭ رۋحاني الەمىمەن تانىسپاق بولىپ ەل ارالاپ جۇرگەندە، وسى قىزدى كوردىم دە، كەرەمەتتەي تاڭعالدىم. سونسوڭ دىمكاستىگىنە كوزىم جەتكەننەن كەيىن قامقورلىعىما الدىم. ۋاقىت وتە كەلە، بالكىم، تىگىنشىلىككە توسەلىپ كەتەر؛ قالاي بولعاندا دا مەن ونىڭ تىرشىلىگىن قامتاماسىز ەتتىم.
— مىنا جەردە قاتتى جالعىزسىرايتىن دا بولار، - دەدى جەنەستا.
— جوق، ونىڭ ۇيىنە باقتاشى قىز كەلىپ قونىپ جۇرەدى، - دەپ جاۋاپ قايىردى دوكتور. - ءسىز بايقاماعان بولارسىز، سول ءۇيدىڭ جوعارىراق جاعىندا مەنىڭ فەرمامنىڭ قىزمەت بولىمشەلەرى بار، شىرشالاردىڭ تاساسىندا. قىزدىڭ ءۇيى ابدەن قاۋىپسىزدىك جاعدايدا. تەگىندە، ءبىزدىڭ القاپتا ارام ويلى تەنتەكتەر جوق؛ ءبىرلى-جارىم بايقالا قالسا، مەن اسكەر قىزمەتىنە جىبەرتەمىن؛ ولار تاماشا سولدات بولىپ شىعا كەلەدى.
— قىز بايعۇس-اي! - دەپ قالدى جەنەستا.
— ال جەرگىلىكتى ادامدار ونى بايعۇس دەپ ويلامايدى، قايتا، باقىتتى دەپ ەسەپتەيدى؛ ولار قىز بەن شارۋالاردىڭ اراسىندا ۇلكەن ايىرما بار ەكەنىن تۇسىنبەيدى: قۇداي ولاردى كۇشتى ەتىپ جاراتقاندا، مۇنى تىم نازىك قىلعان.
سالت اتتىلار گرەنوبلدىڭ جولىنا شىققان كەزدە، الدارىنان اشىلعان تابيعات كورىنىسى وفيسەردى قانشالىقتى قايران ەتەرىن كۇنى بۇرىن بىلگەن بەناسي وزىنە-وزى ريزا بولعانداي كەيىپپەن اتىنىڭ تىزگىنىن تارتقان: سەرىگىنىڭ تان-تاماشا بولعانىن ءوز كوزىمەن كورىپ راقاتتانباق. ءارقايسىسىنىڭ بيىكتىگى الپىس كەز شاماسىنداي قاتار جاتقان ەكى قىرقا جالپاق جولدىڭ ەكى جاعىندا وركەشتەنە سوزىلىپ بارىپ، كوز ۇشىندا الاسارىپ بارىپ عايىپ بولادى، وسىنىڭ بارلىعى جاسىل جامىلعان جاندى ەسكەرتكىش سياقتى بولىپ كورىنەتىن دە، سونى ءوز قولىمەن جاساعان ادامنىڭ زاڭدى ماقتانىشى بولىپ تابىلاتىن-دى.
اعاشتاردىڭ جاپىراعىن ەشكىم قيمايدى، سوندىقتان ولار اسپاندى بويلاپ وسە بەرەدى دە، باستارى جوعارىدا تۇيىسە تۇتاسىپ، ءزاۋلىم شاتىرعا ۇقساپ تۇرادى، يتاليان تەرەكتەرىنىڭ بۇكىل وسىمدىكتەر الەمىندەگى اتاق-ابىرويى ولارعا تەگىننەن-تەگىن كەلمەگەن. سولاردىڭ قازىرگى كورىنىسى دە كەرەمەت. جولدىڭ ءبىر جاعىنا كولەڭكە ءتۇسىپ، تۇتاسقان قالىڭ اعاش قاراۋىتا باستاسا، قارسى بەتى باتار كۇننىڭ شاپاعىنا بولەنىپ، ورماننىڭ جاس وسكىندەرى التىنعا مالىنعانداي، بىرەسە جالت-جۇلت ەتىپ مىڭ قۇبىلادى، بىرەسە سامال جەلگە تەربەتىلىپ، اينالاعا ساۋلە ۇشقىندارىن شاشىراتا شالقيدى.
— وسى جەردى ەركىن يەلەنىپ جۇرگەن ءسىز وتە باقىتتىسىز-اۋ، تەگى، — دەپ جەنەستا اعىنان جارىلعان، وسىنىڭ ءبارى كوڭىلگە قۋانىش قوي.
— تاقسىر، - دەپ دوكتور دا ءوز پايىمىن ايتىپ جاتىر، ادامدى الدامايتىن ءبىر-اق سەزىم بار ول تابيعاتقا دەگەن سۇيىسپەنشىلىك. تابيعات ادامدى تۇنىلدىرمەيدى. مىنا تۇرعان تەرەكتەرگە ون جىل بولدى. اعاشتاردىڭ وسىلاي تۇتاسا تەگىس تامىر جايعانىڭ كورگەنىڭىز بار ما، cipءا؟
— قۇدايدىڭ قۇدىرەتى كۇشتى عوي! - دەپ كوتەرىلە سويلەگەن وفيسەر شەتسىز-شەكسىز ۇزىن جولدىن قاق ورتاسىنا شىعىپ تۇرىپ الدى.
— ءسىزدىڭ ءسوزىڭىز مەن ءۇشىن شىنايى سىيلىق، - دەدى وعان بەناسي.
— مەن ءوزىم وسى جولدىڭ ۇستىندە كەلە جاتىپ، وي جۇزىندە تالاي قايتالاعان سوزدەردى سىزدەن ەستىگەنىم ءبىر عانيبەت. وسى جەرگە كەلگەندە ادامنىڭ بويىن ءبىر ءتۇرلى ءدىني سەزىم بيلەيدى. ءبىز ەكەۋمىز عوي ءبىر-بىر تۇيىرشىك توپىراق سياقتىمىز. ءوزىمىزدىڭ سونداي بولىمسىزدىعىمىزدى سەزىنگەن سايىن ءبىز قۇداي تاعالاعا جاقىنداي تۇسەمىز.
ولار سول ءۇنسىز تۇردى دا، باياۋلاپ ءجۇرىپ كەتكەن، مىناۋ جاسىل جەلەك ورتاسىندا دۇرسىلدەگەن ات تۇياقتارى ءبىر كۇمبەزدى حرام استىنان شىققان سياقتى گۋىلدەپ، كۇمبىرلەپ ەستىلەدى.
— وسىنشاما شاتتىقتى تەبىرەنىس ساتتەرى قالا حالقىنىڭ ويىنا دا كىرىپ شىقپايدى-اۋ، ءسىرا، - دەپ ءتىل قاتتى دوكتور. - سەزەسىز بە ءسىز تەرەكتىڭ قويمالجىڭ شىرىنى مەن سامىرسىن ءشايىرىنىڭ ءيىسىن. قانداي راقات!
— بەرى قاراڭىزشى، مىناۋ نە نارسە؟ - دەدى جەنەستا ەلەڭ ەتىپ.
— قانە توقتايىقشى.
الىستان ءان ەستىلدى.
— كىم بۇل ولەڭ ايتقان ەركەك پە الدە ايەل مە؟ الدە قۇس پا؟ - دەيدى وفيسەر داۋعىن باسەڭدەتىپ. الدە بۇل مىنا ۇلى تابيعاتتىڭ ءوز داۋسى ما؟
— سولاردىڭ ءبارى دە بار، - دەپ جاۋاپ قايىرعان دوكتور اتىنان سەكىرىپ ءتۇسىپ، ونى تىزگىنىنەن تەرەككە بايلاپ جاتىر.
ول وفيسەردى قولىمەن ىمداپ قاسىنا شاقىردى. ەكەۋى شومىرت بۇتالارىنان تۇتاسقان جاندى قورشاۋدى بويلاپ، جايلاپ ءجۇرىپ كەلەدى، بۇتا باستارىنان توگىلگەن اپپاق گۇلدىڭ جۇپار ءيىسى كەشكى دىمقىل اۋادا ەرەكشە اسەرلى بولىپ سەزىلەدى. سوقپاقتىڭ ءار جەرىنە شاشىراپ تۇسكەن كۇن ساۋلەلەرى تۇتاسقان تەرەك جاپىراقتارىنىڭ قارا كولەڭكە سۇلباسىندا ءتىپتى جارقىراپ كورىنەدى؛ بۇرقىراعان وسىناۋ قالىڭ ساۋلە تاسقىنىنان قۇمداق جولدىڭ ارعى باسىندا جاپىرايىپ كورىنگەن لاشىق ءۇيدىڭ قابىرعاسىنا قىزىل-كۇرەڭ شاپاعىن ءتۇسىرىپ تۇر. سونىڭ التىن ۇشقىندارى سابانمەن جاپقان ءۇي توبەسىنىڭ قارا قوشقىل ءتۇسىن دە تۇرلەنتە ارلەندىرىپ جىبەرگەن؛ ءبىر جاعىنا قاراي قيسايىپ كەتكەن ماڭدايشا بەلدىگىنەن قويان كاپۋستا مەن مۋك سياقتى بىردەنەلەر قىلتيعانىمەن، جاڭاعى بۋالدىر ساۋلەدەن لاشىقتىڭ ءوز سۇلباسى دا بۇلدىراپ زورعا كورىنەدى؛ ءبىراق ءۇيدىڭ توزعان قابىرعالارى مەن ەسكى ەسىگى جاناعى وتكىنشى ساۋلەمەن اجەپتاۋىر اجارلانىپ، الىستان كوزدى الداعانداي: كەيدە ەرەكشە كوتەرىڭكى كوڭىلدىڭ جەلەۋىمەن ادام كەسكىنىنىڭ دە وسىلاي اجارلانىپ كەتەتىن تۇسى بولادى.
— تابيعاتتىڭ اياسىندا كەيدە ادامنىڭ جان دۇنيەسىن سەرگىتىپ، اسىرە سەرپىلتىپ جىبەرەتىن ءبىر كورىنىستەر بولادى. ايسا پايعامبار تاۋدىڭ باسىنا شىعا كەلگەن كەزدە، قاسىنداعى كومەكشىسى: "جاپپانى تۇرعىزامىز دا، وسى اراعا جايلاسامىز"، دەپ وسىندايدا ايتقان عوي. وسى ءبىر ساتتە تابيعاتتىڭ داۋسى دا تابيعاتتىڭ ءدال ءوزى سياقتى تاپ-تازا بولىپ سىڭعىرلاپ، مەيلىنشە نازىك ەستىلەتىن ءتارىزدى ەدى؛ ءبىراق جاڭاعى داۋىس باتار كۇننىڭ ارىنەن ايىرىلىپ، قارا كۇڭگىرتتەنىپ بارا جاتقان تۇنەگى سياقتى جات، ازالى ەستىلگەن؛ بەينە ءبىر سونگەن كۇن شاپاعىنىڭ اسپاندا قاراۋىتىپ تۇنەرگەنى سياقتى جانە دە جەر بەتىندەگى ءبىر كۇندىك گۇلدەر مەن كوبەلەكتەردىڭ قىسقا ءومىرى سياقتى، ءبىر ءتۇرلى بايانسىز اجال بەينەسىن ەلەستەتكەندەي ەدى. كۇننىڭ مۇنداي مەزگىلىندە جاڭاعى توتىققان شاپاقتىڭ وزىنەن مۇڭ سەزىلەتىنى سياقتى، جاڭاعى اندە دە اۋىر مۇڭنىڭ تابى بار ەدى؛ ول حالىق ءانى، ماحاببات پەن قاسىرەتتىڭ ءونى ەدى: فرانسيانىڭ انگلياعا دەگەن ۇلتتىق وشپەندىلىگىن بىلدىرەتىن ءان ەدى. بومارشە كەلدى دە، وسى انگە شىن مانىسىندە اسەم اۋەن دارىتتى؛ ءسويتتى دە، بۇل ون فرانسۋز ساحناسىندا ءوزىنىڭ كىندىك شەشەسىنە سۇيىسپەنشىلىگىن بىلدىرگەن كۇتۋشى جىگىتتىڭ اۋزىنان شىرقالاتىن بولعان. بىرەۋ سول ءاننىڭ ءسوزىن ايتپاي، تەك ءان ىرعاعىن عانا جەتكىزىپ تۇر، ءبىراق سونىڭ ءوزى دە ادامنىڭ بويىن ەلجىرەتىپ، ساي سۇيەگىن سىرقىراتقانداي ەدى.
— اققۋدىڭ قوشتاسۋ ءانى، - دەدى بەناسي، - بالكىم، مۇنداي داۋىستى ءجۇز جىلدا دا قايتالاپ ەستي الماسسىڭ. تەزىرەك بارايىق: مىناۋ ولەڭدى دەرەۋ توقتاتتىرۋ قاجەت. بالاقاي ءوزىن-وزى التىرەيىن دەپ تۇر عوي، ونى ءارى قاراي تىڭداۋ ادامگەرشىلىككە جاتپايدى... توقتات، جاق! ءاي، توقتاتساڭشى! - دەپ ايقايلادى دوكتور.
ءان ءۇزىلدى. جەنەستا الدە نەگە اربالعانداي، ورنىنان قوزعالار ەمەس. كۇننىڭ كوزىن بۇلت باستى دا، تابيعات تا، داۋىس تا جىم بولدى.
جاڭاعى كۇننىڭ جۇمساق ساۋلەسى مەن سامال جەلدىڭ، ءان ايتقان بالا داۋسىنىڭ ورنىڭا قارا كولەڭكە، سالقىن ىزعار مەن تىلسىم تىنىشتىق ورنادى.
— سەن نەگە تىڭدامايسىن؟ - دەپ داۋىستادى بەناسي. بۇدان ءارى كۇرىش سامسانى دا، ۇلۋدىڭ سورپاسىن دا، جاس قۇرمانى دا، اق ناندى دا المايسىن. سەن ولگىڭ كەلگەن ەكەن، شەشەڭدى زارلاتقىن كەلگەن ەكەن، سولاي ما؟
جەنەستا ۇياداي عانا كىشكەنتاي اۋلاعا كىرگەن بويدا ون بەستەر شاماسىنداعى قىزداي نازىك، قاتىلەز بالانى كوردى؛ جيدىگەن سيرەك اق شابدار شاشى بار، بەت-اجارى دا سونداي، كادىمگى ءبىر وپالاپ العان ءتارىزدى. ول بيىك جاسمين بۇتاسىنىڭ تۇبىندە، گۇلدەگەن سيرەن اعاشىنىڭ تاساسىندا تۇرعان ۇزىن ورىندىقتان ءىلميىپ تۇرەگەلدى.
— مەن ساعان ايتقانىم قايدا، - دەدى دوكتور ءسوزىن جالعاستىرىپ، كۇن باتقان كەزدە جاتىپ ۇيىقتا، كەشكى سالقىندا دالاعا شىقپا، ەشكىممەن سويلەسپە دەمەپ پە ەدىم. ولەڭ ايتۋ ويىنا قايدان كەلە قالدى؟
— راس، بەناسي مىرزا، كۇن وتە جىلى، جىلى كۇندە ادامنىڭ كوڭىلى دە كوتەرىڭكى بولادى! ال مەن ىلعي قالتىراپ توڭىپ جۇرەمىن. مەنىڭ كوڭىلدەنىپ كەتكەنىم سونداي، ءتىپتى ولەڭ ايتقانىمدى دا بايقاماي قالىپپىن؛ "مالبرۋك جورىققا اتتاندى" دەپ باستاپ، وز-وزىمنەن ەلىگىپ كەتىپپىن: داۋسىم دا ءسىزدىڭ قويشىڭىزدىڭ داۋسىنداي سىزىلىپ كەتكەن.
— بايقا، ەندىگىدەن ءارى ولاي ىستەمەيتىن بول، ەستىدىڭ بە؟.. قانە، قولىڭدى اكەلشى، بەيشارا بالا.
دوكتور بالانىڭ تامىرىن باسىپ كوردى. ونىڭ كوگىلدىر كوزدەرى جايشىلىقتا موپ-موماقان بولۋشى ەدى؛ ال ءقازىر وتتاي جانىپ، ويناقشىپ تۇر، بالا ءبىر نارسەگە قوبالجىعان.
— باسە، ايتتىم عوي، ءوزىن ءجىپسىپ تۇرسىن عوي، - دەدى بەناسي. - شەشەن ءبىر جاققا كەتىپ پە ەدى؟
— ءيا، تاقسىر.
— جۇگىر، ۇيىنە بار دا جاتا قال
ناۋقاس بالانى بەناسي مەن وفيسەر لاشىعىنا ەرتىپ كىرگىزدى.
— شىراعداندى تامىزىپ جىبەرىڭىزشى، كاپيتان بليۋتو، - دەدى دە، دوكتور بالانىڭ ۇستىندەگى جۇپىنى كيىمدەرىن شەشىندىرە باستادى .
بولمەنىڭ ىشىنە شامنىڭ جارىعى تۇسكەندە جەنەستا بالانىڭ تىريعان ارىق ءتۇرىن كورىپ، تاڭعالدى: قۇر تەرى مەن سۇيەك قانا. بەناسي ونى جاتقىزىپ قويىپ، دەنەسىنىڭ ءار جەرىن تىقىلداتىپ كورە باستادى، كوكىرەگىنىڭ سىرىلىن تىڭدادى؛ دەمالاسىنىڭ جارامسىز قىرىلىنا قۇلاق ءتۇرىپ از تۇرعاننان كەيىن، جاكتىڭ ۇستىندەگى كورپەسىن قىمتاي ءتۇسىپ، قاسىنان ءۇش-تورت قادامداي الىستاپ باردى دا، ەكى قولىن قۋسىرىپ، وعان ءۇنسىز قاراپ قالعان.
— ال، قازىرگى ءحالىڭ قالاي، شىراق؟
— جاقسى، تاقسىر.
بەناسي ءتورت اياعى بىردەي شويناڭداعان ۇستەلدى كەرەۋەتكە قاراي جاقىنداتا جىلجىتتى دا، كاميننىڭ ۇستىنەن ستاقان تاۋىپ الىپ، كىشكەنتاي شيشاعا ىشكىلىك ءدارى ازىرلەدى؛ جەنەستا كوتەرىپ تۇرعان شىراعداننىڭ جارىعىنا توسىپ تۇرىپ، ءدارىنىڭ بىرنەشە تامشىسىن ساناپ الدى.
— شەشەڭ نەعىپ كەشىگىپ جاتىر؟
— انەكي، كەلە جاتىر، تاقسىر، - دەدى جاك. ەستىدىڭىز بە، سۇرلەۋدى باسقان اياعىنىڭ تىقىرىن.
دوكتور مەن وفيسەر سونى توسىپ تۇرىپ، ءۇي ىشىنە كوز سالعان. كەرەۋەتتىڭ اياق جاعىندا ەدەندە ىشىنە مۇك تولتىرعان جالاڭ ماتراس جاتىر، ۇستىندە جامىلعىسى دا، كورپەسى دە جوق؛ ءسىرا، شەشەسى سول جەرگە كيىمشەڭ جاتا كەتەتىن بولۋى كەرەك. جەنەستا ءۇنسىز، قولىمەن سونى نۇقساپ ەدى، دوكتور تۇسىنە قالىپ، شەشەسىنىڭ دە جاي-كۇيىنە اياۋشىلىق بىلدىرگەن. ەسىك الدىنان اعاش كەبىستىڭ تىقىرىن ەستىپ، دوكتور سىرتقا شىقتى.
— قولا جەڭگەي، بۇگىن ۇيقىنى قويىپ، جاكتى قاراپ تۇرعانىڭىز ءجون بولار. ەگەر تىنىسى تارىلىپ بارا جاتسا، مىنا ستاقانداعى دارىدەن ىشكىزىڭىز. ءبىراق ەكى-ۇش جۇتىمنان ارتىق بەرمەڭىز. وسى ستاكانداعى ءدارى ءبىر تۇنگە جەتۋگە ءتيىس. شيشادان ستاكانعا ءدارى قۇيا كورمەڭىز؛ سونسوڭ ءدال ءقازىر بالانىڭ ۇستىندەگى ءىش كيىمدەرىن اۋىستىرىڭىزشى، ءوزى قاتتى تەرلەپ جاتىر.
— بۇگىن جەيدەسىن جۋىپ ۇلگىرگەن جوق ەدىم، ازداعان تيىن-تەبەن بولا ما دەپ گرەنوبلعا كەندىردىڭ شۇيكەسىن اپارىپ ەدىم.
— جارايدى، مەن جەيدە جىبەرتەيىن.
— سوندا، بالامنىڭ جاعدايى ناشارلاپ قالعانى ما؟
— كۇتەر جاقسىلىعى شامالى، كولا جەڭگەي، ونىڭ ۇستىنە، ءوزى ساقتانباي، ولەڭ ايتىپ قويىپتى، ول ءۇشىن رەنجىمەڭىز دە، وعان ۇرىسپاڭىز، ءوزىڭىز دە بەكەم بولىڭىز. ەگەر جاك تىم مازاسىزدانىپ بارا جاتسا، كورشى ايەلدى ماعان جىبەرىڭىز. ساۋ بولىڭىز.
دوكتور جولداسىن داۋىستاپ شاقىرىپ الدى دا، ەكەۋى سوقپاق جولمەن كەرى قايتتى.
— بالانىكى قۇرت اۋرۋ ما؟ - دەپ سۇراعان جەنەستا.
— ارينە، سولاي، قۇدايىم-اي! - دەدى بەناسي. بۇدان ءتاۋىر بولىپ كەتۋ تابيعاتتىڭ ءبىر كەرەمەتى بولار ەدى. عىلىم بۇعان ءازىر ءالسىز. پاريجدەگى مەديسينا فاكۋلتەتىنىڭ پروفەسسورلارى ءبىر جاڭالىق اشقان ەكەن، ءسىز جاڭا سونىڭ كۋاسى بولدىڭىز. وكپە اۋرۋى كەزىندە كەيبىر ادامنىڭ تاماعىنداعى دىبىس تىندەرىندە ءبىر ءتۇرلى وزگەرىس پايدا بولىپ، داۋسى كەرەمەتتەي جاقسارىپ كەتەدى ەكەن دە، وعان ەشبىر ءانشى شاق كەلە المايدى ەكەن.
— جو، تاقسىر، بۇگىنگى كۇن ءسىز ءۇشىن كوڭىلسىزدەۋ بولدى، - دەدى دوكتور اتىنا مىنە بەرىپ، ءسوزىن ءارى قاراي جالعاستىردى دا. بارعان جەرلەرىمىزدىڭ بارىندە دە قاسىرەت-قايعى، بارىندە دە ءولىم جانە سونىڭ بارىندە دە تاعدىرعا ءۇنسىز مويىنسۇنۋ. شارۋا ادامداردىڭ ولىمىندە فيلوسوفيالىق سيپات بار: قايعى-قاسىرەتتى ءۇنسىز تارتادى دا، كادىمگى جانۋارلار سياقتى قۇلاپ تۇسەدى. ءجا، ءولىم جايىنداعى اڭگىمەنى دوعارايىق تا، اتتاردى ايدانقىرايىق. ىمىرت جابىلماي تۇرعاندا ۇيگە جەتىپ الايىق؛ سىزگە جارىقتا جانا پوسەلكەنى كورسەتكىم كەلەدى.
— ءبالى! مىناۋ ءورت ەمەس پە، - دەدى جەنەستا تاۋ بوكتەرىندە بۋداقتاعان قويۋ ءتۇتىندى، اسپانعا شاپشىعان جالىندى كورسەتىپ.
— جوق، بۇل ونشا ءقاۋىپتى وت ەمەس. اقكىرىشتى ورتەپ جاتقاندارى بولار. بىزدە تاياۋدا وسىنداي جاڭا كاسىپ پايدا بولدى، توبىلعىنى وتىن قىلادى.
كەنەتتەن گۇرس ەتىپ مىلتىق اتىلدى دا، بەناسي سەلت ەتىپ قالىپ، اشىق نارازىلىق ءبىلدىردى:
— تاعى بيۋتيفە مە ونەر شىعارىپ جۇرگەن. جارايدى، كورەيىك بۇل جولى كىم جەڭگەنىن!
— اتىس انا جاقتان ەستىلدى، - دەدى جەنەستا، ءدال وزدەرىنىڭ توبەسىندەگى تاۋ جاقتا ءوسىپ تۇرعان بۋك ورمانىڭ نۇسقاپ. - ءيا، سول جاقتا، جوعارىدا؛ قارت سولداتتىڭ قۇلاعى شالت ەستىمەس.
— كەتتىك سولاي قاراي! بەناسي اتىنىڭ باسىن بوساتىپ جىبەرىپ، شابا جونەلدى؛ كادىمگى ءبىر كەدەرگىلى بايگەگە تۇسكەندەي، جولسىزبەن تۋرا ورمانعا قاراي تارتىپ بارادى: بار ماقساتى قىلمىسكەردى تاپجىلتپاي، تۋرا تۇرعان جەرىندە ۇستاۋ.
— ءسىز ونى قۋساڭىز، ول سىزدەن زىتىپ بارادى، - دەپ داۋىستايدى جەنەستا، دوكتوردىڭ سوڭىنان زورعا ىلەسىپ.
ءبىر كەزدە بەناسي كىلت توقتاي قالىپ، اتىنىڭ باسىن كەرى بۇردى دا، كەيىن قاراي شاپتى؛ سالدەن كەيىن جاڭاعى قۋعان ادامى بۇلاردىڭ ءدال توبەسىندەگى جارتاستىڭ ۇستىندە، بۇدان ءجۇز قادامداي جەردەن بوي كورسەتتى.
— بيۋتيفە! - دەپ ايقايلادى بەناسي، ونىڭ قولىنداعى ۇڭعىسى سورايعان ۇزىن مىلتىعىن كورە سالىپ، ءتۇس تومەن قاراي!
بيۋتيفە دوكتوردى تاني كەتتى دە، ءسوزسىز باعىنىشتىلىقتىڭ بەلگىسىندەي، دوستىق نيەت بىلدىرە، تومەن ءيىلىپ تاعزىم ەتتى.
— سولاي-اق بولسىن، - دەدى سوندا جەنەستا ءتىل قاتىپ، ادام قاتتى قورىققاندىقتان نەمەسە باسقا ءبىر سەزىمگە بەرىلگەندىكتەن، جاندارمەن قىلىپ جارتاستىڭ ۇشار باسىنا دەيىن ورمەلەپ شىعىپ كەتتى دەيىك، ال ەندى بۇل سودان ءقايتىپ تومەن تۇسپەكشى؟
— مەن ول جاعىنان قاۋىپتەنبەيمىن، - دەپ جاۋاپ قاتتى بەناسي، - بۇل جىگىتكە تاۋ ەشكىسى دە ەرە المايدى. ءقازىر كورىڭىز دە تۇرىڭىز.
سوعىس وفيسەرگە ادام بالاسىنىڭ وجەتتىگىن باعالاۋدى ۇيرەتكەن عوي، تىك جارتاستىڭ بيىك باسىنا دەيىن ورمەلەپ شىققاندا تايسالماعان بيۋتيفە سول قۇلاما قۇزدىڭ ەرنەۋلەرىنەن ەركىن اتتاپ، اياعىن ءمۇلت جىبەرمەي، شاپشاڭداتا ءتۇسىپ كەلە جاتقاندا، بۇل سوعان قىزىعا قاراپ قالعان. جىگىت وتە كۇشتى جانە عاجاپ ەبدەيلى ەكەن، جارتاستىڭ ەڭ ءبىر ءقاۋىپتى تۇستارىنان دا شىمىرىكپەي قۇلدىراپ كەلەدى؛ ءتىپتى اياق ارەڭ ىلىنەر جەردە دە ول كادىمگى پاركەت ەدەندە الشاڭداعانداي سابىرلى كورىنەدى؛ تابانىنىڭ تايىپ كەتپەسىنە سونشالىقتى سەنىمدى. ۇزىن ۇڭعىلى مىلتىق ەندى وعان تاياق بولىپ العان.
بيۋتيفە جاقىنداپ كەلگەندە جەنەستا ونى انىقتاپ كورگەن: دەنە ءبىتىمى سيداڭ، قيمىلى شاپشاڭ، بۇلشىق ەتتەرى بۇلتيعان ورتا بويلى جىگىت ەكەن، ەر جۇرەك قياپاتىنا بۇل تاڭدانا قارادى. شاماسى، ول ەشقانداي زورلىققا بارماي-اق، ءوزىنىڭ نەگە بولسا دا ءتوزىمدى ايلاكەرلىگى ارقاسىندا، استىرتىڭ زاتتارىن كوز ىلەستىرمەي، قازىنا ادامدارىن الداستىرا بەرىپ الىپ وتەتىن اككى بولسا كەرەك. كۇن-قاقتى بولعان بەت-اجارىنان باتىلدىعى ءبىلىنىپ-اق تۇر. سارعىش-قوڭىرقاي ايالى كوزدەرى قىراننىڭ كوزىندەي وتكىر بولعاندا، تومەن قاراپ ءيىلىپ بىتكەن مۇرىنى سول قىران بۇركىتتىڭ تۇمسىعىنداي ايبارلى. ەكى جاق سامايىن قويۋ تۇك باسقان. سول عانا ەزۋ تارتىپ كۇلگەندە، القىزىل ەرىندەرىنىڭ اراسىنان اپپاق تىستەرى جارقىراپ كورىنەدى. تابيعاتىندا بۇيرالانىپ بىتكەن جيرەندەۋ ساقال-مۇرتى مەن ساماي تۇكتەرى تۋمىسىندا قايشى كورمەسە دە، بەت-اجارىنا باتىلدىق پەن قاتالدىق نىشاندارىن ودان سايىن دارىتا تۇسكەن. ۇنەمى قيمىل ۇستىندەگى قولدارىنىڭ بۇلشىق ەتتەرى ەرەكشە جەتىلىپ، نىعىزدالا تۇسكەن. كەۋدەسى تالىستاي، ءتىپتى كەڭ جاتىر، جازىق ماڭدايى تۋا بىتكەن اقىلدىڭ كەنىشى ءتارىزدى. بۇكىل سىرتقى تۇرىنەن ەرلىك، تاۋەكەلشىلدىك پەن سابىرلىلىق كوزگە ۇرىپ تۇر مۇنىڭ ءبارى ءوز ءومىرىن ىلعي قاتەرگە بايلاپ، ءوزىنىڭ بويىنداعى قايرات پەن اقىلگوي قابىلەتىن ۇنەمى سىنعا سالىپ جۇرەتىن ادامعا تون مىنەزدەر، سوندىقتان ول ءاردايىم وزىنە سەنىمدى بولادى. ۇستىندەگى كويلەگى شىرماۋىق تىكەنگە ارانداپ ءپارشالانعان، اياعىنداعى ساندالىن جىلانبالىقتىڭ تەرىسىنەن تىلىنگەن تاسپامەن شاندىپ العان. كوك كەنەپتەن تىگىلىپ، شۇرق-شۇرق بولعان شالبارىنىڭ جىرتىعىنان كۇنگە كۇيگەن اياقتارى كورىنىپ تۇر كادىمگى بۇعىنىڭ اياقتارىنداي سيداڭ، شىمىر جانە سىمداي ءتۇپ-تۇزۋ.
— الدىڭىزدا تۇرعان ادام ءبىر كەزدە ماعان وق اتقان، - دەدى بەناسي سىبىرلاپ. - ال ءقازىر بىرەۋ-مىرەۋدەن قۇتىلعىم كەلسە، بيۋتيفە سونى ويلانباي-اق سىلەيتىپ سالار ەدى. بيۋتيفە، -دەپ ەندى ول ءتارتىپ بۇزعان اڭشىعا قاراپ بۇرىلدى، - مەن سەنى سوزىندە تۇراتىن جىگىت قوي دەپ ويلاپ ەدىم، سوندىقتان ساعان ارا تۇسكەنمىن. جاناعى مىلتىق اتقان سەنسىن عوي جانە ءوزىن گراف لابرانشۋاردىڭ جەرىندە تۇرسىن. ەگەر وسىنىڭدى ورمانشى ەستىپ قالسا قايتەر ەدىڭ، سور قاققان نەمە؟ سەنى قۇداي ساقتاعاندا، مەن ساعان پروتوكول جاسامايمىن، ايتپەسە ءبىر قىلمىستى قايتالاپ جاساعانىڭ ءۇشىن سەن سوتتالىپ كەتەر ەدىڭ، ونىڭ ۇستىنە سەنىڭ قولدا قارۋ ۇستاۋعا حاقىن جوق. سەنىن مىلتىقتى جاقسى كورەتىنىڭدى بىلگەندىكتەن، سەنى اياپ، مىلتىعىڭدى وزىندە قالدىرعانمىن.
— تاماشا زات ەكەن، - دەدى وفيسەر، مىناۋ ۇزىن ۇڭعىلى اڭشىلىق مىلتىقتىڭ سەنت-ەتەن شەبەرلەرىنىڭ قولىنان شىققاندىعىن ايتپاي-اق جورامالداپ.
استىرتىن اڭشى باسىن جوعارى كوتەرىپ الدى دا، جەنەستاعا تۋرالاپ قارادى: بۇل ونىڭ جاناعى ماقتاۋ سوزىنە ريزا بولعانى ەدى.
— بيۋتيفە، - دەدى بەناسي ءسوزىن جالعاستىرىپ، ۇياتتان جانىن قىسىلماي ما؟ ەسكى كاسىپكە قايتىپ ورالاتىن بولساڭ، قاس قاققانشا توردىڭ ار جاعىندا وتىراتىن بولاسىن؛ وندا سەنى ەشكىم كاتورگادان اراشالاپ الىپ قالا المايدى، قارعىسقا ۇشىرايسىڭ دا، ماسقارا بولاسىن. وسى كەشكە مىلتىعىڭدى ماعان الىپ كەل، وزىنە دەپ ساقتاپ قويامىن.
بيۋتيفە قولى دىرىلدەپ، مىلتىعىنىڭ ۇڭعىسىن قىسىپ قويدى.
— ايتقانىڭىز ءادىل، مەر مىرزا، - دەدى ول. - مەن كىنالىمىن، مەن زاڭدى بۇزدىم، مەن وڭباعان اداممىن. جارايدى، مىلتىعىمدى تارتىپ الا بەرىڭىز، ءبىراق بۇل ەندى ءبىرجولا سىزدە قالسىن. ءبىلىپ قويىڭىز: سوڭعى وقپەن مەن ءوزىمدى اتپاقشى ەدىم. ەندى نە امال بار! مەن ءسىزدىڭ ايتقاندارىڭىزدى قالت جىبەرمەي ورىندادىم، ال مىنا كوكتەمدە قانىم تاسىپ كەتتى. مەن جەر جىرتا بىلمەيمىن، ءومىر بويى قۇستاردى اسىراپ ءجۇرۋ - سۋقانىم سۇيمەيتىن جۇمىس؛ بەلىمدى بۇگىپ، باقشادا قىرقاقازۋ نەمەسە اربا سوڭىنان سالپاقتاپ ءجۇرىپ، شىبىرتقىنى شىقپىرتۋ، نەمەسە ات باعىپ، قورا تازالاۋ - مەن ءۇشىن جاسالعان كاسىپتەر ەمەس. سوندا قايتەيىن، اشتان ءولۋىم كەرەك پە؟ مەن ءۇشىن جاقسى ءومىر تەك انا جاقتا عانا، جوعارىدا، -دەدى ول سول ۇنسىزدىكتەن كەيىن، تاۋ جاقتى نۇسقاپ. - ءبىر اپتا بولدى سول جاقتا قاڭعىرعانىما؛ ءبىر سەرنانىڭ ىزىنە ءتۇسىپ ەدىم، سىزدەرگە بۇيىرعان ەكەن، اناۋ جارتاستىڭ توبەسىندە جاتىر، - دەپ ول جوعارى جاقتى قولىمەن نۇسقادى. - بەناسي مىرزا، ءسىز وتە قايىرىمدى ادامسىز عوي، مەنىڭ مىلتىعىمدى تارتىپ الماي-اق قويىڭىز. سىزگە انت ءسوزىمدى بەرەيىن، مەن بۇل قاۋىمنان شىعايىن دا، ءالپى تاۋلارىنا كەتەيىن؛ ونداعى سەرنا اۋلاعان اڭشىلار مەنى قۋعىنداماس؛ قايتا، جىلى شىرايمەن قارسى الار؛ مەن سونداعى مۇزارت تاۋلاردىڭ ىشىندە ءبىر جەردە قاتىپ ولەرمىن. سىزدەن نەسىن جاسىرايىن؛ تاۋدا ءارى كەتكەندە ەكى-اق جىل ءومىر سۇرگىم كەلەدى؛ سىزدەردىڭ مىنا باتپاقتارىڭىزعا مالتىعىپ يتشىلەگەنشە، وكىمەت ادامدارى جوق، كەدەنشىلەردەن، جەرگىلىكتى كۇزەتشىلەردەن، كورولدىڭ پروكۋرورىنان ادا سول جاقتا جۇرە تۇرايىن. سونداعى قيمايتىنىم ءسىز عانا بولاسىز، قالعان جۇرتتىڭ بارىنەن ىعىر بولدىم. ءسىز قانشالىقتى ەزدىگىڭىزدى قورعاعانىڭىزبەن، ايتەۋىر ەشكىمدى بۇل دۇنيەدەن الاستامايسىز عوي...
— ال، لۋيزا شە؟
بيۋتيفە ويلانىپ قالدى.
— ءاي، دوستىم! - دەدى جەنەستا. - سەن ساۋاتىڭدى اش، سونسوڭ مەنىڭ پولكىما كەل، ات ارقاسىنا ءمىن دە، كارابينەر بول ال، ەگەردە جاۋعا قارسى جورىققا اتتان دەپ دابىل قاعىلار كۇن تۋسا، وندا قۇداي تاعالانىڭ ماڭدايىما جازعانى وسى ەكەن دەپ ويلا دا، قالعان ءومىرىڭدى زەڭبىرەكتىڭ قاسىندا، وقتىڭ وتىندە، قاندى ايقاستىڭ قاق ورتاسىندا وتكىزەتىن بول، اقىرى گەنەرال بولىپ شىعاسىڭ.
— شىركىن، ناپولەون قايتىپ كەلسە گوي، - دەپ جاۋاپ قايىردى بيۋتيفە.
— ءبىزدىڭ ۋادەمىز ەسىڭدە مە؟ - دەپ دوكتور اڭگىمەگە ارالاستى. - سەن ەكىنشى رەت جازالى بولسام سولداتقا كەتەمىن دەگەن ەدىڭ عوي. جارتى جىل ۋاقىت بەرەمىن، - ساۋاتىڭدى اشاسىڭ، ونىڭ ار جاعىندا ءبىر بايدىڭ ەركە مۇراگەرىن ىزدەپ تابارمىن، سونىڭ ورنىڭا اسكەر قىزمەتىنە باراسىڭ.
بيۋتيفە تاۋ جاققا قارادى.
— جوق، سەن الپىگە بارمايسىڭ! - دەدى بەناسي داۋسىن كوتەرىپ. - سەن سياقتى ادام، ءسوزدىڭ ادامى، بويىندا تالاي جاقسى قاسيەتى بار ادام، ەلگە قىزمەت ەتۋى كەرەك، ءبىر وتريادقا كوماندير بولۋى كەرەك؛ سەرنا قۋىپ ءجۇرىپ موينىڭ ءۇزۋ وعان جارامايدى. سەنىڭ قازىرگى ومىرىڭدە كاتورگاعا سوقپاي كەتە المايسىن. كۇشىڭدى بوسقا سارپ قىلىپ ءجۇرسىڭ، ودان كەيىن ۇزاق ۋاقىت دەم الماسا بولمايدى؛ ءسويتىپ ءجۇرىپ جالقاۋلانىپ كەتەسىڭ، بۇزىلاسىن، زورلىققا باراسىڭ؛ ال مەنىڭ ماقساتىم - سەنىڭ ءوز دەگەنىڭە قاراما-قارسى، سەنى جاقسى جولعا الىپ شىعۋ.
— قايتەمىز، وندا زەرىگىپ، قايعىدان ولەتىن بولامىز-داعى. قالاعا بارسام، تۇنشىعىپ كەتە جازدايمىن. اندا-ساندا لۋيزانى گرەنوبلگە الىپ بارعاندا، ءبىر كۇنگە شىداي المايمىن.
— اركىمنىڭ ءوز قالاۋى بار، سونى ءوزىمىز ءبىلىپ الۋىمىز كەرەك تە، نە سودان قۇتىلۋ كەرەك، نە بولماسا سونىڭ ءوزىن جۇرت ءۇشىن پايداعا اسىرۋ كەرەك. ءجا، كۇن كەشكىرىپ قالدى، مەندە ۋاقىت جوق. ەرتەڭ مىلتىقتى الىپ كەل، سوندا سويلەسەرمىز، ۇلىم. قوش بول. ال انا سەرنانى گرەنوبلگە اپار دا سات.
جولاۋشىلار ىلگەرى ءجۇرىپ كەتتى.
— مىنە ناعىز ادام دەپ وسىنى ايت! - دەدى جەنەستا قىزبالانىپ.
— تەرىس جولدا جۇرگەن ادام، - دەپ جاۋاپ قاتتى بەناسي. - ەندى نە ىستەۋ كەرەك؟ نە ايتقانىن ءوزىڭىز ەستىدىڭىز. وسىنداي قابىلەتتى جاننىڭ بوسقا ءولىپ بارا جاتقانىڭ كورۋدىڭ ءوزى قاسىرەت. ەگەر فرانسيانىڭ جەرىنە جاۋ باسىپ كىرگەن بولسا، بيۋتيفە ءجۇز قارالى ەر جىگىتپەن مورەنانىڭ تاۋىندا تۇتاس ءبىر ديۆيزيانى اي بويى بوگەپ تۇرعان بولار ەدى، ال بەيبىت كۇندەردە ول ءوزىنىڭ كۇشىن تەك زاڭعا قارسى ىستەرگە عانا پايدالانا الادى.
ونىڭ ىشكى قاجەتتىگى كەدەرگىلەردى باسا-كوكتەپ ءوتۋ؛ ەگەر ونىڭ ومىرىنە ءتونىپ تۇرعان ەشقانداي ءقاۋىپ بولماسا، وندا ول قوعاممەن الىسادى، استىرتىن ارەكەت ەتۋشىلەرگە كومەكتەسەدى. ول سونداي ەر جالعىز ءوزى سالداما قايىقپەن رونانى كەسىپ وتەدى دە، ساۆويياعا اياق كيىم تيەپ اپارادى؛ اپ-اۋىر جۇكتى ارقالاپ الىپ، اياق باسپاس جارتاستىڭ باسىنا الىپ شىعادى؛ سول جەردە قاتقان قارا ناننىڭ قىرتىسىن قورەك قىلىپ، تۋرا ەكى تاۋلىك وتىرا الادى. قىسقاسى، بىرەۋلەردىڭ ۇيقىنى جاقسى كورەتىنى سياقتى، بۇل ىلعي قاۋىپ-قاتەردى جاقسى كورەدى. ىلعي دا باسىن بايگەگە تىگىپ جۇرمەسە، مىناۋ قارا ءدۇرسىن تىرشىلىكتىڭ اياسىنا سىيمايدى. ال مەن بولسام، وسىنداي ادامنىڭ تومەن قاراي قۇلدىراپ بارىپ، قاراقشى بولىپ كەتۋىن، ءسويتىپ، اقىرى ەشافوت استىندا ءولۋىن قالامايمىن. ءجا، ءبىزدىڭ سەلەن قالاي ەكەن، سىزگە ۇنادى ما؟
جەنەستا الىسىراقتان جارتىلاي دوڭگەلەنگەن ۇلكەن الاڭدى كورگەن، اينالاسىندا جاسىل جەلەك جامىلعان اعاشتار، الاڭنىڭ ءدال ورتاسىندا، بيىك تەرەكتەردىڭ اياسىندا جالتىراعان قول كورىنەدى. الاندى تاۋدىڭ كولبەۋ باۋرايىندا ءۇش قاتار ەتىپ وتىرعىزىلعان اعاشتار قورشاپ تۇر، ودان ارەگىرەكتە جاپوننىڭ لاق اعاشى، ال ودان دا جوعارىراقتا شاعىن شەگىرشىن اعاشتارى.
— ءبىزدىڭ بۇل جەردە جارمەڭكە وتكىزىلەدى، - دەپ ءتۇسىندىرىپ كەلەدى بەناسي. باس كوشە ارەگىرەكتەن باستالادى، انە ءبىر كورىنگەن ادەمى ەكى ءۇي بار ما، ولاردىڭ جايىن مەن سىزگە ايتقانمىن: بىرەۋى ارالىق ساتتىكى، ەكىنشىسىنىڭ يەسى - نوتاريۋس.
بۇلار ويما تاستاردان تەگىستەپ توسەلگەن كەن كوشەگە شىقتى؛ ەكى جاعىنا قاتارلاپ جۇزدەگەن ۇيلەر سالىنىپتى، ارالارىنا تۇگەلدەي دەرلىك ب ا ق وتىرعىزىلعان. ىلگەرىرەكتە، وسى كوشەنىڭ تۇيىقتالار تۇسىندا، بەرى قاراپ تۇرعان شىركەۋ كورىنەدى. ودان بەرى دە تاعى ءبىر كوشە قيىپ وتەدى ەكەن، ونىڭ بويى دا قاتار تىزىلگەن ۇيلەر. شىركەۋ الاڭىنداعى كيۋرە ءۇيىنىڭ قارسىسىندا مەريا. جۇمىس كۇنىن اياقتاعان ايەلدەر، بالالار مەن ەركەكتەر، بەناسيدى كورە سالىپ، ۇيلەرىنىڭ الدىنا جۇگىرىسىپ شىعىپ، بىرەۋلەرى باس كيىمدەرىن شەشىپ، ەندى بىرەۋلەرى جامىراي سالەمدەسىپ، قوشامەتتەپ جاتىر؛ بالا بىتكەن ونىڭ اتىنىڭ الدىنا شىعىپ الىپ، سەكىرىپ وينايدى؛ ات يەسىنىڭ مەيىرىمىنە اتىنىڭ جۋاستىعى ساي ەكەنىن وزدەرى انىق بىلەتىن ءتارىزدى. وسىنىڭ بارىندە دە ءاربىر تەرەڭ سەزىمنىڭ تۇبىندە تىعىلىپ جاتاتىن ۇستامدى سىپايىلىق سياقتى ءبىر عاجاپ يبالىق بار ەدى. جەنەستا جۇرتتىڭ بەناسيدى قالاي قارسى الىپ جاتقانىڭ كورگەندە، ونىڭ كانتون تۇرعىندارى ءوزىمدى سىيلايدى دەپ بۇرىنىراقتا ايتقان ءبىر ءسوزىنىڭ كەمىتىپ ايتىلعان سىپايىلىق ەكەنىن سەزىنگەن-دى. شىنىندا دا، بۇل دۇنيەدەگى بارلىق بيلىكشىلەرگە كورسەتىلەتىن قۇرمەتتىڭ ىشىندەگى ەڭ قىمباتى، باعىنىشتى ادامداردىڭ جۇرەگىندە جازىلىپ قالعان قۇرمەت ەكەنى وسى كورىنىستەن بايقالىپ ەدى بۇل شىنايى حالىقتىق بيلىككە كورسەتىلگەن قۇرمەت ەدى.
مەيلى، ادام ءوزىنىڭ اتاق-داڭقىنا، ءوزىنىڭ قۋات-كۇشىنە ماستانىپ، كوزى قارايىپ كەتسىن، ءبىراق جان دۇنيەسىنىڭ ارعى تۇكپىرىندە ول ءوزىنىڭ جەكە باسىنىڭ ىس-ارەكەتىنە بايلانىستى بولعان، سودان تۋعان سەزىمدەردى عانا ەرەكشە قادىرلەپ، باعالاي الار ەدى، ال شىنىڭدا ءوزىنىڭ تۇككە تۇرعىسىز ەكەنىن، ءوز بيلىگىنىڭ سىرتقى كورىنىستەرىندە مىنا ومىرگە وزگەرىس اكەلگەندەي، ەشقانداي جاڭا، ەشقانداي ۇلى ءىس تىندىرا الماعانىن كورەر ەدى.
كورولدەر، مەيلى ولار بۇكىل الەمگە بيلىك جۇرگىزسىن، بارلىق اجالدى پەندەلەر سياقتى، ءوزىنىڭ شەكتەۋلى ورتادا ءومىر سۇرەتىنىن، ونىڭ زاڭدارىنا باعىنىشتى ەكەنىن، ءوزىنىڭ جەكە باسىنىڭ باقىتى سول اينالاسىنداعى ادامداردىڭ سەزىمىنە بايلانىستى ەكەنىن تۇسىنۋگە ءتيىس. ال بەناسي بولسا، بۇكىل كانتونداعى جۇرتتىڭ وزىنە تۇگەل باعىناتىنىڭ جانە دوستىق ىقىلاستا ەكەنىن عانا سەزىنەتىن ەدى.
III تاراۋ
حالىقتىڭ ناپولەونى
— كىرسەڭىزشى، تاقسىر، - دەيدى جاكوتا. قوناقتار كۇتىپ قالدى عوي. ىلعي وستەسىز دە جۇرەسىز. قانشا جانىڭدى سالساڭ دا، ءسىزدىڭ كەسىرىڭىزدەن، تاماق ءبىر دۇرىس بولمايدى. ءبارى بۋلانىپ، ەزىلىپ كەتتى.
— مىنە ءبىز كەلدىك، - دەيدى بەناسي جىميا كۇلىپ. جولاۋشىلار اتتارىنان ءتۇسىپ، دوكتوردىڭ شاقىرعان قوناقتارى وتىرعان بولمەگە قاراي بەتتەگەن.
— مىرزالار، - دەدى ول جەنەستانى قولىنان جەتەلەپ، سىزگە بليۋتو مىرزانى تانىستىرۋعا مارحابات ەتىڭىزدەر: بۇل كىسى گرەنوبلدە تۇرعان اتتى اسكەر پولكىنىڭ كاپيتانى، ءبىزدىڭ ۇيدە تۇرماق ويى بار بايىرعى سولدات.
سونسوڭ ول، ۇستىنە قارا كيىم كيگەن ۇزىن بويلى، ارىقشا كەلگەن اق شاشتى كىسىنى نۇسقاپ تۇرىپ، جەنەستاعا قاراپ سويلەدى:
— ارالىق سۋديا ديۋفو مىرزامەن تانىسىڭىز. بۇل كىسى جايىندا سىزگە ايتقانمىن، قاۋىمنىڭ گۇلدەنىپ كەتۋىنە بۇل كىسىنىڭ تيگىزگەن پايداسى از ەمەس. تانىسىپ قويىڭىز، - دەپ، ول ەندى جەنەستانى كوزىندە كوگىلدىرلىگى بار، تىريعان ارىق، ءونى قۋقىل جىگىتتىڭ قاسىنا الىپ كەلدى، ونىڭ ۇستىنە كيگەنى دە قارا كيىم ەكەن، — بۇل تولەنە مىرزا، گراۆە مىرزانىڭ كۇيەۋ بالاسى، بىزگە كەلىپ ورنىققان تۇڭعىش نوتاريۋس.
بەناسي تۇرىنە قاراعاندا جارتىلاي شارۋا، جارتىلاي قالالىق، بەزەۋ بەتى دورەكىلەۋ كورىنگەنىمەن، ءجۇزى جىلى جۋان ادامعا قاراي بۇرىلدى:
— مەنىڭ مارحاباتتى كومەكشىم اعاش ساۋداگەرى كامبون مىرزامەن تانىسىڭىز؛ حالىقتىڭ تىلەكتەستىكپەن سەنىم كورسەتىپ جۇرگەنى — وسى كىسىنىڭ ارقاسى. ال مىنا كىسىنىڭ نەمەن شۇعىلداناتىنىڭ ايتىپ جاتۋدىڭ ءوزى ارتىق بولار، - دەدى بەناسي سۆياششەننيكتى نۇسقاپ.
— ءسىزدىڭ كوز الدىڭىزداعى بۇل كىسىنى قۇرمەتتەپ سىيلاماۋ ءتىپتى مۇمكىن ەمەس.
وفيسەر سۆياششەننيكتىڭ وڭىنەن كوزىن اجىراتىپ الا الماي قالعان — ويتكەنى ودان ءبىر رۋحاني اسەمدىكتىڭ نۇرى شاشىراپ تۇر ەدى، وعان شەكسىز سۇيكىمدىلىك دارىتىپ تۇرعان دا سول بولاتىن. العاش ءبىر قاراعاندا، جانۆە مىرزانىڭ ءتۇرى، بالكىم، اجارسىز دا كورىنىپ قالار، ويتكەنى ونىڭ كەسكىنىندە كەيبىر ۇيلەسىمسىز قاتقىلدىق بار ەدى. تاپالتاق بويى، تىراشتانعان كەيپى، ءتىپتى سول تۇرعان تۇرىسىنىڭ ءوزى وسىنىڭ ءبارى ونىڭ دەنە ءبىتىمىنىڭ ءالجۋازدىعىنان حابار بەرگەندەي ەدى، ال ءبىراق مونتانى جۇزىنەن ول كىسىنىڭ ىشكى دۇنيەسىنىڭ شىنايى-حريستياندىق بايسالدىلىعىن، جان تازالىعىنان تۋىندايتىن كۇش-قۋاتى مەن تاباندىلىعىن تانۋعا بولاتىن-دى. كوگىلدىر اسپانمەن شاعىلىسىپ تۇرعانداي اشىق ءمولدىر كوزدەرىنەن جۇرەگىندە جالىنداپ تۇرعان ىزگىلىك وتىنىڭ ۇشقىنى جارقىرايدى. ءوزىن-وزى ۇستاۋىندا قاراپايىمدىلىق پەن تابيعيلىق بار، ابىرجۋى جوق، بارلىق قيمىل-قوزعالىسىنان ءبىر ءتۇرلى جاس بويجەتكەن قىزعا تون بيازىلىق پەن ۇياڭدىق بايقالادى. بۇكىل بەينەسى كورگەن ادامدا قۇرمەت سەزىمى مەن جاقىنىراق تانىسۋ تىلەگىن تۋعىزار ەدى.
— قويىڭىز، مەر مىرزا، - دەپ، بەناسيدىن ماراپات سوزدەرىنەن كادىمگىدەي قىسىلىپ قالدى.
داۋسىنىڭ ءوزى جەنەستانى قاتتى تەبىرەنتكەن؛ وسىناۋ بەيماعلۇم سۆياششەننيكتىڭ اۋزىنان شىققان ازعانتاي عانا بولماشى سوزدەرىن ەستىگەننىن ءوزى وفيسەردە ەرەكشە ءبىر تاعزىم سەزىمىن تۋعىزعانداي ەدى.
— مىرزالار، - دەدى كىرە بەرە، قوناق بولمەنىڭ ءدال ورتاسىنا ەكى ءبۇيىرىن تايانىپ تۋرا قالعان جاكوتا، - سورپا دايىن.
بەناسي قوناقتاردىڭ ۇلكەن-كىشىسىنە قاراماي، وتىرعان رەتىمەن اتتارىن اتاپ-اتاپ شاقىرعان كەزدە، بەس مەيمان تىك كوتەرىلىپ اسحاناعا قاراي ءوتتى دە، ۇستەلگە جايعاسىپ وتىردى، سونسوڭ كيۋرە ەشبىر مانەرلەۋسىز اقىرىن قوڭىر داۋىسپەن ءدام الدىنداعى دۇعاسىن وقىدى. ۇستەلدىڭ ۇستىنە كەستەلى ماتادان جاسالعان داستارقان جابىلىپتى اتاقتى ىسمەرلەر اتانعان اعايىندى گرەندورجداردىڭ سوناۋ گەنريح IV تۇسىندا ويلاپ تاپقان بۇل داستارقانى بارلىق بايبىشەلەردىڭ ەرەكشە قۇنتتاپ ۇستايتىن مۇلكى بولاتىن. اپپاق بولىپ جارقىراپ تۇر، وزىنەن جەبىر ءشوپتىڭ جۇپار ءيىسى اڭقيدى: جاكوتانىڭ كىر جۋعاندا، سۋعا سونى قوسىپ شايقايتىن ادەتى بولاتىن. كوك جيەك فايانس ىدىستارى دا اپپاق بولىپ كوز تارتادى. ال ەندى مىنا سياقتى سەگىز قىرلى گرافيندەردىڭ ساقتالىپ قالعاپ ءبىرلى-جارىم ۇلگىسىن تەك تۇكپىردەگى پروۆينسيالىق قالالاردان عانا كورۋگە بولار ەدى. مۇيىزدەن ويىپ جاسالعان پىشاق ساپتارىنداعى ءار ءتۇرلى جانۋارلاردىڭ بەينەسى ءتىپتى اسەم. وسى سياقتى تاماشا ساقتالىپ قالعان ەسكىلىكتى ءسان-سالتانات نىساندارىن قوناقتار قولدارىمەن ۇستاپ كورىپ، تان-تاماشا قالىستى؛ ءبارىن دە ءۇي يەسىنىڭ ۇقىپتىلىعى مەن جايدارى مىنەزىنە جوريدى.
جەنەستا سورپا قۇيعان قۇمىرانىڭ قاقپاعىنداعى ءار ءتۇرلى كوكونىس تاعامدارىنىڭ ءتۇرلى-تۇستى بوياۋمەن ورنەكتەپ سالعان بەدەرلى سۋرەتتەرىن قىزىقتاپ وتىر بۇل XVI عاسىرداعى اتاقتى قۇمىرا شەبەرى بەرنار پاليسسيدەن قالعان مۇرا بولاتىن.
جينالعان قوناقتار قوعامنىڭ ءار ءتۇرلى توپتارىنىڭ وكىلدەرى. بەناسي مەن جەنەستانىڭ قايسار ەرلىككە ءتان اندەرى جانۆەنىڭ يكونعا ۇقساس مونتانى كەسكىنىنە ءتىپتى ۇقسامايدى؛ ال نوتاريۋستىن بەت-اجارى ارالىق سۋديا مەن مەر كومەكشىسىنىڭ ەسكى بەت سيىقتارىنا قاراعاندا ءتىپتى جاس كورىنەدى. وسىناۋ ءار الۋان ادامداردىڭ بەت ءجۇزى ارقىلى وسى جەردە بۇكىل ادامزات قوعامىنىڭ وكىلدەرى تۇگەل قاتىناسىپ وتىرعانداي سەزىلدى؛ سولاردىڭ بارلىعىنىڭ دا وندەرىنەن ءوز ومىرلەرىنە ريزاشىلىق، بۇگىنگى كۇنى مەن بولاشاعىنا بەرىك سەنىم بايقالاتىن سياقتى. تەك تونەلە مىرزا مەن جانۆە، تىرشىلىكتەگى كورگەندەرى ءتىپتى از بولعاندىقتان، الدارىندا قانداي وقيعالار كۇتىپتۇر ەكەن دەپ ويلايتىن بولۋلارى كەرەك؛ ويتكەنى بۇلار بولاشاق بىزدىكى دەپ سانايدى دا، قالعان قوناقتار تەك وتكەن ءومىر جايىنداعى اڭگىمەلەرگە عانا بەيىم سەكىلدى؛ ءبىراق بارلىعىنىڭ دا ءومىر جايىنداعى اڭگىمەلەرى بايسالدى؛ دەگەنمەن سوزدەرىنەن ۋايىمنىڭ ەكى ءتۇرلى رەڭى بايقالادى: بىرەۋى كەشكى ىمىرتتىڭ الا كەۋىم كولەڭكەسى ءتارىزدى ەندى قايتىپ ورالمايتىن قۋانىشتىڭ شالا-شارپى ەستە قالعاندارى، ال ەكىنشىسى اشىق كۇننىڭ ءۇمىت ارتار اق شۇعىلىسىنا ۇقساس.
— ءسىز، شاماسى، بۇگىن مىقتاپ شارشاعان بولارسىز، كيۋرە مىرزا؟ - دەپ سۇرادى كامبون.
— شارشادىم، تاقسىر، - دەيدى وعان جاۋاپ بەرىپ جانۆە، ميعۇلا بايعۇس پەن پەلتە اعاي ەكەۋى ەكى مەزگىلدە جەرلەندى عوي.
— ەندى ەسكى دەريەۆنياداعى لاشىقتاردى بۇزۋعا بولادى، - دەپ بەناسي ءوزىنىڭ كومەكشىسىنە نۇسقاۋ بەرىپ جاتىر. - سولاردان بوساعان تىڭ جەرلەردەن كەم دەگەندە ءبىر ارپان كوكوراي جاساۋعا بولادى عوي؛ ونىڭ ۇستىنە قاۋىم ميعۇلا شوتاردى كۇتۋگە جۇمسالىپ كەلگەن ءجۇز فرانكى قارجىنى ۇنەمدەيدى.
— سول ءجۇزدى ءۇش جىل قاتارىمەن تومەندەگى ويپانعا، بۇلاق سۋى جايىلىپ كەتەتىن تۇستا وتكەل سالۋعا اۋدارىپ تۇرعان ءجون، دەپ قويدى كامبون. سەلەن مەن اڭعاردىڭ تۇرعىندارى جان-فرانسۋاپاستۋرونىڭ تەلىمىن باسىپ ءوتۋدى ادەت قىلىپ كەتكەن؛ ول بايعۇس سودان ەداۋىر زالال شەگىپ ءجۇر.
— دۇرىس-اق، - دەپ قوستادى ونى ارالىق سۋديا، ول اقشانى جۇمساۋدىڭ ەڭ توتە جولى سول. مەنىڭ ويىمشا، باسقانىڭ جەرىن باسىپ جول سالۋ دەگەن دەريەۆنياداعى ەڭ كەسەلدى ماسەلە. ارالىق سۋدياداعى داۋلى ماسەلەلەردىڭ ويىنان ءبىرى وزگەنىڭ يەلىگىنە كوز الارتۋ. مەنشىك قۇقىعىنا تىيىمسىز قول سۇعۋ ورىن العان كانتونداردا ەسەپ جوق. وزگەنىڭ مەنشىگىن قۇرمەتتەۋ، زاڭدى قۇرمەتتەۋ فرانسيادا جۇرت ساناسا بەرمەيتىن سەزىم، ال شىنىڭدا ونى كوتەرمەلەپ وتىرۋ قاجەت. كوپتەگەن جۇرت زاڭعا ىقپال ەتۋدى قاجەتسىز نارسە دەپ سانايدى؛ ال شىندىعىندا بىزدە ماتەلگە اينالىپ كەتكەن ىزگىلىكتىڭ بەلگىسى دەپ ەسەپتەلەتىن "جازاڭدى قۇداي بەرسىن" دەگەن ءسوز ەكىجۇزدىلىكتىڭ بەلگىسى، ول ءبىزدىڭ وزىمشىلدىگىمىزدى بۇركەمەلەيتىن ءسوز. مويىنداۋىمىز كەرەك، ءبىزدىڭ بويىمىزدا وتانشىلدىق جوق! كىمدە-كىم زاڭنىڭ ماڭىزدىلىعىن ساناسىنا ورنىقتىرىپ، سونى ءتىپتى وزىنە زيانى تيەر تۇستا دا مۇلتىكسىز ورىندايتىن بولسا، مىنە ناعىز وتانشىل ادام سول. اسىلى، قىلمىسكەردى جازىقسىز قويا بەرسەڭ، سەن سونىڭ بولاشاقتاعى زۇلىمدىق ىسىنە كىنالى بولىپ شىعاسىن.
— بىرىمەن-بىرى ساباقتاس، - دەيدى بەناسي. مەرلەر جولدى دۇرىستانقىراپ سالاتىن بولسا، بۇرىس سۇرلەۋلەر بولماس ەدى. ال ەندى مۋنيسيپاليتەت كەڭەسشىلەرى بىلىمدىرەك بولسا، مەنشىك يەلەرى مەن مەرلەر وزگەنىڭ جەرىنە كوز الارتۋشىلىق جايتتارىنا قارسى تۇرعان كەزدە، سولارعا قولداۋ كورسەتكەن بولار ەدى؛ قامال، ەگىندىك جەر، لاشىق ءۇي، اعاش دەگەندەردىڭ ءبارى دە قاسيەتتى، سوندىقتان قۇقىقتىڭ ۇلكەن-كىشىسى تۋرالى ءسوز قوزعاۋعا بولمايدى دەپ، ناداندارعا ۇعىندىرىپ وتىرعان ءجون. جاقسىلىققا باستايتىن مۇنداي بۇرىلىسقا بىردەن جەتۋگە بولماس، ول ەڭ الدىمەن حالىقتىڭ ادامگەرشىلىگىنە بايلانىستى، ال ءبىز ونى سۆياششەننيكتەردىڭ باتىل ارالاسۋىنسىز وزگەرگە المايمىز. بۇل، ارينە جانۆە مىرزا، سىزگە قاتىسى جوق اڭگىمە.
مەن ونى وزىمە قاتىسى بار دەپ ويلامايمىن، - دەدى كيۋرە، ەرنىنە مىسقىل ءۇيىرىپ. ويتكەنى مەن كاتوليك ءدىنىنىڭ قاعيدالارىن سىزدەردىڭ باسقارۋ ءىسى جونىندەگى كوزقاراستارىڭىزبەن ۇيلەستىرۋگە تىرىسىپ جۇرەمىن. مەن ۇرلىقتىڭ ءتۇبى قورلىق ەكەنى تۇرعىسىندا ۋاعىز ايتقاندا، پەندەلەرگە قۇقىق جونىندە جاڭاعى ءسىز ايتقان ويلاردى ىلعي دا ۇعىندىرىپ وتىرامىن. راسىندا، قۇداي ۇرلىقتى جازعىرعاندا، ۇرلانعان زاتتىڭ قۇنىنا قارامايدى: ول ۇرىنى جازالايدى. ءوز قاراۋىمداعى ءدىندارلارعا ۇعىندىراتىن قاعيدالارىمنىڭ ءمانى وسىندا.
— ءسىزدىڭ جۇمىستا ابىرويلى بولىپ جۇرگەنىڭىز سوندىقتان، كيۋرە مىرزا، - دەپ قوستادى ونى كامبون. ءبىزدىڭ قاۋىم بۇرىن قانداي ەدى، ال ءقازىر قانداي دەپ، ەكەۋىن سالىستىرا كەلگەندە، ءسىزدىڭ ارقاڭىزدا جۇرتتىڭ اقىل-ويىندا بولعان وزگەرىستەردى مىنا مەن بىلەمىن عوي. ارينە، حالقى ءدال بىزدەگىدەي ۋاقىتتارىن اياماي ەڭبەك ەتەتىن كانتوندار كوپ ەمەس. بىزدەگى مالدىڭ باعىمى تاماشا، ىلۋدە ءبىر بولماسا ەگىنگە تۇسپەيدى. ورماندار وتالمايدى. جۇرتتىڭ اۋقاتتى، جانعا جايلى تۇرمىسقا جەتكەنى وسىنداي ۇقىپتىلىق پەن ەڭبەكتىڭ ارقاسى ەكەنىن ءسىز شارۋالاردىڭ اقىل-ساناسىنا قۇيىپ جەتكىزدىڭىز.
— دەمەك، ءسىز ءوز قۇزىرىڭىزداعى ەلگە ءدان ريزا ەكەنسىز عوي، كيۋرە مىرزا؟ - دەپ سۇراعان جەنەستا.
— كاپيتان مىرزا، - دەپ جاۋاپ قاتتى وعان سۆياششەننيك، - جەر باسىپ جۇرگەندەردىڭ ءبارىن بىردەي پەرىشتە دەپ توقمەيىلسۋگە بولمايدى. قايدا بولسا دا، قايىرشىلىق بار جەردە قاسىرەت بار. قاسىرەت پەن قايىرشىلىقتى زۇلىمدىققا پايدالانىپ كەتۋگە بولادى، بيلىك تە سول سياقتى. شارۋالار ەگىستىك جەرىنە دەيىن ەكى لە جەر ءجۇرىپ بارىپ، كەشكە قاراي جۇمىستان سىلەلەرى قاتىپ، ۇيگە قايتىپ كەلە جاتقاندا، ۇيلەرىنە اسىققان اڭشىلاردىڭ الدىڭداعى ەگىندىك پەن شابىندىق جەرلەردى باسا-كوكتەپ تۋرا تارتقاندارىن كورگەندە، سولارعا ەلىكتەمەيدى دەپ ويلايسىز با؟ جولدارىن وسىلايشا قىسقارتقان ادامداردىڭ قايسىسى زاڭنان اتتاپ كەتكەن بولىپ ەسەپتەلەدى، جاڭا ءوزىڭىز ايتقانداي؟ جۇمىس ىستەگەنى مە، نەمەسە، سەرۋەن قۇرعانى ما؟ قازىرگى بايلار دا، كەدەيلەر دە بىزگە بىردەي قىساس قىلادى. ءدىن دە، بيلىك سياقتى، اسپاننىڭ بيىكتىگىنەن نەمەسە قوعامنىڭ بيىگىنەن ىلعي دا تومەن تۇسۋگە ءتيىس؛ ال ءبىزدىڭ زامانىمىزدا جوعارعى توپتاردا دىنگە دەگەن سەنىم حالىققا قاراعاندا الدەقايدا از؛ ال ءبىز ايتامىز: ءومىردىڭ تاقسىرەتىنە كونبىستىك جاساعانى ءۇشىن قۇداي حالىقتى جۇماقتا جارىلقايدى دەپ. ءوزىم شىركەۋدىڭ ۋاعىزدارى مەن جوعارعى ءدىني ادامداردىڭ نۇسقاۋىنا تۇگەلدەي باعىنعانمەن، قالاي دەگەندە دە، مەن ويلايمىن: ءبىز ءدىني عۇرىپتار ماسەلەسىندە باياعىدا-اق تالاپتى باسەڭدەتۋىمىز كەرەك ەدى، ونىڭ ورنىڭا ورتا دارەجەلى ادامداردىڭ جان جۇيەسىندە ءدىني سەزىمدى كۇشەيتۋگە تىرىسۋىمىز كەرەك ەدى، - ورتاشا اۋقاتى بار سول ادامداردىڭ حريستيان دىنىنە بوي ۇسىنۋدىڭ ورنىڭا سول جايىندا تالاسقا بەيىم تۇراتىنى بار. بايشىكەشتەردىڭ فيلوسوفيالىق جالعان ويلارى كەدەيلەر ءۇشىن قاتەرلى ۇلگىگە اينالدى دا، ءدىنباسىلاردا تىم ۇزاق نارازىلىقتار تۋعىزدى. ءبىزدىڭ دۇعا داستۇرلەرىمىزدەن بەلگىلى ءبىر ناتيجە بولسا، ءبىز سوعان ءوزىمىزدىڭ جەكە ىقپالىمىزدىڭ ارقاسىندا جەتىپ ءجۇرمىز، ال شىندىعىندا تۇتاس ءبىر قاۋىم كولەمىندەگى ءدىني سەنىمدەردىڭ بەرىكتىگى بەلگىلى ءبىر ادامنىڭ قادىر-قۇرمەتىنە بايلانىستى بولسا، سول اقىلعا سىيا ما؟ حريستيان ءدىنى بۇكىل قوعامدىق تارتىپكە شاپاعاتىن تيگىزىپ، ونىڭ قورعانىشتىق ۇستانىمدارى بارلىق توپتارعا تەرەڭدەپ سىڭگەندە عانا ءدىني ادەت-عۇرىپتار ساقتالاتىن بولادى. ءدىننىڭ ادەت-عۇرىپتارى دەگەن ونىڭ سىرتقى ءتۇرى عانا، ال قوعام سول ءتۇردىڭ ارقاسىندا عانا تىرشىلىك ەتەدى. سىزدەرگە تيگەنى - تۋ، ال بىزگە ءناسىپ بولعانى ايقىش...
— كيۋرە مىرزا، مەنىڭ ءبىر بىلگىم كەلەتىنى، - دەدى جەنەستا، جانۆەنىڭ ءسوزىن ءبولىپ، - ءسىزدىڭ وسىنداعى كەدەيلەرگە جەكسەنبى كۇندەرى كوڭىل كوتەرىپ سەرۋەندەۋگە، بي بيلەۋگە تىيىم سالاتىندارىڭىزدىڭ سەبەبىڭىز نە؟
— كاپيتان مىرزا، - دەپ جاۋاپ قايىردى كيۋرە، ءبيدىڭ ءوزىن ءبىز تەرىس كورمەيمىز، ءبىراق ونى ءبىز ادەپسىزدىكتىڭ سەبەپكەرى رەتىندە جازعىرامىز؛ ول جۇرتتىڭ مازاسىن الىپ، دەريەۆنيانىڭ ءسالت-داستۇرىن بۇزادى. وتباسىنداعى رۋحتىڭ تازالىعىن ساقتاۋ، وتباسى قاتىناستارىنىڭ قاسيەتىن قورعاۋ دەگەننىڭ ءمانى جاماندىقتى تۇپ-تامىرىمەن جويۋ بولىپ شىقپاي ما؟
تونەلە سوزگە ارالاستى:
— زورلىق-زومبىلىق بولماي تۇرمايتىن كانتون جوق ەكەنى ءمالىم، ال بىزدە ونداي نارسەلەر نەكەن-ساياق بولۋعا اينالدى. وسىنداعى كەيبىر شارۋالاردىڭ جەر جىرتىپ جۇرگەندە كورشىسىنەن بىرەر ءتىلىم جەردى قاعىپ كەتۋدەن تايىنبايتىندارى، كەرەك بولسا، بىرەۋدىڭ ءبىر ءتۇپ اعاشىن قيىپ الاتىندارى بەكەر ەمەس؛ ءبىراق سولاردىڭ ءبارى دە قالا ادامدارىنىڭ كۇناسىمەن سالىستىرعاندا تۇك ەمەس. مەنىڭ ويىمشا، ءبىزدىڭ القاپتىڭ تۇرعىندارى سيرەك كەزدەسەتىن يناباتتى حالىق.
— يناباتتى دەيسىز بە؟ دەپ كيۋرە مىرس ەتتى. بىزدە ءدىني فاناتيزم بولادى دەپ قاۋىپتەنۋدىڭ ورايى جوق.
ەندى اڭگىمەگە كامبون ءسوز قوستى:
— ويباي-اۋ، وسىنداعى تۇرعىنداردىڭ ءبارى كۇن سايىن تۇستىك دۇعاعا بارىپ، اپتا سايىن ارىزداسۋعا باراتىن بولسا، جەردى كىم وڭدەيدى جانە ونداي جۇمىسقا ءۇش سۆياششەنيكتىڭ دە شاماسى كەلمەس.
بۇل ءسوزدى كيۋرە ءىلىپ اكەتتى:
— تاقسىر، جۇمىس ىستەۋ دەگەننىڭ ءوزى دە قۇدايعا قۇلشىلىق قىلۋمەن بىردەي. شىركەۋ قىزمەتىنە تىم ءجيى بارا بەرۋ ءدىننىڭ جانە ونىڭ تىرەك-تۇرعىلارىنىڭ ءمانىن تۇسىنۋگە كەدەرگى جاسايدى، ال قوعامعا تىرشىلىك بەرەتىن ناق سولار عوي.
— ال ءسىز وتانشىلدىققا قالاي قارايسىز؟ - دەپ سۇراعان جەنەستا.
— وتانشىلدىق، - دەدى كيۋرە ماڭعازدانىپ، تەك وتكىنشى سەزىم تۋعىزادى، ال ءدىن ولاردى تۇراقتى ەتەدى. وتانشىلدىق ادامنىڭ ءوز پايداسىن ۋاقىتشا ۇمىتۋى دەگەن ءسوز؛ ال حريستيان ءدىنى ادامنىڭ تەرىس مىنەزدەرىنە قاراي ارەكەت ەتەتىن تۇتاس ءبىر جۇيە.
— الايدا، تاقسىر، ريەۆوليۋسيالىق سوعىستار تۇسىندا وتانشىلدىق...
— ءيا، ريەۆوليۋسيا كەزىندە ءبىز كەرەمەت ىستەر ىستەيمىز، - دەپ بەناسي وفيسەردىڭ ءسوزىن ءبولىپ جىبەردى، ءبىراق ارادا ون ءتورت جىل ءوتىپ ەدى، مىڭ سەگىز ءجۇز ون ءتورتىنشى جىلى-اق ءبىزدىڭ وتانشىلدىعىمىزدان نىسپى دا قالمادى. ال ەندى فرانسيا مەن ەۋروپانى ءدىني يدەيالار بيلەگەن كەزدە، ءجۇز جىلدىڭ ىشىندە ازياعا ون ەكى مارتەدەي جورىق جاسالدى.
وسى تۇستا ارالىق سۋديا ءسوز قوستى:
— بالكىم، حالىقتاردى بىر-بىرىنە سوعىس اشقىزاتىن ماتەريالدىق سەبەپتەردى جويۋ قيىن بولماس، ال ەندى ءدىني قيسىنداردى قورعاعاننان باسقا بەلگىلى ءبىر ايقىن ماقساتى جوق سوعىستاردا، راسىندا دا، شەك جوق-اۋ.
— بۇل قالاي، تاقسىر، بالىقتان تازا ءدام تاتپاعانسىزدار ما؟ - دەدى جاكوتا، قاسىنا نيكولدى ەرتىپ كەلىپ، ۇستەلدەگى بوساعان ىدىس-اياقتاردى جيناستىرىپ جاتىپ.
ءوزىنىڭ داعدىسى بويىنشا اسپازشى ءبىر تاعامنان كەيىن ءبىر تاعامدى ۇزدىكسىز اكەلىپ جاتىر؛ مۇنىڭ ءبىر قولايسىز جەرى قوماعاي ادام تويعانىڭا قاراماي جەي بەرەدى دە، ىنساپتىلار العاشقىسىنا تويىپ قالادى، ءسويتىپ كەيىنگى ءدامدى تاعامداردان ماقۇرىم قالادى.
— بەرى قاراڭىزدار، مىرزالار! - دەپ داۋسىن قاتتىراق شىعارعان سۆياششەننيك ارالىق سۋدياعا شۇيلىگە سويلەدى: ءدىني سوعىستاردا بەلگىلى ماقسات بولعان جوق دەپ ءسىز قالاي ايتاسىز؟ ءبىر زامانداردا ءدىننىڭ قوعامداعى وتە قۋاتتى كۇش بولعانى سونداي، ماتەريالدىق مۇددەلەردى ءدىني ماسەلەلەردەن ءبولىپ قاراۋعا ءتىپتى دە بولمايتىن.
سوندىقتان دا ءاربىر سولدات ءوزىنىڭ نە ءۇشىن شايقاساتىنىڭ وتە جاقسى بىلەتىن...
— ەگەر جۇرت ءدىن ءۇشىن سونشاما ۋاقىت سوعىساتىن بولسا، وندا قۇداي تاعالانىڭ ونى دۇرىس نەگىزدە جاساماعانى عوي، - دەپ قالدى جەنەستا. قۇدايدىڭ اۋزىنان شىققان ءاربىر نۇسقاۋ ادامدار ءۇشىن مىزعىمايتىن اقيقات بولۋى كەرەك ەمەس پە؟..
جۇرتتىڭ ءبارى اڭىرايىپ كيۋرەگە قاراعان.
— مىرزالار، - دەدى جانۆە، - ءدىندى جۇرەكپەن سەزەدى كىسى، اقىلعا سالمايدى. اللا تاعالانىڭ جولىنا شەك كەلتىرۋگە بولماس بولار.
— قىسقاسى، ءسىزدىڭ باقسىلىعىڭىزعا باس يزەي بەر دەسەڭىزشى، - دەدى جەنەستا، قۇدايدى ەشقاشان ەسكە الىپ كورمەگەن سولداتتىڭ تىكباقايلىعىمەن.
— تاقسىر، - دەپ ەندى سۆياششەننيك تە تىكسىنە سويلەدى، ءدال كاتوليك دىنىڭدەي باسقا بىردە-بىر ءدىن ءبىزدىڭ كوڭىلىمىزدى جايلاندىرا المايدى، ەشقايسىسى كوڭىلىمىزدى ونداي سەرگىتە المايدى، سونسوڭ، وزگەسىن بىلاي قويعاندا، ونىڭ اقيقاتىنا سەنگەننەن ءسىزدىڭ شىعاتىن شىعىنىڭىز نە؟
— ءيا، بۇل ءسوزىڭىز راس، شىعىن كوپ بولماس، - دەدى جەنەستا.
— سولاي شىعار، ال ەندى سەنبەيتىن بولساڭىز، ول قىمباتقا تۇسەدى. ودان دا، تاقسىر، سىزگە جاقىنىراق تۇرعان مىنا جەر بەتىندەگى تىرشىلىكتى ءسوز قىلايىق. قاراڭىزشى، قۇداي ءوزىنىڭ قولىمەن ەلشىلەرىنە ىستەتىپ وتىرعان پەندەشىلىك ىستەردەگى قۇداي قۇدىرەتىنىڭ ناتيجەلەرى قانداي؟ حريستيان ءدىنىنىڭ جولىنان تايعان ادامدار كوپ نارسەدەن ماقۇرىم قالدى. شىركەۋ جايىندا كىتاپ بەتىنە قارايتىن ادام سيرەپ كەتتى، ول جايىندا جۇرت حالىق اراسىندا ادەيى تاراتىلىپ جۇرگەن قاتە ۇعىمداردى عانا بىلەدى؛ ال شىندىعىندا جۇرتتىڭ ەندى جۇزەگە اسىرماق بولىپ جۇرگەن مەملەكەتتىك قۇرىلىسىنىڭ ءمىنسىز ۇلگىسىن شىركەۋ جاساپ بەرگەن بولاتىن. سايلامالىلىق ۇستانىم ونى ۇزاق ۋاقىتقا ارنالعان زور ساياسي كۇشكە اينالدىردى. ءبىر كەزدە ءدىني نيزامداردىڭ بارلىعى بوستاندىققا، تەڭدىككە نەگىزدەلگەن ەدى. بارلىق جولدار ورتاق ىسكە باعىتتالعان-دى. يمام، اببات، ەپيسكوپ، رۋحاني وردەننىڭ گەنەرالى، پاپا وسىلاردىڭ بارلىعى شىركەۋدىڭ مۇددەسىنە سايكەس شىنايى ادالدىقپەن سايلانىپ قويىلاتىن، ءبارى دە سونىڭ رۋحىن بىلدىرەتىن، وعان ءسوزسىز باعىنۋ مىندەتتى سانالاتىن. ادامداردى ۇلتقا بىرىكتىرىپ، ادامدى سانسىز كوپ داستاندار، سوبورلار، مۇسىندەر، سۋرەتتەر مەن مۋزىكالىق شىعارمالار جاساۋعا شابىتتاندىرعان وسى رۋحتىڭ ادام قوعامى ءۇشىن قانشالىقتى يگىلىكتى بولعانىڭ ايتپاي-اق قويايىن دا، ءسىزدىڭ نازارىڭىزدى تەك مىناعان عانا اۋدارايىن: ءبىزدىڭ حالىقتىق سايلاۋلارىمىز، قوسشى بيلەر سوتى، قوس پالاتامىز وزدەرىنىڭ تۇپ-تامىرىمەن جەرگىلىكتى جونە الەمدىك سوبورلارعا، ەپيسكوپتار سوبورلارى مەن كاردينالدار كوللەگيالارىنا بارىپ تىرەلەدى؛ بار ايىرماشىلىعى وركەنيەت جونىندەگى وسى زاماننىڭ فيلوسوفيالىق تۇسىنىكتەرى، مەنىڭ ويىمشا، كاتوليك بىرلىگىنىڭ اسقاق تا قۇدىرەتتى يدەياسى الدىندا ءتىپتى سۇرەڭسىز بولىپ شىعادى ال وسى بىرلىك ايسانىڭ ءسوزى مەن ءىسى ارقىلى ءتامامدالىپ، ءدىني قاعيداعا اينالعان جالپى ادامزاتتىق بىرلىكتىڭ العاشقى بەينەسى بولاتىن. شىركەۋ ادامزات اقىل-ويىنىڭ تىرەگى بولىپ تۇرعان زامانداردا ىقتيمال بولعان كەرەمەتتەردى تۋعىزۋ، قازىرگى ساياسي قۇرىلىس قانشاما جەتىلدى دەگەنمەن، ونىڭ قولىنان وپ-وڭاي كەلە قويمايدى.
— نە سەبەپتەن؟ - دەپ سۇراعان جەنەستا.
— بىرىنشىدەن، ونىڭ سەبەبى سايلامالىلىقتى تەك قانا سايلاۋشىلاردىڭ بارىنشا تولىق تەڭدىگى جاعدايىندا عانا ساياسي ۇستانىم دارەجەسىنە كوتەرۋگە بولادى؛ گەومەتريانىڭ تىلىمەن ايتقاندا، سايلاۋشىلار "تەڭ شامالار" بولۋعا ءتيىس، ال قازىرگى زاماننىڭ ساياساتكەرلەرى وعان عۇمىردا قول جەتكىزە المايدى. ونىڭ ۇستىنە، ۇلى قوعامدىق قارەكەتتەر تەك سەزىمنىڭ كۇشى ارقاسىندا عانا جاسالادى، تەك وسى كۇش قانا ادامداردى بىرىكتىرە الادى، ال قازىرگى جالعان كەمەڭگەرلەر زاڭداردى تەك جەكە باستاردىڭ پايداسىنا عانا نەگىزدەيدى، ال باس پايدا ادامداردى بىرىكتىرمەيدى، قايتا اجىراتادى. قۇقىقتارى اياققا باسىلعاندارعا، حالىقتىڭ قاسىرەتىنە دەگەن قالتقىسىز، جانكەشتىلىك ايانىشپەن جىگەرلەنگەن ادامدار ءبىر كەزدە دۇنيە جۇزىندە قازىرگىدەن ءجيى كەزدەسۋشى ەدى. سوندىقتان دا سۆياششەننيك، ورتاشا اۋقاتتىلاردىڭ وسىناۋ وكىلى، ماتەريالدىق كۇشكە قارسى تۇرىپ، حالىقتى جاۋلارىنان قورعاي الۋشى ەدى. كەزىندە شىركەۋلەردە جەر يەلىگى بولدى؛ الايدا سىرت قاراعاندا ولاردى نىعايتۋعا ءتيىستى دەپ ەسەپتەلگەن سول جەر يگىلىگى شىركەۋدىڭ ءومىر تىرشىلىگىن بۇزىپ جىبەردى. راسىندا دا، ەگەردە سۆياششەننيكتىڭ جەكە مەنشىككە ەرەكشە قۇقىعى بولاتىن بولسا، وندا ول قاناۋشى، ەگەردە مەملەكەت وعان جالاقى تولەيتىن بولسا، وندا ول شەنەۋنىك. ال ەگەر سۆياششەننيك كەدەي بولسا، ول بويعا بىتكەن تابيعي قابىلەتىمەن سۆياششەننيك بولسا، ەگەر ونىڭ بار تىرەگى قۇدايدا، بار بايلىعى دىنشىلدەردىڭ جۇرەگىندە بولسا، ول قايتادان امەريكادا ۋاعىز تاراتقان ميسسيونەر بولىپ شىعادى، وندا ول پايعامبار، وندا ول جاقسىلىقتىڭ پاديشاسى. ءبىر كوزبەن ايتقاندا، كەدەيشىلىك ونى امىرشى-بيلىكشى ەتەدى، ال بايلىق ونىڭ تۇبىنە جەتەدى.
جانۆە وتىرعان جۇرتتىڭ نازارىن باۋراپ الدى. قاراپايىم كيۋرەدەن وسىنداي ءسوز شىعادى دەپ ويلاماعان قوناقتار وسى سوزدەردى زەردەگە سالىپ، ءۇنسىز وتىرىپ قالعان.
— جانۆە مىرزا، ءسىزدىڭ ايتقان اقيقاتتارىڭىزعا ءبىر ەلەۋلى قاتەلىك كىرىپ كەتتى، - دەدى بەناسي. - يگىلىك دەگەن نە نارسە دەيتىن توڭىرەكتە تالاسىپ جاتۋدى جاقتىرمايتىنىم وزىڭىزگە ءمالىم، - بۇل ماسەلەنى تالقىلاپ جاتۋعا جازۋشىلار مەن بيلىك باسىنداعىلار قۇمار. مەنىڭ ويىمشا، كىسى بەلگىلى ءبىر ساياسي جۇيەنىڭ ءمانىن ۇعىنعان بولسا، جانە دە، ەگەر ول سول جۇيەنى جۇزەگە اسىرۋعا كۇشىم جەتەدى دەپ سەزىنسە، وندا ءۇن-تۇنسىز بارىپ، دەرەۋ بيلىكتى قولعا الۋى كەرەك تە، قيمىلداۋى كەرەك؛ ال ەگەر ول ەسەڭگىرەپ، ءجون تاپپاي جۇرگەن جاي ءبىر نايساپ بولسا، وندا ونىڭ كوپىرمە سوزبەن حالىقتى سەندىرمەك بولعان ارەكەتى ەسسىزدىك بولىپ شىعادى.
سولاي بولا تۇرسا دا، ءبىزدىڭ قادىرمەندى ۋاعىزشىمىز، سىزبەن تالاسپاق بولاتىن سەبەبىم، مەن ءقازىر ءسوزىمدى وزدەرىنىڭ ءبىلىم بىلىكتەرىن اقيقاتقا جەتۋ ءۇشىن بىرلەسىپ جۇمساۋعا ۇيرەنگەن ادال نيەتتى ادامدارعا ارناماقپىن. مەنىڭ پىكىرلەرىم، بالكىم، سىزگە شەتىن كورىنۋى مۇمكىن، ءبىراق بۇل پىكىرلەر ۇزاق ويلانىپ-تولعانۋدىڭ جەمىستەرى جانە ولار سوڭعى قىرىق جىل ىشىندەگى قايعىلى وقيعادان تۋىنداعان. قازىرگى كونستيتۋسيالىق وپپوزيسيا دەيتىنگە جاتاتىن ادامدار تالاپ ەتىپ جۇرگەن جاپپاي داۋىس بەرۋ شىركەۋگە قولدانعان جاعدايدا وتە تاماشا ۇستانىم بولاتىن، ويتكەنى، قادىرمەندى ۋاعىزشى، ءسىزدىڭ ءوزىڭىز اتاپ وتكەندەي، ءدىني قىزمەتكەرلەردىڭ بارلىعى ول كەزدە ءبىلىمدى بولاتىن، ءدىني سەزىم ولاردى باعىنىشتىلىققا ۇيرەتكەن-دى، ويلاۋ جۇيەسى ولاردا ءبىرىڭعاي بولاتىن، وزدەرىنە نە كەرەك ەكەنىن، قايدا بارا جاتقاندارىن ءبارى دە جاقسى بىلەتىن. ال ءبىراق ەگەردە قازىرگى ليبەراليزمنىڭ داۋىرلەپ تۇرعان بۋربوندار ۇكىمەتىنە قارسى ەسسىزدىك كۇرەسىندە قولدانىپ وتىرعان يدەيالارى سالتانات قۇراتىن بولسا، وندا فرانسيا دا، ليبەرالداردىڭ وزدەرى دە قۇرىپ كەتەر ەدى.
سولشىلداردىڭ كوسەمدەرى مۇنى جاقسى بىلەدى. ولار ءۇشىن كۇرەس جاي عانا ۇكىمەت بيلىگىنىڭ ماسەلەسى. ەگەر دە، قۇداي ودان ساقتاسىن، بۋرجۋازيا وپپوزيسيا تۋىن كوتەرىپ كەلىپ، سول بۋرجۋازيانىڭ داڭعويلىعىنا قوش كەلمەيتىن الەۋمەتتىك ارتىقشىلىقتاردى قۇلاتاتىن بولسا، ول جاڭاعى سالتاناتتىڭ ارتىنان ىلە-شالا حالىقتىڭ وزىنە قارسى كۇرەستى باستايدى؛ ال حالىق بولسا، اقىر-اياعىندا، ونىڭ كادىمگى اقسۇيەكتەردىڭ ءبىر ءتۇرى عانا ەكەنىن كورەر ەدى؛ ءبىراق بۇل ازعىنداعان ۇساق اقسۇيەكتەر بولىپ شىعار ەدى؛ سويتە تۇرا، ولاردىڭ بايلىعى مەن ارتىقشىلىقتارى حالىققا بۇرىنعىدان دا جامان جەك كورىنىشتى بولار ەدى، ويتكەنى ولاردى حالىقتىڭ ارقاسىن بۇرىنعىدان دا بەتەر ايازداي قارىعان بولار ەدى. بۇل كۇرەستە، حالىق دەمەي-اق قويايىن، قوعام تاعى دا قۇرىعان بولار ەدى؛ ويتكەنى كۇيزەلگەن حالىق ۋاقىتشا سالتانات قۇرعاندا اسا زور جولسىزدىقتار قاتار جۇرەتىن ادەتى. بۇل كەسكىلەسكەن، بىتىسپەس كۇرەس بولار ەدى؛ ويتكەنى وعان سايلاۋشىلار اراسىنداعى سانسىز كوپ الاۋىزدىقتار جەل بەرگەن بولار ەدى؛ داۋىستاردىڭ ساپاسىنان گورى سانى ماڭىزدى بولىپ تۇرعان جۇيەدە سايلاۋشىلاردىڭ ءبىلىمسىز، كوپشىلىك جاعى قوعامنىڭ جوعارعى توپتارىنان باسىم ءتۇسىپ، جەڭىسكە جەتەر ەدى.
بۇدان تۋىندايتىن قورىتىندى مەملەكەتتىك قۇرىلىستىڭ ءوزى ارتىقشىلىقتارىن قورعاۋعا ءتيىستى توپ نەعۇرلىم توپتاسقان بولسا، ول قۇرىلىس سولعۇرلىم جولعا قويىلعان، سولعۇرلىم تۇراقتى، دەمەك، سولعۇرلىم جەتىلگەن بولىپ شىعادى. مەنىڭ بۇل جەردە "ارتىقشىلىقتارى'' دەپ وتىرعانىمنىڭ ءبىر كەزدە قوعامنىڭ كوپشىلىك بولىگىنە نۇقسان كەلتىرۋ ارقىلى ونىڭ تاڭداۋلى بولىگىنە زاڭسىز الىپ بەرىلگەن قۇقىقتارىنا ەشبىر قاتىسى جوق؛ مەنىڭ ايتىپ وتىرعانىم قوعامنىڭ وكىمەت بيلىگىن قولىندا شوعىرلاندىرعان توبى. وكىمەت بيلىگى دەگەنىمىز مەملەكەتتىڭ جۇرەگى ءتارىزدى نارسە. تابيعات ءوزىنىڭ كەز كەلگەن تۋىندىسىنا كوبىرەك ىقپالدىلىق دارىتۋ ءۇشىن وعان ءبىر شوعىر تىرشىلىك قۋاتىن بەرەدى. سول تۋىندىلاردىڭ ءبىرى ساياسي ورگانيزم.
ءوزىمنىڭ ويىمدى مىسالدار ارقىلى تۇسىندىرەيىن. ايتالىق، فرانسيادا ءجۇز ءپار بار دەيىك؛ سولار ءجۇز قارالى قاقتىعىسقا سەبەپ بولادى. سول پارلەردى جويىپ جىبەرىڭىزشى، بارلىق بايلار تۇپ-تۇگەل ارتىقشىلىق جاعدايدا بولادى؛ بۇرىنعى ارتىقشىلىعى بار ءجۇز قارالى ادامنىڭ ورنىڭا ءدال سولارداي ءجۇز مىڭ ادام پايدا بولادى؛ ءسويتىپ، ءسىز قوعامدىق تەڭسىزدىكتىڭ جاراسىن اسقىندىرا تۇسەسىز. راسىندا دا، حالىقتىڭ تۇسىنىگىندە جۇمىس ىستەمەي-اق ءومىر ءسۇرۋ قۇقىعىنىڭ ءوزى دە ارتىقشىلىق. ونىڭ ويىنشا، ەش نارسە وندىرمەي تۇتىنۋشى جىرتقىش. ول ەڭبەك ەتكەن ادامدى كوزبەن كورۋى كەرەك، اقىل-وي ەڭبەگىنىڭ جەمىسى ونىڭ ءوزىن بايىتاتىن بولسا، بۇل وعان ەشقانداي ءمان بەرمەيدى. سونىمەن، ءسىز قاقتىعىس سەبەپتەرىن كوبەيتە وتىرىپ، كۇرەستى ازعانتاي توپپەن شەكتەۋدىڭ ورنىڭا ونى قوعامنىڭ بارلىق جىكتەرىنە تاراتپاق بولاسىز. شابۋىل مەن قارسىلىق جاپپايلىق سيپات العان كەزدە اپات بولماي قويمايدى. بايلاردىڭ سانى قاشاندا كەدەيلەردەن از بولادى؛ دەمەك، كۇرەس قارا كۇشكە اينالسا، جەڭىس كەدەيلەر جاعىندا بولماق. تاريح مەنىڭ پىكىرىمدى قوستايدى. ريم رەسپۋبليكاسى سەناتورلارعا ارتىقشىلىق بەرگەننەن كەيىن بۇكىل دۇنيە ءجۇزى وعان تابىنىپ ەدى. سەنات وكىمەت بيلىگىن بەينەلەگەن. ال ءبىراق سالت اتتىلار مەن كەلىمسەكتەر مەملەكەت باسقارۋ ىسىنە ارالاسقاننان كەيىن، ياعني پاتريسييلەر قاتارى كوبەيگەن كەزدە رەسپۋبليكا ءولدى. سۋللادان، ءتىپتى سەزاردان دا كەيىن تيبەريي ونى ريم يمپەرياسىنا اينالدىردى، وكىمەت بيلىگى ءبىر ادامنىڭ قولىنا شوعىرلانعان جۇيە وسىناۋ ۇلى دەرجاۆانىڭ ءومىرىن بىرنەشە عاسىرعا ۇزارتتى. جابايىلاردىڭ باسىپ كىرۋى تۇسىندا ماڭگىلىك قالا قۇلادى دا، ودان كەيىن ريمدە يمپەراتور بولعان جوق.
ءبىزدىڭ جەرىمىز جاۋلاپ الىنعاننان كەيىن، فرانكىلەر ونى ءوزارا ءبولىسىپ الدى دا، ءوز يەلىكتەرىنە ەشكىم تيىسە المايتىن ءتارتىپتى ساقتاپ قالۋ ءۇشىن، فەودالدىق ارتىقشىلىق دەگەندى ويلاپ تاپتى. جۇزدەگەن، ءتىپتى مىڭداعان كوسەمدەر ەلگە يە بولىپ الدى دا، جاۋلاپ العان قۇقىقتارىن قورعاۋ ءۇشىن وزدەرىنىڭ نۇسقاۋ ەرەجەلەرىن جاسادى. ولاردىڭ ارتىقشىلىقتارى شەكتەۋلى بولعان كەزدە فەوداليزم شىداپ تۋرا الدى. ال "اسىل تۇقىمدىعا" جاتاتىن بەس ءجۇز ادامنىڭ دۆوريان دەگەن ءسوزدىڭ تۋرا ماعىناسى وسى سانى ەلۋ مىڭعا جەتكەن كەزدە مەملەكەتتىك توڭكەرىس بولدى. دۆوريانداردىڭ وكىمەتى تىم شاشىراندى ەدى. سوندىقتان ولاردا كۇش تە، قۋات تا بولمايتىن، ونىڭ ۇستىنە دۆورياندار وزدەرى ويلاماعان اقشا مەن وي-پىكىردىڭ بۇعاۋدان بوساۋى الدىندا مۇلدە قورعانسىز بولىپ شىقتى.
سونىمەن، ەگەر مونارحيالىق قۇرىلىستى جەڭىپ ماسايراعان بۋرجۋازيا حالىقتىڭ كوز الدىندا ارتىقشىلىققا يە بولعانداردىڭ سانىڭ كوبەيتۋ ماقساتىن كوزدەسە، وندا مۇنداي وزگەرىستىڭ ناتيجەسى مىناداي بولىپ شىعادى: ەندى بۋرجۋازيانى جەڭىپ، حالىق ماسايرايتىن بولادى. ەگەر ونداي توڭكەرىس بولا قالسا، وعان تۇرتكى بولاتىن سەبەپ قوعامنىڭ بارلىق جىكتەرى اراسىنا سايلاۋ قۇقىعىنىڭ شەكسىز تارالۋى بولار ەدى. داۋىس بەرگەن ادام داۋكەس كەلەدى، ال داۋلى وكىمەت دەگەن بولمايدى. ەندەشە وكىمەتسىز قوعام بولادى دەگەنگە سەنەسىز بە؟ جوق. ولاي بولسا، وكىمەت دەگەن كۇش. ال كۇش ەشقانداي داۋسىز شەشىمدەرگە سۇيەنۋگە ءتيىس. وسىنىڭ بارلىعى مەنى مىناداي ويعا الىپ كەلدى. سايلامالى ۇستانىم قازىرگى ۇكىمەتتەر ءۇشىن ەڭ اپاتتى ۇستانىمداردىڭ ءبىرى. مەنىڭ ويىمشا، تالانعاندار مەن كەدەيلەر تابىنا بەرىلگەندىگىمدى مەن دالەلدەدىم، سوندىقتان ولار مەنى قاستىق ويلادى دەپ ايىپتاي الماس؛ ءبىراق سولاي بولا تۇرا، مەن وسى تاپتىڭ ەڭبەك جولىنا تاڭ-تاماشا قالىپ، ونىڭ توزىمدىلىگى مەن كونبىستىگى الدىندا باسىمدى يە وتىرىپ، قالاي بولعاندا دا بىلاي دەپ كەسىپ ايتامىن: ەل باسقارۋ ىسىنە قاتىناسۋعا ول قابىلەتسىز. مەنىڭ ۇعىمىمدا پرولەتارييلەر حالىقتىڭ كامەلەتكە جەتپەگەن پەرزەنتتەرى، سوندىقتان ولار قامقورشىنىڭ قاراۋىندا قالا بەرۋلەرى كەرەك. سونىمەن، مەنىڭ ويىمشا، مىرزالار، سايلامالىلىق ۇستانىمى دەگەن ءسوزدىڭ كەلتىرەتىن زيانى ءبىر كەزدەگى ار-وجدان مەن بوستاندىق دەگەن سوزدەردىڭ كەلتىرگەن زيانىنان كەم بولمايدى، ال سوڭعى ەكى ءسوزدى حالىق تەرىس ءتۇسىندى، تەرىس ۇعىندى: ونى كوتەرىلىسكە باستايتىن دابىل، قيراتىپ-جويۋعا شاقىرعان ۇران دەپ قابىلدادى. سونىمەن، سايىپ كەلگەندە، مەنىڭشە، حالىققا قامقورشىلىق جاساۋ ءادىل جانە قوعامدى ۇستاپ تۇرۋ ءۇشىن قاجەتتى بولىپ كورىنەدى.
— مۇنداي جۇيە ءبىزدىڭ قازىرگى زامانداعى بارلىق كوزقاراستارىمىزعا قايشى كەلەدى، سوندىقتان ءبىز سىزدەن تۇسىنىك سۇراۋعا قاقىلىمىز دەپ ويلايمىن، - دەدى جەنەستا دوكتوردىڭ ءسوزىن ءبولىپ.
— مارحابات، كاپيتان.
— مىنا قوجايىنىمىز نە دەپ وتىر! - دەدى جاكوتا اس ۇيگە كەلىپ بۇرقىلداي سويلەپ. جاقسى بوپتى قارعامىز، حالىقتى قىسىپ ۇستاۋ كەرەك دەي مە، ولار مۇنىڭ ايتقانىنان شىقپاۋشى ەدى عوي.
— ءيا، مەن مۇنداي ءسوزدى بەناسي مىرزادان كۇتكەن جوق ەدىم، - دەپ نيكول دا قوستاي جونەلدى.
— مەن نادان توبىردى اۋىزدىقتايتىن قاتاڭ زاڭداردى تالاپ ەتكەندە ءبىر عانا ماقساتتى كوزدەيمىن، دەپ ءسوزىن جالعاستىردى دوكتور از ۇنسىزدىكتەن كەيىن، قوعامدىق جۇيەنىڭ بارلىق بۋىندارى يكەمدى دە ەبدەيلى بولسىن، جوعارعى تاپتاردىڭ دارەجەسىنە دەيىن كوتەرىلۋگە ەرىك-جىگەرى مەن قابىلەتى بار ادامداردىڭ وتۋىنە مۇمكىندىك بولسىن دەيمىن. قانداي وكىمەت بولسا دا ءوزىن ساقتاۋدىڭ قامىن ويلايدى. بۇرىنعىلار سياقتى، قازىرگى بيلىكشىلەر دە ءومىر ءسۇرۋ ءۇشىن كۇشتى ادامداردى بارلىق جەردەن ىزدەستىرىپ ءجۇرىپ، ءوز ورتالارىنا تارتىپ وتىرۋعا ءتيىس؛ سوندا ولار، ءبىر جاعىنان، وزدەرىنە قورعاۋشى تابادى؛ ەكىنشى جاعىنان، حالىقتى كوتەرىلىسكە شاقىراتىن قايراتتى ادامداردان ايىرادى. ەگەر مەملەكەت قوعامدىق اتاققۇمارلىقتىڭ الدىنان ءبىرى اۋىر، ءبىرى جەنىل وسى ەكى جولدى قاتار اشاتىن بولسا، اۋىر جول ءالسىز ادامدار ءۇشىن، ال جەنىل جول ەرىك-جىگەرى مىقتى ادامدار ءۇشىن، — وندا سول مەملەكەت ريەۆوليۋسيانىڭ الدىن الىپ وتىرادى؛ ال ريەۆوليۋسيا دەگەندەر وزدەرىنە لايىق دارەجەگە دەيىن جوعارىعا قاراي كوتەرىلۋگە قابىلەتى بار ۇزدىك تۇلعالاردىڭ الدىنان قويىلاتىن توسقاۋىلداردىڭ سالدارى.
ءبىزدىڭ ەلىمىز باستان كەشىرگەن قىرىق جىلعى سىلكىنىس ۇزدىك تۇلعالاردى تۋعىزاتىن الەۋمەتتىك قۇرىلىس ەكەنىن اقىل-ويى دۇرىس ادامدارعا دالەلدەپ كورسەتسە كەرەك ەدى. ونداي تۇلعالاردىڭ ەشبىر داۋسىز ءۇش ءتۇرلى ارتىقشىلىعى بولادى. بۇلار اقىل-وي سالاسىنداعى ارتىقشىلىق، ساياسات سالاسىنداعى ارتىقشىلىق جانە مال-مۇلىك جاعىنان ارتىقشىلىق. ال وسى ارتىقشىلىقتار ادامنىڭ تالانتىنا، بيلىگىنە جونە بايلىعىنا، نەمەسە، باسقاشا ايتقاندا، ءاربىر ءىستىڭ نەگىزىنە، قۇرالىنا جانە ناتيجەسىنە سايكەس كەلمەي مە. ايتالىق، ءبىزدىڭ الدىمىزدا، بىلايشا ايتقاندا، تىڭ جەر جاتىر، وندا قوعامدىق جىكتەردىڭ تولىق تەڭدىگى بار، بالالاردىڭ تۋۋى ءبىر قالىپتى، ءاربىر وتباسىنا ءبولىپ بەرىلگەن تەلىمدىك جەر دە بىردەي؛ ال ءبىراق ۋاقىت وتە كەلە، ءسىز تاعى دا باق-داۋلەتتىڭ قازىرگى تەڭسىزدىگىن كورەسىز. وسىناۋ اپ-ايقىن اقيقاتتان تۋاتىن قورىتىندى: بايلىقتاعى، اقىل-وي مەن بيلىكتەگى ارتىقشىلىق فاكتى؛ ونىمەن ساناسۋعا تۋرا كەلەدى؛ ءبىراق حالىق مۇنى ءاردايىم قيانات دەپ سانايدى، ويتكەنى ول ەڭ ءادىل جولمەن قول جەتكىزىلگەن قۇقىقتاردى ارتىقشىلىق دەپ ويلايدى. وسىدان ايقىن بولاتىنى — قوعامدىق شارت دەگەنىمىز ءارقاشاندا داۋلەتتىلەردىڭ داۋلەتسىزدەرگە قارسى وداعى بولىپ تابىلادى. دەمەك، زاڭدار كىمگە پايدالى بولسا، كىم-كىمگە ءوزىن-وزى قورعاۋ تۇيسىگى قاجەت بولسا، كىمدە-كىم ءقاۋىپتى كورە بىلۋگە ءتيىستى بولسا، ول زاڭداردى ناق سولار شىعاراتىن بولادى. حالىقتىڭ تىنىشتىعى حالىقتىڭ وزىنەن گورى سولارعا كەرەگىرەك. حالىق دايىن تۇرعان باقىتتى العىسى كەلەدى. ەگەردە سىزدەر بۇكىل قوعامدى تۇتاس كۇيىندە وسىنداي كوزقاراس تۇرعىسىنان الىپ قارايتىن بولساڭىزدار، وندا تەزىرەك مەنىمەن بىرگە مىنانى مويىندايتىن بولىڭىزدار: سايلاۋ قۇقىعىن تەك قانا قولىندا بايلىعى، بيلىگى نەمەسە باسىندا اقىلى بار ادامدار پايدالانۋعا ءتيىس، سونداي-اق دەپۋتاتتاردىڭ قىزمەت اياسى مەيلىنشە شەكتەۋلى بولۋعا ءتيىس.
زاڭ شىعارۋشى ادام، مىرزالار، ءوز زامانىنان جوعارى تۇرعانى ءجون. ول جىبەرىلگەن قاتەلەردىڭ جالپى باعىتىن دۇرىس اڭعارادى، حالىقتىڭ ويى قالاي قاراي ويىسىپ بارا جاتقانىن انىقتايدى؛ دەمەك، ول قازىرگىدەن گورى بولاشاق ءۇشىن، زامانى ءوتىپ بارا جاتقان ۇرپاقتان گورى وسكەلەڭ ۇرپاق ءۇشىن ەڭبەك ەتەدى. سونىمەن، سىزدەر قارا حالىقتى زاڭ شىعارۋعا شاقىراسىزدار، ءبىراق ول ءوز دەڭگەيىنەن جوعارى كوتەرىلە الا ما؟ جوق. دەپۋتاتتاردىڭ جينالىسى توبىردىڭ پىكىرىن نەعۇرلىم ءدال بەينەلەسە، ول مەملەكەتتى سولعۇرلىم ناشار باسقاراتىن بولادى، ونىڭ كوزقاراستارىندا اسقاقتىق نەعۇرلىم تومەن بولسا، ونىڭ شىعارعان زاڭدارى سولعۇرلىم كومەسكى، سولعۇرلىم تۇراقسىز بولادى؛ ويتكەنى توبىردىڭ اتى توبىر، سول توبىر كۇيىندە قالا بەرەدى.
زاڭ بەلگىلەنگەن ەرەجەلەرگە باعىنۋدى تالاپ ەتەدى، ال ەرەجە اتاۋلىنىڭ ءبارى ورنىققان ادەت-عۇرىپتار مەن جەكە مۇددەلەرگە قايشى كەلەدى؛ ەندەشە توبىر زاڭداردى وزىنە قارسى باعىتتاي ما؟ جوق. زاڭدار كوبىنەسە ادەت-عۇرىپتارعا كەسە-كولدەنەڭ كەلىپ وتىرۋعا ءتيىس. زاڭداردى ادەت-عۇرىپتاردىڭ جالپى دارەجەسىنە ىڭعايلاۋ دەگەن ءسوز مۇنىڭ اتى: يسپانيادا دىنگە قىسىم جاساۋ مەن ساۋىققويلىق ءۇشىن، انگليادا ساۋداگەرلىك رۋح ءۇشىن، يتاليادا قوعامنىڭ رۋحىن ءبىلدىرۋ ءۇشىن تاعايىندالىپ، ءبىراق بۇكىل قوعامنىڭ ءوزىن بىلدىرە المايتىن ونەرگە دەگەن قۇمارلىق ءۇشىن، گەرمانيادا — دۆورياندار اۋلەتى ءۇشىن، فرانسيادا اڭعال وي ءۇشىن، يدەيالاردى سانگە اينالدىرعىشتىق ءۇشىن، ءبىزدىڭ تۇبىمىزگە جەتىپ كەلە جاتقان ساياسي پارتيالارعا اۋەستىك ءۇشىن كوتەرمە سىيلىقتار تاعايىنداۋمەن ءبىر بوس بولىپ شىقپاي ما؟!
ءبىزدىڭ فرانسيادا قىرىق جىلدان استام ۋاقىت ىشىندە، ياعني سايلاۋ كوللەگيالارى زاڭدارعا قول سالا باستاعالى قانداي وقيعالار بولدى؟ بىزدە قىرىق مىڭ زاڭ بار. سول قىرىق مىڭ زاڭى بار حالىق زاڭسىز وتىر. ورتاشا قابىلەتتى اقىلى بار بەس ءجۇز ادام وسىنشالىقتى ماڭىزى بار مىندەتتەر دەڭگەيىنە كوتەرىلە الا ما؟ جوق. تۇتاس ءبىر عاسىردىڭ بويىندا كەمەل اقىلدى ءجۇز ادام تابىلمايدى. ءار ءتۇرلى جەرلەردەن كەلىپ باس قوسقان بەس ءجۇز قارالى ادامدار زاڭنىڭ ءمانىن ەش ۋاقىتتا بىردەي تۇسىنە المايدى، ال زاڭ ءبىرىڭعاي، ءبىرتۇتاس بولۋعا ءتيىس. ءارى قاراي. زاڭ شىعارۋشى جينالىس ەرتەلى-كەشتى ءبىر عانا ادامنىڭ بيلىگىنە باعىنىشتى بولادى، ءسويتىپ، كورولدەر اۋلەتىنىڭ ورنىڭا سىزدەردە ءبىرىن-بىرى الماستىرىپ وتىراتىن جونە وزدەرى قىمباتقا تۇسەتىن پرەمەر-مينيسترلەر اۋلەتى بولادى. نەشە ءتۇرلى ىرىڭ-كەزەكتەن كەيىن ميرابولار، دانتوندار، روبەسپەرلەر نەمەسە ناپولەون: تولىپ جاتقان كونسۋل سىماقتار نەمەسە ناپولەون شىعادى.
راسىندا دا، بەلگىلى ءبىر سالماقتى كوتەرۋ ءۇشىن بەلگىلى ءبىر قۇش بولۋى كەرەك؛ بۇل كۇش ازدى-
كوپتى مولشەردەگى تەتىكتەرگە ءبولىنۋى مۇمكىن؛ ءبىراق جيناقتاپ كەلگەندە، كۇش جاناعى كوتەرىلەتىن سالماققا مولشەرلەس بولۋعا ءتيىس: بۇل جەردەگى سالماق دەپ وتىرعانىمىز قاراڭعى، جاپا شەككەن قاراپايىم حالىق، قاي قوعامنىڭ دا بەتكى قاباتى. وكىمەت بيلىگى ءوزىنىڭ تابيعاتى جاعىنان زورلىقشىل وعان ۇلكەن ۇيىمشىلدىق كەرەك، ويتكەنى ونىڭ قارسىلىق كورسەتۋ كۇشى حالىقتىق قوزعالىستىڭ تەگەۋرىنىنە تەڭ بولۋعا ءتيىس. باسقارۋ ارتىقشىلىعى ازعانا توپپەن شەكتەلۋگە ءتيىس دەگەندەگى سىزدەردىڭ الدارىڭىزدا مەن دامىتقان ۇستانىمنىڭ قولدانۋ كەزىندەگى ءتۇرى وسى.
وكىمەت بيلىگىنە دارىندى ادامداردى جىبەرىڭىزدەرشى، ولار وسى تابيعي زاڭعا وزدەرى دە باعىنادى، سونسوڭ وعان ەلدى دە باعىندىرادى؛ ال ەگەر سىزدەر قارابايىر ادامداردى جيناپ الاتىن بولساڭىزدار، ەرتە مە، كەش پە، ءبىر دارىندى ادام كەلەدى دە، ولاردى جەڭىپ شىعادى: سول كەزدە اقىلى كوبىرەك دەپۋتات مەملەكەت قامىن ويلاۋعا كىرىسەدى؛ ال قارابايىر كۇشپەن اۋىز جالاسادى. ناتيجەسىندە، زاڭ شىعارۋشى جينالىس لاڭكەستىك كەزىندەگى كونۆەنت سياقتى يدەياعا، نەمەسە ناپولەون تۇسىنداعى زاڭ شىعارۋشى كورپۋس سياقتى كۇشكە، اقىر اياعىندا، ءبىزدىڭ زامانىمىزداعى سياقتى بەلگىلى ءبىر باسقارۋ جۇيەسىنە نەمەسە اقشاعا ورنىن بەرەدى. كەيبىر اقىلگويلەر ارمان ەتىپ جۇرگەن رەسپۋبليكالىق جينالىس مۇمكىن ەمەس؛ وعان ۇمتىلۋشىلار جاي اڭعالدار نەمەسە بولاشاق تيراندار. حالىقتى ىس-ارەكەتكە كوندىرۋ قاجەت بولىپ تۇرعاندا، وعان ءتونىپ كەلە جاتقان ءقاۋىپ جايىندا كوپىرمە سوزبەن اينالىساتىن جينالىس قالايشا سىزدەرگە جوسىقسىزدىق بولىپ كورىنبەيدى؟ حالىقتا تەك قانا الىم-سالىقتاردى بەكىتۋ مەن نەمەسە كەرى قايتارۋمەن شۇعىلداناتىن دەپۋتاتتار بولسىن، ەن دۇرىسى دا، تالاي عاسىرلاردان بەرى ەڭ قاتال جاۋىزدىق تۇسىندا دا، ەڭ جۇمساق تاقسىردىڭ تۇسىندا دا بولعانى وسى ەمەس پە؟ قازىناعا قاشاندا اقشا كەرەك؛ الايدا الىم-سالىقتىڭ تابيعي شەگى بولادى، ودان اسىپ كەتسە حالىق تولەۋدەن باس تارتىپ، كوتەرىلىسكە شىعادى نەمەسە وعان كونەدى دە ولەدى.
سايلانعان كورپوراسيا ءوزىنىڭ وكىلدىگىنە جاتاتىن قاجەتتەر، يدەيالار سەكىلدى وزگەرگىش بولىپ، ادىلەتسىز زاڭدارعا باعىنعىسى كەلمەسە بۇل جاقسى. ءبىراق يمپەريانىڭ بارلىق تۇكپىرلەرىنەن كەلگەن بەس ءجۇز ادام جاقسى زاڭ جاساي قويادى دەپ توپشىلاۋ وتە دورەكى قالجىن، سوندىقتان ەرتەلى-كەشتى حالىقتار ونىڭ سازايىن تارتاتىن بولادى. سول كەزدە ولار تيراندارىن وزگەرتەدى، بار بولعانى وسى. بيلىك، زاڭ ءبىر ادامنىڭ قولىندا بولۋى كەرەك، ول ءوزىنىن ءىس-قيمىلدارىن جاعدايدىڭ ىرقىمەن ۇنەمى جالپى جۇرتتىڭ ماقۇلداۋىنا ۇسىنىپ وتىرۋعا ءماجبۇر. الايدا ءبىر ادامنىڭ، نەمەسە بىرنەشە ادامنىڭ، نەمەسە بۇكىل حالىق بۇقاراسىنىڭ بيلىگىن تەك ءدىني مەكەمەلەر عانا اۋىزدىقتاي الادى. ءدىن جوعارعى بيلىكتىڭ جولسىزدىقتارىنا قارسى تۋرا الاتىن بىردەن-بىر، شىن مانىندەگى كۇش. ەگەر حالىقتىڭ ءدىني سەزىمى ولگەن بولسا، وندا ول ءوز ۇجدانىمەن بۇلىكشىگە، ال تاقسىر قاجەتتىكتەن تيرانعا اينالادى. پالاتالار، تاقسىرلار مەن بودانداردىڭ ەكى اراسىنداعى وسىناۋ دانەكەرلەر، الدە قانداي ءبىر ءبىتىمشىل ورىن بولىپ قالادى. دەمەك، زاڭ شىعارۋشى جينالىستار بۇلىكتىڭ نەمەسە وزبىرلىقتىڭ وداقتاسى بولىپ تابىلادى. سولاي بولا تۇرسا دا، مەن ءىش بۇرىپ وتىرعان دارا بيلىك جاقسى، ءبىراق ءسوزسىز جاقسى ەمەس، ويتكەنى سايىپ كەلگەندە ساياسات ادەت-عۇرىپتار مەن ءدىني سەنىمدەرگە تاۋەلدى بول ماي قويمايدى.
ەگەر حالىق جۇنجىسە، ەگەر اقىلگويسۋ مەن قايشىلىق رۋحى ونى تۇبىرىمەن بۇلدىرگەن بولسا، وندا، بوستاندىقتىڭ جالعان ەلەستەرىنە قاراماستان، ول حالىقتىڭ دەسپوتيزمگە قاراي بارا جاتقانى؛ شىن مانىسىندەگى دانا حالىقتار قاشاندا بوستاندىققا دەسپوتيزمنىڭ سىرتقى تۇرلەرىن ساقتاي وتىرىپ جەتەدى. وسىنىڭ بارلىعىنان تۋاتىن قورىتىندى: سايلاۋ قۇقىقتارىن شۇعىل شەكتەۋ قاجەت، كۇشتى وكىمەت بيلىگى قاجەت، بايدى كەدەيگە دوس ەتەتىن، كەدەيدى تۇگەلدەي باعىنىشقا كوندىرەتىن قۋاتتى ءدىني سەزىم قاجەت. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، شىن مانىسىندەگى شۇعىل ءىس دەپۋتاتتار جينالىسىنىڭ قۇقىقتارىن بىلايشا ەتىپ شەكتەۋ كەرەك: ولار تەك الىم-سالىق جونىندەگى ماسەلەلەردى عانا شەشەتىن بولسىن، زاڭداردى جاساۋشى بولماي، تەك بەكىتەتىن بولسىن.
كوپتەگەن ادامدار باسقاشا ويلايدى، مەن ونى بىلەمىن. بۇرىنعىشا، جاقسىنى جان سالىپ ىزدەيتىندەر ءالى دە كەزدەسەدى، ولار قايتكەندە دە قوعامدى اقىلعا قونىمدىراق ەتىپ قۇرعىلارى كەلەدى.
جاڭالىق ەنگىزەمىز دەۋشىلەر شىدامدىراق بولسىن. مەن حريستيان ءدىنىن ورنىقتىرۋعا قانشاما ۋاقىت كەتكەنىن ويلايمىن؛ ال مۇنىڭ ءوزى بەيبىت جولمەن جۇزەگە اسىرىلاتىن رۋحاني توڭكەرىس بولاتىن. وسىنى ەسەپتەپ كەلىپ، ەندى جەر بەتىندەگى يگىلىكتەرگە بايلانىستى توڭكەرىستەن تۋىندايتىن قيىندىقتار جايىندا ويعا قالعاندا، مەنىڭ تۇلا بويىم تىتىركەنىپ كەتەدى؛ سوندىقتان تىرشىلىكتىڭ قازىرگى ءتارتىبىن مەن باتىل قولدايمىن. اركىم وزىنشە ويلاي بەرسىن، دەپ جاريا ەتىپ ەدى عوي حريستيان ءدىنى؛ اركىم ءوزىنىڭ ەگىندىك جەرىن باپتاسىن، دەپ جاريالاپ وتىر قازىرگى زاماننىڭ زاڭى. اركىم وزىنشە ويلاسىن بۇل رۋحاني قۇقىقتارعا بەرىلگەن باتا؛ اركىمنىڭ وزىندىك ەگىن-جايلارى بولسىن بۇل ادامنىڭ تالاپ-تىلەگى مەن ەڭبەكقورلىعىنا بەرىلگەن باتا.
ءبىزدىڭ قوعام وسىلاي قۇرىلعان. ءوزىن-وزى قورعاۋ سەزىمىن تابيعات ادام ءومىرىنىڭ نەگىزى ەتتى، ال بۇكىل قوعامنىڭ ءومىرى جەكە باستىڭ پايداسىنا قۇرىلعان. شىن مانىسىندەگى ساياسي تۇعىرلار، مەنىڭ ويىمشا، وسىلار. ءدىن وزىمشىلدىك سەزىمنىڭ وسى ەكەۋىن دە بولاشاق ومىرگە سەندىرۋ ارقىلى باسىپ تاستاپ، قوعامدىق ءوزارا قاتىناستاردىڭ قاتقىل تۇيىندەرىن جۇمسارتىپ وتىرادى. قۇداي تاعالا الدە ءبىر بەلگىسىز زاڭدارمەن الەمنىڭ مەحانيزمىندەگى كيكىلجىڭدەردى باسەڭدەتىپ وتىراتىنى سياقتى، ول بىزگە ادامنىڭ ءوزىن-وزى ۇمىتۋىن يماندىلىق دەپ سانايتىن ءدىني سەزىمدەردى دارىتۋ ارقىلى ادام مۇددەلەرىنىڭ قاقتىعىسىنان تۋىندايتىن قايعى-قاسىرەتتەردى جۇمسارتىپ وتىرادى. حريستيان ءدىنى كەدەيلەرگە بايلاردىڭ بولۋىنا توزىمدىلىك ءبىلدىرۋدى ۇيرەتەدى دە، ال بايلارعا كەدەيلەردىڭ اۋىر تۇرمىسىنا جەڭىلدىك تۋدىرۋدى ۇيرەتەدى؛ مەنىڭ ويىمشا، ەكى سوزبەن ايتقاندا، قۇداي مەن ادامنىڭ بارلىق زاڭدارىنىڭ ءمانى وسى بولىپ شىعادى.
— مەن مەملەكەت قايراتكەرى ەمەسپىن، - دەپ ءسوز قىستىرعان نوتاريۋس، - سوندىقتان مارتەبەلى اعزام ماعان الدە ءبىر ساۋدا قوعامىنداعى بورىش-قارىزدىڭ ەسەپ-قيسابىن جوندەپ وتىرۋعا وكىلدىك العان ادام بەينەسىندە ەلەستەيدى، ال ونداي قوعام ىلعي دا جويىلىپ كەتۋ جاعدايىندا وتىراتىندىقتان، ول ءوزىنىڭ مۇراگەرىنە ءوز قولىمەن العان اقشالاي قارجىنى قالدىرۋعا ءتيىس دەپ ويلايمىن.
— مەن دە مەملەكەت قايراتكەرى ەمەسپىن، - دەپ بەناسي جەدەل سوزىمەن نوتاريۋستى ءبولىپ كەتتى. قاۋىمنىڭ، كانتوننىڭ نەمەسە وكرۋگتىڭ تۇرمىسىن جاقسارتۋ ءۇشىن ادامعا ءتۇزۋ اقىل عانا كەرەك، ال دەپارتامەنتتى باسقاراتىن ادامعا ەندى تالانت كەرەك بولادى؛ الايدا اكىمشىلىك قىزمەتتىڭ وسىناۋ ءتورت سالاسىنىڭ كولەمى شەكتەۋلى، ولاردى قامتۋ ءۇشىن ونشاما كەن كوزقاراس قاجەت ەمەس؛ ولاردىڭ مۇددەلەرى بۇكىل قۋاتتى مەملەكەتتىك ورگانيزمنىڭ ومىرىمەن بەلگىلى ءبىر ايقىن باعىتتاردا عانا بايلانىستى بولادى. جوعارعى سالالاردا بارلىق ءىستىڭ ءورىسى كەڭي تۇسەدى دە، مەملەكەتتىك قايراتكەر وزىنە ءتيىستى ءىستى تۇگەل شولىپ، ءبىلىپ وتىرۋعا ءتيىستى. دەپارتامەنتتە، وكرۋگتە، كانتوندا نەمەسە قاۋىمدا ىستەگەن ءىسىڭنىڭ جەمىسىن ون جىل ىلگەرىدەن كورە الاتىن بولساڭ، وندا، ارينە، كوپ نارسە تىندىرۋعا بولادى؛ ال ەندى اڭگىمە تۇتاس حالىق جايىندا بولعاندا، ونىڭ تاعدىرىن ءجۇز جىلدىق ەسەپكە مولشەرلەپ جورامالداۋعا تۋرا كەلەدى.
كولبەرلەر مەن سولليلەردىڭ بارلىعىنىڭ دانىشپاندىعى، ەگەر ول ناپولەوندار مەن كرومۆەلدەردى تۋعىزاتىن ەرىك-جىگەرگە سۇيەنبەسە، تۇككە تۇرمايدى. ۇلكەن مەملەكەتتىك قايراتكەر دەگەن، مىرزالار، ول عاسىردىڭ ءاربىر جىلىندا بەينەلەنگەن ۇلكەن وي دەگەن ءسوز، سول جىلداردىڭ ءارقايسىسىنىڭ گۇلدەنۋى مەن جەتىسكەندىگىن سولار ازىرلەيدى. بەرىكتىك وعان بارىنەن دە بۇرىن قاجەت بولاتىن قاسيەت. ول ادامنىڭ بارلىق ىستەرىنىڭ ىشىندە بەرىكتىك كۇشتىڭ ەڭ جوعارى دارەجەدە كورىنەتىن ءتۇرى. كەيبىر ۋاقىتتاردان بەرمەن قاراي كەڭ قۇلاشتى ۇلتتىق يدەيالارمەن ەمەس، جاي ءبىر بولماشى ۇيرەنشىكتى ويلارمەن عانا كورىنەتىن ادامدار تىم كوبەيىپ كەتتى؛ سوندىقتان دا ءبىز شىن مانىندەگى مەملەكەتتىك قايراتكەردەن ادامنىڭ ەڭ جوعارعى مۇراتتارىنىڭ بەينەسىن كورگىمىز كەلەدى. ءار ۋاقىتتا بارلىعىن كۇنى بۇرىن كورە ءبىلىپ، وقيعالاردىڭ الدىن الىپ وتىرۋ، بيلىكتىڭ بۋىنا ءپىسىپ ماستانۋدان جوعارى تۇرۋ، ءوزىڭنىڭ كۇشىڭە سەنە بەرمەي، پايدا كەلتىرەتىنىڭدى بىلگەندىكتەن عانا بيلىك باسىندا قالۋ، ءوزىڭنىڭ جەكە باسىڭنىڭ قۇشتارلىقتارى مەن ءتىپتى جاي عانا اتاققۇمارلىعىڭنان باس تارتۋ، ءسويتىپ ءوزىڭنىڭ قابىلەتىڭدى ءاردايىم بويدا ساقتاۋ، ءاردايىم الداعىنى كورە ءبىلۋ، قيمىل-ارەكەتكە ءازىر بولۋ؛ ءادىل دە تاباندى بولۋ، جالپىعا بىردەي ءتارتىپتى ساقتاۋ، جۇرەكتىڭ امىرىمەن جۇرمەي، تەك قانا اقىلعا بويسۇنۋ، ەشقاشان كۇدىكشىل دە، سەنگىش تە، كۇمانشىل دە، كوڭىلشەك تە، كىنامشىل دە بولماۋ؛ اقىراياعىندا، حالىقتىڭ سەزىمىمەن بىتە قايناۋ جانە ونى ءاردايىم ءوزىڭنىڭ ىرقىڭدا ۇستاۋ، وعان قاناتتى ويىڭمەن، قىراعى كوزىڭمەن، قوڭىراۋلى قويۋ داۋىسىڭمەن ىقپال ەتىپ وتىرۋ، ۇساق-تۇيەككە الدانباي، ءاربىر باستامانىڭ ناتيجەسىن كورە ءبىلۋ، وسىنىڭ بارلىعى جاي عانا ادام دەگەن ۇعىمنان اسىپ-ارتىلىپ جاتقان جوق پا؟! سون-دىقتان دا حالىقتار وزدەرىنىڭ ۇلى دا ىزگى اكەلەرىن ماڭگى قۇرمەت تۇتۋعا ءتيىس.
بولمەدە ءسال عانا ۇنسىزدىك پايدا بولدى، قوناقتار بىر-بىرىنە قاراستى.
مىرزالار، ارميا تۋرالى سىزدەر ەشتەڭە ايتپادىڭىزدار عوي، - دەدى جەنەستا داۋىستاپ. مەنىڭشە، اسكەري قۇرىلىم بۇل كەز كەلگەن ازاماتتىق قوعامعا ناعىز ۇلگى: قىلىش حالىقتىڭ قامقورشىسى.
— كاپيتان، - دەدى ارالىق سۋديا كۇلىپ، ءبىر قارت ادۆوكات ايتقان ەكەن: يمپەريالار ءىستى قىلىشپەن باستاپ، سياساۋىتپەن اياقتاعان دەپ؛ مىنە ءبىز سياساۋىتقا كەلىپ وتىرمىز.
— مىرزالار، ءبىز دۇنيەنىڭ تاعدىرىن شەشتىك قوي، ەندى باسقا بىردەڭە ايتايىق تا. قانە، عيباداتحانانىڭ شارابىنان بىرەر ستاقان تارتىپ جىبەرەيىك، كاپيتان، - دەدى دوكتور كۇلە سويلەپ.
— مەن ەكەۋىنەن دە باس تارتپايمىن، - دەيدى جەنەستا ستاكانىڭ ۇسىنىپ، مەن وسىنى سىزدەردىڭ دەنساۋلىقتارىڭىز ءۇشىن، بۇكىل ادامزاتتىڭ اتاق-ابىرويىن اسىرىپ جۇرگەن ادامنىڭ دەنساۋلىعى ءۇشىن ىشەمىن.
— جانە ءبىزدىڭ ءبارىمىز ىستىق سەزىممەن جاقسى كورەتىن ادام ءۇشىن، - دەپ ەدى كيۋرە، مەيلىنشە ۇياڭ داۋىسپەن.
— جانۆە مىرزا، مەن ماردامسىپ كەتىپ، كۇناعا باتىپ جۇرمەيىن.
— كيۋرو مىرزا اقىرىن سويلەپ، بۇكىل كانتوننىڭ بار داۋىسپەن دابىراتا ايتىپ جۇرگەن ويىن جەتكىزدى، - دەدى كامبون جاناعى سوزگە تۇزەتۋ ەنگىزىپ.
— قانەكي، دوستار، جانۆە مىرزانى ۇيىنە شىعارىپ سالايىق تا، ايلى تۇندە ءبىراز سەرۋەندەيىك.
— كەلىستىك، دەستى قوناقتار داۋرىعىپ، ەڭ الدىمەن كيۋرەگە قۇرمەت كورسەتۋدى وزدەرىنىڭ بورىشى ساناعاندىقتان.
— وتىرماققا كىرىپ شىعايىق، - دەدى دوكتور كيۋرەمەن جونە باسقا قوناقتارمەن قوشتاسقاننان كەيىن، جەنەستانى قولتىقتاپ الىپ. ول جەردەن، كاپيتان بليۋتو، ناپولەون تۋرالى اڭگىمە ەستيسىز. مەنىڭ تانىس شارۋالارىمنان بىرەۋ-مىرەۋ وسىنداعى پوشتاشى گوگلانى سويلەتتىرىپ باعار، سوندا ءبىزدىڭ قالانىڭ سۇيىكتىسى جايىندا اڭگىمەگە جاريسىز. مەنىڭ اتشىم نيوكل سارايعا باسپالداق اپارىپ قويعان بولار، ءبىز كىشكەنتاي اينەكشە ارقىلى سونىڭ توبەسىنە شىعىپ الامىز دا، ءشوپتىڭ ۇستىنەن ءبارىن كورىپ وتىرامىز. راس ايتامىن، بارايىق: ءبىزدىڭ وتىرماقتى كورۋگە ابدەن بولادى. مەن ىلعي دا ءشوپتىڭ ىشىنە كومىلىپ الىپ، جاتامىن دا، سولداتتىڭ اڭگىمەسىن ەستيمىن نەمەسە ءبىر شارۋانىڭ اۋزىنان ەرتەگى تىڭدايمىن. ءبىراق جاقسىلاپ تىعىلىپ جاتۋ كەرەك، ولار سونداي قىزىق ادامدار، سىرتتان كەلگەن ءبىر ادام بولسا، وزدەرى قىسىلىپ-قىمتىرىلىپ، الەك بولادى.
— ءاۋ، سۇيىكتى مەنىڭ وتاعاسىم، - دەيدى جەنەستا، - مەن دە تالاي رەت جورتا ۇيىقتاعان بولىپ، جول بويىندا تىنىستاۋ كەزىندە، تۇندە، اسكەرلەرىمنىڭ تالاي اڭگىمەسىن تىڭداعانمىن. سوندايدا ءبىر ىشەك-سىلەم قاتا كۇلگەنىم بار. ءتىپتى ءدال سولاي پاريج تەاترىندا دا كۇلمەگەن بولارمىن. ءبىر جاسامىس ۋنتەر-وفيسەرقۋ تىلگە سالىپ، مىسقىلداپ-موتەلدەپ، سوعىستان قورقاتىن جاس جاۋىنگەرلەرگە ماسكەۋدەن كەيىن شەگىنگەن كەزدەگى ءبىر وقيعالاردان اڭگىمە سوقپاسىن با؟! ونىڭ ءسوزىن تىڭداپ وتىرساڭ، فرانسۋز اسكەرلەرى ايۋدىڭ اۋرۋىنا شالدىعىپتى، تۋرا سۋاتتان مۇزدى سۋ ءىشىپتى، ولگەن سولداتتار كۇرتىك قارعا كومىلىپ جاتىپتى، فرانسۋزدار اقتاڭداق ءرۋستى كوزبەن كورىپتى، اتتارىنىڭ ەتىن شيكىدەي ءمۇجىپتى، اتقا مىنگىشتەر سىلەلەرى قاتقانشا شاپقىلاپتى، ەتتەن جاساعان دىرىلدەكتى جاقسى كورەتىندەر ابدەن تويىپتى، ايەلدەرى وتە سالقىن دەيدى، بارىنەن دە قيىن بولعانى قىرىناتىن ىستىق سۋ جوق ەكەن دەيدى. قىسقاسى، مۇرنى ءۇسىپ كەتىپ، "قوڭقاق مۇرىن" اتانعان كۋرەر شال سونداي سوراقىلاردى شۇبىرتىپ كەلىپ، ءوزى دە قارقىلداپ كۇلەدى ەكەن.
— اقىرىن، - دەدى بەناسي، - ءبىز كەلدىك، الدىمەن مەن كوتەرىلەيىن، سونسوڭ ءسىز شىعىڭىز.
بۇلار ەشكىمگە سەزدىرمەي باسپالداقپەن جوعارى كوتەرىلدى دە، ءشوپتىڭ اراسىنا كىرىپ، جاقسى ورنالاسىپ جاتتى، تومەندە وتىرماققا جينالعان شارۋالار بۇلارعا انىق كورىنەدى. ايەلدەر ءۇش-تورت شىراعداننىڭ توڭىرەگىنە ۇيلىعىپ وتىر؛ بىرەۋلەرى ءىس تىگىپ، بىرەۋلەرى ءجىپ يىرەدى؛ ەندى بىرەۋلەرى قولدارىن قۋسىرىپ، مويىندارىن سوزىپ، اڭگىمە ايتقان قارت شارۋاعا قادالا قاراپ قالىپتى. ەركەكتەردىڭ ءبىرازى وتىر، ءبىرازى قۇشاق-قۇشاق ءشوپتىڭ ۇستىندە جاتىر. ءۇن شىعارماي تۇرەگەپ تۇرعان ەندى ءبىر توپ ادام شىراعدانداردىڭ اينالاسىنداعى ىشىنە سۋ تولتىرىلعان شىنى شارلاردىڭ ساۋلەسىندە كولەڭكەلەرى قالت-قۇلت ەتەدى. ءالسىز شىراعدانداردىڭ جارىعىنان ۇلكەن سارايدىڭ ءىشى قارا كولەڭكەلەنىپ قانا كورىنەدى؛ سول الا تۇنەكتە قالتىلداعان شام ساۋلەسى ادامداردىڭ بەتىندە ويناپ، وزىنشە ءبىر اسەم كورىنىس تۋدىرىپ تۇر. ءبىر جەردە اڭگىمەگە ەلىككەن شارۋا ايەلىنىڭ جازىق ماڭدايى مەن ءمولدىر كوزى جارق ەتسە، ەندى ءبىر جەردە تۇنەرگەن شالدىڭ قاتقىل ءونى مەن ەسكى كيىمدەرى ەلەس بەرىپ وتەدى. وسى سياقتى ءاpءتۇرلى كۇيدە وتىرعان ادامداردىڭ بارلىعى دا اڭگىمەنى ۇيىپ تىڭداۋدا. وتە قىزىقتى كورىنىس، ول ادام ساناسىنا پوەزيانىڭ قانشالىقتى سيقىرلى كۇشپەن اسەر ەتە الاتىنىڭ ايعاقتايدى. شارۋا ادامى اڭگىمەسىنەن شىم-شىتىرىقسىز كەرەمەتتەر مەن شىندىققا ۇقساس ەرتەگىلەردى كۇتەدى. تازا پوەزيانىڭ دوستارى سولار ەمەس دەپ كىم ايتا الادى؟
— ءۇيدىڭ سىرتى ۇسقىنسىز كورىنگەنىمەن، - دەيدى اڭگىمەشى شارۋا جاڭادان كەلگەن ەكى كىسى جوعارىدا جايلاسىپ جاتقان كەزدە، ءبىزدىڭ بەيشارا بۇكىر كەمپىر ارقالاعان كەندىرىن بازارعا جەتكىزىپ، ودان كەرى قايتقانشا ابدەن سىلەسى قاتقان، ونىڭ ۇستىنە ىمىرت جابىلىپ قالعان. ول ءبىر تۇنەپ شىعۋعا رۇقسات الدى دا، قاپشىعىنداعى قاتقان نانىمەن جۇرەگىن جالعادى. ال ءۇيدىڭ بەينەسى، قاراقشىلارمەن امپەيلەس بولعانىمەن، ولاردىڭ تۇندە نە ىستەمەكشى بولىپ ۋادەلەسكەسىنەن حابارسىز ەدى؛ سوندىقتان ول بۇكىر كەمپىردى جوعارىعا ورنالاستىرعان، ءبىراق شامدى سوندىرگەن جوق. بۇكىر ايەل قاتقىل كەرەۋەتتىڭ ۇستىنە جايلاستى دا، دۇعاسىن وقىپ، كەندىرىنىڭ جايىن ويلاي باستاعان. قالعىپ بارا جاتىپ، ول سىرتتان تىقىر ەستىدى كوزىن اشىپ السا، قولدارىندا قول شامى بار ەكى ادام كىرىپ كەلەدى؛ ەكەۋىنىڭ دە قولدارىندا پىشاق؛ ايەلدىڭ زارەسى ۇشىپ كەتتى، ويتكەنى سول كەزدە مىرزالار ادام ەتىنەن جاسالعان سامسانى جاقسى كورەتىن؛ قىزمەتكەرلەرى ونى ءتىپتى ءپىسىرىپ ۇلگىرمەي جاتاتىن. ءبىراق كەمپىردىڭ تىرىسقان دەنەسىندە قانداي ەت بولسىن، سونى ويلادى دا، كوڭىلى ورنىڭا تۇسكەن. جاناعى ەكەۋى كەمپىردىڭ قاسىنان ءوتىپ كەتىپ، ۇلكەن بولمەدە تۇرعان كەرەۋەتكە قاراي بەتتەدى وندا ءىشى زاتقا تولى دورباسى بار، ءوزى سيقىرشىمىن دەپ جۇرەتىن ءبىر جۋان مىرزا جاتقان-دى. جاڭاعى ەكەۋدىڭ بويى ۇزىنىراعى قول شامىن جوعارى كوتەرىپ، مىرزانى اياعىنان تارتىپ قالدى، ال تاپالتاعى، ءوزى ماساڭداۋ سياقتى كورىنگەن، مىرزانى باسىنان ۇستاي الدى دا، قولىن ءبىر-اق سىلتەپ، باسىن كەستى دە الدى! سونسوڭ ەكەۋى دوربانى الىپ، تومەن قاراي ءتۇستى دە كەتتى. مىرزانىڭ دەنەسى ءبىر بولەك، باسى ءبىر بولەك، كولكىگەن قاننىڭ بەتىندە قالقىپ جونەلدى.
ال، كەرەك بولسا، دەيمىن مەن، بۇكىر قولعا ءتۇستى! ول ەندى قالاي زىتىپ كەتۋدى ويلاپ جاتىر، ءبىراق مۇنى بۇل جەرگە الىپ كەلگەن قۇدايدىڭ ءامىرى ەكەنىن ءوزى بىلگەن جوق-تى. كەمپىردىڭ زارەسى ۇشتى، ال قورىققان ادامدا ەس قالمايتىنى بەلگىلى. سول ەكى ارادا ءۇيدىڭ بيكەسى جاڭاعى باسكەسەرلەردەن بۇكىردىڭ جايىن سۇراماسى بار ما؛ ولاردىڭ دا زارەسى ۇشىپ، تاقتاي باسقىشپەن قايتادان جوعارىعا كەتتى؛ وزدەرى سىبىرلاسا تالاسىپ كەلەدى:
— ءولتىرۋ كەرەك دەيمىن ونى!
— نەسىنە ولتىرەمىز؟
— ءولتىر ونى!
— جوق، ولتىرمەيمىن!
ەكەۋى كىرىپ كەلدى. بۇل كەمپىر دە اقىماق ەمەس، ۇيىقتاعان ادامداي ەكى كوزىن تارس جۇمىپ العان. قۇددى ءبىر ءسابي بالاداي ۇيىقتاپ جاتىر؛ ەكى قولىن كەۋدەسىنە قويىپ، ىشىنەن عانا دەم الادى، ناعىز پەرىشتە. قولىندا قول شامى بار جىگىت جارىقتى كوزىنە تاياپ اكەلىپ ەدى، كەمپىردىڭ كىرپىگى دە قيمىلدامايدى باسى كەتىپ قالا ما دەپ قورىققانى سونداي.
— كورىپ تۇرسىڭ عوي كەسكەن تومارداي سىلەيىپ جاتىر، - دەيدى ۇزىن بويلىسى.
— بۇل كەمپىر دەگەندەر سونداي قۋ كەلەدى، - دەيدى تاپالتاعى. - ولتىرە سالايىن، دۇرىسى سول بولار. سونسوڭ، تۇزدايمىز دا، شوشقالارعا جەم قىلامىز.
كەمپىر جاتىر، وسى سوزدەردى ەستىسە دە تىرپ ەتپەيدى.
— راسىندا دا سەرەيىپ قالىپتى، - دەيدى جاڭاعى بويى الاسا تەنتەگى: كەمپىردىڭ تىرپ ەتپەيتىنىن كورىپ تۇر.
سونىمەن، نە كەرەك، بۇكىر امان قالعان. ايتارى جوق، پالەكەت كەمپىر. مۇنداعى بيكەشتەر وسىنداي سوزدەردى ەستىسە، پەرىشتەدەي قيمىلسىز جاتۋى نەعايبىل بولار. باسكەسەرلەر ولىكتى باس سالىپ جامىلعىعا ورادى دا، مال قوراعا اپارىپ تاستادى، كەمپىر ەستىپ جاتىر: جان-جاقتان شوشقالار قاپتاپ كەتتى قورس-قورس ەتەدى! تۇك قالدىرماي جەيدى دە قويادى.
— تاڭەرتەڭ، - دەيدى اڭگىمەشى سول ۇنسىزدىكتەن كەيىن، ءبىزدىڭ كەمپىر كەتپەك بولدى، تۇنەگەنى ءۇشىن ەكى سۋ بەردى. دىم بىلمەگەندەي، تۇيىنشەگىن قولىنا الىپ تۇرىپ، دەريەۆنياداعى جاڭالىقتاردى سۇراستىردى، سونسوڭ جايلاپ قانا سىرت قاشىقتى دا، ال كەلىپ قاشسىن. ءبىراق قايدان قاشادى؟! قورىققانىنان ەكى اياعىن باسا الماي قالدى، سونىڭ ءوزى جاقسى بولدى وعان. سەبەبى مىناداي. شيرەك لەدەي جەرگە ميتىقتاپ زورعا جەتىپ ەدى، قاراسا قايدان پايدا بولعانى بەلگىسىز، كەشەگى قاراقشىلاردىڭ بىرەۋى: مۇنىڭ سوڭىنان ەرىپ كەلىپتى، قۋلىعى، كەمپىر ەشتەڭەنى بايقامادى ما ەكەن دەپ، كوز جەتكىزگىسى كەلگەنى. كەمپىر دە سونى سەزىپ قالىپ، تاستىڭ ۇستىنە وتىرا كەتتى.
— سىزگە نە بولدى، اپاي؟ - دەيدى قاراقشى، كەشەگى ەكەۋدىڭ كىشىسى، ەڭ زۇلىمى، مۇنى باعىپ كەلگەن وسىنىڭ ءوزى.
— ەي، قاراعىم-اي، - دەيدى كەمپىر وعان، - مىنا تۇيىنشەگىم تىم اۋىر ەدى، شارشاعانىم سونداي، ءبىر قۇدايعا قاراعان ادام كوتەرىسپەسە (كوردىڭدەر مە، قانداي قۋ كەمپىر؟)، مەن لاشىعىما جەتە الاتىن ەمەسپىن.
وسى ارادا قاراقشى ونى اپارىپ سالۋعا تىلەك ءبىلدىردى. كەمپىر وعان كەلىستى. قاراقشى ونى قولىنان جەتەكتەپ الىپ بارا جاتىپ، سىناماق بولادى، بويىندا قورقىنىش بار ما ەكەن دەپ. قايدا ساعان، ايىلىن دا جيمايدى، تۇك بىلمەگەندەي ءجۇرىپ بارادى. ەكەۋى اۋىل شارۋاشىلىعىن ءسوز قىلعان بولدى، كەندىردى قالاي ءوcipy جايىندا بىردەنەلەر ايتتى، ايتەۋىر قالانىڭ شەتىنە دەيىن شۇيىركەلەسكەن سياقتى؛ بۇكىر كەمپىر سوندا تۇراتىن، سول جەردە قاراقشى ونىمەن قوش ايتىستى سوتتىڭ ادامدارىمەن كەزىگىپ قالامىن با دەپ قورىقتى بىلەم.
كەمپىر ۇيىنە تۇسكە تارماسا ورالعان، ەندى كۇيەۋىن كۇتتى، ال ويىندا كەشەگى بازارعا بارعانى، تۇندە نە كورگەنى. وتاعاسىسى كەشكە تامان كەلدى. قارىنى اشىپ قالعان ەكەن، بۇل سوعان تاماق ىستەۋگە كىرىسەدى. تاباعا ماي جاعادى، ال ءوزى ايەلگە بىتكەن مىنەزىمەن جاق جاپپاي سويلەپ ءجۇر: كەندىردى قالاي ساتقانىڭ ايتادى، ءبىراق تۇندەگى شوشقالار تۋرالى، ولتىرىلگەن مىرزا تۋرالى، ونىڭ مۇلكىن توناپ الىپ، ءوزىن شوشقالارعا جەم قىلعانى تۋرالى لوم دەمەيدى. سونسوڭ تابانى وتقا قويىپ، تازارتپاق بولادى. ءبىر كەزدە وتتان الىپ، سۇرتەيىن دەسە ءىشى تولعان قان دەيدى!
— سەن مىناعان نە سالىپ ەدىڭ؟ - دەپ سۇرايدى ول كۇيەۋىنەن.
— تۇك تە سالعانىم جوق.
كەمپىر كوزىمە بىردەڭە ەلەستەپ كەتتى مە دەپ ويلايدى ايەلدەردىڭ كەيدە سويتەتىنى بولادى عوي، سويتەدى دە، تابانى قايتادان وتقا قويادى.
ءبىر كەزدە ءبىر نارسە ءدۇرس ەتەدى. قۇبىردان دومالاپ تۇسكەن باس!
— ماسقارا! مىناۋ كەشەگى ولتىرىلگەن كىسىنىڭ باسى عوي.، ءوزى ماعان باقىرايىپ قارايدى! نە قىل دەيدى ماعان؟!
— ونان كەگىڭدى ال، - دەگەن ءبىر داۋىس ەستىلەدى.
— ءوي، ەسۋاس! - دەيدى كەمپىرگە كەندىر ساتۋشى شالى. - تاعى الجيىن دەدىڭ بە؟ - سونى ايتادى دا، باستى ۇستاي الادى. سول كەزدە باس مۇنىڭ ساۋساعىن تىستەپ الادى. ىزا بولعان وتاعاسى باستى دالاعا لاقتىرىپ جىبەرىپ، كەمپىرىنە ۇرسىپ سويلەيدى:
— جۇمىرتقاڭدى قۋىر، جوقتى ايتا بەرمەي، باس دەگەننىڭ مىسىق ەمەس پە؟!
— مىسىق دەيدى؟ قالاي مىسىق بولادى دوپ-دومالاق نارسە؟
سويتەدى دە، كەمپىر تابانى تاعى دا وتقا قويادى. تاعى ءبىر نارسە ءدۇرس ەتەدى. ەندى اياق تۇسەدى. ءبارى قايتا باستالادى. كۇيەۋى بۇل جولى دا تاڭدانبايدى، اياقتى كوتەرىپ الادى دا، ەسىكتەن لاقتىرىپ تاستايدى. ەندى ەكىنشى اياق قۇلاپ تۇسەدى، ودان كەيىن ەكى قولى، سونسوڭ كەۋدەسى قىسقاسى، كەشەگى ولتىرىلگەن جولاۋشى بولەك-سالاق بولىپ تۇگەل تۇسەدى. ءما-ساعان قۋىرعان جۇمىرتقا! ال وتاعاسىنىڭ قارىنى اشىپ بارادى.
— انت ەتەيىن جاراتقاننىڭ اتىمەن، - دەيدى ول، — جۇمىرتقاڭ قۋىرىلىپ بولسىن، سونسوڭ كورەرمىز بۇل كىسىنى جايلاستىرۋدى.
— ەندى ءوز كوزىڭمەن كوردىڭ عوي ونىڭ ادام ەكەنىن؟ - دەيدى بۇكىر كەمپىر. ەندەشە نەگە ايتتىڭ جاڭا باس ەمەس دەپ؟ بوسقا تالاساسىڭ.
كەمپىر جۇمىرتقالارىن شاعىپ، قۋىرىپ اكەلەدى دە، شالىنىڭ ءدال تۇمسىعىنىڭ استىنا
قويادى. ەندى ۇرسۋعا دا شاماسى جوق، الگى كورىنىستەن كەيىن جۇرەگى اينىپ كەتەدى. كۇيەۋى
تاماعىن جەپ وتىر. بۇكىر قورىققانىنان تويىپ وتىرمىن دەپ قۇتىلماق.
بوتەن ءبىر ادام ەسىك قاعادى. تىق-تىق!
— بۇل كىم؟
— كەشەگى ولتىرىلگەن ادام.
— كىرىڭىز، - دەيدى وتاعاسى.
جولاۋشى ۇيگە كىرىپ، ۇزىن ورىندىققا وتىرادى دا، ءسوز باستايدى:
— قۇدايدى ۇمىتپاڭدار، قۇداي دەگەن قۇر قالمايدى، ونىڭ شاپاعاتىن ءناسىپ قىلادى. بايبىشە، مەنى ءولتىرىپ جاتقاندا كوزىڭمەن كوردىڭ عوي، نەگە ۇندەمەيسىڭ؟ شوشقالار مەنى جەپ قويدى. ال شوشقا جۇماققا بارا المايدى، سوندىقتان مەن حريستيان باسىممەن، ءبىر قورقاق ايەلدىڭ كەسىرىنەن تامۇققا باراتىن بولدىم. وسىنداي سۇمدىقتى كىم كورگەن؟ مەنى قۇتقارۋ كەرەك.
تاعى سونداي سوزدەر ايتىلادى. بۇكىر كەمپىردە زارە قالمايدى، تاباسىن تازالاپ بولعانان كەيىن، ۇستىنە جەكسەنبىلىك كيىمدەرىن كيىپ، كورگەن-بىلگەن سۇمدىقتارىن ايتپاق ءۇشىن سوتقا جونەلەدى؛ ءسويتىپ بارلىق وقيعا اشكەرەلەنەدى دە، قاراقشىلار بازار الاڭىندا اينالما دوڭعالاققا تارتىلىپ جازالانادى.
وسىنداي يگىلىكتى ىستەن كەيىن بۇكىر كەمپىر مەن ونىڭ وتاعاسىسىنان اسقان كەندىر ءوسىرۋشى بولمايدى. ول از بولعانداي، ولاردىڭ كوپتەن بەرى زارىعىپ كۇتكەن ۇلدارى تۋادى، ول ءوسىپ ەر جەتكەن سوڭ كورولدىڭ بارونى بولادى. مىنەكەي وجەت مىنەزدى بۇكىر كەمپىردىڭ باستان كەشكەن كەپتەرى جايىنداعى اڭگىمە وسىنداي جانە مۇنداعى ايتىلعاننىڭ ءبارى اقيقات شىندىق.
— مۇنداي اڭگىمەلەر ماعان ۇنامايدى، - دەدى ءبىر كەزدە قابىرشى قىز. — بۇدان كەيىن ىلعي كوزگە بىردەنەلەر ەلەستەپ جۇرەدى. مەن بارىنەن دە ناپولەون جايىنداعى اڭگىمەلەردى قىزىعىپ تىڭدايمىن.
— Miنe وسى دۇرىس-اق، -دەپ قىرمان كۇزەتۋشىسى ءىلىپ اكەتتى. كانە، گوگلا مىرزا، يمپەراتور جونىندە ايتىڭىزشى.
— وتىرماق ونسىز دا سوزىلىپ كەتتى عوي، - دەپ جاۋاپ قايىردى پوشتاشى، - ال مەن جەڭىس تۋرالى ءجۇردىم-باردىم ايتا المايمىن.
— وقا ەمەس، ايتا بەرىڭىز! ءبىز ول تۋرالى بىلەمىز عوي، تالاي رەت ايتقانسىز، ءبىراق ىلعي دا تىڭداي بەرگىمىز كەلەدى.
— يمپەراتور تۋرالى ايتىڭىزشى! - دەپ بىرنەشە ادام ءبىر اۋىزدان داۋىستادى.
— جو، بولسىن-اق، - دەدى گوگلا. ءبىراق وزدەرىن كورەرسىڭدەر، اسىعىپ ايتقان اڭگىمەدە ءمان بولمايدى. ودان گورى مەن سەندەرگە ناقتى ءبىر شايقاس تۋرالى ايتىپ بەرەيىن. قالاساڭدار، شان-وبەر تۇبىندەگى ايقاستى ايتايىن، ءوق-دارىنىڭ ءبارى ءبىتىپ، ءبىزدىڭ نايزامەن شىققان كەزىمىز عوي.
— جوق! يمپەراتور تۋرالى ايت! يمپەراتور تۋرالى!
ارداگەر ءبىر قۇشاق ءشوپتىڭ ۇستىنەن تۇرەگەلدى دە، جينالعان جۇرتتى مۇڭدى كوزىمەن ءبىر شولىپ ءوتتى، سول كوزدىڭ جانارىندا قارت سولداتتىڭ باسىنان كەشكەن قيىندىقتارىنىڭ، ازاپ-بەينەتتەرىنىڭ، قايعى-قاسىرەتتەرىنىڭ ءىزى جاتىر ەدى. ول ەكى يىعىن ءبىر قومداپ تاستاعاندا، ءبىر كەزدەرى كيىم-كەشەگىن، اياق كيىمىن، دوربا تۇبىندە جۇرەتىن بار بايلىعىن سول جورىق قاپشىعىنا تىعىنداپ الىپ، ارقاسىنا قاراي ىرعىتىپ جىبەرەتىن ادەتى دە كوزگە ەلەستەگەندەي ەدى؛ سونسوڭ ول دەنەسىنىڭ بارلىق سالماعىن سول جاعىنا قاراي اۋدارىپ، وڭ اياعىن ءسال ىلگەرى جىلجىتتى دا، جۇرت تىلەگىن قابىل الىپ، اڭگىمەسىن باستاۋعا ازىرلەندى. ماڭدايىنا تۇسكەن ءبىر شۇيكە اق شاشىن كەيىن سىلكىپ تاستاپ، باسىن اسپانعا قاراي شالقايتىپ الدى:
بەينە ءبىر ءوزى بايان ەتكەلى تۇرعان حيكايانىڭ بيىك دەڭگەيىنە كوتەرىلىپ العىسى كەلگەندەي.
— بىلەسىڭدەر مە، دوستىلار، ناپولەون كورسيكادا تۋعان بۇل فرانسۋزداردىڭ ارالى، ءبىراق ونى شىجىتىپ تۇرعان كۇن يتاليانىكى، ونداعىنىڭ ءبارى قىپ-قىزىل وتقا قاقتالعانداي جانىپ تۇرادى، ال تۇرعىندارى، مەيلى اكەسى، مەيلى بالاسى بولسىن، تۇككە تۇرمايتىن بولماشى ءۇشىن، ءبىرىن-بىرى ءولتىرىپ جاتادى: سالتتارى سونداي. الدىمەن ايتايىن، قۇي سەنىڭدەر، قۇي سەنبەڭدەر، ونىڭ ءوز شەشەسى، سول كەزدىڭ ەن سۇلۋ ايەلى، ءارى ءجىتى اقىلدى ادام، العاشىندا ونى، بالا كەزىندە دە، ودان كەيىنگى ومىرىندە دە ءار ءتۇرلى قاۋىپ-قاتەردەن امان ءجۇرسىن دەپ، قۇداي جولىنا تۇسىرمەك بولىپتى؛ ونىڭ دا سەبەبى بولسا كەرەك؛ بوسانار الدىندا ءتۇس كورەدى سوندا بۇكىل الەم وتقا ورانىپ تۇر ەكەن دەيدى. قانداي كورەگەندىك ءتۇس! دەمەك، شەشە بايعۇس قۇدايعا جالبارىنىپ، نارەستەنىڭ اتىنان انت بەرەدى: ناپولەون سول كەزدە اياق استى بولىپ قالعان قۇداي قۇدىرەتىنىڭ قاسيەتتى يمانىڭ قالپىنا كەلتىرەدى دەگەن كەپىلدىكتى موينىڭا الادى.
ال ەندى قۇلاق قويىپ تىڭداڭدار دا، ايتىڭدارشى، وسى تەگىننەن تەگىن بولعان ءىس پە ەدى؟!
شىندىقتىڭ شىندىعى ەمەس پە، ءبىر قۇپيا كەلىسىم بولماسا، ادام دەگەن قالىن جاۋدىڭ قاتارىن جارىپ ءوتىپ، قارداي بوراعان وق پەن دوپتىڭ اراسىنان اتپەن اعىزىپ امان-ساۋ كەتە الار ما ەدى؛ ال ءبىزدى جاۋ سوندا شىبىن عۇرلى كورمەي قىرىپ جاتقاندا، ونىڭ باسى اپامان. مەن ەيلاۋ تۇبىندە ءوز كوزىممەن كوردىم. ءدال قازىرگىدەي كوز الدىمدا، ول ءبىر قىرقاعا ورمەلەپ شىقتى دا، قولىنا ءدۇربىسىن الىپ، تومەندەگى شايقاسقا قاراپ تۇرىپ:
— ءىستىڭ بارىسى جاقسى! - دەدى.
باستارىنا شاشاق تاعىپ الىپ، سونىڭ اينالاسىندا قاپتاپ جۇرەتىن الاياقتار قايدا بارسا دا سونىنان قالماي، ءبىزدىڭ ەستۋىمىزشە، ءتىپتى تاماعىن دا دۇرىس ىشكىزبەيدى دەۋشى ەدى، سونداي قۋلاردىڭ ءبىرى، ءتىپتى ەركىنسىپ كەتكەنى عوي، يمپەراتور تۇرعان جەرىنەن قوزعالىپ كەتە بەرگەندە-اق سونىڭ ورنىڭا بارىپ تۇرا قالماي ما. قاس قاققانشا، باسىنداعى شاشاعى جالپ ەتە ءتۇستى. قۇددى ۇستارامەن كەسكەندەي! وزدەرىن بىلە بەرىڭدەر، ناپولەون قۇپيا سىرىن ەشكىمگە ايتپاۋعا سەرت بەرگەن عوي. سول سەبەپتەن دە، ونىڭ قاسىنا ەرگەن ادامدار، ءتىپتى ەڭ جاقىن دوستارى دا، كەسكەن تەرەكتەي سۇلاپ ءتۇسىپ جاتادى ەكەن: ديۋروك، بەسەر، لانن دەگەندەر جاي ادامدار ەمەس، بولاتتان سوققان ارىستار ەدى عوي، ءبارىن ءوزى شىنداعان. قىسقاسى، ول قۇدايدىڭ ءوز پەرزەنتى، سولداتتارعا اكە بولىپ جارالعاندىعىنا ءبىر انىق دالەل ونىڭ لەيتەنانت بولىپ، كاپيتان بولىپ جۇرگەنىن ەشكىم ەشقاشان كورمەگەن. ءيا، ول بىردەن گەنەرال بولدى. تۇرىنە قاراساڭ، جيىرمانىڭ ۇشەۋىنە دە كەلمەگەن سياقتى، ال گەنەرال اتانعانى باياعىدا، تۋلوندى العان كەزدەن بەرمەن قاراي؛ سوندا-اق ول وزىنەن وزگەلەردىڭ ءبارى دە زەڭبىرەكتى نىساناعا دالدەپ قويۋدان مۇلدە بەيحابار ەكەنىن بىردەن كورسەتكەن. مىنەكي سوندا، دەمەك، كىشكەنتاي عانا جۇقالتاڭ باس قولباسشى ءبىزدىڭ يتالياداعى ارمياعا كەلىپ ەدى؛ ال ارميادا نە ازىق-تۇلىك، نە قارۋ-جاراق، نە اياق كيىم، نە ءۇس كيىم جوق، ناعىز قايىرشى ارميا، تۋراسىن ايتقاندا تۇتتاي جالاڭاش!
— دوستىلار، - دەيدى ول بىزگە، مىنە ءبىز بىرگەمىز! ايتقانىمدى ۇمىتپاڭدار، ەكى اپتادان كەيىن جەڭىمپاز اتاناسىڭدار، ينە-جىپتەن شىققانداي جانا كيىم كيەسىڭدەر، ۇستەرىڭدە شينەل، اياقتارىندا جاپ-جاڭا گەتر، مىقتى باشماق بولادى: ءبىراق سولار ءۇشىن ميلانعا بارۋعا تۋرا كەلەدى، جاڭاعىلاردىڭ ءبارى سوندا.
— ال، كەتتىك! سىلكىنىپ كەپ بەردى دەيسىڭ فرانسۋز، جانىنىڭ تۇرعان جەرىن قاراساڭشى! نەمىستىڭ سەكسەن مىڭ سوتكارىنا قارسى بارعان ءبىز وتىز مىڭ جالاڭاشپىز ال - انالار شەتىنەن قاپساعاي بويلى، قاپىسىز قارۋ-جاراقتانعان. قازىرگىدەي كوز الدىمدا. الايدا-شە، ناپولەون، ول كەزدە بار بولعانى بوناپارت قانا، ءتىپتى مەن ءوزىم دە بىلمەيمىن، ءبىزدىڭ بويىمىزعا قانداي كۇش بەرگەنىن. تۇندە دە ءجۇرىپ كەلەمىز، كۇندە دە ءجۇرىپ كەلەمىز، ولاردى مونتەنوتتە تۇبىندە دە تومپەشتەدىك؛ ريۆولي، لودي، اركولە، ميللەسيمو ماڭايلارىندا دا قولدى ءبىر سەرمەگەننەن قالدىرعان جوقپىز، ەشبىر جەردە كوزدەرىن اشتىرمادىق. سولدات جەڭىسكە دونىگىپ الدى. مىنەكي، ناپولەون نەمىستىڭ گەنەرالدارىن توبەدەن ءبىر باستى ما، ولار قايدا بارارلارىن، قاي جەردەن باستارىنا پانا تابارلارىن بىلمەي قالادى؛ ال ءبىزدىڭ ساباز ولاردىڭ قاققاندا قانىڭ، سوققاندا ءسولىن الادى؛ ءبىر جولى مىناداي دا جاعداي بولدى: ولاردىڭ ون مىڭ قارالى ادامى تورعا ءتۇستى، ال سولاردى قورشاعان نە ءبارى مىڭ جارىمداي عانا فرانسۋز، ءارقايسىسى جاۋدىڭ جۇزىنە تۋرادى؛ سول جەردە تاپجىلتپاي زەڭبىرەكتەرىن، ازىق-تۇلىگىن، اقشالارىن، قارۋ-جاراعىن سىپىرىپ الدى الۋعا تۇرارلىق دەگەن نارسەنىڭ ءبىرىن قالدىرعان جوق، ال وزدەرىن سۋعا دا توعىتتى، تاۋعا دا سوقتى، اۋادا دا شاقتى، قۇرعاقتا دا وقتىڭ استىنا الدى، بارلىق جەردە شىقپىرتتى. مىنە، ءسويتىپ جۇرگەندە اسكەر قاناتتانا باستادى؛ سەبەبى بارلىق قاسيەتتەرىنىڭ ۇستىنە يمپەراتور اقىلدى ادام ەدى، ول ادامداردى باۋراي ءبىلدى، سەندەردى ازات ەتۋگە كەلدىك دەيتىن. دەمەك، سونسوڭ سول جەردىڭ توعىشارلارى ءبىزدى ۇيلەرىنە دە جىبەرەدى، ايالاۋدى دا بىلەدى؛ ايەلدەرى مۇسىركەيدى، ايەلدەر ءاردايىم ادىلدىك جاعىندا. قويشى، ءبىر سوزبەن ايتقاندا، توقسان التىنشى جىلدىڭ ۆانتوزىندا، ول كەزدە قازىرگى ناۋرىز ايى سولاي دەپ اتالاتىن-دى، ءبىزدى سۋىرلار ەلىنە ساۆويياعا اپارىپ تىقتى؛ الايدا جورىق اياقتالعان، ال ءبىز ناپولەوننىڭ كۇنى بۇرىن ايتقانىڭداي، يتاليانىڭ قوجاسىمىز.
ال كەلەسى ناۋرىزدا، ارادا ءبىر-اق جىل وتكەندە، ەكى مارتە جورىقتان كەيىن ول ءبىزدى ۆەنانىڭ وزىنە جاقىنداتىپ اپاردى. ءبارى قۇل-تالقان بولدى: ءبىز ءۇش ارميانى قاتارىنان تالقاندادىق، اۆستريالىق ءتورت گەنەرالدى ول دۇنيەگە جونەلتتىك، سولاردىڭ بىرەۋى شاشى اعارعان شال ەدى ورتەنگەن سابان اراسىنداعى ەگەۋقۇيرىقشا مانتۋيانىڭ تۇبىندە كۇلدى كومەش بولدى. كورولدەر تىزە بۇگىپ جالبارىندى! ولارعا ءبىتىم شارتتارى ۇسىنىلدى. وسىنىڭ ءبارى جاي ادامنىڭ قولىنان كەلەر مە ەدى؟ جوق. قۇداي ونى قولدادى، باسقا تۇك تە ەمەس. ول ىنجىلدەگى بەس تابا نان سياقتى كوبەيىپ كەتەر ەدى: كۇندىز شايقاستا قولباسشى، ونىڭ جوسپارىن تۇندە جاسايدى؛ دەمەك، ساقشىلاردىڭ ىلعي كورەتىندەرى ونىڭ ۇيقى-كۇلكى دەگەندى بىلمەي، اس-سۋ ىشپەي، ءتۇن بالاسىنا ارلى-بەرلى تەڭسەلىپ جۇرەتىنى. سولدات وسىنداي كەرەمەتتى كورگەننەن كەيىن ونى اكە دەمەگەندە قايتەدى. سونىمەن كەتتىك ىلگەرى! ال پاريجدەگى توبىرلاردا مازا جوق: مىناۋ الاياق قايدان بالكىم، سوندا پايدا بولدى، اسپاننان الا ما ءوزى بۇيرىقتى؟ بۇيتە بەرسە، بۇكىل فرانسيانى قولىنا الىپ الار؛ ونى ازياعا نەمەسە امەريكاعا جىبەرۋ كەرەك ەكەن، بارىپ تىنىشتالار، دەسەدى ولار. كادىمگى ايسا پايعامباردىڭ وزىندەي، تاعدىرىنا جازىلعان عوي. شىنى-اق سولاي، وعان بىرەۋ بۇيرىق جەتكىزەدى مىسىرعا بارىپ قىزمەت ەتسىن دەيدى. مىنەكي، ونىڭ شىن قۇدايدىڭ ۇلىنداي بولعان جەرى وسى ەدى. ءبىراق ءىس ونىمەن بىتكەن جوق. ول ءوزىنىڭ ەڭ تاڭداۋلى ساربازدارىن شاقىرىپ الىپ، سولاردى جەلىكتىرە بىلاي دەپ ايتادى:
— ءقازىر، دوستىلار، بىزگە مىسىردى جەمتىك قىلىپ بەرىپ وتىر. ءبىز ونى يتاليادان دا بەتەر، ءبىر-اق شايناپ جۇتامىز. قاتارداعى سولداتتار كىناز بولادى، وزدەرىنە جەر يەلىگىن الادى! العا!
— العا! جىگىتتەر! - دەپ ايقايلاسادى سەرجانتتار.
سونىمەن ءبىز تۋلونعا كەلدىك، ودان ءارى جول مىسىرعا تارتادى.
ول كەزدە اعىلشىندار وزدەرىنىڭ بارلىق كەمەلەرىن تەڭىزدە ۇستايتىن. دەمەك، ءبىز جاعادان كەتە بەرگەندە، ناپولەون بىلاي دەيدى:
— ولار ءبىزدى بايقاي المايدى، ونىڭ سەبەبى، سەندەر مۇنى ءبىلىپ قويىڭدار، سەندەردىڭ گەنەرالدارىڭنىڭ اسپاندا ءوز جۇلدىزى بار؛ ءبىزدى باستايتىن دا، قورعايتىن دا سول.
ايتتى - ءبىتتى. تەڭىزدە ءجۇزىپ كەلەمىز، مالتانى الدىق: جەنىستىڭ ءشولىن باساتىن اپەلسين عۇرلى كورگەن جوقپىز؛ ويتكەنى ول سونداي ادام بولاتىن، جۇمىسسىز قاراپ وتىرا المايدى. مىنەكي، مىسىرعا دا كەلدىك. سولاي-تىن. مۇنداعى بۇيرىق باسقاشا. بىلەسىڭدەر مە، مىسىرلىقتار ەجەلدەن بەرى بيلىكشى تاقسىردىڭ ورنىڭا الىپتاردى ۇستايدى ەكەن، اسكەرلەرىندە سان جوق، قۇمىرسقاداي قۇجىنايدى؛ بۇل ءوزى ارۋاقتار مەن ايداھارلار جايلاعان ەل كورىنەدى؛ وندا قولدان سالىنعان ءزاۋلىم پيراميدالار بولادى ەكەن، ءبىزدىڭ تاۋلاردان كەم ەمەس؛ وزدەرىنىڭ پاتشالارىن سولارعا جەرلەيدى ەكەن شىرىمەسىن دەگەندەرى، داستۇرلەرى سونداي. جاعاعا شىققان بويدا، كىشكەنە كاپرال بىزگە بىلاي دەيدى:
جىگىتتەر، وزدەرىن جاۋلاعالى كەلە جاتقان ەلدەردە جۇرت تولىپ جاتقان كوپ قۇدايلارعا تابىنادى، مىنە سول قۇدايلاردى قۇرمەتتەۋ كەرەك؛ ويتكەنى فرانسۋز جۇرتتىڭ بارىنە دوس بولۋى كەرەك؛ حالىقتاردى جەڭگەنمەن قىسپاققا سالعان ءجون بولمايدى. مىنانى مىقتاپ ەستەرىندە ساقتاندار: العاشىندا ەشكىم ەش نارسەگە تيمەسىن، ارتىنان ءبارى دە بىزدىكى بولادى! باسىڭدار اياقتى!
ءبارى دە دۇرىس ءجۇرىپ جاتتى. ال ونداعى حالىق ناپولەوندى اڭىز ارقىلى بىلەدى ەكەن، ءوزىن كاپىر بونابەردى دەپ اتايدى؛ ولاردى "وت ۇستاعان سۇلتان" دەگەن ماعىنادا بولسا كەرەك؛ وزىنەن زارەلەرى قالماي قورقادى. سول كەزدە تۇركيا، ازيا، افريكا ەلدەرى سيقىرشىلىقپەن اينالىسىپ، بىزگە قارسى ءمادي اتتى ءبىر ىبىلىستى جىبەرگەن؛ ايتۋلارىنا قاراعاندا، ول اقبوز اتقا ءمىنىپ اسپاننان تۇسكەن، اتىنا دا، وزىنە دە زەڭبىرەكتىڭ دوبى دارىمايدى، ەكەۋى دە قۇر اۋامەن قورەكتەنەدى، دەسەدى. كەيبىرەۋلەر كورىپتى-مىس، ءبىراق ول جونىندە مەن ەشتەڭە ايتا المايمىن. ارابتاردىڭ باستىقتارى مەن ماملۋكتەر ءوز سولداتتارىنا ۇعىندىرىپ قويعان: ماديدە الىپتىڭ كۇشى بار، ول سوعىسقاندا ءبىزدىڭ اسكەرلەردى جەڭىلدىرمەيدى؛ ول ناپولەوندى جەڭۋ ءۇشىن جانە ودان سۇلەيمەن پايعامباردىڭ ءمورىن تارتىپ الۋ ءۇشىن جىبەرىلگەن پەرىشتە، دەيدى ەكەن. وزدەرىنىڭ قارۋ-جاراق قويماسىندا سونداي ءبىر زات بولادى ەكەن، سونى ءبىزدىڭ گەنەرال ۇرلاپ اكەتىپتى-مىس. كوردىڭدەر عوي، ءبىزدىڭ ولارعا قانداي سوققى بەرگەنىمىزدى.
ءبىراق سوندا ولار ناپولەوننىڭ شارتىن قايدان ءبىلىپ قويعان؟ تاعى دا ايتايىن بۇل تەگىن ەمەس.
بۇل كىسى جونىندەگى ولاردىڭ ۇعىمى سونداي، كادىمگى ءبىر بۇل ارۋاقتارعا بۇيرىق بەرىپ، ءوزى ءبىر جەردەن ءبىر جەرگە قۇستاي ۇشىپ جۇرەتىن سياقتى كورىنگەن. بۇل راسىندا دا ناعىز جەلاياق ەدى. سونسوڭ تاعى ءبىر ايتاتىندارى: ءبىزدىڭ باستىق ولاردىڭ پاديشاسىن الىپ قاشپاق بولىپتى-مىس؛ كەرەمەت سۇلۋ ايەل ەكەن، بۇل سول ايەل ءۇشىن ءوزىنىڭ بۇكىل بايلىعىن بەرمەك جانە سونىڭ ۇستىنە كوگەرشىننىڭ جۇمىرتقاسىنداي ءبىر گاۋھار تاس سىيلاماق بولىپتى-مىس؛ ءبىراق پاديشامەن اشىنالاس ءبىر ماملۋك مۇنداي ماملەدەن ۇزىلدى-كەسىلدى باس تارتىپتى-مىس.
مىنە وسىنداي شاتاق جانجال شىعىپتى-مىس. سوندىقتان ول سوعىسسىز بىتپەيتىن كورىنەدى. ودان ءبىز نەگە تارتىنامىز، ءوق-دارى دەگەن بارىمىزگە جەتەدى. دەمەك، ءسويتىپ، ءبىز الەكساندريا قالاسى مەن گيزەحتىڭ تۇبىنەن بەكىنىس جاساپ، پيراميدالارعا تايانىپ كەلگەنبىز.
كۇننىڭ قايناپ تۇرعان ىستىعىندا، قالىڭ قۇمعا مالتىعىپ جۇرۋگە تۋرا كەلدى؛ كەيبىرەۋلەردىڭ ميى قايناپ، ەستەرىنەن اداسىپ قالعان؛ كوزدەرىنە سۋ ەلەستەيدى، ءبىراق وتان شولدەرى قانبايدى، كەيدە كەلەي-كە ەلەستەيدى، اعىل-تەگىل تەرلەرى باسىلمايدى. ءبىز ماملۋكتى ۇستاپ الدىق تا، تالقانىڭ شىعاردىق. ناپولەون بارلىعىن جەڭدى؛ ءسويتتى دە، جوعارعى جانە تومەنگى مىسىردى، اراۆيانى، تاعى تالاي تالقاندالعان پاتشالىقتاردىڭ استانالارىن جاۋلاپ الدى؛ ولاردىڭ ورنىڭدا قاپتاعان وڭكەي ميعۇلالار، جىن-شايتاندار، جورعالاعان كەسەرتكەلەر قالدى؛ ال جەر دەگەنىڭ شەتسىز دە شەكسىز، قالاعانىنشا ال دا، يگەرە بار.
ناپولەون ەل ىشىندە وسىنداي ىستەرمەن شۇعىلدانىپ، ءبارىن دۇرىس جولعا قويامىن دەپ جۇرگەندە، اعىلشىندار ابۋكير تۇبىندەگى شايقاستا ونىڭ فلوتىن تۇگەلدەي ورتەپ جىبەرگەن؛ ونداعىلارى ايتەۋىر بىزگە ءبىر قاستىق جاساۋ. ول كەزدە ناپولەوندى شىعىستا دا، باتىستا دا قاتتى قۇرمەتتەپ سىيلاعان، پاپا ونى ۇلىم دەپ اتاعان، مۇحاممەدتىڭ نەمەرە تۋىسى ءوزىنىڭ سۇيىكتى اكەسىندەي كورگەن. مىنە وسىنداي جاعدايدا ول انگليادان جاناعى فلوتتىڭ كەگىن قايتارۋ ءۇشىن، ودان ءۇندىستاندى تارتىپ الماق بولادى.
ءسويتىپ، ول ءبىزدى قىزىل تەڭىز ارقىلى سولداتتارعا جالاقى ورنىنا گاۋھار تاس پەن التىن بەرەتىن، ءوزىڭدى ساۋلەتتى سارايدا تۇرعىزاتىن ولكەگە قاراي باستاماق بولعان؛ ءبىراق سول ەكى ارادا ءمادي بىزگە وبا ىندەتىن جىبەرمەك، ءسويتىپ، ءبىزدىڭ جەڭىستەرىمىزدىڭ جولىن كەسپەك بولىپتى. دەمەك، توقتاي قال! نەمەسە سول پارادقا اتتانىپ كور، ەكى اياعىڭنىڭ قايدا قالعانىڭ دا بىلمەسسىڭ. سولداتتىڭ جانى كەۋدەسىندە زورعا ءجۇر، سەن-جان-د' اكردى الماق بولىپ، ەر جۇرەكتەرى ءۇش رەت باسىپ كىرىپ ەدى، الا المادى. وبا جەتتى تۇپتەرىنە. ونىمەن ويناۋعا بولمايدى! ءبارى قيراپ اۋىردى. جالعىز-اق ناپولەون امان، گۇلدەي جايناپ ءجۇر؛ سوندا بۇكىل ارميا كوردى: جۇرتتىڭ ءبارى اينالا قيراپ اۋىرىپ جاتقاندا ونىڭ اپ-امان جۇرگەنىن. قالاي ويلايسىڭدار، دوستىلار، وسى تەگىن بە؟
ءبىزدىڭ دارىگەرلىك كۇيمەلەردە جايراپ جاتقانىمىزدى ماملۋكتەر بىلەتىن، سوندىقتان جولىمىزدى بوگەمەك بولىپتى، ءبىراق ناپولەوندى قاپى قالدىرا المايسىڭ. دەمەك، ول ايتادى ءوزىنىڭ وزگەلەردەن گورى تەرىسى قالىڭىراق جويپارلارىنا:
— ال، كانەكي، ارشىندارشى مەنىڭ جولىمدى، - دەيدى. ونىڭ قيىپ تۇسەر قىرعيى، ەڭ ادال دوسى جيۋنو بار بولعانى مىڭعا تارتا ادام الىپ شىعىپ، ءبىزدىڭ جولىمىزعا كەسە كولدەنەڭ تۇرماق بولعان ءبىر پاتشاسىنىڭ ارمياسىن بورشالاپ تاستادى. دەمەك، ءبىز كايرداعى باس مەكەن-جايىمىزعا قايىرا ورالدىق. تاعى دا جاڭا ءىس. ناپولەون جوقتا فرانسيا پاريجدىكتەردىڭ تالاۋىنا تۇسكەن، سولداتتاردىڭ جالاقىسىن، كيىم-كەشەگىن كەشەۋىلدەتكەن سولار: مەيىلدەرى، اشتان ءولسىن دەگەندەرى، ال اسكەرلەر بۇكىل دۇنيە ءجۇزىن جاۋلاپ السىن دەگەن دە سولار ەدى، ءبىراق ەشقانداي قامقورلىق جايىن ويلامادى. اقىماقتار ىسپەن شۇعىلدانۋدىڭ ورنىڭا كوك ەزۋ سوزۋارلىقپەن اينالىستى. اقىرىندا ءبىزدىڭ اسكەرلەر تالقاندالدى، فرانسيانىڭ شەكارالارى بۇزىلدى ويتكەنى وندا كىسى بولمادى عوي. بايقايسىڭدار ما، مەن كىسى دەپ وتىرمىن، ويتكەنى جۇرت ونى سولاي دەپ ايتاتىن، ءبىراق ول بوس ءسوز؛ ال ونىڭ جۇلدىزى بولاتىن، تاعى باسقا ارتىقشىلىقتارى ءوز الدىنا، ال كىسى دەگەندەر مىنا بىزدەر ەدىك. ول فرانسيادا نە بولىپ جاتقىنان ابۋكير تۇبىندەگى شايقاستان كەيىن ەستىدى، سوندا ءبىز ءۇش ءجۇز دە ادامدى شىعىن قىلماي، ءبىر عانا ديۆيزيامەن تۇرىكتىڭ جيىرما بەس مىڭدىق كۇشى بار تۇتاس اسكەرىن جەڭىپ. جارتىسىنان كوبىن تەڭىزگە قۋىپ تىققان بولاتىنبىز، مالتى وتىرىپ!
مىسىر اسپانىنداعى كۇننىڭ كۇركىرى باسىلدى. تەڭىزدىڭ ار جاعىنداعى ءىستىڭ جايى كەتكەنىن كورىپ وتىر، سونسوڭ ول مىناداي شەشىمگە كەلەدى:
فرانسيانى قۇتقاراتىن مىنا مەن، مەن سونى بىلەمىن: ەندەشە سولاي قاراي تارتۋىم كەرەك. ارينە، بۇل جايدان، ونىڭ كەتىپ قالعانىنان، اسكەردىڭ تۇك حابارى جوق، ايتپەسە ونى كۇشپەن بولسا دا سوندا قالدىرىپ، شىعىستىڭ يمپەراتورى ەتپەس پە ەدى.
ول كەتكەن سوڭ بىزدەن دە كۇي كەتتى، ويتكەنى ءبىزدىڭ قۋانىشىمىز دا، جۇبانىشىمىز دا سول
ەدى. ول، دەمەك، قولباسشىلىقتى كلەبەرگە تاپسىرىپ كەتكەن ەكەن، ونىڭ دا ەرلىگى ەشكىمنەن كەم ەمەس ەدى، اتتەن ءومىرى قىسقا بولدى ءبىر مىسىرلىق اتىپ ءولتىردى؛ سول ءۇشىن ول نايزانىڭ ۇشىنا وتىرعىزىلدى. ول زاماندا سول ولكەلەردە باس كەسۋ دەگەن جازا بولمايدى ەكەن؛ جاڭاعىداي جازامەن اۋىر ازاپقا تۇسكەن قىلمىسكەردى مۇسىركەگەن ءبىر سولدات وعان سۋ قۇيعان قۇتىنى بەرگەن ەكەن، سونى ءىشىپ، مەيىرىن ءبىر قاندىرىپتى دا، سول بويدا جان تاپسىرىپتى.
ءبىراق بىزدە ونداي ۇساق-ۇلاڭمەن اينالىساتىنداي ۋاقىت جوق. ناپولەون "فورتۋنا" دەيتىن ءبىر كىشكەنتاي كەمەمەن اتتانىپ كەتەدى دە، انگليانىڭ جاراقتى كەمەلەرى، فرەگاتتارى، تاعى سونداي جەلكەندى تەڭىز قۇرالدارى قورشاپ العانىڭا قاراماستان، سولاردىڭ ءدال تۇمسىقتارىنىڭ استىنان جىپ بەرىپ ءوتىپ كەتەدى دە، فرانسيادان ءبىر-اق شىعادى. ول كىسىنىڭ قابىلەتى سونداي ەدى تەڭىزدەردەن اتتاپ ءوتىپ، تۋرا وزىڭە قاراي جۇرەتىن. ول دا، ارينە، تەگىن ەمەس. مىنە، سولاي! ول فرەجيۋسكە كەلىپ تۇسەدى، مۇنىڭ اتى ءبىر اياعىمەن پاريجدە دەگەن ءسوز. ول كەلگەن بەتتە ءبارى سونىڭ الدىندا باس ءيىپ تاعزىم ەتەدى، ول دەرەۋ ۇكىمەت ءماجىلىسىن شاقىرادى.
— سەندەر مەنىڭ سولدات پەرزەنتتەرىمە نە ىستەدىڭدەر؟! - دەپ سونداعى كوك مىلجىڭداردى قىسپاققا الادى. سەندەر جاتىپ ىشەر جالماۋىزسىڭدار، سەندەر ادامدى ادام عۇرلى كورمەي قورلايسىڭدار، فرانسيانى سورىپ سەمىرگەنسىڭدەر. بۇل ادىلەتسىزدىك، مەن مۇنى بارلىق جاپا شەككەندەردىڭ اتىنان ايتىپ تۇرمىن! - دەيدى.
ال، انالار اۋىزدارىنا نە كەلسە سونى ايتىپ، ءتىپتى ونى قۇرتىپ جىبەرتىلەرى دە كەلگەن، ءبىراق اسىقپاڭدار. بۇل ولاردى وزدەرىنىڭ كوكەزۋلىككە سالىنعان كازارمالارىنا قاماپ تاستاپ، سىرتقا قاراي تەرەزەدەن سەكىرتتى دە، ءوزىنىڭ نوكەرلەرىنە قوسىپ الدى، سونسوڭ ولار جىم بولىپ، ناق كوشەدەگى جەزوكشەلەردەي كونگىش بولا قالدى. وسى جانجالدان كەيىن بۇل كونسۋل بولدى؛ باسقالار وزدەرى بىلە بەرسىن، ال ەندى بۇل كىسى جوعارىدان جاراتۋشىعا ەش ۋاقىتتا كۇماندانعان ەمەس، سوندىقتان اللا تاعالانىڭ الدىندا ايتقان انتىن بۇلجىتپاي ورىندادى: ونىڭ شىركەۋلەرىن وزىنە قايتاردى؛ ءدىني سەنىمدى قالپىنا كەلتىردى؛ ءقازىر قوڭىراۋ اتاۋلىنىڭ بارلىعى اللاعا ماداق ايتىپ، مۇنىڭ دا اتاق-داڭقىن اسىرۋدا. دەمەك، جۇرتتىڭ ءبارى وعان ريزا: ەڭ الدىمەن وزگەنىڭ قورلىق-زورلىعىنان ارىلعان پوپتار؛ ودان كەيىن ساۋداگەرلەر، ولار دا ادىلەت جولىنان تايا جازداعان زاڭنىڭ قۋدالاۋىنان قورىقپاي-اق، ەندى ءوز ىستەرىن الاڭسىز جۇرگىزەتىن بولدى؛ ال ۇشىنشىدەن يناباتتىلار؛ ويتكەنى سورعا قاراي، ۇيرەنشىكتى ىسكە اينالعان ءولىم جازاسىنان بۇل ولاردى قورعاپ وتىر.
ەندى جاۋلاردى قولعا الۋ كەرەك ەدى؛ بۇل كىسى وندايدى كەيىنگە قالدىرا المايدى؛ ونىڭ ۇستىنە ءبىر قاراعاندا-اق بۇكىل جەر ءجۇزىن جاقىن كورشىسىندەي تۇگەل قامتيتىن قاسيەتى بار ەدى. مىنەكي، ول يتالياعا باردى قۇددى تەرەزەدەن باس سۇققانداي ءبىر قاراپ ەدى، سول جەتىپ جاتتى. كادىمگى شاباق بالىقتاردى كيت قالاي جۇتسا، بۇل دا ءدال سولاي قىلعىتتى! ءتۇۋ! فرانسۋزدار ولاردى وتقا قاقتاعانداي قىلىپ شىجعىرعاندا، ءبىزدىڭ جەڭىسىمىز بۇكىل الەمگە ايگىلى بولدى مىنە وسىنىڭ ءوزى جەتكىلىكتى ەدى.
— ەندىگىدەن ءارى وينامايمىز! - دەدى نەمىستەر.
— بىزگە وسى جەتىپ جاتىر! - دەپ شۋلاستى باسقالارى. ناتيجەسى: ەۋروپا تايقاقسىدى، انگليا كەيىن شەگىنىپ كەتتى. جالپىعا بىردەي بەيبىتشىلىك، كورولدەر مەن حالىقتار بىرىمەن-بىرى قاۋىشىپ قۇشاقتاسۋعا بار. مىنە ءدال سول كەزدە قۇرمەتتى لەگيون وردەنىن ويلاپ تاپتى. نە ايتارى بار تاماشا-اق نارسە. بۋلونيدە تۇتاس اسكەردىڭ الدىندا تۇرىپ، ول بىلاي دەدى: "فرانسيادا جۇرتتىڭ ءبارى باتىر! ەگەر جاي حالىق ۇلى ىستەر تىندىرار بولسا، سولداتقا تۋىس بولسىن دا، قۇرمەت تۋىنىڭ استىنا اعايىن رەتىندە بىرىكسىن". ءبىز وسى ءقازىر عانا مىسىردان قايتىپ ورالعان بەتىمىز. ال وزگەرىستەر قانشاما! ءبىز ودان ايىرىلىسقاندا گەنەرال ەدى، ارادا ازعانتاي عانا ۋاقىت ءوتتى ەندى يمپەراتور مارتەبەسىندە كورىپ تۇرمىز. قۇداي اقى، سۇلۋ بيكەش جاس ۇلانعا قانداي قۇمارتسا، فرانسيا دا وعان ءدال سونداي قۇمارتۋلى.
ءىستىڭ ءبارى وسىلاي وڭعارىلدى بولدى، بارشا جۇرتتىڭ مەرەيىنە وراي دەيىك، يمپەراتوردى تاققا وتىرعىزۋدىڭ بۇرىن-سوندى اسپان استىندا بولىپ كورمەگەن ساۋلەتتى سالتاناتى جاسالدى. ءۇستى-باستارى التىنمەن اپتالعان پاپا مەن كاردينالدار ءالپى تاۋلارىنان تىكەلەي اسىپ، پاتشانى تاققا وتىرعىزۋ تويىنا قاراي اسىقتى، اسكەر مەن حالىق وسى تويدى قوشەمەتتەپ قول سوقتى. وسى ورايدا ءبىر وقيعانى ايتپاي كەتسەم دۇرىس بولماس ەدى. مىسىردا جۇرگەن كەزىمىزدە، شام ەلىمەن شەكارالاس قۇمنىڭ ورتاسىندا، مۇسا تاۋىنىڭ قىرقاسىندا وعان قىزىل كيىمدى ءبىر ادام كەلىپ:
— ءىسىڭ جاقسى ءجۇرىپ جاتىر! - دەگەنى بار. سودان كەيىن مارەنگو تۇبىندەگى ءدال جەڭىستى كەشتە الگى قىزىل ادام ونىڭ الدىنا ەكىنشى رەت كەلىپ بىلاي دەدى:
— بۇكىل الەم كەلىپ اياعىنا جىعىلعانىن كورەسىڭ، ءسويتىپ سەن فرانسيانىڭ يمپەراتورى، يتاليانىڭ كورولى، گوللانديانىڭ مىرزاسى، يسپانيانىڭ، پورتۋگاليا مەن يلليريي ايماعىنىڭ ءامىرشىسى، گەرمانيانىڭ ساقتاۋشىسى، پولشانىڭ قۇتقارۋشىسى، قۇرمەتتى لەگيوننىڭ تۇڭعىش يەگەرى دەگەن مارتەبەگە جەتەسىڭ قىسقاسى، سەن الماعان اتاق-دارەجە قالمايدى!
بايقايسىڭدار ما، قىزىل ادام ونىڭ قيالىنداعى ەلەس سياقتى بىردەنە ەدى؛ ال كوپ جۇرتتىڭ ايتۋىنشا، ول مۇنىڭ ءوز جۇلدىزى مەن اراداعى بايلانىسشى شابارمانى بولعان سياقتى. مەن بۇل اڭگىمەگە ەشقاشان سەنگەن ەمەسپىن؛ ال ەندى قىزىل كيىمدىنىن وعان كەلگەنى انىق اقيقات، ويتكەنى بۇل وقيعانى ناپولەوننىڭ ءوز اۋزىمەن ايتقانى بار: قىزىل ادام وعان ەڭ قىسىلشاڭ كەزدە كەلىپ، تيۋيلري سارايىنىڭ شاتىرىندا جاسىرىنىپ جاتىپتى-مىس. ناپولەون ونى كەشكىسىن تاققا وتىرعىزۋ راسىمىنەن كەيىن كورەدى. ءۇشىنشى رەتتە ولار تولىپ جاتقان ءاp ءتۇرلى ىستەردىڭ جايىن تالقىلايدى.
وسىدان كەيىن يمپەراتور تۇپ-تۋرا ميلانعا اتتاندى دا، يتاليانىڭ كورولى بولىپ راسىمدەلدى. سولداتتىڭ بۇلا ءومىرى سوندا باستالىپ ەدى. حات تانيتىن ادامداردىڭ بارىنە وفيسەرلىك اتاق بەرىلدى. زەينەتاقى مەن گەرسوگ اتاعى اسپاننان جاڭبىرداي جاۋدى؛ فرانسياعا تەگىننەن كەلگەن قازىنا بايلىق گەنەرالدارعا ۇلەستىرىلدى؛ قاتارداعى سولداتتارعا. قۇرمەتتى لەگيون يەگەرلەرىنە رەنتا بەرىلدى، مەن سونداعى قوسىمشا زەينەتاقىنى ءالى دە الىپ ءجۇرمىن. قىسقاسى، ارميا بۇرىن ەش ۋاقىتتا ويلاماعان دارەجەدە قامقورلىققا الىندى.
سونىمەن بىرگە يمپەراتور ءوزىنىڭ بۇكىل دۇنيە جۇزىنە بيلىكشى بولۋعا ءتيىس ەكەنىن بىلگەن، سوندىقتان بارلىق بايلاردىڭ قالتالارىن قاقتىرىپ، بۇرىن ەشقانداي ەڭ-تاڭباسى بولماعان جەرلەرگە تاماشا ەسكەرتكىشتەر ورناتقىزدى؛ ايتالىق، بۇرىن يسپانيادان بەرلينگە كەلە جاتقاندا جول بويىندا نە كورۋشى ەدىڭ؟ ال ءقازىر سالتانات ارقالارى تۇرعىزىلدى، توبەلەرىنە قاتارداعى سولداتتىڭ مۇسىندەرى ورناتىلدى، قاراپ تۇرساڭ كوز تويمايدى، بەينە ءبىر گەنەرالدار سياقتى ماڭعاز كورىنەدى. سەن اعايىندارعا ۇستەمە سالىق سالماي-اق، ەكى-ۇش جىلدىڭ ىشىندە يمپەراتور قازىنانىڭ قورىن التىنمەن تولتىردى، كوپتەگەن كوپىرلەر سالعىزدى، سارايلار تۇرعىزدى، جولدار توسەتتى، عالىمدار شىقتى، زاڭدار پايدا بولدى، كەمەلەر، پورتتار جاسالدى؛ مەرەكە-مەيرامدار وتكىزىلدى، ول سوعان ميلليونداي قارجى جۇمسادى، سول قارجىعا، مەنىڭ ەستۋىمشە، ەگەر ونىڭ ويىنا كەلسە، ءجۇز سۋلىق مايدا اقشامەن بۇكىل فرانسيا جەرىن جاۋىپ جىبەرە الار ەدى دەسەدى. سونىمەن، نە كەرەك، ول تاققا مىقتاپ ورناتىپ، بارلىق ەلدەردىڭ بيلەۋشىسى بولىپ العاننان كەيىن ونىڭ رۇقساتىنسىز ەۋروپا ول كەزدە دىمىن شىعارا المايتىن وزدەرىنىڭ وتباسىندا بەس ۇل، ءۇش قىز قاتار وسكەنىن ەسكە الىپ، ءبىر كۇنى بىزبەن اڭگىمەلەسىپ وتىرىپ، بىلاي دەدى:
— جىگىتتەر، ويلاڭدارشى، سەندەردىڭ يمپەراتورلارىڭنىڭ تۋىستارى قايىرشىلىقتا جۇرسە، سول ادىلدىك بولار ما ەدى؟ ارينە، جوق. مەن سولاردىڭ دا ءوزىم سياقتى ءسان-سالتاناتتى ءومىر ءسۇرۋىن قالايمىن! ەندەشە سولاردىڭ ءارقايسىسىنا ءبىر-بىر كورولدىك جاۋلاپ الۋ وتە قاجەت؛ دۇنيە ءجۇزىن تۇگەلدەي فرانسۋز بيلەيتىن بولسىن، مەنىڭ گۆارديامنىڭ سولداتتارىنان جەر-جاھان قالتىراپ تۇرسىن، فرانسيا ويىنا نە كەلسە سونى ىستەسىن، ال وزگەلەردىڭ اۋزىندا، ءبىزدىڭ تەڭگەلىكتە جازىلعانداي: "قۇداي سەندەردى ساقتاسىن!" دەگەن سوزدەر ايتىلاتىن بولسىن.
— دۇرىس-اق، - دەيدى سوندا اسكەرلەر، ساعان كەرەكتى كورولدىكتەردى ءبىز نايزانىڭ ۇشىمەن اپەرەمىز.
— ە، ونىڭ نەسىن ايتاسىڭ، وزدەرىڭ بىلەسىڭدەر، سوعىستا كەيىن شەگىنىپ كورگەن جوقپىز. ول ايدى جاۋلايمىن دەسە، ءبىز قارۋ-جاراعىمىزدى اسىنىپ، اسپانعا قاراي ورلەۋگە ءازىر ەدىك؛ ءبىراق، قۇداي ساقتاعاندا، ونىڭ باسىنا مۇنداي وي كەلمەدى. كورولدەر تاق ۇستىندە شالقايىپ ۇيرەنگەن عوي، البەتتە، وعان كونگىلەرى جوق، ال ءبىزدىڭ بىلەتىنىمىز تەك العا! قارىشتاپ، ارشىنداپ، جونەپ بەردىك دەيسىڭ، اينالانىڭ ءبارى تاعى دا استان-كەستەن. سول كۇندەرى قانشاما ادامنىڭ تابانى توزدى، وزدەرى ومىردەن وزدى. جاۋ وڭايلىقپەن بەرىلەر ەمەس، كەيدە وزىمىزگە قاراي باس سالادى فرانسۋزداردىڭ ورنىڭدا وزگە بىرەۋلەر بولسا، جايلارى تابىلارى حاق. ال ەندى وزدەرىڭە ماعلۇم، فرانسۋز تۋمىسىندا دانا حالىق، ايتەۋىر وزەكتى جانعا ءبىر ءولىم بار ەكەنىن ول بىلەدى. سوندىقتان ءبىز ءتىل تارتپاستان ءولىپ جاتساق تا وكىنبەدىك يمپەراتورىمىزدىڭ بارلىق جاعرافيا اتاۋلىنى قالاي جايراتىپ جاتقانىڭ كورۋدىڭ ءوزى ءبىر عانيبەت ەدى (وسى تۇستا گوگلا اياعىمەن جەر ەدەندى شەڭبەرلەپ سىزىپ ءوتتى). سونىمەن قويماي: "مىنا جەردە كورولدىك بولادى"، دەسە ءبىتتى، ايتقانىنداي-اق، ءبىر كورولدىك پايدا بولا قالادى. سونداي زاماندار ءوتتى عوي باستان. كوزىڭدى اشىپ جۇمعانشا كەشەگى پولكوۆنيكتەر دەرەۋ گەنەرال ال گەنەرالدار مارشال، مارشالدار كورول بولا قالادى.
سولاردىڭ بىرەۋى ءتىرى قالدى، وسى وقيعالار تۋرالى ەۋروپاعا سول ايتىپ بەرە الار ەدى؛ اتتەڭ نە كەرەك، نەگىزى گاسكوندىق بولا تۇرىپ، باسىنداعى ءتاجىن ساقتاپ قالۋ ءۇشىن فرانسيانى ساتىپ كەتتى، شىركىن-اي، سوندا ونىڭ ەكى بەتى ءبىر شىلپ ەتپەدى-اۋ، نەسىنە شىلپ ەتسىن، قورعاعانى التىن ءتاج بولسا! قىسقاسى، حات تانيتىن ساپەرلەرگە دەيىن اق سۇيەك اتاعىن الىپ جاتتى. مەن ءوز كوزىممەن كوردىم، پاريجدە ناپولەوننىڭ توڭىرەگىندە ون ءبىر كورول مەن ءبىر توپ بەكزادالار شامعا ۇيمەلەگەن كوبەلەكتەي كولپىلدەپ ءجۇردى ءبىر كەزدە. وزدەرىڭ بىلەسىڭدەر عوي، جولى بولعان ءاربىر سولدات ەڭبەگىنە قاراي تاققا وتىرۋعا دەيىن كوتەرىلە العان جاعدايدا گۆارديالىق كاپرالعا قايدان باعا جەتسىن؛ ءبىزدىڭ ءارقايسىمىز جەڭىسكە ءوز ۇلەسىمىزدى قوسىپ جاتتىق؛ ونى يمپەراتور بيۋللەتەندەرىنەن وزدەرىڭ جاقسى بىلەسىڭدەر. ال سونداعى شايقاستاردى ايتساڭدارشى! اۋستەرليس تۇسىندا اسكەرلەر قۇددى ءبىر پارادتا جۇرگەندەي ەركىن قيمىلدادى؛ ەيلاۋدا ناپولەون ءبىر ۇرلەگەندەي بولىپ ەدى، ورىستار كولگە باتتى دا كەتتى؛ ۆاگرال تۇبىندە ءۇش تاۋلىك بويى شايقاسقاندا سولداتتار سىر بەرمەدى...
قىسقاسى، لاۋقىلدا قانشا اۋليەنىڭ اتى جازىلسا، مۇنداعى ەرلەردىڭ سانى دا سونشالىق ەدى. سويتسەك، ناپولەوننىڭ قىنابىندا شىنىڭدا اللا تاعالانىڭ قىلىشى بار ەكەن. ول ءاp سولداتتى ءوز بالاسىنداي الپەشتەپ ۇستادى؛ سەنىڭ اياق كيىمىڭ ءبۇتىن بە، ءىش كيىمىڭ، شينەلىڭ بار ما، جەيتىن نانىڭ مەن اتاتىن ءوق-دارىن جەتكىلىكتى مە؛ سويتە تۇرا، ءوزىن قالاي بيىك ۇستايتىن ەدى، پاتشالىققا جاراتىلعان ادام سولاي بولماعاندا قايتەدى. ءبىراق ءبارىبىر! كەز كەلگەن سەرجانت، ءتىپتى كەز كەلگەن سولدات "تاقسىر" دەپ وعان تىكەلەي ايتا الاتىن ەدى، كەيدە وزدەرىڭنىڭ ماعان "دوستىم" دەيتىندەرىن سياقتى. سوندا وعان ءبىر اقىل ايتار بولساڭ، ول قۇلاق قويىپ تىڭدار ەدى، وزىمىزبەن بىرگە قار توسەنىپ قاتار جاتار ەدى؛ قىسقاسى، قاراپ تۇرساڭ، كادىمگى قاراپايىم ادام. مەن ءوز كوزىممەن كوردىم: جاۋعان كارتەچتىڭ استىندا قالاي تۇرعانىڭ؛ قالت ەتپەيدى، ءدال وسى جەردە وتىرعان وزدەرىن سياقتى. قاباعىن دا شىتپايدى؛ ءبىر ءسات تە قاراپ وتىرمايدى، ءبىر جەردە تۇراقتاپ تۇرمايدى، دۇربىدەن كوز المايدى، وعان ءبىر قاراساڭ بولدى جۇرەگىڭ ورنىڭا تۇسەدى. قالاي بولاتىنىڭ مەن ءتىپتى بىلمەيمىن، كەيدە بىزبەن سويلەسە قالسا بولدى، جانىمىزدى جالىن شارپىعانداي جىگەرلەنىپ كەتەمىز، ءوزىمىزدى ونىڭ ءتىل العىش بالاسىنداي ەتىپ كورسەتكىمىز كەلەدى، قورقۋ دەگەن ويدا جوق، گۇرسىلدەگەن زەڭبىرەككە قارسى ۇمتىلامىز، توبەمىزدەن تومپەشتەگەن كارتەچكە دە قارامايمىز. ءتىپتى وققا ۇشىپ، ءولىپ بارا جاتقاندار دا، ونى كورگەندە كۇش-قايراتتارىن بويلارىنا جيناپ، ۇشىپ تۇرەگەلەدى، اسكەر تارتىبىمەن سالەم بەرىپ: "جاساسىن يمپەراتور!" دەپ ءبىر ايقايلاپ قالادى.
وسىنىڭ ءوزى تەگىن بە ەدى؟ جاي قاراپايىم ادام ءۇشىن سەندەر وسىلاي ىستەر مە ەدىڭدەر؟!
ءسويتىپ، ول بارلىق ءىستى ءتامام قىلدى. ال پاديشا جوزەفينا، ءوزى سونداي تاماشا ايەل، ءبىراق وعان پەرزەنت اكەلە المادى، سوندىقتان ءوزىن وتە جاقسى كورە تۇرا، تاستاۋعا تۋرا كەلدى. نە امال بار، مەملەكەت ىستەرى ءۇشىن وعان ۇل بالالار كەرەك ەدى. يمپەراتوردىڭ وسىنداي قيىن جاعدايدا ەكەنىن بىلگەن ەۋروپا بيلىكشىلەرى ءوزارا قىرقىسسىن: وعان كىم قۇدا ءتۇسىپ، قالىڭدىق بەرە الادى؟ دەگەن تالاس توڭىرەگىندە. اقىرى ول اۆستريالىق ءبىر قىزعا ۇيلەندى: ءبىزدىڭ ەستۋىمىزشە، سەزار اۋلەتىنەن تاراعان دەسەدى، ەرتەدە سونداي ءبىر ادام بولعان ەكەن ءقازىر جۇرتتىڭ اۋزىندا تەك سونىڭ اتى: ءبىر عانا ءبىزدىڭ ولكەدە ەمەس، بۇكىل ەۋروپاداعى ءىستىڭ ءبارى سودان باستالعان كورىنەدى، سوزىمە كۇي سەنىڭدەر، كۇي سەنبەڭدەر، مەن دۋنايدان وتكەندە، سول سەزار سالدىرعان كوپىردىڭ تامتىعىن ءوز كوزىممەن كوردىم، جۇرتتىڭ ايتۋىنشا، ول ءوزى ءريمدى بيلەپ تۇرعان، ناپولەونعا جەكجاتتىعى بار كورىنەدى، سوندىقتان ناپولەون ول قالانى مۇراگەرلىك جولىمەن ۇلىنا بەرۋگە حاقىلى بولسا كەرەك. سونىمەن، دەمەك، ۇيلەنۋ تويلارىن وتكىزدى، شىرقاتىپ مەرەكەلەدى، سونىڭ قۇرمەتىنە بۇكىل حالىق ون جىلعا الىم-سالىقتان بوساتىلدى، ءبىراق، نە كەرەك، سالىق جيناۋشىلار ونى تۇپ-تۇگەل ءوندىرىپ الۋدان باس تارتقان جوق.
جو، ايتقانداي-اق، ولار ۇيلەندى، سونسوڭ ايەلى يمپەراتورعا ءبىر ۇل تۋىپ بەردى، ول "ءريمنىڭ كورولى" دەپ اتالدى؛ بۇل دا ءبىر قۇلاق ەستىمەگەن جاڭالىق ەدى، ويتكەنى اكەسى ءتىرى تۇرعاندا كورول بولىپ تۋعاندى كىم كورگەن؟!
ءدال سول كۇنى ءسۇيىنشى ايتىپ، پاريجدەن ريمگە اۋا شارى ۇشىرىلعان دا، ول بۇكىل قاشىقتىقتى ءبىر تاۋلىك ىشىندە ءجۇرىپ وتكەن. ءيا، سولاي! ەندى وسىدان كەيىن الگىنىڭ ءبارى تەگىننەن تەگىن بولعان دەپ كىم تالاسا الادى؟ جوق، بۇل جوعارىدان بولعان بۇيرىقتىڭ ناتيجەسى ەدى! ەندەشە، فرانسيانىڭ مارتەبەسىن كوتەرۋ ءۇشىن ناپولەوندى قۇداي تاعالانىڭ ءوزى جىبەرىپتى دەگەن ءسوزدى بەكەرگە شىعارعان ادامنىڭ ءتىلى كەسىلسىن!
مىنە، سودان كەيىن، دەمەك، وزىنە بۇرىننان دوس-جار ورىس يمپەراتورى ايەلدى ورىستان المادىڭ دەپ بۇعان اشۋلانىپ، ءبىزدىڭ جاۋىمىز اعىلشىنداردى جاقتاپ كەتەدى. ال ناپولەون بولسا، بۇل ۋاقىتقا دەيىن انگليانى اۋىزدىقتاۋعا مۇرشاسى كەلمەي جۇرگەن. ەندى تەڭىزدىڭ ار جاعىنداعى سول قۇستىڭ قاناتىن قايىراتىن مەزگىل جەتىپتى. ناپولەون قاھارىنا ءمىنىپ، بىزگە مىناداي ءامىر بەردى:
— سولداتتار، سەندەر ەۋروپانىڭ بارلىق استانالارىن جايلاپ بولدىڭدار، ەندى جالعىز ماسكەۋ عانا قالدى، ونىڭ ءوزى دە انگليامەن وداق بولىپتى. سوندىقتان، لوندوندى ۇندىستانمەن قوسا جاۋلاپ الۋ ءۇشىن ەندى مەن ماسكەۋگە قاراي اتتانباقپىن.
— دەمەك، بۇعان دەيىن جەر بەتىندە اياق باسىپ كورمەگەن قالىڭ اسكەر جاساقتالدى دا، كۇندەردىڭ ءبىر كۇنىندە ءبىزدىڭ ءبارىمىزدى قايران ەتىپ، ءبىر ميلليون ادام كورىنىسكە جينالدى.
— ۋرا! - دەپ ايقايلايدى ورىستار.
سويتسەك، بۇكىل رەسەي مەن قۇتىرعان قازاقتار بىزدەن جىلىستاپ كەتىپ بارادى. ەل مەن ەل شايقاسقا تۇسكەن، دۇنيەنىڭ ءبارى استان-كەستەن، ناپولەوننىڭ دەر كەزىندە ساقتىقتى ويلاۋى كەرەك-اق.
قىزىل ادامنىڭ ەسكەرتكەنى قايدا: "ازيا ەۋروپامەن ۇستاسىپ جاتىر!"، دەپ. سونداعى مۇنىڭ قايتارعان جاۋابى: "جەتەر وسى ءسوز، ساقتىقتىڭ شارالارىن قولدانارمىن"، دەگەن. ايتقانداي-اق، جان-جاقتان كورولدەر جينالىپ، ناپولەوننىڭ قولىن جالاپ جاتىر اۆستريا، پرۋسسيا، باۆاريا، ساكسونيا، پولشا، يتاليا، ءبارى ءبىزدىڭ جاقتا، ءبارى دە جارامساق قاراپ تۇرساڭ تاماشا-اق! ناپولەوننىڭ تۋلارى ەشقاشان ءدال سول پارادتاعىداي جايقالا جەلبىرەمەگەن بولار: ەۋروپانىڭ بارلىق تۋلارىنان شوقتىعى بيىك ەدى.
پولياكتاردا قۋانعاننان ەس جوق، ويتكەنى يمپەراتور ولاردىڭ جاعدايىن جاقسارتۋعا ۋادە بەرگەن؛ پولشا مەن فرانسيا ەجەلدەن باۋىرلاس بولاتىن. قىسقاسى، ارميا: "رەسەي بىزدىكى!" دەپ لەپىرىپ تۇر. جورىققا اتتانىپ بەردىك، قارۋ-جاراق جاقسى: سالدىرتىپ كەلەمىز ال ورىستار كورىنبەيدى. قىسقاسى، ول قۋلارعا ماسكەۋ وزەنىنە جەتكەندە عانا كيلىكتىك سول جەرگە بەكىنىپتى. مەن سول تۇستا وردەن الدىم، ناعىز قىرعىن سوعىس سوندا بولدى. يمپەراتور ەسەڭگىرەپ قالعانداي، قىزىل اداممەن كەزدەسكەن ەكەن، سول ايتىپتى:
— بالام، بايقا، ءبىر پالەگە ۇرىندىڭ، ادامىڭ جەتپەي قالىپ جۇرمەسىن، دوستارىڭ ساتىپ كەتەدى، - دەپتى.
دەمەك، وسى ارادا ناپولەون بىتىمگە كەلەيىك دەيدى. ءبىراق شارتقا قول قويماس بۇرىن بىزگە ايتادى:
— كورسەتەمىز ورىستارعا! - دەيدى.
— جارايدى! - دەيدى اسكەرلەر.
— العا! - دەپ ايقايلايدى سەرجانتتار.
اياعىمداعى ەتىگىم توزدى، ۇستىمدەگى كيىمىم بوي-بوي بولىپ قىسقاردى، قانشاما جەر جۇرگەنىمىزدى سودان بىلە بەرىڭدەر جانە ول قاي ءبىر وڭىپ تۇرعان جول دەيسىڭدەر! ءبىراق امال قايسى؟! "بوتقانىڭ بىتەر جەرى وسى بولسا، ايانىپ قالماۋ كەرەك"، - دەيمىن وزىمە-وزىم. ءبىر ۇلكەن سايدىڭ الدىنا كەلىپ توقتادىق الدىڭعى شەپ وسى ارا. دابىل قاعىلعان كەزدە جەتى ءجۇز زەڭبىرەك قاتارىنان گۇرسىلگە باستى: قۇلاعىڭنان قان ساۋلاپ كەتەر مە ەكەن دەيسىڭ. جاۋدىڭ ەرلىگىن دە باعالاي ءبىلۋ كەرەك ورىستار كەيىن شەگىنەر ەمەس، ولار دا فرانسۋزدار سەكىلدى اجالعا قارسى اتوي سالۋدا، ءبىز ءبىر ادىم ىلگەرى جىلجي المادىق.
— العا! - دەگەن بۇيرىقتى ەستيمىز. مىنە يمپەراتوردىڭ ءوزى دە كەلدى.
باياعى سول قالپى، اتپەن قۇيعىتىپ شاۋىپ كەلەدى، بىزگە قولىمەن نۇسقاۋ بەرەدى مىناۋ بەكىنىستى قايتكەندە دە الۋ كەرەك. بىزگە قايرات-جىگەر بەرۋى مۇڭ ىلگەرى قاراي جۇگىرەمىز. سايعا الدىمەن مەن جەتكەنمىن. قۇدايىم-اي! لەيتەنانتىڭ با، پولكوۆنيگىن بە، سولداتىڭ با قىناداي قىرىلىپ جاتىر. وقاسى جوق! ەسەسىنە جالاڭاياقتىلارعا ەتىك، حات تانىعىش پىسىقتارعا ەپولەت ءتيىپ قالدى. بۇكىل الدىڭعى شەپتى جاڭعىرىقتىرا: "جەڭىس!" دەگەن ايقاي ەستىلدى. ءبىراق نە پايدا مۇندايدى كىم كورگەن، جيىرما بەس مىڭ فرانسۋز جايراپ قالىپتى. ايتارعا اۋىز بارمايدى. ءوزىڭ ويلاپ قارا: اينالاڭ ەگىنى ورىلعان دالا سەكىلدى، ءبىراق اڭىزدا جۋساپ جاتقان ماساق ەمەس، ادام! ارىنىمىز باسىلىپ قالدى. قاسىمىزعا يمپەراتور كەلگەن، ءبىز دەرەۋ قورشاپ الدىق. دەمەك، ءبىزدى مۇسىركەيدى، كوڭىلى تۇسكەندە ادامدى ايالاۋى عاجاپ ەدى ءوزىمىز ءۇسىپ-جاۋراپ، اش قاسقىرداي بۇگىلىپ جۇرگەنىمىزگە قاراماستان، ءتوزىپ باقتىق. ول دا جانى قالماي، ءوز قولىمەن وردەندەر ۇلەستىرەدى، ولگەندەرگە قۇرمەت كورسەتەدى، ال سونسوڭ، دەمەك، بىزگە قاراپ ۇران تاستايدى:
— ماسكەۋگە!
— بولسا بولسىن ماسكەۋگە! - دەيدى ارميا.
ماسكەۋدى الدىق. ال ورىستار كوپ ويلانىپ جاتپاي-اق، وزدەرىنىڭ استاناسىن ورتەدى دە جىبەردى. قالا ەكى كۇن بويى وتقا ورانىپ، لاۋلاپ جاتتى، اينالاسى ەكى لەداي اۋماق تۇپ-تۇگەل جانىپ كەتتى. ءزاۋلىم ۇيلەردىڭ تامتىعى عانا قالدى. وتقا بالقىعان تەمىر مەن قورعاسىن توبەدەن جاڭبىرداي سورعالايدى. سۇمدىق ءىس بولدى! سەندەرگە شىندىعىن ايتا الامىن عوي، توبەمىزدەن ءدال مۇنداي نايزاعاي تونگەن ەمەس. يمپەراتور ايتادى:
— ءجا، جەتتى، ايتپەسە بارلىق سولداتتارىم جەر جاستاناتىن ءتۇرى بار، - دەيدى.
ءبىز وعان قۋانىپ قالدىق، ازداپ تىنىس الىپ، كۇش جيناماساق بولاتىن ەمەس، ويتكەنى ابدەن سىلەمىز قاتتى. كرەملدىڭ توبەسىندەگى التىن ايشىقتى قاعىپ تۇسىرگەنبىز، ءار سولداتقا ءبىر ءناپاقا ءتيىپ قالدى. ال ەندى قايتار جولدا قىس ادەتتەگىسىنەن ءبىر اي ەرتە ءتۇستى، وڭباعان وقىمىستىلار سوڭى نەگە دۇرىستاپ ايتپاعان دەسەيشى، اقىرى مىنە ايازعا ۇرىندىق. ەندى بىزدە اسكەر جوق، تۇسىنىكتى مە؟ ەندى بىزدە گەنەرالدار جوق، ءتىپتى سەرجانتتار دا قالمادى! ءسويتىپ، دەمەك، قايىرشىلىق پەن اشارشىلىقتىڭ ناۋبەتى باستالدى، نەسىن جاسىرايىن، بۇل ناۋبەتتە ءبارىمىز دە تەڭ ەدىك. ءبارىمىزدى بيلەگەن جالعىز-اق وي تەزىرەك فرانسيانى كورسەك ەكەن؛ اياق استىندا قارۋ-جاراق نەمەسە اقشا جاتسا دا، ەشكىم ەڭكەيىپ الار ەمەس؛ اركىم بەتىنىڭ اۋعان جاعىنا قاراي لاعىپ كەلەدى، مىلتىقتارىن دۇرىستاپ ۇستاي دا المايدى، اتاق-ابىرويدى ويلاۋعا دارمەن جوق. كۇن بولسا قاقاعان اياز، يمپەراتوردىڭ جۇلدىزى كوزىنە دە كورىنبەيدى. اسپاننىڭ وعان دەگەن ىقىلاسى وزگەرىپ كەتكەن سياقتى. كەشەگى قىراندارىنىڭ بۇگىن جەڭىلىستەن قاشىپ بارا جاتقانىڭ كورگەندىگى تۇرىنەن ادام شوشىرلىق ەدى. قاتۋلانىپ العان؛ قاتۋلانباعاندا قايتەدى! مىنە، الدىمىزدا بەرەزينا. ءيا، دوستىلارىم مەنىڭ، ارىمدى اۋىزعا الىپ اعىنان جارىلايىن: بۇل دۇنيە جارالعاننان بەرى تالاي عاسىرلار بويى مۇنداي استان-كەستەندى ەشكىم كورمەگەن بولار اسكەرى بار، كولىگى بار، زەڭبىرەگى بار، ءبارى ميداي ارالاسىپ كەتكەن، ونىڭ ۇستىنە قار قۇيىپ تۇر، اسپان ابدەن تۇنەرىپ العان. مىلتىعىڭنىڭ ۇڭعىسىنا قولىڭ ءتيىپ كەتسە بولدى، قارىپ تۇسەدى.
مىنە ءدال وسى تۇستا ارميانى پونتونشىلار قۇتقارىپ الدى؛ ولار ءوز ورىندارىندا تاپجىلماي تۇرعان؛ سولاردىڭ ىشىندە مىنا ءبىزدىڭ گوندرەن ەرەكشەلەنىپ كورىندى؛ مۇزدى كەشىپ ءجۇرىپ كوپىر سالعان قايسارلاردان ءقازىر ءتىرى جۇرگەن وسى عانا. سول كوپىرلەر ارقىلى ءبىزدىڭ اسكەرلەر ورىستاردىڭ قۋعىنىنان قۇتىلىپ كەتتى؛ ءسىرا، بۇعان ۇلى ارميانىڭ بۇرىنعى داڭقىنان قايمىققاندارى دا سەبەپ بولعان شىعار.
ۇزاق اڭگىمەسىنىڭ وسى تۇسىنا كەلگەندە، گوگلا ءوز سوزىنە ۇيىپ، ساڭىراۋعا ءتان ىنتامەن تىڭداپ وتىرعان گوندرەندى نۇسقاپ سويلەدى:
— گوندرەن دەگەن ەر جۇرەك سولدات، بىلايشا ايتقاندا، قۇرمەتتى سولدات؛ ول سەندەردىڭ قانداي قۇرمەتتەرىڭە دە لايىق.
— سوندا مەن، - دەپ گوگلا اڭگىمەسىن جالعاستىرا ءتۇستى، - يمپەراتوردى كورگەنىم بار: كوپىردىڭ قاسىندا قالت ەتپەستەن قاراپ تۇر؛ ايازىڭدى ەلەن قىلاتىن ەمەس. ال ەندى وسى تەگىننەن بە؟ ول ءوزىنىڭ اسىل قازىناسى قۇرىپ بارا جاتقانىڭ، بايىرعى مىسىرلىق سولداتتارىنىڭ قىرىلىپ جاتقانىن كوردى. كوپىردىڭ ۇستىنەن جىلجىعان ماركيتانتكالار، ات-اربالار، زەڭبىرەكتەر كورىنىسى تىم ايانىشتى ەدى ءبارى دە ابدەن قالجىراعان، شالدىققان، قاۋساعان. ىشىندەگى پىسىقتارى تۋدان ايىرىلماپتى، ويتكەنى، بىلە بىلسەڭدەر، تۋ دەگەن فرانسيانىڭ ءوزى، بۇل سەندەردىڭ باۋىرلارىڭ، بۇل ازاماتتىڭ، سولداتتىڭ ار-نامىسى، سوندىقتان وعان داق تۇسپەۋى كەرەك، ول ايازعا قاقىراپ سىنباۋى كەرەك. ءۇسىپ-جاۋراپ جۇرگەن ءبىز يمپەراتوردىڭ قاسىنا كەلگەندە عانا بويىمىز جىلىناتىن؛ وعان ءبىر ءقاۋىپ تونگەنىڭ كورسەك بولدى، توپىرلاپ قاسىنا جينالامىز، ال سوندا قاسىمىزداعى جولداستاردى قۇتقارۋ ءۇشىن ايالداۋعا مۇرشا جوق. سوندا ەستيتىنبىز ول ءتۇن بالاسىنا زارلاپ، ءوزىنىڭ سولداتتارىن جوقتايدى ەكەن دەپ. ال قالاي دەگەنمەن دە تەك سول عانا، تەك ءبىزدىڭ فرانسۋز باۋىرلارىمىز عانا سونداي قيامەتتەن قۇتىلىپ شىعا الاتىن ەدى، راسىندا دا قۇتىلىپ شىقتى؛ راس، شىعىن وتە كوپ بولدى ونىڭ نە ايتارى بار. وداقتاستار ءبىزدىڭ ساقتىق قورىمىزدى جەپ قويدى. قىزىل ادامنىڭ ايتقانى كەلدى ءبارى دە يمپەراتورعا ساتقىندىق جاسادى. يمپەراتور گۆاردياسى ەنگىزىلگەننەن باستاپ پاريج سۋايتتارىنىڭ ءۇنى ءوشىپ ەدى، ەندى ءتىل ءبىتىپ، يمپەراتوردىڭ شارۋاسى ءبىتتى دەگەن اڭگىمە تاراتتى؛ وعان قارسى قاستاندىق ويلاستىرىپ، پوليسيا باستىعىن ءوز جاعىنا قاراتتى؛ ءسويتىپ، يمپەراتوردى قۇلاتپاق. وسىنداي ارەكەتتەردى سەزگەننەن كەيىن، ول كەتىپ بارا جاتىپ، بىزگە ايتقانى:
— قوش بولىڭدار، جىگىتتەر، ءوز نىساندارىڭدى قورعاڭدار، كەشىكپەي قايتىپ كەلەمىن! - دەگەن سوزدەر ەدى.
حال ەندى ناشارلادى گەنەرالدار نە بولسا سونى ايتادى، ءوزى بارداعىداي قايدان بولسىن. مارشالدار ءوزارا جانجالداسىپ، وتىرىككە بەلشەدەن باتتى. سويتەتىن ءجونى دە بار: ناپولەون كوڭىلشەك ەدى، سولاردى تىم سەمىرتىپ جىبەرگەن، ءبارى دە التىنعا مالىنعان، مايعا بوگىپ شايلاعاننان اياقتارىن باسا الماي قالعان. بارلىق پالە وسىدان باستالدى: كوپشىلىگى پولكتارىمەن جاۋدىڭ جەلكەسىندە تۇرسا دا، ءبىر قىبىر ەتكەن جوق؛ ال ءبىزدى جاۋ وكشەلەپ، فرانسياعا قاراي قۋىپ كەلەدى.
مىنە وسى تۇستا يمپەراتور قايتىپ ورالدى جاڭا جاۋىنگەرلەردى جاساقتاپ اكەلىپتى: كىلەڭ سەن تۇر، مەن اتايىن: قانداي جاۋىڭدى بولسا دا جايراتىپ سالاتىن وجەتتەر بۇل سولاردى ءوز ىڭعايىنا بەيىمدەپ الىپتى، قارسى كەلگەندى قاعىپ تۇسىرەتىن وڭكەي باسكەسەرلەر، بۋرجۋادان ىرىكتەگەن قۇرمەتتى قاراۋىلى بار، جاراقتى جاساق، ءبىزدىڭ ارامىزدا ەرىگەن مايداي ءسىڭدى دە كەتتى. ءبىز دە نىق تۇرمىز، ءبىراق ايتەۋىر ءبارى دە بىزگە قارسى، اسكەرلەرىمىزدىڭ كەرەمەت ەرلىگىنە دە قارامايدى. سونىمەن، نە كەرەك، درەزدەن، ليۋتسەن، باۋسەن تۇبىندەگى شايقاستاردا، حالىق پەن حالىق بەتتەسىپ ايقاستى. سەندەر وزدەرىڭ بىلەسىڭدەر، ول كەزدە فرانسۋزدار اسقان ەرلىك ۇلگىلەرىن كورسەتتى؛ سوندىقتان جاۋىنگەرلەردىڭ عۇمىرى جارتى جىلدان اسپايتىن. ءبىز جەڭىسپەن شەرۋ تارتىپ كەلەمىز، ال اعىلشىندار ءبىزدىڭ سىرتىمىزدان عايبات ايتىپ، وزگە حالىقتاردى ازعىرۋدا، وسەك تاراتۋدا.
اقىر-اياعىندا، سونداي توبىرلاردى جارىپ وتتىك. سول كەزدە ارامىزعا يمپەراتور دا كەلە قالعان، ەندى جۇرەر جولىمىزدى ارشي باستادىق؛ ويتكەنى، الدىمىزدا تەڭىز بە، الدە قۇرلىق پا ءبارىبىر: "ءوتۋ كەرەك!" دەسە بولدى، ءبىز بۇزىپ-جارىپ وتەمىز. ءسويتىپ ءجۇرىپ، اقىرى فرانسياعا دا جەتتىك: تۋعان جەردىڭ اۋاسى-اي دەسەيشى، كورگەن ازاپ-بەينەتتىڭ ءبارى ارتتا قالدى، ەڭ ءبىر دىمكاس دەگەن جاياۋ اسكەرگە دەيىن شيرىعىپ سالا بەردى. مىسالى، مەن ءوزىم تۋرالى ايتسام، جارىق دۇنيەگە جاڭادان قايتا كەلگەندەي بولدىم. انەكي سول ءبىراق ول كەزدە اڭگىمە فرانسيانى، ءبىزدىڭ وتانىمىزدى، قىسقاسى، تاماشا فرانسيانى بۇكىل ەۋروپادان قورعاپ قالۋ تۋرالى بولاتىن؛ ال ەۋروپا ءارى قاراي قۋىپ تاستاماق بولعانىمىز ءۇشىن وشىكتى. سوندا ءبىز ونى نە ءۇشىن ىستەدىك؟ ءوزىمىزدى جەپ قويماسىن دەپ ىستەدىك قوي: قاتال سولتۇستىكتىڭ جۇمساق وڭتۇستىككە ءتىسى قىشىپ تۇراتىنى بەكەر مە ەدى كەيبىر گەنەرالداردان مەن مۇنى ءوز قۇلاعىممەن ەستىگەنمىن.
بۇل تۇستا يمپەراتوردىڭ ءوزى دە كوردى: ءوزىنىڭ قايىن اتاسى، ءوزى كورولدىڭ تاعىنا وتىرعىزعان دوستارى، بيلىك باسىنا قايتارعان نە ءبىر نايساپ توبىرلار ءبارى مۇنىڭ وزىنە قارسى شىعىپتى. قىسقاسى، ءتىپتى فرانسۋزدار مەن وداقتاستار دا جوعارىدان العان بۇيرىقپەن ءوز قاتارىمىزدان شىعىپ، وزىمىزگە قارسى تۇردى. سونىڭ ءبىر مىسالى لەيپسيگ تۇبىندەگى شايقاس. مۇنداي وپاسىزدىققا قاراپايىم سولداتتىڭ ءوزى بارا الماس ەدى، سولاي عوي؟ ال انالار ءبىر كۇندە ءۇش رەت قۇبىلىپ، ءوز سوزدەرىنەن قايتىپ جاتتى، سوندا وزدەرىنە شاقىراتىندار كنياز اتاعى بارلار!
سول ەكى ارادا باسقىنشىلىق باستالدى. يمپەراتور ءوزىنىڭ ارىستانداي ايبىنىڭ كورسەتسە-اق بولدى، جاۋ كەرى شەگىنەدى؛ سول كەزدە فرانسيانى قورعاۋ ۇستىندە ونىڭ جاساعان كەرەمەتتەرى سوناۋ يتاليانى، شىعىستى، يسپانيانى، ەۋروپا مەن رەسەيدى جاۋلاۋعا بارعان كەزدەگى ەرلىكتەرىنەن الدەقايدا ارتىق ەدى. دەمەك، ەندى ول جات جۇرتتىق جاۋلاردى تۇگەل قىرماق: جارايدى، ءبىلسىن ولار فرانسيانى قالاي قۇرمەتتەۋ كەرەك ەكەنىن؛ سوندىقتان ول جاۋ قوسىندارىن پاريجگە دەيىن ەمىن-ەركىن جىبەرىپ الدى، ونداعى ويى ءبارىن وسى ارادا ءبىرجولا قۇرتۋ دا، اتاق-داڭقتىڭ ەڭ جوعارعى دەڭگەيىنە ءبىراق كوتەرىلۋ؛ ويتكەنى بۇل شايقاس وزگە بارلىق شايقاستاردىڭ ىشىندەگى ەڭ ءىرىسى، قىسقاسى، بارلىق شايقاستاردىڭ كوكەسى بولاتىن!
ءبىراق پاريج تۇرعىندارى وزدەرىنىڭ كون تەرىلەرى مەن ادىرا دۇڭگىرشەكتەرى ءۇشىن زارەلەرى ۇشىپ، قاقپانى اشتى دا جىبەردى؛ مىنە سودان ءارى باستالدى دەيسىڭ وپاسىزدىق تا، باسقا دا نەشە ءتۇرلى پالە؛ باستان باقىت ۇشتى؛ پاديشاعا قىسپاق كورسەتىلدى، تەرەزەلەرگە اق تۋلار بايلاندى، ال بۇرىن يمپەراتوردىڭ جانىڭدا جۇرگەن گەنەرالدار ونى تاستاپ، بۇرىن ەستىمەگەن بۋربوندار جاعىنا شىعىپ كەتتى. ەندى ول فونتەنبلودا بىزبەن قوشتاساتىن بولدى:
— سولداتتار!..
ءسوزى ءالى كۇنگە دەيىن قۇلاعىمدا تۇر، ءبارىمىز دە جاس بالاداي ەڭىرەپ جىلادىق؛ قىران سۋرەتى بار تۋلار كادىمگى جەرلەۋ كەزىندەگىدەي تومەن ءيىلدى، ونىڭ سەبەبى، مەن تۋراسىن ايتايىن سەندەرگە. ءبىز يمپەريانى جەرلەپ جاتتىق، ءبىزدىڭ بارلىق ارميالارىمىزدان تەك كولەڭكە ءىزى عانا قالدى. سوندىقتان، دەمەك، ول ءوز قامالىنىڭ باسقىشىنان تۇرىپ بىزگە بىلاي دەيدى:
— جىگىتتەر، ءبىز وپاسىزداردىڭ كەسىرىنەن جەڭىلىسكە ۇشىرادىق، ەندى كوك جۇزىندە كورىسەرمىز ەرلەردىڭ تۇراق مەكەنى سول عوي. مەنىڭ ۇلىما قورعانىش بولا كورىڭدەر، ونى سەندەرگە سەنىپ تاپسىردىم: جاساسىن ناپولەون ەكىنشى!..
ول ەندى ولمەك بولدى، ءسويتتى دە، جەڭىلگەن ناپولەوندى ەشكىم كورمەسىن دەپ، ۋ ءىشتى؛ ونىسى تۇتاس ءبىر پولكتى سەسپەي قاتىراتىن كۇشتى ۋ ەكەن، ءبىراق بۇعان اسەر ەتپەدى؛ ول دا ويلاعان عوي قۇمارلىققا بوي ۇرماي تۇرعانداعى: قۇداي مەنەن بەزگەن ەكەن، ەندى ماعان ساتتىلىك جوق ەكەن، دەپ ويلايتىن باياعى ايسا پايعامبار سياقتى. ەندى كوزى جەتەدى ءوزىنىڭ ماڭگى ولمەيتىندىگىنە، مۇنىڭ ءىسى ءادىل ەكەنىنە، ماڭگىگە يمپەراتور بولىپ قالا بەرەتىنىنە. سوندىقتان ول وقشاۋلانىپ، وڭاشا ارالعا كەتتى؛ ەندىگى ويى اقىماقتىققا جاندارى قۇمار ادامسىماقتاردىڭ امال-ايلالارىن ويعا سالۋ.
ول وسىنداي وي سوڭىندا جۇرگەندە قىتايلار مەن افريكا جاعالاۋىنداعى جابايىلار، بەربەرلەر مەن تاعى باسقا كونە مال حالىق ونى وزگەلەردەن بولەكشە جاراتىلعان ادام دەپ ەسەپتەگەن، ونىڭ تۋىنا قول تيگىزبەگەن؛ كىمدە-كىم قول تيگىزسە، ول قۇدايدىڭ قاھارىنا ۇشىرايدى دەپ ويلاعان. جاناعى ادامسىماقتار ونى فرانسيادان الاستاپ جاتقاندا، ول بۇكىل دۇنيە جۇزىنە بيلىك جۇرگىزىپ تۇرعان. دەمەك، ول تاعى دا ءوزىنىڭ مىسىردان ولجالاعان بولەكەي كەمەسىنە وتىرىپ الىپ، اعىلشىننىڭ الىپ كەمەلەرىنىڭ تۇمسىعى استىنان جىپ بەرىپ ءوتىپ كەتتى دە، فرانسۋز جەرىنە اياق باستى؛ ال فرانسيا وعان مويىنسۇندى؛ بۇل حابار قوڭىراۋ اتاۋلىنى كۇڭگىرلەتىپ قۇستاي ۇشتى؛ ەندى بۇكىل ەل بولىپ: "جاساسىن يمپەراتور!" دەگەن ۇراندى ءۇن قوستى. مۇنداي كەرەمەتتىڭ كەرەمەتىن ءبىزدىڭ بۇل ولكە دە شاتتانا قارسى الدى؛ دوفينە حالقى ۇياتقا قالدىرعان جوق؛ ونىڭ ۇستىندەگى ءسۇر بەشپەنتىن كورگەندە، جۇرتتىڭ ءبارى قۋانىشتان جىلاعانىڭ ەستىپ، مەن دە ءبىر مارقايىپ قالعانمىن.
ناۋرىزدىڭ ءبىرى كۇنى ناپولەون ەكى ءجۇز عانا سولداتپەن جاعاعا شىعىپ، فرانسۋز جانە ناۆاررا كورولدىگىن جاۋلاپ الدى دا، جيىرماسىنشى ناۋرىزدا ول قايتادان فرانسۋز كورولدىگىنە اينالدى. ءدال سول كۇنى ول پاريجدە بولدى؛ جولىنداعى كەدەرگىنىڭ ءبارىن سىپىرىپ تاستاپ وتىرىپ، سۇيىكتى فرانسياسىن قايتادان قولىنا الدى؛ بايىرعى جاۋىنگەرلەرىن جيناپ الىپ، ولارعا "مىنە مەن كەلدىم!" دەگەن ءۇش-اق ءسوز ايتتى.
قۇدايدىڭ قۇدىرەتىمەن بولعان كەرەمەتتەردىڭ ىشىندەگى ەڭ زورى وسى ەدى. ايتپەسە باسىنداعى تەلپەگىن ءبىر بۇلعاعاندا-اق تۇتاس ءبىر يمپەريانى باسىپ العاندى كىم كورگەن؟ فرانسۋز كۇيرەدى دەپ ويلاعان جۇرتتىڭ ءبارى. ول قايدان بولسىن! قىران قۇس كەلدى سامعاپ، ۇلتتىق ارميا باس كوتەردى، سونسوڭ ءبىز ۆاتەرلووعا قاراي جونەلە بەردىك. مىنە گۆارديانىڭ قۇرىعان جەرى سول ەدى. ناپولەون قالعان اسكەرلەرىمەن ولگەن-تىرىلگەنىنە قاراماي، جاۋدىڭ زەڭبىرەگىنە قارسى ءۇش مارتە شابۋىلعا شىقتى، سوندا دا ول ولگەن جوق! ءبىزدىڭ اعايىندار وسىنى كوزدەرىمەن كوردى! سونىمەن شايقاستا جەڭىلدىك. كەشكىسىن يمپەراتور بايىرعى سولداتتارىن ءبىزدىڭ قانىمىزعا بويالعان مايدان دالاسىنا جيناپ الىپ؛ قىران سۋرەتى بەينەلەنگەن تۋلاردى ساپ اعاشتارىمەن قوسا ورتەتتى؛ ءبىزدىڭ قىرعي قىراندارىمىز بۇرىن ءبىزدى ىلگەرى قاراي باستاۋشى ەدى، بۇرىن بۇكىل ەۋروپانىڭ ۇستىنەن قالىقتاپ ۇشۋشى ەدى، ال ءقازىر جاۋ قولىنا ءتۇستى دەگەن ماسقارادان قاشىپ بارادى. اناۋ انگليا بار ما، قانشاما قازىناسىن توكسە دە، جەڭىس تۇگىل، قىراننىڭ قۇيرىعىنان ۇستاي المايتىن ەدى-اۋ. ەندى سول قىرانداردان ايىرىلدىق. قالعاندارىن وزدەرىڭ دە جاقسى بىلەسىڭدەر. قىزىل ادام دەگەنىڭ قىپ-قىزىل الدامشى ەكەن، بۋربونداردىڭ جاعىنا شىعىپ كەتتى! فرانسيا كۇل-تالقان بولدى؛ سولداتتاردا ەندى ەشقانداي كۇن قالعان جوق، وزدەرىنە ءتيىستى سىباعانىڭ بارىنەن ايىردى دا، ۇيلەرىنە قاراي قۋىپ تاستادى؛ ولاردىڭ ورنىڭا ساپ تۇزەپ تە جۇرە المايتىن دۆوريانداردى الدى ولارعا قاراساڭ جۇرەگىڭ اينيتىن ەدى. ناپولەوندى وپاسىزدىق ايلامەن الدى دا، اعىلشىندار مۇحيتتىڭ ورتاسىنداعى يەن ارالعا اپارىپ، جارتاسقا بايلاپ تاستادى؛ سول جارتاس ءقازىر بۇكىل الەمنەن ون مىڭ كەز بيىكتە بوي كوتەرىپ تۇر. فرانسيانىڭ يگىلىگى ءۇشىن قىزىل ادام كەلىپ وكىمەت بيلىگىن قايتارىپ بەرگەنشە ناپولەون سولاي تۇرا بەرەدى.
انالار ايتادى، ول ءولدى دەيدى! ءيا، ءولىپتى-مىس. ونى بىلمەيتىن ادامداردىڭ ءسوزى سول وزدەرىنىڭ جەكسۇرىن مەملەكەتتەرىندە حالىق كوتەرىلىپ كەتپەسىن دەپ، جۇرتتى الداعان تۇرلەرى. تىڭداڭدارشى. دۇرىسىندا دوستارى ول جونىندەگى پايعامبارلىق سوزدەردى شىندىققا شىعارۋ ءۇشىن، ونى ءشول دالادا ادەيى تاستاپ كەتكەن؛ سەندەرگە ايتۋدى ۇمىتىپ كەتىپپىن عوي: ناپولەون "ءشول دالانىڭ ارىستانى دەگەن ءسوز. بۇل اۋليەنىڭ اۋزىنان شىققانداي اقيقات. يمپەراتور جايىندا باسقا ءبىر ءسوز ەستىسەڭدەر سەنبەڭدەر، ولاردىڭ ءبارى وتىرىكشىلەر. اللا تاعالا جاي ادامنىڭ اتىن قىزىل ارىپتەرمەن جازدىرار ما ەدى، ال ءوعانوز اتىن بۇكىل جەر بەتىندە ءدال سولاي ەتىپ جازدىردى ەسىمى ەش ۋاقىتتا ۇمىتىلماسىن دەپ...
حالىق پەن سولداتتىڭ اكەسى ناپولەون جاساي بەرسىن!
— جاساسىن گەنەرال ەبلە! - دەپ ايقايلادى پونتونشى.
— ءسىز ماسكەۋ وزەنىنىڭ جانىنداعى وقپاڭناپ قالاي امان قالدىڭىز؟ - دەپ سۇرادى ودان ءبىر شارۋا ايەل
— ونى قايدان بىلەم؟ تۇتاس ءبىر پولك كۇيىمىزدە تۇسكەنبىز، سودان ءجۇز قارالى جاياۋ اسكەر ءتىرى قالدىق قوي؛ ويتكەنى ونى الۋ تەك جاياۋ اسكەردىڭ عانا قولىنان كەلەتىن ءىس ەدى. بىلەسىڭدەر مە، جاياۋ اسكەر دەگەن ارمياداعى ەڭ باستى كۇش قوي...
— ال اتتى اسكەر شە؟ - دەپ ايقايلاعان جەنەستا ءشوپ ماياسىنىڭ ۇستىنەن سەكىرىپ ءتۇسىپ، سارايداعىلاردىڭ الدىندا كەنەتتەن پايدا بولعاندا، ەڭ جۇرەكتى دەگەندەردىڭ وزدەرى دە شوشىنىپ قالعان. بەۋ، وتاعاسى-اي. پونياتوۆسكييدىڭ قىزىل ۇلاندارىن، كراسيرلەر مەن دراگۋنداردى، باسقا دا شاباندوز ەرلەردى قالاي ۇمىتاسىز؟! ناپولەون شايقاستى تەزىرەك جەڭىسپەن اياقتاعىسى كەلگەندە ميۋراتقا ايتپاس پا ەدى: "مارتەبەلىم، ماعان مىنالاردى ورتاسىنان قاق ءبولىپ كەسىپ بەرشى!" دەپ. سول كەزدە ءبىز اۋەلى قاتتى جەلىسپەن باستاپ، ارتىنان دۇركىرەپ شابامىز. ءبىر، ەكى! ءبىتتى! جاۋ اسكەرى ورتاسىنان پىشاقپەن كەسكەندەي قاق جارىلىپ قالا بەرەدى. اتتى اسكەردىڭ ارشىندى شابۋىلى، قارتىم، كارتەچىننىڭ زالپىنان الدەقايدا الىمدى كەلەدى.
— اۋ، پونتونشىلار شە؟ - دەپ ساڭىراۋ دا ايقايلاپ جاتىر.
— وسىلاي، جىگىتتەر، - دەپ ءسوزىن جالعاستىردى جەنەستا، - ءوزىنىڭ توبەدەن دىك ەتە تۇسكەنىنەن
جۇرت ءالى دە سەكەم الىپ تۇرعانىڭ سەزىپ جانە سول ءۇشىن ءوزى دە ىڭعايسىزدانىپ، بۇل جەردە، البەتتە، ەشقانداي جانسىزدار جوق بولار، كانەكي، مىنانى الىپ، بولەكەي كاپرال ءۇشىن تارتىپ جىبەرىڭدەرشى!
— جاساسىن يمپەراتور! - دەپ وتىرماققا جينالعان جۇرت ءبىر اۋىزدان ۇران سالدى.
— اقىرىن، جىگىتتەر، - دەدى وفيسەر ءوزىنىڭ ىشىندە بۋلىعىپ تۇرعان قاسىرەت سەزىمىن بۇقتىرۋعا تىرىسىپ. - اقىرىن! ول: "داڭق. فرانسيا، شايقاس!" دەگەن سوزدەردى اۋىزعا الىپ تۇرىپ ومىردەن ءوتتى. جىگىتتەر، ول ءولدى، ءبىراق بەينەسى ماڭگى وشپەيدى!
گوگلا سەنەر-سەنبەس كۇيدە جاۋىرىنىڭ ءبىر قۋسىرىپ قويدى دا، ماڭايىنداعىلارعا سىبىرلاپ سويلەدى:
— مىنا وفيسەر ءالى دە اسكەري قىزمەتتە عوي، ال مۇندايلارعا يمپەراتور ءولدى دەپ جەر جۇزىنە تاراتىپ ءجۇرۋ جونىندە بۇيرىق بەرىلگەن. سولدات نە بۇيىرسا، سونى ورىندايدى. ونىڭ نەسىن سوگەمىز.
سارايدان شىعا بەرگەندە جەنەستا قابىرشى قىزدىڭ مىناداي ءسوزىن دە ەستىپ قالدى:
— مىنا وفيسەر يمپەراتوردىڭ دا، بەناسي مىرزانىڭ دا دوسى.
ەندى جۇرتتىڭ ءبارى ەسىككە قاراي ەنتەلەپ، جەنەستانى ءبىر كورىپ قالۋعا ۇمتىلىسقان، سوندا ايدىڭ ساۋلەسىمەن ونىڭ دوكتوردى قولتىقتاپ بارا جاتقانىڭ دا انىق كورىپ ەدى.
— ءتۇۋ مەن ءبىر اقىماقتىق جاسادىم-اۋ، - دەدى جەنەستا، تەزىرەك ۇيگە قايتايىقشى! جاڭاعى قىرانداردان، زەڭبىرەكتەر مەن شايقاستاردان باسىم اينالىپ قالدى!..
— ال، مەنىڭ گوتلام تۋرالى نە ايتاسىز؟ - دەپ سۇراعان بەناسي.
— تاقسىر، ءدال جاڭاعىداي اڭگىمەلەر فرانسياعا رەسپۋبليكانىڭ ون ءتورت ارمياسىن ءوز قوينىڭدا ماڭگىلىك ساقتاپ قالىپ، ەۋروپاعا زەڭبىرەك زالپتارى ارقىلى سالماقتى دات ايتۋىنا كومەكتەسەدى. مىنە، مەنىڭ پىكىرىم كەرەك بولسا.
سالدەن كەيىن بۇلار بەناسيدىڭ ۇيىنە جەتكەن؛ ەكەۋى دە ويعا بەرىلىپ، قوناق بولمەدە وتىرىپ قالدى؛ كاميندەگى سونگەن وتتىڭ شوقتارى جىلت-جىلت ەتەدى. جەنەستا دارىگەردىڭ وزىنە ەشبىر كۇمانسىز ىقىلاس بىلدىرەتىنىڭ سەزىپ وتىر، ءبىراق جەڭىلتەكتىك بايقاتپايىن دەگەندەي، ءقازىر قانداي ويدا ەكەنىن سۇراۋعا ىڭعايسىز كورىپ وتىر؛ دەگەنمەن، بەناسيگە قايتا-قايتا سىناي قاراپ وتىرىپ، ونىڭ ەرىندەرىنەن جىميعان ءبىر اقجارقىن كۇلكىنىڭ ەمەۋرىنىڭ بايقاپ قالعانداي بولدى: ادەتتە بۇل شىن مانىسىندە رۋحى كۇشتى ادامداردا بولاتىن مىنەز دوكتور سونداي سىڭايمەن مۇنى ىشتەي ۇناتىپ، اعىنان جارىلا جاۋاپ بەرۋگە يشارات بىلدىرگەندەي كورىندى. جەنەستا بىلاي دەپ ءسوز باستاعان:
— تاقسىر، ءسىزدىڭ مىنا ءومىرىڭىز جاي قارابايىر ادامداردىڭ ومىرىنە مۇلدە ۇقسامايدى، سوندىقتان ءسىز زايىرلى قاۋىمنان نە سەبەپتى اۋلاقتاپ كەتتىڭىز دەپ سۇراسام، ونىڭ ەشبىر ابەستىگى بولماس دەپ ويلايمىن. بالكىم، مەنىڭ بۇل ىنتىعىمدى ورىنسىز دا كورەرسىز، ءبىراق زاڭدى ەكەنىنە كەلىسەرسىز. بەرى قاراڭىزشى، مەنىڭ ەش ۋاقىتتا، جورىقتاردا دا سەن دەپ سويلەسپەگەن كوپ-كوپ دوس-جارلارىم بولدى، ال ءبىراق، بىرگە وتىرىپ، ىشكەننەن كەيىن ءۇش كۇن وتكەن سوڭ؛ "بار، بارىپ كازناچەيدەن جالاقىمدى الىپ كەلشى" دەپ ايتقان ادامدارىم دا بولدى؛ مۇنداي مىنەز توي ۇستىندەگى دىردۋدا ەڭ سىپايى ادامدار تاراپىنان دا بايقالىپ قالادى. ءجا، ول ءوز الدىنا ال مەن ءسىزدىڭ پەيىلىڭىزدى كۇتپەي-اق، وزىمە دوس دەپ ساناعىم كەلدى، سەبەبىن ءوزىم دە بىلمەيمىن.
— كاپيتان بليۋتو...
دارىگەر مۇنىڭ جالعان فاميلياسىن اتاعاندا، وفيسەر ءبىر ءتۇرلى تىجىرىنىپ قالعان. مەيمانىنىڭ بەت-اجارى تىرىسىپ كەتكەنىنە بەناسي دە تاڭدانىپ، بۇل نەسى ەكەن دەگەندەي، ءوزى دە تەسىرەيىپ قارادى؛ ءبىراق سەبەبىن الدە نەگە جوري الماي، بەتىنىڭ ۇيرەنشىكتى داعدىسى بولار دەگەن ويمەن ءسوزىن جالعاستىرا بەردى:
— كاپيتان، ءوزىم تۋرالى ايتۋ ماعان وتە اۋىر. كەشەدەن بەرى مەنىڭ وسى وڭىردە جۇزەگە اسىرا العان جاقسى وزگەرىستەرىم جايىندا ايتقاندا دا قاتتى قينالدىم؛ ءبىراق وندا اڭگىمە ءبىزدىڭ قاۋىم تۋرالى، ونىڭ وزىممەن مۇددەسى ءبىر تۇرعىندارى جايلى بولدى. ەندى ءوزىم تۋرالى ايتسام، اڭگىمە تەك مەنىڭ قارا باسىم جايىندا بولىپ كەتەدى عوي، ال مەنىڭ ومىرىمدە پالەندەي ەرەكشەلىك جوق.
— ءسىزدىڭ ءومىرىڭىز ءتىپتى اناۋ قابىرشى قىزدىڭ تاعدىرىنان دا كوڭىلسىز بولعان كۇننىڭ وزىندە، - دەيدى جەنەستا، - سونى وزىڭىزدەن ەستىگىم كەلەر ەدى؛ ءسىز سەكىلدى ادامداردى وسى جەرگە الىپ كەلگەن تاعدىردىڭ تالكەگىن بىلگىم كەلەر ەدى.
— كاپيتان، مەنىڭ اۋىز اشپاعانىما ون ەكى جىل بولدى. ال ءقازىر، مەن ءبىر اياعىممەن كوردىڭ جيەگىندە تۇرعاندا، ءوزىمدى سوعان اپارىپ تىعاتىن سوققىنى كۇتىپ جۇرگەندە، سىزگە شىنىمدى ايتايىن، بۇل ۇنسىزدىك مەنى قينايتىن بولدى. ون ەكى جىل بويى قاسىرەت شەگىپ كەلەمىن، ال مەندە قايعىدان قاجىعان جۇرەكتەردىڭ دوس كوڭىلمەن سىرلاسىپ شەر تارقاتار جۇبانىشى دا جوق. مەنىڭ سورلى ءمۇساللامدارىم شارۋالار بولسا، ول بايعۇستار ماعان ءوز تالايلارىنا ءبىرجولا مويىنسۇنعان كونبەستىكتىڭ ۇلگىسىن تانىتا ءجۇرىپ، قالاي دەگەنمەن دە مەنىڭ جاناشىرلىعىمدى كورەدى؛ ال مەنىڭ ىشىمدەگى قۇپيا قۇسالىقتىڭ زاپىران زارىن ەشكىم سەيىلتە المايدى؛ ەشكىم اق جۇرەگىن اشىپ كەلىپ، دوس كوڭىلدەن قولىمدى قىسا المايدى، ال شىندىعىندا سىي-قۇرمەتتىڭ ەڭ ۇلكەنى سول ەمەس پە ەدى، سودان اناۋ گوندرەن شالعا دەيىن ەشكىم ماقۇرىم قالماپتى.
جەنەستا وسى تۇستا دارىگەرگە قولىن قۇلشىنا ۇسىنىپ ەدى، بۇل سوعان قاتتى تەبىرەندى.
— بالكىم، قابىرشى قىز ءوزىنىڭ پەرىشتەگە ءتان ىزگى جانىمەن مەنى تۇسىنگەن دە بولار ەدى، - دەپ جالعاستىردى دارىگەر اڭگىمەسىن داۋسى دىرىلدەپ، - ءتىپتى، بالكىم، ول مەنى سۇيگەن دە بولار ەدى، ال وندا ونىڭ ءوزى دە باقىتسىزدىق بولىپ شىعار ەدى. بەرى قاراڭىز، كاپيتان، تەك ءسىز سياقتى سوعىستا شىنىققان، جۇرەگى كەشىرىمشىل جاۋىنگەر نەمەسە ومىرگە شاتتانا قارايتىن جاس جىگىت قانا تىڭداي الادى مەنىڭ جان سىرىمدى، ويتكەنى ونى ءومىر كورگەن، ءتىس قاققان ەركەك نەمەسە ومىردەن ەشبىر حابارى جوق جاس بالا عانا تۇسىنە الار ەدى.
ەرتەدە مايدان دالاسىندا جان كەشىپ بارا جاتقان قولباسشىلار سۆياششەننيك جوق كەزدە ءوز
قىلىشىنىڭ تۇتقاسىنداعى ايقىشقا قاراپ جاتىپ ارىزداسادى ەكەن، سونى ءوزى مەن قۇدايدىڭ اراسىنداعى ادال نيەتتى ارا اعايىن كورەدى ەكەن. سوندىقتان ناپولەوننىڭ تاپجىلمايتىن تاباندى ساربازى، بولات سەمسەردىڭ جۇزىندەي كەسكىر ءسىز عانا، بالكىم، مەنى تۇسىنەتىن بولارسىز. ەگەر ءسىز ادامنىڭ ەن اسىل سەزىمدەرىنىڭ كۇردەلى الەمىنە شىن نيەتىڭىزبەن دەن قويىپ، قاراپايىم جۇرەكتەردىڭ كامىل سەنەتىن قىمباتىنا ىقىلاسپەن زەر سالار بولساڭىز، مەنىڭ اڭگىمەم سىزگە قىزىقتى كورىنەر، ال ەندى مەملەكەتتىك ىستەرگە ارنالعان ەرەجەلەردى ءوزىنىڭ جەكە باسىنىڭ جاعدايلارىنا قاراي يكەمدەپ داعدىلانعان بىلگىش جارىقتىقتارعا مۇنىڭ ءوزى كۇلكىلى بولىپ تا كورىنۋى مۇمكىن. مەن بارلىق جايدى اشىپ ايتپاقپىن، ويتكەنى ءوز ومىرىمدە بولىپ وتكەن جاقسىنى دا، جاماندى دا وراعىتىپ كەتكىم كەلمەيدى، مەن سىزدەن ەش نارسەنى جاسىرمايمىن؛ ويتكەنى مەن ءقازىر جارقىلداق قاۋىمنان الىستامىن، ادام پەندەسىنىڭ سۋىلداق سوزىنە نەمقۇرايدىمىن، تەك ءبىر قۇدايدىڭ وزىنەن عانا ءۇمىتتىمىن.
دارىگەر ءۇنسىز وتىرىپ قالدى دا، سونسوڭ ورنىنان تۇرەگەلىپ، ءسوزىن جالعاستىردى:
— اڭگىمەنى باستاماس بۇرىن، مەن شاي ازىرلەتتىرەيىن. ون ەكى جىلدىڭ ىشىندە جاكوتا كەلىپ، شاي ىشەسىز بە دەپ سۇراۋدى ءبىر رەت تە ۇمىتقان ەمەس؛ ول كەلىپ ءسوزىمىزدى ءبولىپ جۇرەر. ال ءوزىڭىز شاي ىشەسىز بە، كاپيتان؟
— راحمەت، ىشكىم كەلمەيدى.
بەناسي تەز ارادا قايتىپ ورالدى.
IV تاpay
جەرگىلىكتى دارىگەردىڭ جان سىرى
— مەن لانگەدوك دەيتىن شاعىن قالادا تۋىپپىن، - دەپ باستادى دارىگەر اڭگىمەسىن، - اكەم سوندا ەرتەدەن تۇرادى ەكەن؛ سابيلىك كەزەڭىم سوندا ءوتتى. سەگىز جاسقا كەلگەندە مەنى سورەز كوللەدجىنە بەرگەن ەدى، سونى بىتىرگەننەن كەيىن، وقۋىمدى اياقتاۋ ءۇشىن پاريجگە اتتاندىم. اكەم جاس كەزىندە دۇنيەنى وڭدى-سولدى شاشىپ، ءتىپتى، اتا-جۇرتىمىزدان دا ايىرىلىپ قالعان ەكەن، ايتەۋىر ۇيلەنۋى ءساتتى بولىپتى دا، ودان كەيىنگى دۇنيەقوڭىز ۇنەمشىلدىكپەن جاعدايىن دۇرىستاپ السا كەرەك؛ پروۆينسيا ادامدارى بايلىقتىڭ جۇمساپ قىزىعىن كورمەيدى، تەك اتاعىنا سەمىرەدى عوي، وندا سەنىڭ داڭعويلىعىڭ دا ىسكە اسپاي ءسونىپ جاتادى. اكەم بايىپ العاننان كەيىن، جالعىز ۇلىنىڭ ۇزىلگەن ۇمىتتەرىنىڭ ورنىن سالقىن قاندى سارابدالدىقپەن تولتىرماق بولدى كارى اتا-انانىڭ ەڭ سوڭعى بولسا دا ىزگى نيەتتەن تۋعان اداسۋى سول ەدى؛ ويتكەنى ولار وزدەرىنىڭ يناباتتى ءومىر تاجىريبەسى مەن ەستيار ەسەپقورلىعىن بالالارىنا مۇرا ەتىپ قالدىرۋدى ويلايدى، ولاردىڭ ءومىردىڭ قىزىعىنا ەلىگىپ، سودان كوبىرەك ءلاززات العىسى كەلەتىن تىلەكتەرىمەن جۇمىستارى دا بولمايدى. ساقتىققا بەيىم اكەم مەنى تاربيەلەۋدىڭ ەرەكشە ءبىر جوسپارىن جوبالاپتى دا، مەن سونىڭ قۇربانى بولىپ شىقتىم. ول ءوزىنىڭ بايلىق-داۋلەتىنىڭ قانشالىقتى مول ەكەنىن مەنەن ولەردەي جاسىرىپ ۇستادى دا، مەنىڭ بولاشاقتاعى يگىلىگىمدى ويلاعان بولىپ، جاستىعىمنىڭ ناعىز دەر شاعىندا جوقشىلىققا تاپ قىلدى. قايتكەندە دە ءوز بيلىگىم وزىمدە بولسا ەكەن دەپ تىلەگەن جاس جىگىتتى جان توزبەيتىن قىسپاقتا ۇستادى؛ ماعان كەدەيلىكتە كەرەك بولادى دەپ ەسەپتەگەن ماشىقتارىن دارىتۋعا تىرىستى؛ ولاردى: توزىمدىلىك، بىلىمگە قۇشتارلىق، ەڭبەكقورلىق ەدى؛ ول ويلادى: ماعان كەدەيلىكتىڭ زارىن تارتقىزسام ۇنەمشىلدىككە ۇيرەتەرمىن دەپ؛ ال مەن ونىڭ اقىل-كەڭەستەرىن بويعا سىڭىرەر جاسقا جەتكەن كەزدە، ەندى تەزىرەك ومىرلىك ماماندىقتى تاڭدا دەپ قىستادى. مەنىڭ بەيىمىم مەديسينا سالاسىن زەرتتەۋ جاعىندا بولدى. توماعا تۇيىق پروۆينسيالىق كوللەدجدەگى وراتوريانداردىڭ جارتىلاي موناستىرلىق پاندەرىنىڭ ەزگىسىنەن كەيىن، سورەزدەن شىعىپ، بىردەن استاناعا تاپ بولدىم. اكەم مەنى ءوزى ەرتىپ اپارىپ، ءوزىنىڭ ءبىر دوسىنا امانات ەتتى. ەكى قارت مەنى ارالاستىرماي، وزدەرى وڭاشا وتىرىپ، بارىنشا ساقتىق ويلاعان شارۋالارىنىڭ جوباسىن بەلگىلەپتى: ومىردەن تۇك تاجىريبەسى جوق شيكى وكپە بالانى اۋەلى جاستىقتىڭ قۇشتارلىق قۇيىنى ەلىكتىرىپ اكەتپەسىن دەگەن قامقورلىقتارىنىڭ ءتۇرى. ماعان جۇمسالاتىن قارجى تىرشىلىكتىڭ ەڭ زورۋ دەگەن قاجەتتەرىنە عانا شاقتالىپ، قاتاڭ ەسەپتەلگەن؛ ونىڭ ءوزى قولىما ءۇش ايدا ءبىر-اق رەت بەرىلەدى ءتىپتى سونىڭ وزىندە دە مەديسينا فاكۋلتەتىنە وقۋدىڭ اقىسى تولەندى دەگەن تۇبىرتەك قاعاز بولسا عانا. ادامنىڭ نامىسىنا تيەتىن بۇل سياقتى سەنىمسىزدىك ءتارتىپ پەن ەسەپ دەگەن سىلتاۋمەن بۇركەمەلەنگەن. ابزالىندا، مەنىڭ ءبىلىم الۋىما جانە كوڭىل كوتەرۋىمە دەگەن قارجىدا اكەم اقشاعا تارىندىق جاساماعان سياقتى. تەك ونىڭ ەسكى دوسى عانا، ءومىردىڭ شىم-شىتىرىق بۇرالاڭىنا تۇسكەن بالا جىگىتكە باسشىلىق ەتۋ تاپسىرىلعانىڭ وزىنە دارەجە كورگەن، ال ءوز بويىنداعى سەزىم-تۇيسىكتەرىنىڭ بارلىعىن ءىس قاعازدارى سياقتى سورە-سورەگە سۇرىپتاپ قويىپ، تەك مولشەرلەپ قانا جۇمسايتىن ادامدار قاتارىنا جاتادى ەكەن. قاجەت بولسا، ول ءوزىنىڭ جازۋ داپتەرىنە قاراپ جىبەرەدى دە، سەنىڭ وتكەن جىلى، ءدال وسى كۇنى، ءدال وسى ساعاتتا نەمەن شۇعىلدانىپ وتىرعانىڭدى قالت ەتكىزبەي ايتىپ بەرەدى. ول مىنا ءومىردى كاسىپورىن دەپ ەسەپتەيدى دە، ونىڭ ەسەپ-قيسابىن كادىمگى كوممەرسيالىق ادىسپەن جۇرگىزەدى. ال اسىلىندا وسىناۋ بايسالدى ادام، ەپتەگەن قۋلىعى دا بار، ابايشىل دا سەكەمشىل بولا تۇرا، مەنى باقىلاۋعا العانىڭ ءاردايىم بىلگىزبەۋگە تىرىساتىن، كىتاپتاردى ءوزى ساتىپ اپەرەدى، وقۋدىڭ اقشاسىن دا ءوزى تولەيدى؛ ايتالىق، مەن اتقا سالت ءمىنىپ ءجۇرۋدى ۇيرەنەم دەسەم بولدى، قايدا ءتاۋىر مانەج بار ەكەنىن ەلپىلدەپ ءوزى بارىپ بىلەدى، سوندا مەنى ءوزى الىپ بارادى، مەنىڭ تىلەگىمنىڭ الدىن وراپ، مەرەكە كۇندەردە مىنەتىن اتتاردى كۇنى بۇرىن جالعا الىپ قويادى. وسى ءبىر تاماشا ادام، كەرەگىندە ءوزىم وراعىتىپ كەتۋگە داعدىلانعان كارىلىك قۋلىقتارىنا قاراماستان، ماعان ەكىنشى اكە بولدى.
"دوستىم، - دەر ەدى ول تىزگىندى ەپتەپ بوساتپاسا، مەنىڭ ءۇزىپ كەتەرىمدى سەزگەن ءبىر ساتتەردە، جاستار كەيدە سول جاستىقتىڭ قىزۋىمەن ەسسىزدىك قىلىقتار جاساپ قوياتىنى بولادى؛ سىزگە اقشا قاجەت بولىپ قالاتىن جاعدايلاردا وزىمە كەلىڭىز. كەزىندە ءسىزدىڭ اكەڭىز دە ماعان تالاي رەت قول ۇشىن بەرگەن، سىزگە قاجەت بولىپ قالعان بىرنەشە ەكيۋ مەنەن ءاردايىم تابىلادى، ءبىراق ماعان وتىرىك ايتپاڭىز، جاساعان قاتەلىگىڭىز بولسا، جاسىرماي ايتىڭىز، ونى مويىنداۋعا ۇيالماڭىز؛ مەن دە جاس بولعانمىن، ادال دوس رەتىندە ءبىز ءبىر-بىرىمىزدى قاشاندا ۇعامىز".
اكەم مەنى لاتىن ماحاللاسىنداعى ءبىر وتباسىلىق پانسيونعا ورنالاستىرعان، يەلەرى مارحاباتتى ادامدار ەكەن؛ ماعان ءتاپ-تاۋىر جابدىقتالعان جەكە بولمە بەردى. الايدا ەمىن-ەركىندىكتىڭ العاشقى قادامدارى، اكەنىڭ كەڭ پەيىلى، مەنىڭ جولىما ارناپ جاساعان شىعىندارى مەنى ونشا ەلەڭ ەتكىزگەن جوق. ەركىندىك دەگەننىڭ ءقادىرىن ءبىلۋ ءۇشىن، بالكىم، ونىڭ ءلاززاتىن تاتىپ كورۋ كەرەك شىعار. الاڭسىز بالالىق شاقتىڭ ەستەلىكتەرى كوللەدجدەگى كوڭىلدى باسىر قىلعان اۋەننىڭ اسەرىنەن ۇمىتىلىپ كەتتى مە، بىلمەيمىن، ايتەۋىر اقىل-ويىم ءالى دە قۇرساۋلى ەدى؛ ودان كەيىن اكەنىڭ اقىل-كەڭەستەرى جاڭا ءبىر مىندەتتەر ارقالاتتى؛ ودان قالدى، ءپاريجىڭنىڭ ءوزى ماعان ءبىر جۇمباق بولىپ كورىندى؛ ونى ءبىلىپ الماي تۇرىپ، نەسىمەن اۋالانۋدى بىلمەيدى ەكەنسىن. سونىمەن، - دەپ ويلادىم مەن، -ومىرىمدە ءازىر ەشتەڭە وزگەرە قويعان جوق، بارلىق جاڭالىعى - قازىرگى وقىپ جۇرگەن جەرىم بۇرىنعىدان گورى كولەمدىرەك جانە ءوزى مەديسينا فاكۋلتەتى دەپ اتالادى. دەگەنمەن، العاشقى كەزدە وقۋعا قۇلشىنا كىرىستىم، لەكسيالارعا تۇگەلدەي قاتىناسىپ ءجۇردىم، ساباققا بار زەيىنىممەن شومىپ كەتتىم دە، باسقا ەرمەك دەگەندى ويعا دا العان جوقپىن، - پاريجدە اياق باسساڭ ىلىنە كەتەتىن عىلىم قازىناسىنا بۇكىل ىنتا-ىقىلاسىممەن بەرىلىپ كەتكەندىگىم سونداي. ءبىراق كوپ ۇزاماي، اق كوڭىل اڭعال جاستاردى ارباعىش جولداستىق قارىم-قاتىناستىڭ بەيكۇنا نىشاندارىن بەتكە ۇستاپ كەلەتىن كەزدەيسوق تانىستىق دەگەندەر پارىقسىز پاريج ءومىرىنىڭ تۇنعيىعىنا قاراي بىرتىندەپ تارتا باستادى. ەڭ الدىمەن ماعان تەاترلار مەن اكتەرلەردىڭ تەرىس ىقپالى اسەر ەتتى: سولاردى كورگەن بويدا-اق ەسىمنەن ايىرىلىپ قالدىم. استانانىڭ سپەكتاكدەرى جاستاردى ازدىرىپ جىبەرەدى؛ تەاتردىڭ ادام جانىڭ استان-كەستەن ەتەتىن ىقپالىنا قارسى تۇرۋعا جاستار دارمەنسىز؛ سوندىقتان دا مەن جاس ۇرپاقتى بۇزۋعا كەلگەندە قوعام مەن زاڭ بىردەي كىنالى دەپ ەسەپتەيمىن. جيىرما-جيىرما بەستەر ارالىعىنداعى جاس ادامنىڭ جان جۇيەسىن بۇلقان-تالقان ەتەتىن قۇشتارلىق اتاۋلىعا ءبىزدىڭ زاڭدارىمىز، بىلايشا ايتقاندا، كوزىن جۇمىپ قارايدى؛ پاريجدە بارلىق نارسە ونى ەسىنەن تاندىرادى، ءبارى تىنىمسىز ارباپ تۇرادى؛ ءدىن وعان يماندىلىقتى ۋاعىزدايدى، زاڭ ءجون سىلتەيدى، ال استانانىڭ الدامشى سيقىرى مەن ءسۇرقيا ادەت-عۇرىپتارى جاماندىققا قاراي جەتەلەيدى؛ پاريجدەگى ەڭ سالاۋاتتى دەگەن ەركەك پەن ساليقالى دەگەن ايەلدىڭ باليعاتتىلىقتى كەلەكە ەتەتىنى بەكەر مە؟ قىسقاسى، وسىناۋ وراسان زور قالا كادىمگى ءبىر ءوزىنىڭ الدىنا تەك قانا جاماندىقتى ماراپاتتاۋ مىندەتىن قويىپ العان با دەرسىڭ، ويتكەنى مۇندا ادال قارەكەتپەن قوعامدا وزىنە لايىق ورىن الۋعا تىرىسقان جاس ادامنىڭ جولىندا ۇشىراساتىن كەدەرگىلەر نەشە ءتۇرلى جالعان جىلتىراقتاردان الدەقايدا ءجيى كەزدەسەدى. مەن ۇزاق ۋاقىتتار بويى كەش قۇرعاتپاي تەاترعا باردىم، ءسويتىپ ءجۇرىپ ساۋىق-سايرانعا اۋەستەنىپ الدىم. ءوزىمنىڭ ءتول مىندەتتەرىمدى ەستەن شىعارىپ، ەڭ شۇعىل ساباقتارىمدى ەرتەڭگە قالدىراتىن بولدىم؛ بۇرىنعىداي بىلىمگە دە قۇمارتىپ تۇرمادىم، تەك اسا قاجەتتى دەگەن، ونسىز دوكتورلىق ديپلوم الاتىن دارەجەگە جەتە المايسىڭ دەگەن جۇمىستاردى عانا اتقارىپ ءجۇردىم. ەندى لەكسيا ۇستىندە پروفەسسورلاردىڭ ءسوزىن تىڭدامايمىن، ولاردىڭ ءبارى دە ءبىرىنىڭ ءسوزىن ءبىرى قايتالاي بەرەتىندەي كورىندى ماعان. مەن ءوزىمنىڭ تابىنعان قۇدايلارىمدى تاركى قىلدىم دا، كادىمگى ءپاريجدىڭ ءوز ادامى بولىپ الدىم. قىسقاسى، مەن پروۆينسيادان كەلىپ استاناعا تاپ بولعان، كەلىپ الىپ جامان جولعا تۇسكەن، ءبىراق ءالى دە كەيبىر شىنايى سەزىم جۇرناقتارىنان ادا بولماعان، ادامگەرشىلىكتىڭ كەيبىر جورالعىسىنان ءالى دە حابارى بار، بويىن بيلەپ العان جامان ادەتتەردەن ارىلعىسى كەلەتىن، ءبىراق سوعان قايرات-جىگەرى جەتپەيتىن جاس ادامنىڭ كۇدىكتى ءومىرىن كەشىپ ءجۇردىم.
مەن قورعانا بىلمەدىم. جاڭاعى ارباعىش سيقىرلار مەنىڭ ءوز ىشىمدە ەدى. ءيا، تاقسىر، مەنىڭ بەت-اجارىمدا جالعاندىق جوق: نەشە ءتۇرلى قۇمارپازدىقتىڭ ءىزى بار وندا. ءبىراق قالاي دەگەنمەن دە جان دۇنيەمنىڭ تۇكپىرىندە پاك ادامگەرشىلىككە ۇمتىلعان تالاپتىڭ جۇرناعى بار ەدى؛ سول جۇرناق، قازىرگى ءومىردىڭ بايلاۋسىز بودەنىنە قاراماستان، تۇپتەردىڭ تۇبىندە ار-ۇياتتى وياتىپ، بۇزىلعان تىرلىكتەن بەزىندىرۋگە، سابيىندە ءدىننىڭ تازا بۇلاعىنان سۋسىنداعان ادامدى قايتادان قۇداي جولىنا تۇسىرۋگە ءتيىستى ەدى. جەر بەتىندەگى تىرشىلىكتىڭ جالعان راقاتىنان الدانعان ادام ەرتەلى-كەشتى بەيىشتىڭ جەڭسىك جەمىسىنە قۇمارتسا، ونىڭ نەندەي ايىبى بار؟ بارلىق جاستارعا ءتان مىنەزبەن مەن دە تالاي-تالاي شاتتىققا بولەندىم، مەن دە تالاي رەت قايعى-مۇڭنىڭ الدىنا كەلىپ بوگەلدىم؛ ءبىراق ونىڭ اركىمدە ءار ءتۇرلى دارەجەدە؛ بىرەسە مەن جاستىقتىڭ كۇشىن مىزعىماس قايرات-جىگەرگە بالاپ اداستىم، ءوزىمنىڭ قابىلەت-دارىنىمدى اسىرا باعالاپپىن؛ بىرەسە الدىمنان قىلاڭ بەرگەن ازىن-اۋلاق كەدەرگىنى زورايتا ەلەستەتىپ، ءوزىمنىڭ تابيعاتىما جات ۇرەيگە بەرىلىپپىن؛ ءبىر كەزدە ۇلان-عايىر جوسپار جاساپ، اتاق-داڭقتى ارمانداسام، ەڭبەككە بەل بايلاسام، العاشقى داڭعازا تويدان كەيىن ىزگى نيەتتىڭ بارلىعىندا دا بولدىم. جۇزەگە اسپاعان اسقاق ويلار كوز الدىمنان بۇلدىراپ ەلەس بەرگەندە، مەن سول جارىق ساۋلەگە قاراي قانشاما قۇلشىنىپ ۇمتىلسام دا، بويىمنان جاسامپاز قۇش تابا المادىم. بويكۇيەز جالقاۋلىق پەن توقمەيىل وزىمشىلدىك اقىرى مەنى اقىماق ەتتى؛ ولاي دەيتىنىم - ءوزىن-وزى زور تۇتىپ، ءوزىن-وزى دارداي كورگەن ادام سول ويىن اقتاماسا، داراقى اقىماق بولماعاندا قايتەدى. مەنىڭ قارەكەتىمدە ەشقانداي ماقسات بولمادى، مەن ءومىردىڭ گۇلىنە قۇمارتتىم، ءبىراق سول گۇلدەرگە ءنار بەرەتىن ەڭبەكتەن جيرەندىم. كەزدەسكەن كەدەرگىگە كيلىگىپ قارسى تۇرمادىم، ءبارى دە وپ-وڭاي وزدىگىنەن بولادى دەپ ويلادىم، عىلىمداعى جەتىستىك پەن مانساپتاعى تابىستى ورايى كەلگەن ساتتىلىكتىڭ ارقاسى دەپ جورىدىم. دانالىق ماعان داڭعازا شالالىق بولىپ كورىندى. عالىمدىققا قولىم جەتپەي تۇرىپ، جەتتىم دەپ ويلادىم؛ ۇلى ىستەردىڭ باستاۋ بۇلاعى توزىمدىلىك بولسا، مەن ونى ويعا دا المادىم، سولارعا جەتەر جولداعى قيىندىقتار دا مەنىڭ جىرىمدا بولماپتى، مەن تەك بولاشاقتاعى اتاق-داڭقتىڭ قۇر بۋىنا ءپىسىپ ءجۇرىپپىن. دۋماندى داۋرەن قاس قاققانشا ءوتتى دە كەتتى: تەاتردىڭ قىزىعى تەز باسىلدى. پاريج كوپ ۇزاماي كەدەي ستۋدەنت ءۇشىن قۇلازىعان تۇزگە، قاڭىراعان بوس كەڭىستىككە اينالدى؛ تامىر-تانىس اتاۋلىدان قالعانى جارقىلداق قاۋىمنان بەزىپ شىققان جالعىز شال مەن ۇيلەرىنە ىلعي ءبىر توماعا تۇيىق كوڭىلسىز ادامدار كەلىپ جۇرەتىن وڭاشا وتباسى عانا ەدى.
سوندىقتان، ويعا العان مانسابىنان جەرىگەن، الدىندا ايقىن ماقساتى جوق، اقىل-ويى بەلگىلى ءبىر باعىتتا ورنىقپاعان جاس ادامداردىڭ ادەتىمەن كۇنى بويى كوشە كەزىپ، وزەن جاعالاپ، مۇراعاتتار مەن قوعامدىق باقتاردى ارالاپ، سەندەلدىم دە ءجۇردىم. بۇل جاستاعى قارەكەتسىزدىك باسقا قاي ۋاقىتتاعىدان دا اۋىر بولادى، ويتكەنى بۇل كەزدە جاستىقتىڭ قىزۋى بوسقا كەتەدى، قۋاتى ماقساتسىز ءراسۋا بولادى. جاس ادام بويىنداعى زاۋقىن جوعالتىپ الماي، ءوزىنىڭ ىشكى تىلەكتەرىن جۇزەگە اسىرارلىق تىرشىلىك كۇش-قۋاتتارى تۇگەل بار تۇرعان جاعدايدا، سول كۇش-قۋاتتارى جاستىقتىڭ وجەت سەنىمدىلىگىمەن ەسەلەپ ارتا تۇسكەن جاعدايدا، ونىڭ قايسار ەرىك-جىگەرى الدىنان قانداي مۇمكىندىكتەر اشاتىنىڭ مەن وندا تۇسىنبەگەن ەكەنمىن.
بالا كەزدە ءبىزدىڭ جان دۇنيەمىز اڭعال، ءومىردىڭ قاۋىپ-قاتەرى بىزگە بيماعلۇم، ال ودان بەرگى جاس ءوسپىرىم كەزدە ءبىز سول ءومىردىڭ قيىندىقتارىن، ونىڭ شەتسىز-شەكسىزدىگىن ەپتەپ سەزە باستايمىز؛ سوعان كوز جىبەرگەندە تايساقتاپ قالامىز؛ قوعامدىق ءومىر مايدانىڭا جاڭا ورنالاسقان كەزدە، ءبىز اقىلىمىزدان اداسىپ قالعانداي بولامىز، بەينە ءبىر جات ەلدە جاپا-جالعىز جۇرگەندەي ابدىرايمىز. قاي جاستا دا بيماعلۇم نارسەدەن زارەمىز ۇشادى. جاس ءوسپىرىم جىگىت زىركىلدەپ اتىپ تۇرعان زەڭبىرەككە قارسى جۇگىرەدى، ال ونىڭ ەلەسى كورىنگەندە ەسى كەتىپ كەيىن شەگىنەدى. سول بالان جىگىت قانداي ەرەجەگە دەن قويارىن بىلمەيدى؛ نەنى بەرۋ كەرەك، نەنى قابىلداۋ كەرەك، قالاي قورعانۋ كەرەك، قالاي شابۋىلداۋ كەرەك - ول سونىڭ ءبىرىن بىلمەيدى؛ ءوزى ايەلدەرگە اۋەس، ءبىراق ولارعا سىرتتاي تابىنادى دا، قارسى كەلگەندە جاسىپ قالادى؛ ءوزىنىڭ جاقسى قاسيەتتەرىنەن جاپا شەگىپ جۇرەدى؛ ول ىزگى سەزىمگە تولى، پەرىشتەدەي ادال، ارامباقاي ەسەپقورلىقتان ادا، ساراڭدىقتى بىلمەيدى، وتىرىك ايتسا - پايداكۇنەمدىكتەن ەمەس، تەك ماقتان ءۇشىن عانا؛ ار-ۇياتىن ءالى دە ساۋداعا سالىپ كورگەن جوق، ءبىراق سونىڭ نۇسقاعان تۋرا جولىنا بىردەن تۇسپەي، تايقىپ كەتەدى. اقىلدىڭ ايتقانىڭا جۇرمەي، جۇرەكتىڭ قالاۋى بويىنشا ءومىر سۇرگەن ادامدار كوپ ۋاقىتتار بويى وسىنداي كۇي كەشەدى. مەن دە دول سونداي جاعدايدا بولدىم.
مەن بىر-بىرىنە قاراما-قارسى ەكى ءتۇرلى تۇيسىكتىڭ ويىنشىعىنا اينالدىم. جاس كەزىمىزدە ەستەن ايىرىلا قۇمارتقان ارمان-تىلەكتەرگە جەتسەم-اۋ دەپ مەن اھ ۇردىم، ءبىراق جاس وسپىرىمگە ءتان سەزىمتالدىق ماعان ەرىك بەرمەدى. جاقسىعا ىنتىق اسەرشىل جانعا ءپاريجدىڭ جانتالاس ءومىرى مۇلدە اپاتتى، ونداعى اتاقتى ادامدار مەن باي ادامداردىڭ قۇزىرىنداعى يگىلىكتەر وزگەلەردىڭ قۇمارىن قوزدىرادى. ۇلىلىق پەن پاسىقتىق توقايلاسقان وسىناۋ الەمدە كۇنشىلدىك كىسىنى ىلگەرى جىلجىتپايدى، قايتا، ونىڭ تۇبىنە جەتەدى. اتاققۇمارلىق، قۇمارپازدىق جانە وشپەندىلىك اراسىنداعى تىنىمسىز كۇرەستە نە سولاردىڭ قۇربانى بولاسىڭ، نە سوعان ەرىكسىز ءوزىڭ تارتىلاسىڭ. جاس ادام زۇلىمدىقتىڭ بەلەڭ الىپ، ىزگىلىكتىڭ جەر بولعانىڭ ۇنەمى كورىپ جۇرەدى دە، اقىرىندا ونىڭ ءوزىنىڭ ادامگەرشىلىك تۇعىرلارى دا بىرتىندەپ شايقالا باستايدى؛ ءپاريجدىڭ ءومىرى، بىلايشا ايتقاندا، ونىڭ ار-نامىسىنان بالالىق باليعاتتىڭ ۇلپاسىن ۇشىرىپ اكەتەدى؛ مىنە، سودان كەيىن-اق ونىڭ ادامگەرشىلىك جاعىنان ازعىنداۋىنىڭ ىبىلىستىق ءىسى باستالادى دا، قاس قاققانشا جەرىنە جەتىپ تىنادى.
ومىردەن العاشىندا وزگەلەردەن گورى تارتىمدىراق كورىنگەن ءلاززاتتاردى الا ءبىلۋ ءۇشىن تالاي قاۋىپ-قاتەردى جەڭىپ ءوتۋى كەرەك، ول ءۇشىن ءاربىر قادامدى ويلانىپ بارىپ باسۋ كەرەك، سونىڭ ناتيجەلەرىن سالماقتاپ وتىرۋ كەرەك. وسىنداي وي ساراپتارى اقىرىندا وزىمشىلدىككە اپارىپ سوعادى. بايعۇس ستۋدەنت بىرەۋگە ولەردەي عاشىق بولىپ، وزگە دۇنيەنى ۇمىتا باستاسىنشى، ماڭايىنداعىلاردىڭ بارلىعى جاپا-تارماعاي اقىل-كەڭەستەرىن ايتقان بولىپ، ونى سەنىمىنەن ايىرادى دا، اقىرىندا ول، ءوزىنىڭ ەركىنەن تىس، سەكەمشىلدىككە بوي ۇرىپ، بۇرىنعى ابزال ويلارىنىڭ بارىنەن ساقتانا باستايدى. وسى كۇرەستە ادامنىڭ جانى قاساڭ تارتىپ، ۇساقتاپ كەتەدى، بارلىق ءىستىڭ تىزگىنى اقىلگويلىككە كوشەدى، ال مۇنىڭ ءوزى تاپ-تازا پاريجدىك بەزبۇيرەكتىككە اپارىپ سوعادى؛ مۇنداي ادەت-عۇرىپ تۇسىندا جاراسىمدى جەڭىلتەكتىك پەن جاساندى اقجارقىندىقتىڭ استارىندا اتاققۇمارلىق پەن ەسەپقورلىق جاتادى. پاريجدە ەڭ اڭعال دەگەن ايەل ءتىپتى باقىتقا بوگىپ جۇرگەننىڭ وزىندە اقىلىنان اداسپايدى.
وسىنىڭ بارلىعى، البەتتە، مەنىڭ مىنەز-قۇلقىم مەن سەزىمدەرىمە اسەر ەتتى. مەنىڭ ءومىرىمدى ۋلاندىرعان قاتەلىكتەر باسقا ادامداردىڭ كوپشىلىگىندە جۇرەكتەرىنە تاستاي بولىپ اۋىر قاسىرەت تۇسىرمەس ەدى، ءبىراق وڭتۇستىكتىڭ ادامدارى ءدىندار كەلەدى عوي، كاتوليك ءدىنىنىڭ ۋاعىزدارىنا دا، ول دۇنيەدەگى ومىرگە دە سەنەدى. سول سەنىمدەردىڭ سالدارىنان قۇشتارلىق تەرەڭدەي تۇسەدى، ار-ۇياتتىڭ وكىنىشتەرى ۇزاق ۋاقىت مازاعا تىنىشتىق بەرمەيدى.
مەن دارىگەرلىك وقۋمەن شۇعىلدانىپ جۇرگەن كەزدە بارلىق جەرلەردە اسكەري ادامدار باسىم بولاتىن؛ ايەلدەرگە ۇناۋ ءۇشىن كەم دەگەندە پولكوۆنيكتىڭ بەلگى-تاڭبالارىن تاعىپ ءجۇرۋ كەرەك ەدى. جارقىلداق قاۋىم ءۇشىن كەدەي ستۋدەنت دەگەن نەمەنە؟ تۇك ەمەس. ىستىق قۇشتارلىقتىڭ قولامتاسىنا كۇيىپ-جانىپ ءجۇرىپ، سونى سىرتقا شىعاراتىن تەسكىندىك تابا الماعان، ءوزىنىڭ ماقسات-تىلەكتەرىن جۇزەگە اسىرۋ تالابى ۇستىندە قادام باسقان سايىن اقشا تاپشىلىعىنا تاپ بولاتىن؛ عىلىم مەن اتاق-داڭق جولىن قۋعانمەن، ءوزىنىڭ اڭساعان ارمانىڭا وڭايلىقپەن جەتە المايسىڭ دەپ سانايتىن؛ جىن-ويناق ورىنداردا وپ-وڭاي بۇزىلىپ كەتەتىنىڭدى، ال بايسالدى قاۋىمعا جول اشۋىن قانشالىقتى قيىن ەكەنىن بىلە تۇرا، باليعاتتىقتىڭ ىشكى داۋىسىنا قۇلاق قويۋدى نەمەسە جامان ۇلگىلەرگە بوي الدىرۋدى بىلە الماي جۇرگەن مەن مۇندار قارا تۇنەك قۇشتارلىقتىڭ قۇشاعىندا قاسىرەتتى كۇندەر كەشتىم؛ جانىڭدى قۇلازىتاتىن جالعان جارقىلداقتىقتان جانە وتكىنشى الدانىشتارمەن الما-كەزەك اۋىسىپ وتىراتىن جابىرقاۋ تىرشىلىكتەن ىعىر بولدىم. اقىر-اياعىندا، وسىناۋ كۇڭگىرت كەزەن جاس ادامداردىڭ ومىرىندە بولا بەرەتىن مىنانداي ءبىر قالىپتى جاعدايعا كەلىپ تىرەلدى.
بىرەۋدىڭ وتباسىلىق باقىتتى ءومىرىن بۇزۋدى مەن ءارقاشاندا وپاسىزدىق دەپ سانادىم؛ مەن ەكىجۇزدىلىك جاساي المايمىن، ءوز سەزىمدەرىمدى تۋرالاپ اشىق بىلدىرەمىن؛ سوندىقتان ۇنەمى جالعاندىقپەن ءومىر سۇرۋگە جانىم تۇگىل ءتانىم دە توزە الماس ەدى. وتكىنشى قۋانىشقا كوڭىلىم داۋالاعان ەمەس، باقىتتىڭ ءلاززاتىن بابىمەن باياندى تۇردە تاتقىم كەلەدى! جامان قىلىققا مۇلدە ىڭعايسىز ەكەنمىن، ءبىراق جوعارعى قاۋىمعا وتسەم دەگەن تالاي ناتيجەسىز ارەكەتتەردەن كەيىن، جالعىزدىقتان قاجي باستادىم؛ ەگەر سول جوعارعى قاۋىمعا وتسەم، بالكىم، كىم بىلەدى؛ ءبىر ءتاۋىر ايەلدى كەزدەستىرەر مە ەدىم: ول ءوزىمدى نەشە ءتۇرلى ايلا-امالداردان جاناشىرلىقپەن ساقتاندىرار ما ەدى، ادەپتى مىنەز-ماشىقتارعا تاربيەلەر مە ەدى، مەنىڭ نامىسىما تيمەستەن اقىل-كەڭەستەرىن ايتار ما ەدى، مەنىڭ بولاشاعىما پايداسى تيەتىن ادامدارمەن تانىستىرىپ، سولاردىڭ ورتالارىنا كىرگىزەر مە ەدى، ءبارى دە مۇمكىن عوي. مەن سولاردىڭ بارىنەن كۇدەر ءۇزدىم؛ سول كەزدە مەن ارىلەسە ءتىپتى قاستەرلى شىم-شىتىرىق ماحاببات شاتاعىنا ءىلىنىپ كەتۋىم مۇمكىن ەدى، ءبىراق ول جاعىنان دا جولىم بولمادى. تاجىريبەنىڭ جوقتىعىنان بويىمدى كەرنەگەن ىستىق قۇمارلىقتى سىرتقا شىعارار جول تابا المادىم.
اقىرىندا، تاقسىر، ۇزاق ۋاقىت سوڭىنا ءتۇسىپ جۇرگەن ءبىر قىزدى وزىمە قاراتىپ، اۋەلى قۇپيا بايلانىس جاسادىم، ءسويتىپ، ول ءوزىنىڭ تاعدىرىن مەنىڭ تاعدىرىما اكەلىپ قوستى. بايلىعى بولماسا دا سالاۋاتتى وتباسىنان شىققان ول مەن ءۇشىن ءوزىنىڭ قوڭىرجاي ءۇيىن تاستاپ، ءوز بولاشاعىن ەشبىر كۇدىكسىز مەنىڭ قولىما اكەلىپ تاپسىردى، سول بولاشاعىنىڭ تاماشا بولاتىنىڭا شىن جۇرەكتەن سەندى. مەنىڭ كەدەيلىگىم ول ءۇشىن ەڭ كۇشتى كەپىلدىك بولىپ كورىندى. سول ساتتەن باستاپ، مەنىڭ جۇرەگىمدى دۇبىرلەتكەن داۋىل، ەستەن تاندىرعان ەسىرىك وقيعالار، اتاققۇمارلىق - ءبارى دە باقىتتىڭ بۇلاسىنا باتىپ كەتتى، بۇل جوعارعى قاۋىمنىڭ ءسالت-داستۇرىن، وندا قابىلدانعان سىپايىلىق ەرەجەلەرىن دە، ەسكى ۇعىمدارىنىڭ ىقپال كۇشىن دە بىلمەيتىن باقىت ەدى، تەك بالالىق شاقتا بولاتىن بۇلتسىز اسپانداي شۋاقتى باقىت ەدى؛ ويتكەنى العاشقى ماحاببات دەگەنىمىز قام-قارەكەت پەن ەڭبەككە تولى تىرشىلىگىمىزدى ارايلاندىراتىن ەكىنشى بالالىق شاق قوي. كەي ادامدار ءومىر دەگەننىڭ نە ەكەنىن بىردەن تۇسىنەدى، ودان دۇرىس ءتۇيىن تۇيەدى، وزگەنىڭ قاتەلىگىنە زەيىن قويىپ، سودان ءبىر پايدالى ساباق الادى، قوعامنىڭ زاڭدارىنا ءۇڭىلىپ، ودان دا وزدەرىنە ءتيىمدى قورىتىندى جاسايدى، ونداي ادامدار بارلىق نارسەنىڭ پارقىن بىلەدى. سونداي سالقىن قاندى ادامدار اقىلدىلار قاتارىنا جاتادى. ال ولاردان وزگە، كەدەي اقىندار، كۇيگەلەك جاندار تىم اسەرشىل بولادى دا، كوبىنەسە اياقتارىن جاڭساق باسادى؛ مەن دە سولاردىڭ قاتارىنا جاتامىن.
تەگىندە، مەنىڭ العاشقى ۇيىرسەكتىگىم شىن مانىسىندەگى ماحاببات ەمەس ەدى، مەن جۇرەكتىڭ امىرىمەن جۇرگەنىم جوق، سوقىر سەزىمنىڭ ىرقىمەن ءجۇرىپپىن. قىز بيشارانى وزىمە قۇربان ەتتىم، ءبىراق سونى وزىمشە ابدەن دالەلدەپ باقتىم، ءوزىمدى ىستەپ جۇرگەن ىسىمدە ەشقانداي سوراقىلىق جوق دەپ سەندىردىم. ال قىز بولسا، شىنايى بەرىلگەندىكتىڭ ۇلگىسى ەدى پەرىشتەگە بىتكەن جۇرەك، پاراساتتى اقىل، ىزگى جان. ماعان ىلعي پايدالى كەڭەستەر بەرەتىن. العاشىندا ونىڭ سۇيىسپەنشىلىگى مەنىڭ تاباندىلىعىمدى نىعايتتى، سودان كەيىن العانىم ايالاپ ءجۇرىپ، قايتادان وقۋدى قولعا الۋعا كوندىردى، مەنىڭ قابىلەتىمە سەندى، بولاشاقتاعى جەتىستىگىمە، اتاق-داڭقىما، باق-داۋلەتىمە كوز جەتكىزدى.
ءبىزدىڭ زاماندا مەديسينا عىلىمنىڭ بارلىق سالالارىمەن توقايلاسادى عوي، سوندىقتان دارىگەردىڭ اتاق-داڭققا يە بولۋى وڭاي ەمەس، ءبىراق ونىڭ ەسەسى ارتىعىمەن قايتادى. پاريجدە اتاق-داڭق ءاردايىم سوڭىنا بايلىعىن ەرتە كەلەدى. مەنىڭ اق پەيىل سۇيىكتىم ءومىردىڭ نەشە ءتۇرلى تاقسىرەتىن مەنىمەن بىرگە كوردى؛ سونىڭ ۇقىپتىلىعىنىڭ ارقاسىندا ءبىزدىڭ ازىن-اۋلاق قارجىمىزدىڭ وزىنەن كەيبىر اۋەستىككە قولىمىز جەتىپ قالاتىن. بۇرىنعى جالعىز باستى كەزىمدەي ەمەس، ەكەۋىمىز بىرىگىپ تىرشىلىك ەتكەن تۇستا مەنىڭ ەركە توتايلىعىمدى توياتتاندىرۋعا دا اقشا كوبىرەك اۋىساتىن بولدى.
بۇل ەندى، تاقسىر، مەنىڭ ومىرىمدەگى ەڭ ءبىر تاماشا كەزەڭ ەدى. ساباعىم قىزۋ ءجۇرىپ جاتىر، الدىمدا ماقساتىم بار، ماقتاۋ دا ەستىپ قالامىن، ماعان سۇيىسپەنشىلىك سەزىمىن تۋعىزعان ايەلگە ءوزىمنىڭ ويلارىم مەن تىندىرعان ىستەرىمدى اڭگىمەلەپ ايتىپ قويامىن؛ ەڭ باستىسى، ول ماعان ءوزىنىڭ اقىل-پاراساتىمەن تەرەڭ قۇرمەت سەزىمىن دارىتتى، ءتىپتى ەشقانداي اقىل-پاراساتقا مۇمكىندىك جوق كەزدىڭ وزىندە ونىڭ بويىنان مۇنداي قاسيەت تابىلاتىن ەدى.
ءبارى دە وسىلاي ەدى، تاقسىر، ال مەنىڭ ءومىرىم ۇزىن-شۇباق ءبىر سارىنمەن ءوتىپ جاتتى. تىپ-تىنىش، الاڭسىز باقىتتان ارتىق ەشتەڭە جوق قوي دۇنيەدە، ءبىراق جۇرەكتىڭ الابۇرتقان داۋىلىن باستان كەشكەن ادام عانا باعالاي الادى ونى. ءومىردىڭ اۋىرتپالىعىن سەزبەي، ءوزىڭنىڭ كوكەيكەستى ويلارىڭدى ايتىپ، سوعان ۇندەستىك تابۋدىڭ ءوزى ءبىر عانيبەت قوي! مەن سياقتى اتاققۇمارلىق جوسپارلارىن ايالاپ جۇرگەن، ءار نارسەگە اۋەس ادامدى، جۋىر ماڭدا كەلە قويماعان اتاق-داڭقتىڭ ارتىنان سالپاقتاپ جۇرۋدەن شىدامى تاۋسىلعان ادامدى مۇنداي باقىت تەز تويدىرادى ەكەن. بۇرىنعى ەلەستى ارماندار مەنى قايتادان باۋراپ اكەتتى. مەن بايلىقتان كەلەتىن ءلاززاتتىڭ بارلىعىن تاتۋعا قۇمارتتىم، ماحابباتتىڭ مۇددەسى دەپ سونى تىلەدىم. كەيدە، كەشكىلىك، الدە ءبىر شالقىعان سالتاناتتى ءومىردىڭ بۋالدىر كورىنىستەرىن كوزگە ەلەستەتىپ، مۇڭلى ويعا بەرىلگەن كەزدەرىم بولاتىن. سونداي دا مەنى سۇيگەنىمنىڭ سۇيكىمدى داۋسى سەلت ەتكىزەر ەدى، مەن وعان جاڭاعى قيالي ارماندارىمدى جاسىرماي ايتامىن. ارينە، ءوزىن تۇگەلدەي مەنىڭ باقىتىما باعىشتاعان بەيكۇنا جاندى قينايتىنمىن. ول اسىرەسە مەنىڭ ويناقى تىلەكتەرىمدى ورىنداۋ قولىنان كەلمەگەنىنە قىنجىلاتىن. وي، تاقسىر-اي، ايەل دەگەن حالىقتىڭ قۇرباندىققا ءازىر تۇراتىنى عاجاپ قوي!
وسىناۋ لەپتى سوزدەردىڭ استارىنان ءبىر ءىشقۇستالىق تا سەزىلىپ ەدى، بەناسي ءبىر ساتكە ويلانىپ قالدى، ال وفيسەر ونىڭ ۇنسىزدىگىن بۇزعان جوق.
ء-سويتىپ، تاقسىر، - دەپ دوكتور اڭگىمەسىن ءارى قاراي جالعاستىردى، - بىلاي قاراعاندا، ءبىزدىڭ بىرلىگىمىزدى نىعايتۋعا ءتيىستى وقيعا سونى بۇزدى دا، مەنىڭ كەيىنگى بارلىق قاسىرەتتەرىمنىڭ العاشقى سەبەبى بولىپ شىقتى. سول كەزدە اكەم قايتىس بولعان، ماعان قىرۋار مۇرا قالدىرىپ كەتىپتى، سول مۇراگەرلىكتىڭ شارۋالارىن رەتتەۋ ءۇشىن بىرنەشە اي بويى لانگەدوكقا كەتۋىمە تۋرا كەلدى؛ مەن جالعىز اتتاندىم. تاعى دا بوستاندىققا قول جەتتى. جاس كەزدە مىندەتتەمە اتاۋلىنىڭ ەڭ جاعىمدىسىنا دەيىن كىسىگە ىڭعايسىز عوي. بورىش پەن ەڭبەكتىڭ قاجەتتىگىن مويىنداپ ءجۇرۋ ءۇشىن ءبىرسىپىرا ءومىر تاجىريبەسى كەرەك بولادى. لانگەدوكتىڭ تۇتانعىش پەرزەنتى بولعاندىقتان، مەن مىناداي مۇمكىندىكتەرگە قۋاندىم: ۇيدەن ءبىر كەتسەم، قاشان قايتىپ ورالسام دا ءوز ەركىم؛ مەن نە ىستەپ، نە قويعانىم جايىندا، ءتىپتى ءوز ىقتيارىممەن بولسا دا ەشكىمگە ەسەپ بەرمەيمىن.
ارينە، ءوزىمدى بايلاپ-ماتاپ بەرگەن ورىستەرىمدى ءبىرجولا ۇمىتىپ كەتپەسەم دە، مۇنداعى تىرشىلىك وتكەن جايتتاردان مەنى الىستاتا بەردى، ولارعا بايلانىستى ەستەلىكتەر كومەسكى تارتا باستادى. سولارمەن قايتادان بايلانىستى بولامىن-اۋ دەگەن ويعا وز-وزىمنەن شامداناتىن بولدىم، ءتىپتى سونىڭ ءوزى قاجەت پە دەگەن دە سۇراق قىلاڭ بەرىپ قالادى. ال سونىمەن بىرگە شىنايى ماحاببات سەزىمىنە تولى حاتتار بىرىنەن سوڭ ءبىرى كەلىپ جاتىر؛ ءبىراق جيىرما ەكى جاستاعى جىگىتتىڭ ويىنشا، ايەل بىتكەننىڭ ءبارى ءسۇيۋ ءۇشىن جارالعان جاندار؛ سوندىقتان ونداي جىگىت جۇرەكتىڭ ەلجىرەۋىن جاي قۇمارلىقتان اجىراتا المايدى؛ ول ءتان ءلاززاتىنىڭ بارلىعىن ماحاببات دەپ قابىلدايدى؛ سولاردىڭ بارلىعى وعان ومىردەگى باستى نارسە بولىپ كورىنەدى؛ سۇيگەنىمنىڭ حاتىندا قانشالىقتى شىنايى ىزگىلىك بار ەكەنىن مەن تەك كەيىنىرەك، ءومىردى دە، ادامداردى دا انىعىراق تانىعان كەزدە عانا ءتۇسىندىم؛ حاتتارىندا ول ءوزى تۋرالى ەمەس، ءوزىنىڭ ماحابباتى تۋرالى عانا جازاتىن، مەن ءۇشىن مەنىڭ بايلىعىمدى ايتىپ قۋاناتىن، ءوزى ءۇشىن ەش نارسەنى تىلەمەيتىن، مەنى وزگەرىپ كەتەدى-اۋ دەگەن ويدىڭ ۇشىعى دا بولمايتىن وندا، ويتكەنى ءوز بويىنان ونداي ەش نارسەنى سەزبەيدى عوي.
ال مەن بولسام، تۇلا بويىممەن اتاققۇمارلىق ەسەپتەرگە باتىپ كەتتىم، بايلىققا بۇلا بولىپ ءومىر سۇرمەك بولدىم، جارقىلداق قاۋىمدا بەلگىلى ادام بولىپ، سوعان ساي ءبىر تاماشا نەكەگە وتىرماق ويعا كەلدىم. "ءيا، ول مەنى جاقسى كورەدى!" دەگەن سياقتى بەزبۇيرەك، سالقىن سوزبەن شەكتەلۋ دە ويىمدا جوق ەمەس. ال ىشكى نيەتىم ودان قالاي دا قۇتىلۋ بولاتىن. ءسويتىپ، باسىڭدى قاتىرىپ جۇرەسىڭ، وزىڭنەن ءوزىڭ ۇيالاسىڭ، قاتالدىققا باراسىڭ، قۇربانىڭنىڭ جانىڭ جارالايسىڭ، سونسوڭ سونىڭ الدىندا قىزارىپ جۇرمەس ءۇشىن ءبىرجولا ءولتىرىپ تىناسىڭ.
قايعىلى اداسۋ ۇستىندەگى سول كۇندەردى ويعا سالسام، مەنىڭ كوز الدىمنان ءبىزدىڭ جۇرەگىمىزدىڭ تەرەڭ تۇڭعيىقتارى اشىلادى. ءيا، تاقسىر، ماعان سەنىڭىز، ادام تابيعاتىنىڭ زۇلىمدىقتارى مەن ىزگىلىكتەرىن سولاردى ءوز باسىنان وتكىزگەن ادام عانا جەتە بىلەدى ەكەن. ءبىزدىڭ ارىمىز بارىنە ولشەم. ءبىز وزگەلەرگە ءاردايىم ءوز ولشەمىمىزبەن كەلەمىز، ال وزگەلەر بىزگە قانداي ولشەممەن كەلەتىنىن ويعا دا المايمىز.
مەن پاريجگە قايتىپ ورالىپ، وزىمە ارناپ جالعا الىنعان وڭاشا ورامجايعا ورنالاستىم؛ مەن ءوزىمنىڭ سەزىمدەرىمدە بولعان وزگەرىستەر جايىندا دا، قايتىپ كەلگەنىم جايىندا دا وسىنىڭ بارىنە تىكەلەي قاتىناسى بار بىردەن-بىر ادامعا حابارلامادىم. مەن جارقىلداق جاستار قاۋىمىنان ءبىر كورنەكتى ورىپ العىم كەلدى. العاشقى كۇندەرىم تۇماندى ءسان-سالتاناتتىڭ قىزىعىمەن ءوتتى دە، وسىنداي الاڭسىز ءومىردىڭ راقاتىنا ابدەن قۇنىعىپ العاننان كەيىن، كوڭىلدىڭ ەشقانداي بوساندىعىنان قورىقپاي-اق، سۇيىكتىمە بارىپ قايتپاق بولدىم: ويىم ودان ءبىرجولا قول ۇزبەك. ايەلگە ءتان سەزىمتالدىقپەن ول مەنىڭ ىشكى ويىمدى بىردەن سەزدى، ءبىراق كوز جاسىن ىركىپ قالدى. ول مەنى جەك كورۋگە ءتيىستى ەدى، ءبىراق مىنەزىنىڭ ۇياڭدىعى مەن ىزگىلىگىنەن سول جەككورىنىشىن ءبىر رەت تە بىلدىرمەدى. سول كەشىرىمشىلدىگى مەنى قاتتى قينادى. ءبىز، اقسۇيەك جەندەتتەر، جول تورىعان قاراقشى جەندەتتەر سياقتى، قۇرباندارىمىزدىڭ قورعانعانىڭ ۇناتامىز، بايقايسىز با، ولاردىڭ كۇرەسىپ، قارسىلاسقانى سولاردىڭ اجالىنا كىنالى بىزدەردىڭ اقتالۋىمىز ءۇشىن جەڭىلدىك بولار ەدى.
سونى مۇسىركەگەندىكتەن مەن قايتادان بارعىشتاي باستادىم؛ مەيىرلەنە العانىم جوق، ءبىراق ىقىلاستى كورىنۋگە تىرىستىم، سودان بىرتىندەپ جاي سىپايىلىققا كوشتىم دە، اقىرىندا، ارامىزدا الدە ءبىر ىشكى كەلىسىم بولعانداي، ول مەنىڭ بوتەن ادام قالپىندا بولۋىما مۇرسات بەردى؛ سوندا مەن ءوزىمدى ءبىر كىسىلىك تانىتقانداي سەزىنىپ ءجۇردىم. ار-ۇياتتىڭ ءالى دە بولسا سەزىلىپ قالاتىن مازاسىزدىعىن تۇنشىقتىرىپ تاستاۋ ءۇشىن جارقىلداق ءومىردىڭ قۇيىنىڭدا ەستەن ايىرىلا قۇيعىتىپ، شىركوبەلەك اينالدىم.
ءوزىن سىيلامايتىن ادام وڭاشالىقتا ءومىر سۇرە المايدى، سوندىقتان مەن دە، ءپاريجدىڭ جارقىلداق جاستارى سياقتى، پارىقسىز ءومىر سالتىنا كوشتىم. مەن ءتاپ-تاۋىر ءبىلىم العانمىن، زەردەم جاقسى، سوندىقتان جۇرت كوزىنە ءوز شامامنان ارتىعىراق اقىلدى كەرىندىم؛ ءسويتتىم دە، ءوزىمدى وزگەلەردەن ارتىق سانادىم؛ مەنى سونداي ارتىقشىلىعىم بار دەپ سەندىرۋ جاعىمپازدارعا ءتيىمدى ەدى، ولار سول كوزدەگەن ويلارىنا وپ-وڭاي جەتتى. سونىمەن ءتىپتى ازعانتاي ۋاقىتتىڭ ىشىندە مەن ءبىر كەرەمەت ەرەكشە ادام بولىپ شىقتىم، ءبىراق سول پىكىردى اقتاۋ جايىن ويعا دا العان ەمەسپىن.
جارامساقتىق جارقىلداق قاۋىمداعى ەڭ ءبىر وپاسىز ايلا، اسىرەسە پاريجدە سولاي؛ مۇندا نەشە ءتۇرلى قاسكۇنەمدەر تالانتتى العاش جارىق كورگەن كۇننەن باستاپ تۇنشىقتىرۋ ءۇشىن، ونىڭ بەسىگىن گۇل شوقتارىمەن باستىرىپ تاستايدى. ءسويتىپ مەن، "ەل قاتارىنا شىعايىن" دەگەن ويمەن نە ءوزىم جونىندە قالىپتاسقان جوعارى پىكىردى دە، نە جەتكەن جەتىستىكتەرىمدى دە پايدالانعان جوقپىن، پايدا كەلتىرەتىن ادامدارمەن تانىستىققا دا بارمادىم. تىنىم تاپپاي جەڭىلتەك دىردۋدىڭ سوڭىندا ءجۇردىم. پاريج سالوندارىنىڭ ماسقاراسى سانالاتىن وتكىنشى اۋەيىلىكتەرىم دە بولدى. ول سالوندارعا اركىم شىنايى ماحاببات ىزدەپ بارادى، ءبىراق سوڭىندا ءجۇرىپ سولىعىن باسقانشا ايگىلى جەزاياق بولىپ شىعادى؛ اقىرىندا ناعىز قۇشتارلىق دەگەن ۇعىمنان ءبىرجولا ايىرىلىپ قالادى. وزگەلەرگە ەلىكتەپ ءجۇرىپ، مەن كوبىنەسە ءالى بۇزىلماعان، كىرشىكسىز تازا جاندارعا قيانات جاسادىم، ءسويتىپ ولارعا ءوز كەبىمدى كيگىزدىم.
وسىنداي قىلىقتارمەن سۇمدىق جاماناتتى بولىپ جۇرسەم دە، بويىمدا ءوزىم ىلعي مويىنسۇناتىن پاراساتتىڭ كەيبىر جۇرناقتارى ساقتالىپ قالعان ەدى. وسىنداي جاعدايدا ءجۇرىپ، مەن قانشاما رەت الداندىم جانە سول الدانعانىمدى مويىنداۋعا ارلاندىم. ءوزىم ىشتەي ماقتان ساناپ جۇرگەن سەنگىشتىگىم ءۇشىن اينالاداعىلاردىڭ قاھارىنا ۇشىرادىم. جارقىلداق قاۋىم جەتىستىككە جەتكەندەردىڭ الدىندا عانا باس يەدى، ال وعان قالاي جەتكەنى ولارعا كەرەك ەمەس. قاۋىمنىڭ پىكىرىنشە، ءىستىڭ ماقساتى ناتيجەسى. سول قاۋىم ماعان ءۇش ۇيىقتاسام تۇسىمە كىرمەيتىن جاماندىقتار مەن جاقسىلىقتاردى، جەڭىستەر مەن ساتسىزدىكتەردى جاپسىردى؛ مەنىڭ ەشبىر حابارىم بولماعان اشىنالىق بايلانىستاردى تاڭدى، ەشقانداي قاتىناسىم بولماعان قىلىقتار ءۇشىن جازعىردى؛ مەن ورلىككە باسىپ، سونداي جالا وسەكتەردى تەرىسكە شىعارۋدى قاجەت دەپ سانامادىم، داڭعويلىققا باعىپ، جالعان ابىروي اپەرەتىن الىپ-قاشپا سوزدەرگە قارسى شىقپادىم. سىرتىم ءبۇتىن، ءىشىم ءتۇتىن كۇيدە ءجۇردىم.
ەگەر مەنىڭ باسىما كەنەتتەن ءبىر پالە ۇشىراماسا، بۇل قالپىمدا بىرتىندەپ بار كىسىلىكتەن ايىرىلىپ، ءبىرجولا جاماندىقتىڭ ىقپالىندا قالاتىن ەدىم، ويتكەنى تىنىمسىز قۇبىلىپ، ويناپ تۇرعان قۇمارپازدىق، استامشىلدىق اتاۋلى سول جاماندىقتى قۇتىرتىپ، اسقىندىرا بەرەر ەدى دە، ناتيجەسىندە دەنە السىرەپ، جان جۇيەنىڭ قۋاتى قۇرۋعا بەت الار ەدى. مەن كۇيزەلۋشىلىككە ۇشىراپ قالدىم؛ ول بىلاي بولدى. ادام قانشالىقتى باي بولدىم دەسە دە، پاريجدە ونىڭ الدىنان الدەقايدا ءىرى بايلار شىعىپ وتىرادى. سەن سونى قۋىپ جەتىپ، اسىپ تۇسكىڭ كەلەدى. باسقا ءبىر اڭگۇدىكتەردىڭ ىقپالىمەن وسىنداي تالاستىڭ قۇربانى بولدىم؛ ءتورت جىلدان كەيىن جەرىمنىڭ ءبىر بولىگىن ساتتىم دا، قالتانىڭ كەپىلدىككە بەردىم.
سول تۇستا مەن ءبىر سۇمدىق سوققىعا تاپ بولدىم. ءوزىم تاستاپ كەتكەن ايەلدى كورمەگەنىمە ەكى جىلداي ۋاقىت وتكەن، ال سول كەزدەگى مەنىڭ ءومىر سالتىم ءبىر پالەگە اپارىپ سوقتىرماي قويمايتىن ەدى. سونداي جاعدايدا مەن وعان قايتىپ ورالار دا ەدىم. ءبىر كۇنى كەشكە، داڭعازا تويدىڭ ۇستىندە وتىرعانىمدا، مەن ءبىر جاپىراق قاعاز الدىم؛ وندا ءالسىز قولمەن جازىلعان مىنانداي جازۋ بار ەكەن:
"كوپ ۇزاماي مەن ولەمىن، دوستىم، مەن ءسىزدى كورگىم كەلەدى، بالامنىڭ الداعى كۇنى نە بولارىن بىلسەم دەيمىن: ءسىز ونى ءوزىمنىڭ ۇلىم دەپ تانيسىز با؛ ءسويتىپ، مەن ولگەننەن كەيىن كەيبىر وكىنىشتەر پايدا بولسا، سونى جەڭىلدەتۋگە زاۋقىڭىز بولار ما ەدى؟".
بۇل سوزدەردى وقىعاندا قان تامىرلارىم ءمۇزداپ كەتتى. حات بۇرىننان جانىمدى جەپ جۇرگەن كەيبىر جايتتاردى قايتادان وياتتى جانە سونىمەن بىرگە وندا بولاشاقتىڭ ءبىر قۇپيا سىرى بار سياقتى ەدى. مەن كۇيمەنىڭ كەلۋىنە شىداماي، جاياۋ كەتتىم دە، بۇكىل ءپاريجدى كەسىپ ءوتىپ، قارالى ار-ۇياتتىڭ ايداۋىمەن بەزىپ كەلەمىن. ءوز قۇرباندىعىمدى كورگەن بويدا، العاشقى قايعىنىڭ اسەرى ودان سايىن اسقىنا ءتۇستى. بيشارا ايەل ءۇي ءىشىنىڭ جيناقىلىعىمەن ءوز باسىنداعى مەنىڭ قاسىرەتىمنەن بولعان قايىرشىلىقتى، ءومىردىڭ باسقا دا تاقسىرەتتەرىن جاسىرعىسى كەلگەندەي بولىپتى؛ مەن بالامىزدى ءوزىمنىڭ ۇلىم دەپ جازدىرتامىن دەپ رەسمي تۇردە ۋادە بەرگەننەن كەيىن، ول جۇمسارىپ، ساليقالى سابىرمەن ءوزىنىڭ كورگەن قورلىقتارىن ايتا باستادى. سول بويدا مەن ونى بارلىق جاعىنان قامقورلىققا الدىم، عىلىمنىڭ بارلىق قۇرالدارىن پايدالانىپ باقتىم، ءبىراق سوعان قاراماستان، امال نە، ول ءولىپ كەتتى. مەنىڭ بۇل قامقورلىعىم مەن جان اشىرلىق مەيىرىمىم تىم كەشەۋىلدەپ جەتكەن ەكەن، تەك ايتەۋىر جان ءتاسىلىم الدىنداعى ازابىن سول جەڭىلدەتكەندەي بولار. وسى جىلدار بويى ول بايعۇس بالانى تاربيەلەيمىن، سونى اسىرايمىن دەپ، جار قۇلاتى جاستىققا تيمەي ەڭبەك ەتىپتى. سول انالىق سەزىمى تۇرمىس تاۋقىمەتىندە وعان سەپتىگىن تيگىزگەن بولار، ءبىراق تاستاندى دەگەن اۋىر قايعى ونىڭ دىڭكەسىن قۇرتسا كەرەك. العاشقى قادامدى ءوز تاراپىنان جاساۋعا تالاي رەت وقتالسا دا، ايەل نامىسى جىبەرمەپتى، كوزىنىڭ جاسىن كول قىلىپ جىلاسا دا، مەنىڭ اتىما قارعىس ايتپاپتى: مىنا مەنىڭ نىساپسىز ءناپسىمدى تويدىرۋ ءۇشىن توبەمنەن تومەن قاراي توگىلىپ جاتقان التىننىڭ ەڭ بولماسا ءبىر ۇشقىنىڭ سونىڭ ءومىرىن، ءبىزدىڭ بالامىزدىڭ ءومىرىن جەڭىلدەتۋ ءۇشىن ءبولىپ بەرۋدى ويلاماعان ماعان قانداي قىساس قىلسا دا ساۋاپ ەدى عوي. اۋىر تاقسىرەتتى سول كۇنانىڭ جازاسى دەپ ۇعىپتى.
سەن-سۋلپپس سوبورىنىڭ قايىرىمدى سۆياششەننيگى وعان تايانىش بولىپتى؛ سونىڭ مونتانى قوڭىر داۋسى ايەلدىڭ جان دۇنيەسىن ورنىنا كەلتىرىپتى، ايەل ميحرابتىڭ اياعىنا باس قويىپ، كوزىنىڭ جاسىن قۇرعاتىپتى، سول جەردەن ءۇمىت ىزدەپتى. مەنىڭ قۇزىرىمنان بولعان قاسىرەت بىرتىندەپ سەيىلە باستايدى. ءبىر كۇنى ول ۇلىنىڭ اۋزىنان شىققان "اكە" دەگەن ءسوزدى ەستىپتى، ءوزى ۇيرەتپەگەن ءسوز ەكەن وسىدان جۇرەگى ەلجىرەگەن انا مەنىڭ كەلتىرگەن بارلىق زاۋالىمدى كەشىرىپتى. ءبىراق توگىلگەن كوز جاسى، كوكىرەكتە ۇيالاعان مۇڭ، ارقاعا باتقان اۋىر جۇمىس اقىرى ونىڭ دەنساۋلىعىن قۇرتىپتى. تاقسىرەتكە قارسى كۇرەستە مەدەت بولاتىن جۇبانىش پەن قايسارلىق ءدىن تاراپىنان تىم كەشەۋىلدەپ كەلىپتى. ايەل ناۋقاستانىپ قالىپتى؛ مەنى قايتىپ ورالار دەگەن ءۇمىت وتى تالاي جانىپ، تالاي ءسونىپ، قيناي بەرگەن جۇرەك اقىرى شىداماپتى.
ءسويتىپ، ابدەن دىڭكەسى قۇرىعان كەزدە، ماعان كىنا ارتايىن دەگەن ويدان اۋلاق ول ماعان اجال اۋزىندا جاتىپ الگى حاتتى جازعان ەكەن؛ ونى جازعىزىپ جۇرگەن دە - ءبىر جاعى ءدىني سەزىمنىڭ ىقپالى بولسا، ەكىنشى جاعىنان، مەنىڭ ىزگىلىگىمە دەگەن سەنىمى بولسا كەرەك. بۇل سوعان كامىل سەنگەن، ءوزى دە ماعان تالاي رەت - ايتقان سەنىڭ كوڭىلىڭ بۇزىلعان جوق، كوزىڭ قارايدى دەپ؛ ءوزىن دە كىنالاعان - ايەل نامىسىنا بەكەر بەرىلدىم-اۋ دەپ: "ەگەر مەن حاتتى ەرتەرەك جازسام، -دەدى ول بىردە، - بالكىم، ءبىز نەكەگە وتىرىپ ۇلگەرەتىن ەدىك تە، بالامىزدى زاڭداستىرىپ الاتىن ەدىك".
مۇنداي جاقىندىققا ول بالاسى ءۇشىن عانا پەيىل بولدى، ەگەر ءوزىنىڭ اجالى تاياۋ ەكەنىن، ارالارى ءبارىبىر اجىراپ كەتەتىنىن سەزبەسە، ول مۇنى ءتىپتى ويىنا دا الماس ەدى. ءبىراق ول كەشىگىپ قالدى، ءومىرى ساناۋلى عانا ەدى. سول جەردە، تاقسىر، سول ايەلدىڭ جان ءتاسىلىمى ۇستىندە تۇرعاندا، مەن ءبىرجولا وزگەردىم، شىن بەرىلگەن جۇرەكتىڭ قانداي اسىل قازىنا ەكەنىن سوندا ءبىلدىم. مەن وندا ەر ادامنىڭ ءالى دە كوز جاسىن كول قىلىپ جىلاي الاتىن جاسىندا ەدىم. سۇيىكتىمنىڭ كەۋدەسىندە ءالى دە جانى بار سول ءبىر ساناۋلى كۇندەردەگى مەنىڭ ايتقان سوزدەرىم، ىستەگەن ءىسىم، كوزىمنىڭ جاسى مەنىڭ شىن نيەتىممەن رايدان قايتقانىمنىڭ، تەرەڭ قايعىعا شومعانىمنىڭ كۋاسى ەدى. بۇل ارداقتى جاندى تىم كەش باعالاعان ەكەنمىن، ەندى سودان ايىرىلىپ قالام با دەپ قورىقتىم، جارقىلداق قاۋىم ءومىرىنىڭ قانداي بايانسىز ەكەنىن، سول قاۋىمداعى ءسان قۋعان بيكەشتەردىڭ ىشتەرى قانداي كەۋەك، سوزدەرى قانداي ءوزىمشىل ەكەنىن سوندا ۇقتىم.
مەن ادامداردىڭ ەكى ءجۇزدى وڭىنە قاراي-قاراي شارشاپپىن، ولاردىڭ جالعان سوزدەرىن تىڭداي-تىڭداي شارشاپپىن، جاساندى سەزىم الەمىندە ءجۇرىپ، شىنايى ماحابباتتى بوسقا اڭساپپىن؛ مىنە، ول، سول ماحاببات مەنىڭ قاسىمدا، مەن سونى ءولتىرىپپىن، ول تۇگەلدەي تەك ماعان عانا ءتيىستى بولسا دا، مەن ساقتاي الماپپىن. ءتورت جىلدىڭ ىشىندە مەن ءوزىمدى-وزىم شىنداپ تانىدىم. مەنىڭ تابيعاتىم، جان دۇنيەمنىڭ ەرەكشەلىكتەرى، ءبىرجولا جوعالماي، تەك قالعىپ كەتكەن ءدىني سەزىمدەرىم، جۇرت تۇسىنبەگەن جۇرەگىم، قىسقاسى، بار بولمىسىم ءبىراز ۋاقىتتان بەرمەن قاراي قايتا-قايتا مىنانى ايتاتىن: ءومىردىڭ باستى ماسەلەسىن شەشەتىن، قۇمارلىقتان ارىلاتىن جولدى ماحابباتتان، ءۇي ىشىلىك وتباسىنىڭ قۋانىشىنان ىزدەيتىن ۋاقىت جەتتى، دەيتىن. الدىمنان ەشبىر ماقسات كورمەي، بوسقا دالاقتاپ، ءلاززات قۋىپ ءجۇرىپ، ۇزاق ساندالدىم، وسىلاردىڭ بارىنە اسقاقتىق بەرەتىن ماحاببات دەگەندى بىلمەدىم؛ سوندىقتان وتباسىنىڭ اينالاسىنداعى مىناداي ءومىر سۋرەتتەرى مەنىڭ جان جۇرەگىمدى تەبىرەنتىپ جىبەردى.
ءسويتىپ، مەنىڭ كوزقاراستارىمدا كەنەتتەن تۇبەگەيلى بەتبۇرىس بولدى. مەن، پاريجدەگى ومىردەن بۇزىلعان وڭتۇستىكتىڭ قاپەرسىز جىگىتى، بالكىم، الدانعان بەيشارا قىزدىڭ تاعدىرىنا ايانىش بىلدىرمەك بىلاي تۇرسىن، بۇل جايىندا ەرىككەن توپتا ءبىر اۋىز جىگىت ايتقان بولسا، ءوزىم دە كۇلگەن بولار ەدىم؛ ءبىزدىڭ فرانسۋزدار دەر كەزىندە ايتىلعان جالعىز اۋىز سوزبەن قىلمىستى قىزىقتى وقيعاعا وپ-وڭاي اينالدىرىپ جىبەرەدى عوي. ال مەن ەشقانداي ءمىن تاعا المايتىن مىناۋ بەيىشتىڭ پەرىشتەسى الدىندا اقىل-ويدىڭ قانداي قۋلىق-سۇمدىعى دا ءالسىز ەدى؛ بۇل جەردەگى باستى نارسە ءولىم، ال ءوزىنىڭ شەشەسىن ولتىرگەن ادام مەن ەكەنىمدى بىلمەيتىن ۇلىم ماعان قاراپ شالىقتاپ كۇلەدى. ايەل ءولدى، ولەرىندە باقىتتى كۇيگە كەلدى، مەنىڭ ءوزىن سۇيەتىنىمدى كوردى، قايتا ورالعان بۇل ماحابباتقا ءنار بەرگەن اياۋشىلىق ەمەس ەدى، ءتىپتى ءبىزدى بىرىكتىرگەن قانداستىق بايلانىس تا ەمەس ەدى. وسىناۋ قايتا تابىلعان ماحاببات پەن قاناعات تاپقان انالىق سەزىم ونىڭ جان ءتاسىلىم الدىنداعى جان ازابىن ساپ قىلعان ساعاتتاردى مەن ەش ۋاقىتتا ۇمىتا المايمىن. ونىڭ اينالاسىنا ءوزىم تولتىرىپ تاستاعان مولشىلىق، ءتىپتى ءسان-سالتانات دەسە دە بولار، ۇستىنە ادەمى كيىم كيگىزىپ، ۇلدە مەن بۇلدەگە وراپ قويعان ءبۇلدىرشىننىڭ رياسىز كۇلكىسى وسىناۋ تيتىمدەي جان يەسىنىڭ باقىتتى بولاشاعىنىڭ كەپىلى سياقتى كورىنگەن-دى: ال وسى ءسابيدى اناسى ءوز ءومىرىنىڭ جالعاسى دەپ ءبىلدى. سەن-سۋلپيس سوبورىنىڭ ۆيكاريى مەنىڭ ىشكى ازابىمدى كورە تۇرىپ، سونى ءارى قاراي تەرەڭدەتە ءتۇستى، ويتكەنى ول كوڭىل جۇباتۋدىڭ ءبىر اۋىز ارزان ءسوزىن ايتقان جوق، تەك مەنىڭ موينىما العان مىندەتتەمەلەردىڭ ءمان-ماعىناسىن ەسكەرتە بەردى؛ راس، بۇل جونىندە مەنى قامشىلاۋدىڭ قاجەتى جوق ەدى ىشكى ار-وجدانىم مۇنى جاريا قىلىپ انىق ايتقان. تۇلا بويى ىزگىلىككە تولى ايەل ماعان سەندى، ال مەن وعان وتىرىك ايتتىم، سۇيەمىن دەپ انت ەتتىم، ءبىراق ءوزىم وپاسىزدىق جاسادىم؛ مەن ءۇشىن اۋليە سانالۋعا ءتيىستى بەيشارا جاننىڭ بارلىق باقىتسىزدىعىنىڭ قۇنىكەرى بولدىم، ويتكەنى مەنىڭ قاسىرەتىمنەن ول جارقىلداق قاۋىمنىڭ وشپەندىلىگىنە ۇشىرادى؛ ول ءولىپ بارا جاتقاندا سونىڭ ءبارىن ماعان كەشىرىپ كەتتى، بارلىق قايعى-قاسىرەتىن ۇمىتىپ، كوپ سوزىندە تۇرماعان ادامنىڭ سوڭعى ءبىر ءسوزىن مالدانىپ كەتتى.
اگاتا قىز كۇنىندە ماعان ءوز جانىن سەنىپ تاپسىرىپ ەدى، ال ءقازىر انا جۇرەگىمەن سەندى. ال بالا شە، تاقسىر، ونىڭ بالاسى شە! مەن ءۇشىن ونىڭ كىم بولعانىڭ ءبىر قۇدايدىڭ ءوزى بىلەر. ونىڭ بويىنداعى بارلىق نارسە، ءدال شەشەسىندەگىدەي، عاجاپ ەدى: قيمىل-قوزعالىستارى، سويلەگەن ءسوزى، سەزىم-تۇيسىكتەرى دەيسىڭ بە؛ مەن ءۇشىن ول جاي تانا ۇلىم ەمەس ەدى. مەن ودان ءوزىمنىڭ ارىلعانىمدى، ورنىڭا كەلگەن ار-نامىسىمدى كوردىم؛ ءاربىر اكەگە ءوز ۇلى قانداي قىمبات بولسا، بۇل دا ماعان سونداي قىمبات ەدى، ءبىراق مەن وعان انا ورنىڭا انا بولعىم كەلدى، ەگەر مەن ءوزىمنىڭ ىقىلاس-ىنتاممەن وعان انا مەيىرىن ىزدەتپەيتىندەي بولسام، سوندا مەنى قيناپ جۇرگەن ار-ۇياتىمنىڭ ازابى ناعىز جان راقاتىنا اينالار ەدى؛ ءسويتىپ مەن ءوزىمنىڭ بارلىق ىزگى سەزىمدەرىمدى، ءدىندار ادامنىڭ بارلىق ۇمىت-تىلەكتەرىن سونىمەن مىقتاپ بايلانىستىردىم.
قۇداي تاعالا انا جۇرەگىنە قانداي نازىكتىك دارىتسا، مەنىڭ كوكىرەگىمدى دە ءدال سونداي سەزىم كەرنەدى. ۇلىمنىڭ داۋسىن ەستىگەن سايىن مەن ەستەن ايىرىلا شاتتىققا كەنەلەمىن، ۇيىقتاپ جاتقاندا قاراسام كوزىم تويمايدى، كوڭىلىم ەلجىرەپ كەتكەندە كوزىمنەن اققان جاس ونىڭ ماڭدايىنا تامشىلاپ تۇرادى. بىزدە مىنانداي ادەت قالىپتاستى: ول ويانا سالىسىمەن مەنىڭ كەرەۋەتىمە جۇگىرىپ كەلەدى دە، دۇعا وقىپ ۇيرەنەدى. بالامنىڭ يمانداي تازا، ۋىزداي بالعىن ەرنىنەن شىققان "ءبىزدىڭ قۇداي اكەمىز" دەيتىن قاراپايىم، ءوزىڭ دۇعا مەنىڭ جانىمدى قالاي تەبىرەنتسە، ونىڭ دا جانىڭ ءدال سولاي قينايدى ەكەن. ءبىر كۇنى ەرتەڭگىسىن ول: "ءبىزدىڭ قۇداي اكەمىز، اسپاننىڭ بيىك تورىندە..." دەپ بارىپ، ءسال ءۇنسىز قالدى دا: "و، نەگە وندا انام بولماعان؟" دەمەسى بار ما. بۇل ءسوز مەنىڭ وڭمەنىمنەن ءوتىپ كەتتى. ءقازىر ۇلىم دەگەندە جانىم جوق، ءبىراق مەنىڭ الەگىمنەن عوي، ول ومىرگە كەلگەن العاشقى كۇنىنەن باستاپ تالاي تاقسىرەتكە تاپ بولدى.
راس، زاڭدا جاستىقتىڭ شالالىعىن ەسكە الاتىن دا كەزدەر بولادى، ءتىپتى وعان قامقورلىق جاسالاتىن جاعدايلار كەزدەسەدى: ماسەلەن، نەكەسىز تۋعان بالالاردىڭ جاعدايىن جوسپارلى تۇردە جاقسارتۋ جونىندەگى زاڭ كەدەرگىلەر ارقىلى بولسا دا جۇزەگە اسىرىلادى، ونىڭ ەسەسىنە قاۋىم ءوزىنىڭ ەسكىلىكتى ۇعىمدارىنا باعىپ، زاڭنىڭ بىربەتكەي قيسىقتىعىن قولداپ وتىرادى.
قوعامنىڭ نەگىزى تۋرالى، ونىڭ قوزعاۋشى كۇشتەرى تۋرالى، ادام بالاسىنىڭ بورىشى تۋرالى، ازاماتتاردىڭ باسشىلىققا الاتىن ادامگەرشىلىك ۇعىمدارى تۋرالى مەنىڭ العاش رەت بايسالدى تۇردە ويعا قالعان كەزدەرىم دە وسى تۇس بولاتىن. ادام سەزىمدەرى مەن قوعام تاعدىرلارىنىڭ اراسىنداعى وسى تاۋەلدىلىكتى دانىشپان ادام بىردەن ءىلىپ الادى؛ ءدىن ويلى ادامدارعا باقىتتى بولۋدىڭ قاجەتتى ۇستانىمدارىن ۇعىندىرادى، ال قىزۋ جاندى ادامدارعا ولاردى تەك رايدان قايتقان ارىلۋ عانا مىقتاپ دارىتادى؛ مەنىڭ كوزىم وسى رايدان قايتۋ ارقىلى اشىلدى. مەن ەندى ۇلىما بولا، ۇلىم ءۇشىن عانا ءومىر سۇرەتىن بولدىم، ال وسىنىڭ ءوزى اسا مانىزدى قوعامدىق ماسەلەلەر جايىندا ويعا قالدىراتىن بولدى.
مەن بالامدى قاۋىمدا تابىستى بولۋ ءۇشىن، ءسويتىپ مارتەبەلى دارەجەگە جەتۋ ءۇشىن مۇمكىندىك بەرەتىن شارتتارمەن ەرتە كۇننەن قارۋلاندىرماق بولدىم. ماسەلەن، وعان اعىلشىن، نەمىس، يتاليان جانە يسپان تىلدەرىن ۇيرەتۋ ءۇشىن سول ەلدەردىڭ ءوز ادامدارىن بىرتىندەپ جالعا الىپ وتىردىم، بالا سولارعا ەرتە كۇننەن ءتىلىن سىندىرىپ ءوسسىن دەپ ويلادىم. بالامنىڭ نە نارسەنى بولسا دا تەز قاعىپ الاتىن زەرەكتىگىنە قۋانىپ ءجۇردىم. ونىڭ اقىل-ويىنا ەشقانداي جالعان ۇعىم كىرىپ كەتپەۋىن قاداعالادىم، اسىرەسە ونى بالا جاسىنان وي ەڭبەگىنە قاراي بەيىمدەۋگە تىرىستىم، بەلگىلى ءبىر ءپاندى وقىعاندا، شاپشاڭ جانە دۇرىس قورىتىندىلار جاساۋعا، سونىڭ ەڭ بولماشى ۇساق-تۇيەگىنە دەيىن ۇڭىلە پايىمداۋعا ماشىقتاندىردىم، اقىرىندا، قانداي دا بولسىن قيىندىقتاردى ءۇنسىز باستان اتقارۋعا داعدىلاندىردىم. ونىڭ كوزىنشە بالاعات ۇعىمدار بىلاي تۇرسىن، جاي قولايسىز سوزدەر ايتىلۋىنا جول بەرمەدىم. ۇلىمنىڭ توڭىرەگىندە وعان ىزگىلىك دارىتاتىن، جان دۇنيەسىن اسقاقتاتىپ، شىندىققا قۇشتارلىق، جالعاندىققا جيىركەنىش رۋحىندا تاربيەلەيتىن، ونىڭ بويىندا قاراپايىمدىلىق، ءسوزى مەن ىسىندە، ءجۇرىس-تۇرىسىندا تابيعيلىق قالىپتاستىراتىن ادامدار بولۋىن قاداعالادىم. ونىڭ وي-قيالىنىڭ العىرلىعى وسىنداي كورنەكى ساباقتاردى دەرەۋ يگەرىپ الۋىنا كومەكتەستى، اقىل-ويىنىڭ دارىندىلىعى عىلىممەن شۇعىلدانۋىن جەڭىلدەتتى. وسىنداي جەمىس اعاشىن ماپەلەپ ءوسىرۋدىڭ ءوزى قانداي عانيبەت! انالار بۇعان قانداي قۋانار ەدى! ونىڭ شەشەسى باسىنا تۇسكەن اۋىرتپالىقتى، بارلىق قايعى-قاسىرەتتى كوتەرىپ جۇرگەندە كۇش-قۋاتتى قايدان العانىڭ مەن ەندى تانا ءتۇسىندىم.
مەن سىزگە، تاقسىر، ومىرىمدە بولعان ەڭ ۇلكەن وقيعانى بايان ەتتىم، ال ەندى مەنىڭ بارلىق ۇمىتتەرىمنىڭ تالقانى شىعىپ، وسى كانتونعا تاپ بولعانىما دا تايانىپ كەلەمىن. مەن سىزگە ءبىر وقيعانى ايتىپ بەرەيىن - ەشقانداي ەرەكشەلىگى جوق، ابدەن جاۋىر بولعان، ءبىراق مەن ءۇشىن قايىرسىز بولعان وقيعا.
بىرنەشە جىل بويى مەن بۇكىل جان جۇيەمدى بالاما بەردىم، سودان ءبىر جاقسى ادام وسىرۋگە تىرىستىم، ءسويتىپ جۇرگەندە ءبىر كۇنى جالعىزدىق ەسىمە ءتۇسىپ، زارەم ۇشتى، ۇلىم ءوسىپ كەلەدى، ءداستۇر بويىنشا، ول ءبىر كۇنى قاسىمنان كەتەدى. ماحاببات دەگەن مەن ءۇشىن ءومىردىڭ باستاۋى بولىپ كورىنەتىن. مەن سول ماحابباتتى ىزدەمەك بولدىم، سول ۇمتىلىسىمدا ىلعي الدانىپ ءجۇردىم، ال سول ۇمتىلىس جىل وتكەن سايىن جاڭا ءبىر كۇشپەن تۋىنداپ، ءورشي ءتۇستى. جان جۇيەم سونداي ءبىر شىنايى ۇيىرسەكتىككە بەرىلۋگە دايىن ەدى. اۋىر سىننان كەيىن تۇراقتىلىقتىڭ تاماشا قىزىعىن دا، ءوزىڭدى قۇرباندىققا بەرە وتىرىپ سەزىنەتىن راقاتتىڭ قۋانىشىن دا مەن ەندى ءبىلدىم: ءبارى-بارىسىن - ناقتى ىستە دە، وي-قيالدا دا ءبىرىنشى ورىندى ءوزىمنىڭ قالاۋىما بەرەر ەدىم-اۋ دەگەن توقتامعا كەلدىم.
دۇنيەدە قوس جۇبايدىڭ ءوزارا سەزىمىمەن بايلانعان، ەكەۋىن بىردەي جىلىتىپ تۇراتىن، سولاردىڭ كوز جانارىنان، سويلەگەن سوزدەرىنەن مەن مۇڭدالاپ، - ەشقانداي كۇمان-كۇدىككە ورىن قالدىرمايتىن مىزعىماس ادال ماحاببات بولادى-اۋ دەپ، سونى ارمان ەتىپ قيالداۋدىڭ ءوزى مەن ءۇشىن عانيبەت بولدى. ءبىزدىڭ جانىمىز ءۇشىن ءدىن قانداي بولسا، بۇكىل ءومىرىمىز ءۇشىن ماحاببات تا سونداي: ول ءبىزدى رۋحتاندىرادى؛ الدىمىزعا باعىت بەرىپ، نۇرلاندىرادى. مەن ەندى ەرلى-زايىپتىلاردىڭ ماحابباتىڭ كوپ ەركەكتەردىڭ تۇسىنىگىنەن باسقاشا تۇسىنەتىن بولدىم. كوپتەگەن نەكەلى ومىردە ماحابباتتى قۇرتاتىن نە نارسە بولسا، ونىڭ بۇكىل اسقاق اسەمدىگى دە سوندا دەپ ءبىلدىم. مەن جۇپتاسقان ءومىردىڭ ادامگەرشىلىك تۇرعىداعى ۇلىلىعىن بۇكىل جان دۇنيەممەن سەزىندىم، ءتاستۇيىن قۇرىش قۇيماداي بىرىككەن سول جۇپتاردىڭ ەڭ ءبىر كۇيكى جاقتارى دا ماڭگىلىك ماحابباتقا كەدەرگى بولا المايدى دەپ ۇقتىم.
ءبىراق ءلۇپىلى ءدايىم ءبىر جەردەن شىعىپ، ىلعي دا قاتار سوعىپ تۋراتىن، ءسويتىپ عاجايىپ تۇتاستىق قۇرايتىن جۇرەكتەردى قايدان تاباسىڭ؟ ەگەر ونداي جۇرەكتەر شىنىڭدا دا بار بولسا، نە تابيعات، نە ءبىر وقيعا ولاردى بىر-بىرىنەن سونشالىقتى الىس قيانعا اجىراتىپ جىبەرەدى دە، ولار ماڭگىلىك قوسىلا المايدى، ولار ءبىر-بىرىن تىم كەشىگىپ بىلەدى نەمەسە ولاردى اجال تىم ەرتە ايىرادى. تاعدىردىڭ وسىنداي تالقىسىندا ءبىر ءمان بار سياقتى، ءبىراق مەن ونى ىزدەستىرىپ جاتپادىم. ونىڭ بايىبىنا بارىپ جاتۋعا مەنىڭ ءوز قاسىرەتىم دە جەتكىلىكتى ەدى.
ءسىراعىسىندا، تولىق باقىت تىم سيرەك كەزدەسەتىن بولۋى كەرەك، سوندىقتان ادامزات ۇرپاعىنىڭ ءوسىپ-ونۋى وعان نەگىزدەلە الماسا كەرەك. مەنىڭ سونداي نەكەنى ارمان ەتۋىم باسقا ءبىر سەبەپتەردەن ەدى. دوس دەگەن مەندە بولعان جوق. دۇنيە مەن ءۇشىن قاڭىراپ بوس تۇردى. مەنىڭ بويىمدا وسىنداي ءتاتۋ-تاتتى بىرلىككە كەدەرگى بولاتىن بىردەڭە بار سياقتى. كەيبىرەۋلەر مەنىمەن تانىسقىسى كەلەدى، ال تانىسىپ العاننان كەيىن قايتىپ جولاعان جوق، مەن دە ولارعا ىنتىقپادىم. قاۋىمداعى ءوزىڭنىڭ قادىر-قاسيەتىڭ دەيتىن ۇعىمدى مەن قانشاما ادامدار ءۇشىن باسىپ تاستادىم، ءسويتىپ سولارمەن قاتار ءجۇردىم، سولاردىڭ كوزقاراستارىنا كەلىستىم، سولار كۇلسە مەن دە كۇلدىم، مىنەزدەرىنىڭ كەدىر-بۇدىرىنا كەشىرىم جاسادىم، ەگەر مەن اتاق-داڭققا يە بولسام، ونى دوستىق ىنتىماقتىڭ ءبىر تامشىسىنا ايىرباستاپ جىبەرگەندەي ەدىم. ال سول ادامدار ەشبىر قىڭ دەمەستەن، مەنەن تەرىس اينالىپ كەتتى. پاريجدە شىنايى سەزىم ىزدەگەن كىسى تەك قانا قۋلىق-سۇمدىق پەن رەنىش-قايعىعا ۇشىراسادى. مەن اياعىمدى قالاي قاراي باسسام دا، ىلعي ورتەنگەن قۇلا تۇزگە تاپ بولدىم. مەنىڭ كوڭىلشەكتىگىمدى كەيبىرەۋلەر السىزدىك دەپ سانادى، ال ەگەر مەن ۇستەمدىكتى تارتىپ الۋعا شاماسى كەلەتىن جىرتقىشتىڭ مىنەزىن كورسەتسەم، زۇلىم اتاناتىن ەدىم؛ سوندىقتان مەن باسقالاردىڭ، بەيكۇنا كۇلكىنى قورلاعىشتاردىڭ ەرمەگى بولدىم؛ جاس جيىرماعا تايانعاندا بۇل وزىنەن-وزى قالادى، ال جاس كەلگەن كەزدە ءبىز بۇعان نامىستاناتىن دا بولامىز.
ءبىزدىڭ تۇسىمىزدا جارقىلداق قاۋىم زەرىكتى، ءبىراق سوعان قاراماستان، ەڭ ءنارسىز اڭگىمەلەردىڭ وزىندە بايسالدىلىق تىلەيدى. تاربيەلى، سالقىن قاندى قارابايىر ادامعا جۇرتتىڭ ءبارى باس يەتىن، - جۇرتتىڭ ءبارى سونى جەك كورەتىن، ءبىراق جۇرتتىڭ ءبارى سوعان باعىناتىن سۇمدىق زامان! مەن وسىناۋ ماسقارا دايەكسىزدىكتىڭ سەبەبىن كەيىنىرەك اشتىم. قارابايىرلىق، تاقسىر، كۇندەلىكتى ءومىر تالاپتارىنا ءدوپ كەلەدى ەكەن، ول - قوعامنىڭ جاي كۇندەردەگى جامىلعىسى؛ قارابايىر ادامداردىڭ قولىنان كەلمەيتىن ءىس كەرەمەت ءبىر ادەتتەن تىس نارسە بولىپ كورىنەدى؛ دارىندىلىق، قولتۋمالىق - مۇنىڭ ءبارى ادامداردىڭ ايالاپ، تىعىپ ۇستايتىن، تەك اندا-ساندا عانا وزدەرىنە ءسان ءۇشىن قولداناتىن اسىلدارى.
پاريجدە مەن جارقىلداق قاۋىمنان بايىز تاپپاي، وڭاشالىقتا ءومىر ءسۇردىم؛ قاۋىم ءۇشىن مەن بارىمدى قۇربان ەتسەم دە، ول ماعان تۇك بەرمەدى؛ ۇلىم مەنىڭ جۇرەگىمدى تۇگەلدەي تولتىرا المادى، ويتكەنى مەن ەر ادام ەدىم؛ مەن ومىردەن ابدەن تاۋىم قايتىپ، ەشكىمگە بەلگىسىز ازاپتىڭ اۋىرتپالىعىنان بەلىم قايىسا باستاعان كەزدە ءبىر قىزدى كەزدەستىردىم؛ ول ماعان قۇشتارلىق ماحاببات دارىتتى: ول سىي-قۇرمەتكە، اشىق جاريالىققا لايىق ماحاببات ەدى؛ مەنى سونشالىقتى باقىتقا كەنەلتكەن ماحاببات، قىسقاسى، ناعىز شىنايى ماحاببات ەدى!
مەن اكەمنىڭ ەسكىلىكتى دوسى بولعان، ءبىر كەزدە ماعان وتە كوپ قامقورلىق جاساعان كىسىمەن تانىستىقتى قايتا جالعاستىرعانمىن؛ جاڭاعى قىزبەن سول ۇيدە تانىستىم دا، ونى قالعان ومىرىمدە ماڭگىلىككە ءسۇيدىم. تاقسىر، ادام جاسى ەسەيگەن سايىن، يدەيانىڭ وقيعاعا ىقپالى نەعۇرلىم كۇشەيە تۇسەتىنىن سولعۇرلىم ايقىن تۇسىنەدى ەكەن. ءبىزدىڭ ءبارىمىز قۇرمەتتەيتىن، مارتەبەلى ءدىني ۇستانىمداردان تۋعان ەسكىلىكتى ۇعىمدار مەنىڭ باقىتسىزدىعىما سەبەپ بولدى. قىز يانسەنيستىك دەپ قاتەدەن اتالعان سەكتانىڭ رۋحى مەن كوزقاراستارىن قابىلداعان، بارىنشا قۇدايشىل كاتوليكتەردىڭ وتباسىنان شىققان ەدى؛ سول سەكتا ءبىر كەزدە فرانسيادا بۇلىك تە تۋعىزعان، ونىڭ سەبەبىن ءسىز بىلەسىز بە؟
— جوق، بىلمەيمىن، - دەدى جەنەستا.
— يپر قالاسىنىڭ ەپيسكوپى ءبىر كىتاپ جازعان ەكەن، بىرەۋلەر سودان پاپا بيلىگىنىڭ قيسىندارىنا قايشى كەلەتىن ءبىر پىكىرلەر تاۋىپتى. كەيىنىرەك وندا ەشقانداي كۇپىرلىك سوزدەر جوق ەكەن دەگەن توقتامعا كەلىپتى، ال كەيبىرەۋلەر سونداي ءىلىمنىڭ بار ەكەنىن دە تەرىسكە شىعارىپتى. بولماشى الاۋىزدىقتان گالليكان شىركەۋى ەكىگە ءبولىنىپ كەتىپتى دە، ولار يانسەنيستەر مەن يەزۋيتتەر دەپ اتالىپتى. وسى ەكى مىقتى سەكتانىڭ اراسىندا كۇرەس باستالىپتى. يانسەنيستەر يەزۋيتتەرگە بۇزىلعاندىقتى جاقتايدى دەگەن كىنا تاعىپ، وزدەرى ءسالت-داستۇر مەن ءدىني ۇستانىمداردىڭ كىرشىكسىز تازالىعىن جاقتاعان؛ ءسويتىپ، يانسەنيستەر فرانسيادا، بىلايشا ايتقاندا، كاتوليسيزمنەن شىققان پۋريتاندار بولعان، بۇل ەكى ۇعىمنىڭ بىر-بىرىنە قانشالىقتى جاناسا الاتىندىعى ءوز الدىنا. فرانسۋز ريەۆوليۋسياسى تۇسىندا، كونكورداتتان كەيىن، شىركەۋدە شاعىن جىك تۋىپ، شىنايى كاتوليكتەردىڭ باۋىرلاستىعى قۇرىلدى، ولار پاپانىڭ كەلىسىمى بويىنشا ريەۆوليۋسيالىق وكىمەت تاعايىنداعان ەپيسكوپتاردى مويىندامايتىن بولدى. بۇل اعىم وزدەرىنشە "كىشى شىركەۋ" دەيتىندى قۇردى؛ ونىڭ جاقتاۋشىلارى، يانسەنيستەر سياقتى، قاتاڭ ءسالت-داستۇردى ۋاعىزدادى، ونى تىيىم سالىنعان، قۋعىنعا ۇشىراعان بارلىق سەكتالاردىڭ ءومىر ءسۇرۋىنىڭ بۇلجىماس زاڭى دەپ سانادى. كوپتەگەن يانسەنيستىك وتباسىلار "كىشى شىركەۋگە" قارايتىن بولدى.
قىزدىڭ اكە-شەشسى وسى ەكى سەكتانىڭ ەكەۋىن دە جاقتاپ شىققان؛ بۇل سەكتالار جوعارى ادامگەرشىلىكتى قاستەرلەپ، ادامنىڭ مىنەزى مەن سىرتقى تۇرىنە ەرەكشە ءمان بەرگەن؛ بۇل قاتاڭ ىلىمدەر ادامنىڭ ەڭ قاراپايىم قىلىعىن اسپەتتەپ، سونى بولاشاق ومىرمەن بايلانىستىراتىن بولعان؛ وسىدان كەلىپ ادامنىڭ جان سۇلۋلىعى مەن تارتىمدىلىعى، كىسىنىڭ وزگەگە دە، وزىنە دە قۇرمەتپەن قاراۋى، شىندىق پەن جالعاندىق جونىندەگى تىم شەتىن كوزقاراسى، شەكسىز قايىرىمدىلىق، سونداي-اق قاتاڭ، ءتىپتى بۇلجىمايتىن ادىلەتتىلىك، اقىر-اياعىندا، جاماندىق اتاۋلىعا، اسىرەسە بارلىق زۇلىمدىقتىڭ تۇپكى نەگىزى رەتىندە وتىرىككە دەگەن تەرەڭ جيىركەنىش قاتاڭ زاڭعا اينالعان.
شىنىمدى ايتايىن، مەن ەسكى دوسىمنىڭ ۇيىندە وتىرعان كەزدەرىمدە، العاش رەت، وسى قىزعا سۇيسىنە قاراپ، ەلجىرەگەن ساتتەرىمنەن اسقان تاماشا مينۋتتەر مەنىڭ ومىرىمدە بۇرىن بولدى ما، جوق پا، - مەن ونى بىلمەيمىن: تۇمسا تازالىق، قاراپايىمدىق، تاربيەلى قاعىلەزدىك، وسى مىنەزدەردىڭ بارلىعىنا ەرەكشە كورىك بەرىپ تۇرعان الگى سەكتانىڭ ىزگىلىكتەرى، - سويتە تۇرا مىنەزىندە ەشقانداي ورلىك جوق. ءجۇرىس-تۇرىسىنداعى وسىنداي قاتاڭ شەكتەۋلەرگە قاراماستان، ونىڭ يكەمدى، سۇلۋ ءمۇسىنىنىڭ قاعىلەز قيمىل-قوزعالىسىندا عاجاپ ءبىر اسەمدىك بار ەدى. ىزگىلىككە تولى جۇقالتاڭ اجارىنان، بەت الپەتىنىڭ نازىك بىتىمىنەن قىزدىڭ اسىل تەكتىلىگى ايقىن تانىلاتىن؛ كوزقاراسىندا تاكاپپارلىق بار، مونتانى موماقاندىعى دا جوق ەمەس، ءجۇزى وتە سابىرلى، جاي عانا ءورىپ قويعان قولاڭ شاشىنىڭ قانشالىقتى جاراسىمدى ەكەنىن قىزدىڭ ءوزى دە بىلمەيتىن سياقتى. قىسقاسى، كاپيتان، ءبىز بىرەۋگە عاشىق بولىپ قالساق، سول قىز، سول ايەل دۇنيەدەگى سۇلۋلىقتىڭ ەڭ اسقان شىڭى بولىپ كورىنەتىنى بار توي، ول دا ماعان سولاي كورىندى؛ تەگىندە، ايەلدى شىنداپ ءسۇيۋ ءۇشىن ونىڭ تۇلا بويىنان ءوزىمىزدىڭ ويىمىز بەن قيالىمىزداعى سۇلۋلىقتىڭ بارلىق بەلگىلەرىن تۇگەل كورە ءبىلۋىمىز كەرەك ەكەن.
مەن قىزبەن تىلدەسكەنىمدە ول ەشبىر قىلمىڭسىز، اسىقپاي جاي تانا جاۋاپ بەردى، ءوزىنىڭ سىڭعىرلاعان داۋسىن ەستۋدىڭ، ونىڭ بەت-اجارىن كورۋدىڭ ءوزى قانداي عانيبەت ەكەنىن سەزگەن جوق. كىرشىكسىز تازا قىزداردا بىر-بىرىنە ۇقساس ورتاق بەلگىلەر بولادى؛ سولارعا قاراپ پەرىشتەدەي پاك تابيعاتىن: نازىك داۋسىن، مولدىرەگەن كوزىن، اپپاق ەتىن، قيمىل-قوزعالىسىنداعى كىسىنى ارباپ اكەتەتىن ادەمىلىكتى بىردەن سەزەسىڭ. ءبارى كەرەمەت، ءبارى ۇيلەسىمدى، ال ءبىراق سول كەرەمەتتىگىنىڭ نە ەكەنىن ءبىلىپ بولمايسىڭ. ولاردىڭ ءاربىر قيمىلىندا اسقاق اسەمدىك بار. مەن قىزعا قۇمارتا عاشىق بولدىم.
بۇل عاشىقتىق مەنى تولعانتىپ جۇرگەن ويلارعا: اتاق-داڭققا، بايلىققا ۇمتىلعان تىلەكتەرىمە، مەنىڭ بارلىق ارماندارىما ساي كەلىپ ەدى. ءوزى سۇلۋ، باي، كوشەلى تاربيە العان اقسۇيەك قىزدا قوعامدا مارتەبەلى جاعدايعا يە بولعان ايەلدەن جارقىلداق قاۋىم تالاپ ەتەتىن ارتىقشىلىقتاردىڭ ءبارى تابىلاتىن ەدى؛ مەنىڭ اڭسايتىنىم دا سول ەدى؛ قىز جاقسى ءبىلىم العان، اڭگىمەلەسە قالساڭ سوزگە ۇستا، تاپقىر؛ ال ءبىزدىڭ فرانسيادا ايەلدەردىڭ اۋزىنان شىققان سوزدەردىڭ بارلىعى جارقىلداق بولعانمەن، ءنارسىز بوس كەۋەك بولىپ كەلەدى توي؛ مىنانىڭ سوزىندە وي كەرنەپ تۇرادى؛ ونىڭ بارلىق بولمىسىندا ءوزىنىڭ قادىر-قاسيەتىن انىق سەزىنەتىن، كىسىنى قۇرمەت سەزىمىنە بولەيتىن قاسيەت بار، قىسقاسىن ايتقاندا، بۇدان ارتىق زايىپتى ارمان ەتۋ مۇمكىن ەمەس. مەن ءسوزدى قويدىم! سۇيگەن قىزىڭنىڭ بەينەسىن جاساۋ قيىن نارسە؛ ونىمەن ەكەۋمىزدىڭ ارامىزدا العاشقى ساتتەن باستاپ سۇلبەسىن ۇستاتپايتىن ءبىر قۇپيالار پايدا بولدى.
كوپ ۇزاماي مەن ءوز سەزىمدەرىمدى ەسكى دوسىما اشتىم دا، ول مەنى قىزدىڭ ۇيىنە الىپ باردى؛ ولار مەنى دوسىمدى سىيلاعاندىقتان عانا قابىلدادى. راس، ادەپكىدە سالقىن سىپايىلىق قانا تانىتقان، بىردەن اشىلىپ-شاشىلا قويمايتىن مىنەز مىقتىلارعا ءتان نارسە عوي؛ ولار دوستىق پەيىلىن بىردەن بىلدىرمەيدى، ءبىراق ەسەسىنە ونى اقىرىنا دەيىن ساقتاي بىلەدى؛ سويتە-سويتە ولار مەنى جىلى شىرايمەن قارسى الاتىن بولدى. ونداي ىقىلاسقا لايىقتى دا ەدىم. ويتكەنى ءوزىم عاشىقتىق وتىنا كۇيىپ جۇرسەم دە، اكە-شەشەسىنىڭ كوزىنشە سىپايىلىق ساقتادىم؛ بولاشاق تاعدىرىم سولارعا تىرەلىپ تۇرسا دا، قۇلدىق ۇرمادىم، جارامساقتانبادىم، وزدىگىمدى بىلدىرۋگە، ادامشىلىعىمدى تانىتۋعا تىرىستىم.
قىزدىڭ وتباسى مەنى جاقىنىراق تانىپ-بىلگەن كەزدە، مەنىڭ مىنا قوڭتورعاي جالعىز باستىلىق جاعدايىما وزىمنەن كەم قينالىپ جۇرمەگەن ەسكى دوسىم اكە-شەشەسىنەن: مەنىڭ ءۇمىت ارتارلىق مۇمكىندىگىم بار ما، - دەپ سۇراپتى دا، سولاردان جاقسى جاۋاپ الىپتى؛ ءبىراق اڭگىمەلەرىندە جارقىلداق قاۋىمنىڭ ادامدارى باس تارتا المايتىن كەيبىر تۇسپالدى سوزدەر دە بولعان ءتارىزدى؛ ال شالدىڭ ويى مەنى "قولايلى نەكەگە" وتىرعىزباق سياقتى -سالتاناتتى ءىستى ساۋدانىڭ ماملەسىنە اينالدىرىپ، ەرلى-زايىپتىلاردىڭ بىرىنە-بىرىن وپىق جەگىزەتىن وسى ءسوز دە ايتىلىپ قالسا كەرەك. مەنىڭ دوسىم ءوزى جاستىقتىڭ اۋەيىلىگى دەپ باعالاپ جۇرگەن جايت جايىندا ۇندەمەپتى. ونىڭ ويىنشا، زاڭسىز بالاسى بار دەگەن ءسوز بۇل باقۋاتتى وتباسىنا سونشالىقتى سوراقىلىق بولىپ كورىنەر ەدى دە، قالعان اڭگىمەلەردىڭ بارلىعى، ونىڭ ىشىندە مەنىڭ دۇنيە-مۇلكىم دە، جايىنا قالار ەدى، ءسويتىپ اقىرى اجىراسۋعا اپارىپ سوعار ەدى. ونىڭ ويى دۇرىس.
"بۇل ءبىر تۇسىنىسپەستىك جايت، - دەدى ول، - ونى ايەلىڭ ەكەۋىڭ اقىلداسىپ وپ-وڭاي شەشەرسىڭدەر، كەشىرىمگە كەلەدى عوي؟". مەنىڭ كۇدىگىمدى سەيىلتۋ ءۇشىن ول ءوزىنىڭ تۇرمىس تاجىريبەسىنە سۇيەنە وتىرىپ، قانداي دالەلدەر كەلتىرمەدى دەيسىڭ. ال مەن، تاقسىر، سىزگە شىنىمدى ايتايىن، سول كىسىگە بەرگەن ۋادەمە قاراماستان، مەنىڭ العاشقى ويعا العانىم بارلىق جايدى وتباسىنا اعىنان جارىلىپ ايتىپ بەرۋ ەدى، ءبىراق ولاردىڭ قاتاڭ داستۇرشىلدىگى مەنى ويلاندىرماي قويمادى، مەن سونىڭ ناتيجەسىنەن قورىقتىم، سونداي تابانسىزدىقتان ءوزىمنىڭ ار-وجدانىما قيانات جاسادىم؛ مەنىڭ قالىڭدىعىم شىنىمەن ماعان بەرىلگەندىگىن دالەلدەگەنشە ايالداي تۇرايىن دەپ شەشتىم، وعان دەيىن ماسقارامدى اشىپ، باقىتىمدى كۇيدىرىپ المايىن دەدىم. سونىمەن، مەن وعان جان دۇنيەمدى ءبىر قولايلى ساتتە اشارمىن دەپ ويلادىم مەنىڭ بۇل شەشىمىم اناۋ كورەگەن شالدىڭ كادىمگى جارقىلداق قاۋىمدا انشەيىن سانالاتىن قۋلىعىن اقتاعانداي بولدى.
قىزدىڭ اكە-شەشەسى وزدەرىنىڭ دوس-جارلارىنا ايتپاستان، مەنى كۇيەۋ بالا رەتىندە قابىلداپ الدى. بۇل سياقتى يناباتتى وتباستارىنىڭ ەرەكشە بەلگىسى مەيلىنشە ۇستامدىلىق بولادى ەكەن؛ وندا بارشاعا، ءتىپتى ەن بولماشى نارسەلەردىڭ وزىنە ءسوز شىعارىلمايدى. وسى ۇستامدىلىق، ەڭ بولماشى ىس-ارەكەتتەردەگى ماڭعازدىق ادامنىڭ سەزىمدەرىنە قانداي تەرەڭدىك بەرەتىنىنە ءسىز سەنبەسسىز، تاقسىر. وندا نە ىستەلسە دە، ءبارى تيىمدىلىكپەن ىستەلەدى: ايەلدەر قولدارى بوستا كەدەيلەرگە ارناپ ءىش كيىم تىگەدى، ونداي كەزدە جەڭىلتەك بوس سوزدەردى ەستي المايسىڭ، ءبىراق كۇلكىگە تىيىم سالىنعان جوق؛ ءبىراق ءازىل-قالجىڭ دەگەندەرىنىڭ ءوزى ەشكىمدى ەلەڭ ەتكىزبەيتىن جاسىق سوزدەر ەدى.
وسىناۋ دىندەرىنە بەرىك يانسەنيستەردىڭ اڭگىمەلەرى ادەپكىدە ماعان ءبىر ءتۇرلى جات كورىنگەن: جارقىلداق قاۋىمداعى عايبات سوزدەر مەن شەتىن وقيعالارعا بايلانىستى ايتىلاتىن وتكىر ءتىلمارلىق بۇل جەردە جوق؛ گازەت وقيتىندار مەنىڭ قالىڭدىعىمنىڭ اكەسى مەن دادەسى، ال قىزدىڭ ءوزى گازەت بەتىنە كوز سالمايدى؛ ويتكەنى ولاردىڭ، ءتىپتى ەڭ موماقاندارىنا دەيىن، جازاتىندارى ىلعي قىلمىس پەن قوعامدىق كەساپاتتار جايى؛ ال كەيىنىرەك، وسى توقمەيىل تازالىق اۋەندەگى ومىرگە ەت ۇيرەنە كەلە، وسىنداي ىڭ-شىڭسىز قۇلا-توبەل تىنىشتىقتىڭ راقاتىنان بۇكىل جان جۇيەممەن ءلاززات الاتىن بولدىم.
بۇل وتباسىنىڭ تىرشىلىگى سىرت قاراعاندا ساڭىلاۋسىز ءبىر سارىندى كورىنەر ەدى. بولمەلەرىنىڭ ىشكى كورىنىسىندە جۇرەكتى مۇزداتاتىنداي ءبىر سالقىندىق بار؛ مەن سول بولمەلەردە بىردە-بىر ورىندىقتىڭ ورنىنان قوزعالعانىڭ كورگەن ەمەسپىن، ءبىر جەردە توزاڭنىڭ ۇشقىنى كورىنبەيدى. ءبىراق وسى ومىرگە ءوزىڭ دە تارتىلادى ەكەنسىڭ. مەن، ءبىر قىزىقتان ءبىر قىزىققا اۋىسىپ ۇيرەنگەن، ءسان-سالتاناتقا، جارقىلداق قاۋىمنىڭ قوناق بولمەلەرىندەگى دۋمانعا قۇمار ادام، بىرتىندەپ بويداعى زەرىگۋدەن ارىلىپ، تىرشىلىكتىڭ ارتىقشىلىعىنا بوي ۇردىم: بۇل جەر وي جۇيەڭدى جەلىگە تارتىپ ورىستەتۋگە مۇمكىندىك بەرەدى، كوزدىڭ توياتىنا جاعداي جاسايدى؛ مۇنداي ومىردە جۇرەك قالاۋى ۇستەمدىك الادى، ونى ەش نارسە الاڭداتپايدى؛ اقىر-اياعىڭدا، رۋحاني دۇنيەڭ كەڭەيىپ، تەلەگەي تەڭىزدەي شالقيدى. وسىناۋ ءبىر سارىندى ومىردە ويىڭ، ءبىر وڭاشا مەكەنگە قامالعانداي كۇيكى تىرشىلىكتىڭ كۇيبەڭىنەن بەزىنىپ، شەتسىز-شەكسىز سەزىم الەمىنە شارىقتاپ كەتەدى.
ءدال سول كەزدەگى مەن سياقتى بار بولمىسىمەن اۋەستىككە بەرىلگەن ادام ءۇشىن تىنىشتىق، توقىراۋ، موناستىرداعىداي تىرشىلىك سالتى، بەلگىلى ءبىر عانا ىستەردىڭ بەلگىلى ءبىر عانا ساعاتتاردا قايتالانىپ تۇرۋى سۇيىسپەنشىلىككە كۇش بەرەدى. بۇل سياقتى قالتقىسىز تۇڭعيىق تىنىشتىقتا ءاربىر قوزعالىس، ءاربىر ءسوز، ءاربىر قيمىل ەرەكشە مانگە يە بولادى. جىميعان كۇلكى، جالت ەتكەن جانار ارقىلى ءوزىنىڭ اڭقاۋ سەزىمدەرىن بىلدىرەتىن جۇرەك شىركىن ەتجاقىن ەكىنشى جۇرەككە ءوزىنىڭ قۋانىشى مەن رەنىشى جايىندا حابار بەرەدى. سول كەزدەگى مەنىڭ ءبىر تۇسىنگەنىم بۇل ادامنىڭ ءتىلى سونشالىقتى باي ءسوز ورنەگىمەن جىميعان كۇلكىنىڭ، جالت ەتكەن كوز جانارىنىڭ ماعىنا بايلىعىن دا، سىر تەرەڭدىگىن دە جەتكىزە المايدى ەكەن. قاسىمدا قاتار وتىرىپ، مەنىڭ وسى ۇيگە تۇراقتى قوناق بولىپ نە ءۇشىن كەلىپ جۇرگەنىمدى بىلمەيتىن وسىناۋ موماقان قىزعا ءوزىمنىڭ شەكسىز ماحابباتىمدى بىلدىرۋگە مۇمكىندىك بولماعان كەزدە، مەن سونى كوزىممەن، ەرنىمنىڭ ەمەۋرىنىمسن بىلدىرمەك بولىپ قانشاما تىرىستىم. بۇل ادام ومىرىندە ماڭىزدى وقيعادا تاڭداۋ ەركىندىگى بولسىن دەپ، اكە-شەشەسىنىڭ قىزعا مۇمكىندىك تۋعىزعان كەزدەرى بولاتىن.
ءبىز شىنىمەن سۇيگەن كەزدە قالاۋلىڭنىڭ قاسىڭدا وتىرۋىنىڭ ءوزى سەنىڭ الىپ ۇشقان سەزىمىڭدى سۋ سەپكەندەي باسادى ەكەن؛ سوندىقتان ءبىزدىڭ وڭاشا وتىرۋىمىزعا مۇرسات بەرىلگەن كەزدە، ءبىز، بەينە ءبىر قۇداي تاعالانىڭ الدىندا تۇرعان ءدىندار ادامداي، عاجاپ ءبىر راقاتتى كۇي كەشتىك. كورۋ دەگەننىڭ ءمانى تابىنۋ دەگەن ءسوز. مەن ءوزىمنىڭ جان دۇنيەمدى اشا الماي قاسىرەت كەشىپ جۇرگەندە، ءوزىمنىڭ تەرەڭ سەزىمىمدى جەتكىزە الماي اۋرە بولىپ، ىشتەگى جالىنداعان سۇيىسپەنشىلىگىمدى بۇقتىرىپ ۇستاۋعا ءماجبۇر بولىپ جۇرگەندە، مەنىڭ سول قۇشتارلىعىما قۇرساۋ سالىپ، تەجەپ كەلگەن ۇستامدىلىقتىڭ ارقاسىندا ءبىزدىڭ سۇيىسپەنشىلىگىمىز ۇساق-تۇيەك نارسەلەر ارقىلى ودان سايىن ايقىن سەزىلدى، كەيدە ءتىپتى ءبىر بولماشى وقيعالاردىڭ ءوزى كەرەمەتتەي قىمبات كورىندى.
وعان ساعاتتار بويى سۇيسىنە قاراپ وتىرىپ، ءبىر اۋىز جاۋاپ كۇتۋ، ونىڭ سىڭعىرلاعان داۋسىنا ەلتىپ، ۇزاق ۋاقىت ءلاززات الۋ، ونىڭ نە ءبىر قۇپيا ويلارىنا ءۇڭىلىپ كوز جىبەرۋ؛ ىزدەپ جۇرگەن نارسەسىن تاۋىپ الىپ، قولىنا ۇستاتقاندا، ساۋساقتارى دىرىلدەمەدى مە دەپ قاداعالاۋ؛ سونىڭ كويلەگىنە، شاشىنا سول عانا جاناسۋ ءۇشىن، قولىنان ءبىر ۇستاۋ ءۇشىن، ونى نەعۇرلىم كوبىرەك سويلەتۋ ءۇشىن سىلتاۋ ىزدەۋ، مىنە وسى سياقتى بولماشى ارەكەتتەر ماعان ءبىر كەرەمەت وقيعا بولىپ كورىندى. ءوزىن وسىنداي كوتەرىڭكى جاعدايدا وتىرعاندا، سونىڭ ەلجىرەگەن ءبىر كوزقاراسى، قيمىلى، داۋسى مەنىڭ جانىما سۇيىسپەنشىلىكتىڭ ادام ايتقىسىز كۋاسى بولىپ كورىنەتىن.
مەنىڭ ماحابباتىم تەك وسىنداي تىلدە عانا سويلەي الدى، قىزدىڭ سالقىن قاندى، كىرشىكسىز پاك ۇستامدىلىعى تەك وسىنداي تىلگە عانا ىرىق بەردى؛ ويتكەنى ونىڭ مىنەز-ماشىعى وزگەرگەن جوق: ول ماعان قارىنداسىمداي ىقىلاس تانىتتى، ال ءبىراق مەنىڭ قۇمارلىعىم نەعۇرلىم كۇشەيىپ لاۋلاعان سايىن، مەنىڭ ءسوزىم ونىڭ سوزىنەن، مەنىڭ كوزقاراسىم ونىڭ كوزقاراسىنان قانشالىقتى وزگەشە ەكەنىن مەن سولعۇرلىم ايقىن سەزىندىم؛ ءسويتىپ، اقىرىندا، بۇل سياقتى قىز ءوزىنىڭ سەزىمىن وسىنداي ۇركەك ۇنسىزدىكپەن عانا كورسەتە الاتىنىڭ ءتۇسىندىم. ويتكەنى قاشان كەلسەم دە، ول قوناق بولمەدە وتىرادى. مەن وندا قانشا وتىرسام، ول دا سوندا بولادى؛ ول مەنىڭ كەلۋىمدى كۇتەدى، ونى الدىن-الا سەزەدى. وسىنداي ءۇنسىز تۇراقتىلىق ونىڭ پاك جانىنىڭ قۇپياسىن اشىپ بەرەتىن. اقىر-اياعىندا ول مەنىڭ سوزدەرىمە قۋانىشپەن دەن قويدى دا، ونى جاسىرا المادى. ءبىزدىڭ ۇيالشاق، كىبىرتىك سەزىمىمىزدى، ءسىرا، اكە-شەشەسى بايقاعان بولۋلارى كەرەك، ولار مەنى دە وزدەرىنىڭ قىزى سياقتى موماقان دەپ ەسەپتەپتى دە، ەندى ماعان ون كوزدەرىمەن قارايتىن بولدى، مەنى سىي-قۇرمەتكە لايىق دەپ ءبىلدى.
ولار مەنىڭ ەسكى دوسىما سىرلارىن اشىپتى، مەن تۋرالى كوپ-كوپ جاقسى سوزدەر ايتىپتى، ەندى مەنى وزدەرىنىڭ تۋعان ۇلىڭداي قابىلدايتىن بولدى؛ اسىرەسە ولارعا ۇناعانى جان جۇيەمنىڭ تازالىعى بولىپتى. شىنىڭدا دا، سول كۇندەرى مەن قايتادان جىگىت جاسىما ورالعانداي بولدىم. وسىنداي يناباتتى، ادامگەرشىل ورتادا وتىز ەكى جاستاعى ەركەك قايتادان شاتتىققا بولەنگەن جاس بوزبالا بولىپ شىقتى.
جاز ءوتتى، مەنىڭ دوستارىمنىڭ جۇمىستارى بىتپەي، پاريجدە ادەتتەگىدەن ۇزاعىراق اينالىپ قالعان؛ ەندى قىركۇيەك ايىندا وۆەرندەگى وزدەرىنىڭ ورام-جايلارىنا بارعالى جاتتى، سول كەزدە وتاعاسى مەنى كانتال تاۋلارىنىڭ قويناۋىندا بۇعىپ جاتقان ەسكىلىكتى قامالىنا بارىپ ەكى ايداي قوناق بولۋعا شاقىردى. بۇل ماعان كورسەتىلگەن ۇلكەن قۇرمەت ەدى: مەن ءالى ەكى ويلى بولىپ جۇرگەندە قاراسام، مەنىڭ قالىڭدىعىمنىڭ اجارىندا كەرەمەتتەي عاجاپ ءبىر تارتىمدى، كەرەمەتتەي اسەم رەڭ پايدا بولىپتى؛ ادەتتە موماقان كورىنىپ جۇرەتىن قىزدىڭ ىشكى جۇرەك قۇپياسىن ءوزىنىڭ ەركىنەن تىس سىرتقا جاريا قىلاتىن وزگەرىس وسىنلاي-اق بولار.
— ەۆەلينا... قۇداي-اي! - دەپ تەبىرەنگەن بەناسي ويعا شومىپ، ءۇنسىز قالدى.
— عاپۋ ەتىڭىز، كاپيتان بليۋتو، - دەپ جالعاستىردى ول ءسوزىن، ۇزاق ۇنسىزدىكتەن كەيىن. - ون ەكى جىلدىڭ ىشىندە ونىڭ اتىن ءبىرىنشى رەت اتاپ وتىرمىن، ءبىراق ول ۇنەمى مەنىڭ ويىمدا كولەڭدەپ جۇرەدى، تۇسىمدە دە ونى الدەقانداي ءبىر داۋىس سىبىرلاپ ايتىپ قويادى. مىنە سول ەۆەلينا، اقىرى اتىن ءبىر اتادىم عوي، باسىن ءبىر سەلت ەتكىزىپ، بۇرىنعى باپپەن قوزعالاتىن قالپىنان وزگەشە انتەك جوعارى قاراي سىلكىپ تاستادى دا، ماعان تۋرالاپ قارادى؛ وڭىندە تاكاپپارلىعى جوق، ءبىر ءتۇرلى مۇڭدانعان الاڭداۋشىلىعى بار، سونسوڭ كەنەتتەن ەكى بەتى دۋ ەتىپ، تومەن قاراپ كەتتى. سودان كەيىن باسىن جايلاپ قايتادان جوعارى كوتەردى؛ وسىنىڭ ءوزى مەنى بۇرىن بولماعان ءبىر بەلگىسىز قۋانىشقا بولەدى. مەن داۋسىم شىقپاي، تۇتىعىپ جاۋاپ بەردىم. مەنىڭ ىشكى جان تەبىرەنىسىمدى ول بىردەن ءتۇسىندى دە، ەكى كوزى جاسقا تولىپ، ەركە نازبەن العىس بىلدىرگەندەي بولدى. بارلىق ءسوز وسىمەن ايتىلدى.
مەن بۇكىل وتباسىمەن بىرگە سولاردىڭ ورام-جايىنا كەتتىم. سول كۇننەن باستاپ ءبىز ءبىر-بىرىمىزدى جۇرەكپەن ۇقتىق تا، اينالامىزدىڭ ءبارى جاڭارىپ كەتتى؛ ءبىز ەندى بۇرىنعىداي بەيتاراپ جاندار ەمەسپىز. شىنايى ماحاببات قاشاندا بىر-بىرىنە ۇقساس قوي، ءبىراق وعان ءبىزدىڭ جەكە ءوز باسىمىزدىڭ ەرەكشەلىگى قوسىلادى، سوندىقتان جالپىعا بىردەي قۇمارلىقتان ءوز سەزىمىنە شىعار جول ىزدەيتىن ءاربىر ادامدا ول ءارى ۇقساس، ءارى وزگەشە بولىپ كەلەدى. ماحابباتتىڭ ءارى تەرەڭ، ءارى بۇرمالانىپ بۇزىلعان: ەكەۋارا وزىمشىلدىك دەيتىن انىقتاماسىن تەك فيلوسوف پەن اقىن تانا اقىرىنا دەيىن تۇبەگەيلى تۇسىنەتىن بولار. ءبىز ءوزىمىزدى باسقا بىرەۋ ارقىلى سۇيەمىز. ال ءبىراق ماحابباتتىڭ كورىنىسى ءار ءتۇرلى بولسا، سۇيىسكەن جۇپ ءدال وسىنداي ماحابباتتى دۇنيە جارالعاننان بەرگى جەردەن ىزدەپ تابا المايتىن بولسا، ونىڭ ەسەسىنە سولاردىڭ بارلىعى ءوز سەزىمدەرىن ءبىر ۇلگىمەن بىلدىرەدى. ەڭ يناباتتى، ەڭ تازا دەگەن قىزداردىڭ دا ايتار ءسوزى بىردەي بولادى، ولاردىڭ ايىرماشىلىعى تەك رۋحاني الەمدەرىنىڭ وزدەرىنە ءتان اسەمدىگىندە عانا. ال ەندى وزگە قىزدارعا وزدەرىنىڭ ىشكى ىنتىعىن سىر قىلىپ سىرتقا شىعارۋ تابيعي بولىپ كورىنسە، ەۆەلينا ءۇشىن بۇل ونىڭ ءدىندار جاس جانىنىڭ داعدىلى تىنىشتىعى الدە ءبىر بۋىرقانعان سەزىمگە ەرىكسىز ىرىق بەرگەن بولىپ شىعار ەدى؛ سوندىقتان دا ءوزىنىڭ قاعا بەرىستە ماعان قاراي جالت ەتكەن كوز جانارى وعان ماحابباتتىڭ زورلىعىنداي بولىپ كورىندى. جۇرەك قالاۋى مەن ساناسىنا سىڭگەن ەرەجەلەردىڭ اراسىنداعى تايتالاسقان كۇرەس ونىڭ وقيعاسى از، سىرت قاراعاندا تىپ-تىمىق، ءبىراق كۇشتى سەزىمدەرگە تولى ومىرىنە تۇڭعيىق تەرەڭدىك دارىتىپ ەدى؛ بۇل جارقىلداق قاۋىمنىڭ ادەت-عۇرپىنان بۇزىلعان ەسالاڭ قىزدار بويلاي المايتىن تەرەڭدىك بولاتىن.
جول بويى ەۆەلينا تابيعاتتىڭ سۇلۋلىعىن دارىپتەۋمەن بولدى. ءبىز سۇيىكتى جاننىڭ قاسىندا وتىرعاندا قانداي راقات سەزىنەتىنىمىزدى ايتا المايتىن جاعدايدا جۇرەگىمىزدەن اسىپ توگىلگەن شاتتىعىمىزدى اينالاداعى زاتتارعا اۋدارامىز دا، ءبىزدىڭ جاسىرىنىپ جاتقان سەزىمىمىز سول زاتتاردى كەرەمەتتەي اسەم ەتىپ كورسەتەتىنى بار. ءبىزدىڭ كوز الدىمىزدان ءوتىپ جاتقان كوركەم كورىنىستەر ەۆەلينا مەن ەكەۋمىزگە ارالىق جەلەۋ بولدى: ءبىز سويلەگەن سوزدەرىمىزگە استارلى ءمان بەرەمىز. ەۆەلينانىڭ شەشەسى ايەلگە ءتان سۇڭعىلالىقپەن كەيدە قىزىن ساستىرىپ تا قويادى: "اينالايىن، قىزىم-اۋ، وسى اڭعاردان كەمىندە جيىرما مارتە ءجۇرىپ وتكەن شىعارسىڭ، سوندا ءدال مۇنداي تاڭدانباۋشى ەدىڭ عوي!" - دەپ قويادى ول، ەۆەلينانىڭ ەرەكشە ءبىر شاتتانىپ، لەپپەن ايتىلعان سوزىنەن كەيىن. -"ەندەشە، اناشىم، مەن وندا تىم جاس بولىپ، مىناداي سۇلۋلىقتى تۇسىنبەگەن شىعارمىن".
عاپۋ ەتىڭىز، كاپيتان، مەن سىزگە ءبىر ۇساق-تۇيەك جايتتاردى ايتىپ كەتتىم عوي، ءسىز ءۇشىن ولاردىڭ ەشقانداي ءمانى بولماس، ول ماعان جاڭاعى ءبىر قارابايىر جاۋاپ ءتىل جەتكىزە الماستاي قۋانىش اكەلدى، سول كەزدە قىزدىڭ ماعان جالت ەتىپ قاراعانداعى قۋانىشىم ودان دا زور ەدى. ءبىز بىرەسە تاڭ شاپاعىنا بولەنگەن شاعىن دەريەۆنيانى، بىرەسە ەسكى جۇرتتىڭ مۇك باسقان تامتىعىن قىزىقتايمىز، سوندا تابيعات كورىنىستەرىمەن بىرگە جان جۇيەمىزدە ورنىعىپ قالعان ءتاتتى سەزىمدەر ءبىزدىڭ بولاشاعىمىزعا جول اشقانداي كورىنەدى.
ءبىز وتباسىنىڭ اتا-بابادان قالعان قامالىنا كەلدىك، مەن وسىندا ايدان ارتىق قوناقتا بولدىم. بۇل، تاقسىر، مەنىڭ ومىرىمدە ماعان اسپاننان باقىتتىڭ نۇرى جاۋعان بىردەن-بىر كەزەڭ ەدى. قالا حالقىنا بيماعلۇم قۋانىشقا كەنەلدىم. بولاشاقتاعى ەرلى-زايىپتى ءومىردىڭ باستاۋىنداي ءبىر شاتىردىڭ استىندا تۇرۋ، دالا كەزىپ بىرگە سەرۋەندەۋ، ءبىر ءسات مۇمكىندىكتى پايدالانىپ، ءبىر ۇياداي سايدىڭ تىنىش تۇپكىرىندە، اعاشتىڭ تۇبىندە جايلاسىپ وتىرۋ، ەسكى ديىرمەندى قىزىقتاۋ، شەرتىلگەن سىردىڭ ءاربىر ءسوزىن قالت جىبەرمەي زەردەگە قۇيۋ، وسىنىڭ ءبارى سۇيىسكەن ەكى جانعا ەستەن كەتپەس راقات قوي؛ تابىسقان جۇرەكتەردى بارعان سايىن جاقىنداتا تۇسەتىن وسىناۋ سۇيكىمدى سوزدەر وزىڭىزگە دە تانىس بولار.
ءيا، تاقسىر، كەن جازيرا ەركىندىكتەگى ءومىر، سۇلۋ تابيعات جان دۇنيەنىڭ اسقاقتاعان شاتتىعىمەن جاقسى جاراستىق تابادى. بىر-بىرىنە جىميا كۇلىپ قاراۋ، اسپان الەمىن قىزىقتاۋ، شىققا مالىنعان اعاشتىڭ تۇبىندە وتىرىپ، اۋىزدان شىققان ىستىق لەبىزىڭدى قۇستىڭ انىنە قوسۋ، اياقتى جايلاپ باسىپ كەلە جاتقاندا، ۇيگە تىم ەرتە شاقىرعان قوڭىراۋدىڭ كۇڭگىرىنە قۇلاق ءتۇرۋ، جەردەگى جىبىرلاعان قۇرت-قۇمىرسقانىڭ قيمىل-قوزعالىسىنا تاڭىرقاۋ، باليعاتى بۇزىلماعان سۇيىكتىڭنىڭ الاقانىڭدا قىبىر-قىبىر ەتكەن تيتىمدەي شىركەيگە قاراپ ەلجىرەۋ - وسىنىڭ بارلىعى كۇننەن كۇنگە بيىكتەپ، اسپان الەمىنە قانات قاعۋ دەگەن ءسوز. مەندە سول ءبىر باقىتتى كۇندەرمەن بايلانىستى قانشاما ەستەلىكتەر قالدى، سولاردىڭ بارلىعىن جيناستىرىپ تىرىلتسە، مەنىڭ بۇكىل ءومىرىمدى قايتادان كوركەيتىپ جىبەرەر ەدى الۋان ءتۇرلى، ءارقايسىسى وزىنشە قىمبات ەستەلىكتەر؛ سەبەبى، ولاردان كەيىن مەنى ەشكىم تۇسىنگەن ەمەس.
بۇگىن بىلاي قاراعاندا جاي انشەيىن سياقتى، ءبىراق جارالى جۇرەك ءۇشىن ءزارلى مانگە تولى بىرنەشە كورىنىس ءوتىپ كەتكەن سول ءبىر ۇمىتىلماس كۇندەردى ەسكە ءتۇسىردى. بىلمەيمىن، ءسىز بايقادىڭىز با، جوق پا، كىشكەنتاي جاكتىڭ ۇيشىگىن باتىپ بارا جاتقان كۇننىڭ شاپاعى نۇرعا تولتىرىپ تۇردى. كۇننىڭ سوڭعى ساۋلەلەرى اينالانى تۇگەل جارقىراتىپ جىبەردى دە، قاس قاققانشا ءسوندى، بىردەن قارا تۇنەك باستى. بىر-بىرىنە ۇقسامايتىن وسىناۋ ەكى كورىنىستە كادىمگىدەي مەنىڭ ءومىرىمنىڭ سول كەزەڭى بەينەلەنگەن ءتارىزدى ەدى. تاقسىر، مەنىڭ قالاۋلىم ماعان ومىرىمدە تۇڭعىش رەت سۇيىسپەنشىلىكتىڭ باليعاتى بۇزىلماعان قىزدىڭ عانا اۋزىنان شىعاتىن قايتالانباس تاماشا ءبىر سىرىن اشىپ ەدى؛ ۇركەك جۇرەكتەن شىققان سول ءبىر ءسات قانشاما قىسقا، وتكىنشى بولسا، ول سونشالىقتى سالماقتى ەدى: وندا ماحابباتتىڭ ءتاتتى كەپىلدىگى، بەيىشتەگى بالعىن بۇلالىقتىڭ ەستەلىگى بار ەدى. سونىڭ سۇيىسپەنشىلىگىنە كامىل كوزىم جەتكەننەن كەيىن، بارلىق شىنىمدى ايتايىن، ەش نارسەمدى جاسىرمايىن دەپ وزىمە-وزىم انت بەرىپ ەدىم؛ سونى ءسوزباقتاپ، ءوزىمنىڭ كىنامنان بولعان قاسىرەتتەرىمدى ءالى كۇنگە دەيىن ايتپاي جۇرگەنىمە ىشتەي قاتتى ۇيالىپ ەدىم.
سورىما قاراي، سول ءبىر عاجايىپ كۇننىڭ ەرتەڭىنە ۇلىمنىڭ تاربيەشىسىنەن حات كەلدى؛ حات بالامنىڭ ومىرىنە قاۋىپتەنگەن قايعى-قاسىرەتتى الا كەلدى. ەۆەليناعا الگى سىرىمدى ايتپاستان ءجۇرىپ كەتتىم، اكە-شەشەسىمەن قوشتاساردا ءبىر تىعىز شارۋا بولىپ قالدى دەپ سىلتاۋراتتىم. مەن جوقتا ولار قاتتى مازاسىزدانىپتى. مەنىڭ تاعى ءبىر ماحابباتپەن بايلانىسىم جوق پا ەكەن دەپ قاۋىپتەنگەن ولار پاريجگە حات جازىپ، سۇراۋ سالىپتى. بۇل تۇستا ولار وزدەرىنىڭ ءدىني عۇرىپتارىن دا ۇمىتقان: ماعان كۇدىكتەنىپ، ار جاعىندا سول كۇدىكتى سەيىلتۋىمە دە مۇرسات بەرمەدى؛ مەنىڭ ءبىر دوسىم وزىمنەن جىمىسقىلاپ، مەنىڭ جاستىقتى قالاي وتكىزگەنىمدى ايتىپ، بارلىق كىنانى ماعان اۋدارىپتى، بالام بار ەكەنىن جەتكىزىپتى، سونى ادەيى جاسىرىپ ءجۇر دەپ ايىپتاپتى.
مەن ءوزىمنىڭ بولاشاق تۋىستارىما حات جازدىم، ءبىراق جاۋاپ الا المادىم؛ ولار پاريجگە قايتىپ ورالعان بويدا بارىپ ەدىم، مەنى قابىلدامادى. بويىمدى ۇرەي بيلەدى. مەن ەسكى دوسىما بارىپ ءوتىنىش ءبىلدىردىم؛ ولاردىڭ نەگە سونشالىقتى وزگەرىپ كەتكەن سەبەبىن ءبىلىپ بەرىڭىز دەدىم؛ ويتكەنى ارادا نە بولىپ قالعانىنان حابارسىز ەدىم. قارت سەبەبىن بىلگەننەن كەيىن تاعى ءبىر ىزگىلىك كورسەتىپتى: مەنىڭ قىلمىسقا پارا-پار ۇنسىزدىگىمنىڭ كىناسىن ءوز موينىڭا الىپ، مەنى اقتاۋعا تىرىسىپتى، ءبىراق ودان ەش نارسە شىقپاپتى. ەۆەلينانىڭ ءۇي ىشىندە ءبارى دۇنيەلىك ەسەپكە، ءدىني ادەت-عۇرىپقا نەگىزدەلگەندى، اكە-شەشەسى ەسكى ۇعىمداردىڭ قۇرساۋىندا ابدەن قاتىپ-سەمگەن، سوندىقتان قانداي يگىلىك الدىندا دا ءوز دەگەندەرىنەن قايتپايتىن ادامدار بولاتىن.
مەنىڭ اشىنۋىمدا شەك قالمادى. ءتونىپ كەلە جاتقان داۋىلدىڭ بەتىن قايتارماق بولىپ ەدىم، ءبىراق جازعان حاتتارىم اشىلماعان كۇيى قايتىپ كەلدى. مەن قولدان كەلگەننىڭ ءبارىن ىستەدىم، ەۆەلينانىڭ اكەسى مەن شەشەسىنىڭ مەنى وسىنشاما قاسىرەتكە ۇشىراتىپ، شالعا ايتقان اقتىق سوزدەرىن ەستىدىم؛ ولار ايتىپتى: ءوزىنىڭ سۇيگەن ايەلىنىڭ ولىمىنە كىنالى ادامعا، زاڭسىز تۋعان بالانىڭ اكەسىنە قىزىمىزدى ەش ۋاقىتتا، ءتىپتى ەۆەلينا الدىمىزعا تىزەرلەپ كەلىپ جالىنسا دا، بەرمەيمىز، - دەپتى.
وسىنى ەستىگەننەن كەيىن مەنىڭ ەڭ سوڭعى ءۇمىتىم عانا قالدى، ەندى سۋعا كەتىپ بارا جاتقاندا تال قارمايتىنداي، مەن سوعان جارماستىم. مەن ەۆەلينانىڭ ماحابباتى اتا-انانىڭ تىيىم سالعانىنان كۇشتىرەك بولار، سوندىقتان ولاردىڭ قايسار قارسىلىعىن جەڭەر دەپ ويلادىم؛ بالكىم، اكەسى نەلىكتەن بولعان، ءسويتىپ ءبىزدىڭ ماحابباتىمىزدى نەگە ولتىرگەن سەبەبىن قىزىنا ايتپاعان بولار دەگەن جورامالعا كەلدىم؛ ەۆەلينا سوڭىن ءبارىن تىكەلەي ءوزى ءبىلسىن دە، ءبىزدىڭ تاعدىرىمىزدى ءوزى شەشسىن دەپ ويلادىم. مەن وعان حات جازدىم. كوزىمنىڭ جاسىن توگىپ وتىرىپ، قايعىعا قامالىپ، جانىمدى قالىڭ كۇدىككە جەگىزىپ وتىرىپ، مەن ءوز ومىرىمدەگى تۇڭعىش سۇيىسپەنشىلىك حاتىمدى جازدىم. ءبىراق ءبارى دە بوس اۋرە بولدى. اشىنىپ وتىرىپ جازعان سوزدەرىمنىڭ ەسىمدە كەيبىر ەلەستەرى عانا قالىپتى؛ البەتتە، ەۆەليناعا ايتقان سوزدەرىم مىنا قۇرالىپتاس ەدى: "ەگەر ءسىزدىڭ ايتقانىڭىز اقيقات شىندىق بولسا، ءسىز مەنەن بوتەن ەشكىمدى سۇيۋگە ءتيىس ەمەسسىز جانە سۇيە دە المايسىز؛ ءبارىبىر ءسىزدىڭ ءومىرىڭىز ءسوزسىز ساتسىزدىككە ۇشىرايدى، ويتكەنى بولاشاق جۇبايىڭىزعا دا، ماعان دا وتىرىك ايتۋىڭىزعا تۋرا كەلەدى. ءبىزدىڭ جۇرەكتەرىمىزدە بەكىگەن وداق زاڭمەن ماقۇلدانعان جاعدايدا، ءوزىڭىزدىڭ سۇيگەن ادامىڭىزعا بىلدىرەتىن قالتقىسىز بەرىلگەندىگىڭىزدى اكە-شەشە قابىلداماي تاستادى دەپ مانسۇق ەتەتىن بولساڭىز، ايەلگە ءتان ىزگىلىكتەن اتتاپ كەتپەيسىز بە؟ ايەل ءۇشىن جۇرەك قالاۋى زاڭنىڭ قۇرساۋىنان ءاردايىم جوعارى باعالانباۋشى ما ەدى؟".
Meن ءوزىمنىڭ كىنامنەن اقتالا وتىرىپ، ونىڭ كىرشىكسىز تازالىعىن كولدەنەڭ تارتتىم، ونىڭ مەيىرباندى، ىزگى جۇرەگىن جىلىتادى-اۋ دەگەن دالەلدەردەن ەش نارسە قالدىرمادىم. مەن وسى جايتتاردىڭ بارلىعىن سىزگە اشىپ سالعاننان كەيىن، ەندى ونىڭ قايتارعان جاۋابى مەن ءوزىمنىڭ سوڭعى حاتىمدى دا الىپ كەلەيىن، - دەدى دە، بەناسي ءوزىنىڭ بولمەسىنە قاراي شىعىپ كەتتى.
ول قولىنا توزىعى جەتكەن ءاميانىڭ ۇستاپ، شاپشاڭ قايتىپ كەلدى دە، سىرتىنان شاندىپ بايلاعان ءبىر بۋما حاتتاردى اسىعا-اپتىعا، قالتىراعان قولىمەن الىپ شىقتى.
— مىنەكي، سول قايىرسىز حات، - دەدى ول ءالسىز عانا. - وسى سوزدەردى اسىعىس قاعاز بەتىنە تۇسىرگەن قىز ءوزىنىڭ ويلارى جازىلعان پاراقتاردىڭ مەن ءۇشىن قانداي زاردابى بولاتىنىڭ بىلمەگەن توي... ال مىناۋ مەنىڭ ابدەن قالجىراعان جان جۇيەمنىڭ سوڭعى كۇرسىنىسى، - دەپ جالعاستىردى ول ەكىنشى حاتتى نۇسقاپ، - ونىڭ ۇكىمىن ءوزىڭىز ايتارسىز. ءىشى مۇڭ-زارعا تولى وسى حاتتى ەسكى دوسىم قىزعا جاسىرىن اپارىپ تابىس ەتىپتى، شاشىنىڭ اعارعانىڭا قاراماستان تومەنشىكتەپ. ەۆەلينادان ونى وقىپ شىعۋدى جونە جاۋاپ قايتارۋدى جالىنا ءوتىنىپتى؛ سونداعى ونىڭ جازعانى: "تاقسىر..." بۇرىل ول مەنى "سۇيىكتىم" دەۋشى ەدى، وسى ىزگى سوزبەن ءوزىنىڭ ىزگى ماحابباتىڭ ءبىلدىرۋشى ەدى، ەندى مەنى "تاقسىر" دەپ وتىر. دەمەك، ءبارى ءبىتتى دەگەنى عوي. ال تىڭداپ كورىڭىز...
"ءوزىنىڭ ءومىرىن سەنىپ تاپسىرامىن دەپ جۇرگەن ادامىنىڭ ەكى ءجۇزدى بولىپ شىققانىڭ ءبىلۋ قىزعا وتە اۋىر؛ ءبىراق قالاي بولعاندا دا مەنىڭ بورىشىم سىزگە كەشىرىم جاساۋ، ويتكەنى ءبىز رۋحى ءالسىز جاندارمىز عوي! ءسىزدىڭ حاتىڭىز مەنى تولقىتتى، ءبىراق ەندى جازباڭىز: ءتىپتى ءسىزدىڭ جازۋ ورنەگىڭىزدىڭ ءوزى مەنىڭ جانىمدا جايسىزدىق تۋعىزادى. ءبىز ماڭگىگە اجىراستىق. ءسىزدىڭ ماعان بەرگەن تۇسىنىگىڭىز مەنى جۇمسارتتى، مەنىڭ جان جۇيەمدە سىزگە قارسى باس كوتەرگەن قولايسىز سەزىمدى ءسوندىردى، ءسىزدىڭ تازالىعىڭىزعا سەنگىم كەلدى! ءبىراق ءسىز دە، مەن دە مەنىڭ اكەمدى كوندىرە المايمىز. ءيا، تاقسىر، مەن باتىلدىق ءبىلدىرىپ، ءسىزدى قورعاماق بولدىم، مەن بويىمدى بيلەگەن ۇرەيدى جەڭە وتىرىپ، اكە-شەشەمە جالبارىندىم، ونداي جاعدايدى بۇرىن باستان كەشىرىپ كورگەن ەمەس ەدىم، مەن ءوزىمنىڭ بارلىق ومىرلىك ەرەجەلەرىمنەن باس تارتىپ شىقتىم. مەن ءقازىر دە ءسىزدىڭ وتىنىشىڭىزگە بەرىلىپ، قىلمىس جاساپ وتىرمىن، اكەمە بىلدىرمەي سىزگە حات جازىپ وتىرمىن؛ ءبىراق شەشەم بىلەدى؛ سىزبەنەن تاعى ءبىر رەت سويلەسۋگە مۇرسات بەرگەن كەن پەيىلدىگى ونىڭ مەنى قانشالىقتى جاقسى كورەتىنىنىڭ دالەلى بولدى جونە دە ءوزىم باس تارتىپ قالا جازداعان اتا-انا ىقتيارىنا كونبىستىگىمدى ءوز بويىمدا قايتادان بەكىتە ءتۇستى.
سونىمەن، تاقسىر، سىزگە حات جازۋىمنىڭ باسى دا، اياعى دا وسى. ءسىزدىڭ ماعان كەلتىرگەن قايعى-قاسىرەتىڭىزگە شىن جۇرەكتەن كەشىرىم جاسايمىن. ءيا، ءسىز دۇرىس ايتاسىز، العاشقى ماحاببات ولمەيدى. مەن بۇرىنعى كۇناسىز قىز ەمەسپىن، يناباتتى زايىپ تا بولا المايمىن. مەنى قانداي تاعدىر كۇتىپ تۇرعانىڭ بىلمەيمىن. كورىپ وتىرسىز، تاقسىر، ءسىزدى ويلاۋمەن وتكەن ءبىر جىل مەنىڭ بولاشاعىما كولەڭكەسىن تۇسىرمەي قويمايدى؛ ءبىراق ءسىزدى كىنالامايمىن... ءسىز ايتاسىز، مەنى ءارقاشاندا سۇيەمىن دەيسىز! ول سوزدەر نە ءۇشىن كەرەك؟ جالعىز قالعان بايعۇس قىزدىڭ بۋىرقانعان جانىڭا سولار جۇبانىش اكەلە الار ما؟ ءسىزدىڭ بۇكىل ومىرىمە قاسىرەت سالىپ كەتكەنىڭىزدىڭ، باسقانى بىلاي قويعانداعى ءبىر عانا سالدارى، ءار ۋاقىتتا ءسىزدى ويلاپ جۇرەتىندىگىم عوي. ەگەر مەنىڭ تاعدىرىما ايسانىڭ قالىڭدىعى بولۋ جازىلاتىن بولسا، جاببار يە مەنىڭ جارالى جۇرەگىمدى قابىلداي ما، جوق پا، ونى بىلمەيمىن. ءبىراق ول ماعان وسى قايعىنى بەكەر جىبەرمەگەن بولار، ول، ارينە، مەنى وزىنە شاقىرىپ العىسى كەلگەن عوي، - مەنىڭ ەندىگى باسپانام سول عانا. تاقسىر، بۇل دۇنيە مەن ءۇشىن قاڭىراپ بوس قالدى. ءسىز ەركەككە ءتان اتاققۇمارلىق تالاپ-تىلەكتەر سوڭىندا ءجۇرىپ ۇمىتارسىز. مەن ءسىزدى كىنالامايمىن، سىزگە جۇبانىش وسى بولسىن؛ ايەلدەر جۇبانىشتى ادەتتە دىننەن تابادى. ءبىز ءقازىر ەكەۋمىز دە اۋىر ازاپ ۇستىندەمىز، ءبىراق مەنىكى اۋىرىراق. مەن كىمگە ءۇمىت ارتسام جانە، البەتتە، مەنى كىمنەن قىزعانۋدىڭ رەتى جوق بولسا، ءبىزدىڭ ءومىرىمىزدى قوساقتاپ بايلاعان سول ەدى عوي، ەندى ءوز قالاۋىمەن سول ءوزى شەشسىن. ءبىز پانيدە كورگەن قورلىق-زورلىقتا شيپالى تازا ۇجداندى مەدەت قىلامىز، ال ءسىزدىڭ ءدىني سەنىمىڭىزدە، مەنىڭ بايقاۋىمشا، ءدال ونداي مىقتى نەگىز جوق سياقتى. تاقسىر، جاببار يەمىز مەنىڭ وسى ىستىق دۇعامدى ەستىر بولسا، وندا ول ءسىزدى اقيقاتتىڭ اق جولىنا الىپ شىعادى. مەن ءوزىمدى ءومىر جولىندا جەتەلەپ الىپ جۇرۋگە ءتيىستى بولعان ادامعا ەڭ سوڭعى قوش-قوشىمدى جولدايمىن: ءبىر كەزدە ەشقانداي كۇناقارلىق جاساماي-اق، ونى "سۇيىكتىم" دەۋشى ەدىم، ءقازىر دە ءالى ەشقانداي ۇيات سەزىنبەي-اق سونىڭ تىلەۋىن تىلەپ دۇعالىق قىلا الامىن. ءومىر دە، ءولىم دە ءبىر جابباردىڭ ىرقىندا، كىم بىلەدى، ول ءسىزدى مەنەن بۇرىنىراق شاقىرىپ اكەتەر؛ بالكىم، بۇل جالعاندا مەن ءسىزسىز قالاتىن بولسام، بالاڭىزدى ماعان امانات ەتەرسىز".
— مەيىرباندىق سەزىمگە تولى وسى حات مەندە قالعان ءۇمىتتىڭ ءبارىن ءولتىردى، - دەدى بەناسي اڭگىمەسىن ءارى قاراي جالعاستىرىپ. العاشىندا مەن ءوز قايعىممەن عانا بولعانمىن؛ تەك كەيىنىرەك قانا تۇسىنگەنىم اياۋلى قىز ءوزىن ۇمىتىپ، مەنىڭ جانىمنىڭ جاراسىنا شيپالى دارۋ قۇيماق بولعان ەكەن؛ ءبىراق اشۋدان ەسىم اۋىسىپ ءجۇرىپ، وعان تىم قاتقىل حات جىبەرىپ قويىپپىن:
"بيكەش، وسى ءسوزدى وقىعاننان كەيىن ءسىز تۇسىنەرسىز، مەن سىزدەن باس تارتىپ، ءسىزدىڭ ىقتيارىڭىزعا كونۋگە ءازىر ەكەنىمدى. سۇيگەن ايەلى ەندى ماعان جولاما دەپ بۇيىرىپ تۇرسا دا، سونىڭ ىقتيارنىنا كونۋ ەركەككە جانىڭ قينايتىن جۇبانىش بولار ەدى. ءسىزدىڭ ايتقانىڭىز راس مەن وزىمە-وزىم ۇكىم شىعارىپپىن. ءبىر كەزدە ءبىر بەيشارا قىزدىڭ ماحابباتىن اياققا باسىپ ەدىم، ەندى ءوزىمنىڭ جالىندى ماحابباتىم كەيىن سەرپىپ تاستالدى. ءوزىمنىڭ جان-تانىممەن بەرىلە سۇيگەن قالاۋلىم كەيىن قۇنىكەرىم بولىپ شىعادى دەپ ويلاماپپىن. ءسىزدىڭ جۇرەگىڭىزدە وسىنشا قاتالدىق، كەرەك دەسەڭىز، وسىنشا مەيىرىمسىز بيپازدىق جاسىرىنىپ جاتىر-اۋ دەپ كۇدىكتەنبەپپىن، ول ماعان ىلعي دا نازىك، ىنتىزار كورىنۋشى ەدى. ءقازىر ءوز ماحابباتىمنىڭ قانشالىقتى شەكسىز ەكەنىن كورىپ وتىرمىن، سەبەبى ول ەڭ اۋىر سىننان ءسىزدىڭ عايباتىڭىزدان ولمەي امان قالدى، ءسىزدىڭ سول عايباتىڭىز ءبىزدى بايلانىستىرىپ، بىرىكتىرىپ تۇرعان دانەكەرلەردى ءمىز باقپاي ءۇزىپ جىبەردى. ماڭگىلىككە قوش بولىڭىز. وكىنىشتىڭ جاسىعان تاكاپپارلىعىمەن ءوز كۇنامدى وتەۋدىڭ جولىن ىزدەستىرەرمىن، ال ءسىز، مەنىڭ ول دۇنيەدەگى قورعاۋشىم، سول كۇنا جونىندە اياۋسىز بولىپ شىقتىڭىز. بالكىم، قۇداي ءدال سونداي قاتال بولماس.
مەن قاسىرەت شەگەمىن، ءسىزدى ويلاپ قاسىرەت شەگەمىن، سول قاسىرەت مەنىڭ جارالى جۇرەگىمنىڭ جازاسى بولسىن؛ جالعىزدىقتا ونىڭ قانسىراۋى ەش ۋاقىتتا باسىلمايدى، ويتكەنى جارالى جۇرەكتەردىڭ ۇلەسى تۇنەك پەن تىنىشتىق. بۇدان بىلاي مەن ەشكىمدى سۇيمەيمىن، مەنىڭ جۇرەگىمدە ەشكىمنىڭ بەينەسى قالمايدى. مەن ايەل ەمەسپىن، ءبىراق ءسىز سياقتى، مەنىڭ تۇسىنگەنىم؛ مەن سەنى سۇيەمىن! دەگەن ءسوزدى ايتقان بويدا مەن بۇكىل ومىرىمە جەتەرلىك مىندەتتەمە العانمىن. ءيا، قالاۋلىمنىڭ قۇلاعىنا سىبىرلاپ ايتقان وسى سوزدەرىم وتىرىك ەمەس ەدى؛ ەگەر مەن سودان كەيىن وزگەرىپ كەتسەم، ءسىز مەنى جەك كورۋگە حاقىلى ەدىڭىز؛ سونىمەن، ءسىز مەنىڭ جالعىزدىقتا كەشكەن ءومىرىمنىڭ تابىناتىن ءپىرى بولىپ قالاسىز. وكىنىش پەن ماحاببات قالعان بارلىق دۇنيەنىڭ باستاۋى بولۋعا ءتيىستى جاقسىلىق وسى ەكەۋى؛ ارامىزدى تۇڭعيىق جار ءبولىپ تۇرعانىڭا قاراماستان، ءسىز مەنىڭ بارلىق جاقسى ىستەرىمنىڭ بارلىعىنىڭ رۋحتاندىرۋشىسى بولىپ قالا بەرەسىز. ءسىز مەنىڭ جۇرەگىمدى كۇيىنىشكە تولتىردىڭىز، ءبىراق مەنىڭ ءسىز تۋرالى وي-نيەتىمدە ەشقاشان كۇيىنىش بولمايدى. جان جۇيەنى ەسكى تاتتان تازارتىپ الماي تۇرىپ، جاڭا جولعا تۇسۋگە بولمايدى، — سولاي ەمەس پە؟ مىنا جالعاندا مەن ءۇشىن قىمبات جالعىز جۇرەك بار ەدى، سودان قۋىلىپ شىقسام دا، سوعان ءوزىمنىڭ سوڭعى قوش-قوشىمدى جولدايمىن. بۇعان دەيىن ەش ۋاقىتتا سوڭعى قوشتاسۋ سوزدە مۇنشالىقتى سەزىم، مۇنشالىقتى سۇيىسپەنشىلىك بولماعان شىعار، سول قوش-قوش مەنىڭ جانىمدى، مەنىڭ ءومىرىمدى وزىمەن بىرگە الىپ كەتىپ بارادى، ەندى ولاردى ەشكىم تىرىلتە المايدى. قوش بولعايسىز! ءسىزدىڭ سىباعاڭىز تىنىشتىق، ال ماعان قالعانى قاسىرەت".
ەكى حات تا وقىلىپ بولعاننان كەيىن جەنەستا مەن بەناسي ءۇنسىز بىر-بىرىنە قاراسىپ، اۋىر ويعا بەرىلگەن كۇيدە وتىرىپ قالدى، ول ويلارىن دا ورتاعا سالعان جوق.
— مەن حاتتى جونەلتتىم دە، شيماي-شاتپاق ءتۇپنۇسقاسىن ساقتاپ قالدىم. جوعالعان باقىتىمنىڭ ەندىگى قالعان جالعىز تولەۋى وسى. مەن ولەردەي مۇڭعا باتتىم، - دەپ بەناسي ءسوزىن تاتى جالعاستىردى، — بۇل دۇنيەدە ادامدى مىنا ومىرگە بايلانىستىرىپ تۇراتىن نارسە باقىتقا دەگەن ءمولدىر ءۇمىت بولسا، مەن سونى ماڭگىلىككە جوعالتتىم. ەرلى-زايىپتى ماحابباتتىڭ قۋانىشىمەن ءبىرجولا قوشتاسۋعا تۋرا كەلدى، جۇرەگىمدە گۇل جارىپ كەلە جاتقان اسىل ارماندار ولىمگە كەسىلدى. سۇلۋلىققا، ىزگىلىككە، تازا ومىرگە ۇمتىلىپ، رايدان قايتقان جاننىڭ ادال نيەتىن ءدىننىڭ ىقپالىنداعى ادامدار تاركىلەپ تاستادى. تاقسىر، مەنىڭ ويىما نەشە ءتۇرلى سۇمدىق شەشىمدەر ورالدى، ءبىراق، قۇداي وڭداعاندا، ۇلىما دەگەن سۇيىسپەنشىلىك سولاردىڭ ءبارىن جەڭدى. وتان دەگەن ىقىلاسىمنىڭ ارتا تۇسكەنىن، ءوزى جازىقسىز سەبەبى بولعان بارلىق قايعى-قاسىرەتتەردە شىڭدالىپ كەلە جاتقانىڭ ايقىن سەزىندىم؛ ارينە، بالادا ەشقانداي جازىق جوق، بارلىعىنا ءوزىم كىنالى ەدىم عوي. ەندى سول بالا مەنىڭ بىردەن-بىر جۇبانىشىما اينالدى.
جاسىم وتىز تورتتە ەدى، ەلىمە ءالى دە پايدا كەلتىرە الارمىن دەپ ۇمىتتەنۋىمە بولاتىن ەدى؛ الدەقانداي ىسپەن اتاق-داڭقىمدى اسىرىپ، ۇلىمنىڭ ومىرىنە داق تۇسىرەتىن قاتەلىگىمدى جۋىپ-شايعىم كەلدى. قانداي تاماشا ويلارىم سونىڭ ارقاسى ەدى: سونىڭ بولاشاعىن ويلاعان كەزدەردە تانا مەن شىنايى ءومىر سۇرگەندەي ەدىم. قايىسپاققا نە امال! دەپ تەبىرەندى بەناسي. سودان بەرى ون ءبىر جىل ءوتتى، ال سونداعى سۇمدىقتى كەزەڭدى ەسكە الۋعا دا ءداتىم بارمايدى... تاقسىر-اي، مەن ۇلىمنان ايىرىلدىم عوي.
بەناسي ەكى قولىمەن بەتىن باسىپ، ءۇنسىز قالدى دا، ءسال وزىنە-وزى كەلگەن سوڭ عانا قولدارىن ءتۇسىردى. دارىگەردىڭ كوزىندەگى جاستى كورىپ، جەنەستانىڭ دا كوڭىلى بۇزىلدى.
— قايعىدان قابىرعام قايىستى، - دەپ بەناسي اڭگىمەسىن ءارى قاراي جالعاستىردى. - مەن مىنا كۇيكى تىرشىلىكتەن باسقا ءبىر ومىرگە قاراي ويىسقان كەزدە عانا ەسىمدى جيناپ، دۇرىس ويلاي الاتىن بولدىم. بارلىق پالەنى جىبەرىپ وتىرعان جاببار يەنىڭ ءوزى ەكەنىن سوندا عانا ءتۇسىندىم دە، سونىڭ ايتقانىڭا كونىپ، مونتانىلىققا بوي الدىرا باستادىم. ارينە، وعان بىردەن كوندىگە العانىم جوق، مەنىڭ قىزبا مىنەزىم ءالى قالماعان ەدى؛ ىشتە جالىنداعان وتتىڭ قولامتاسى سوڭعى نايزاعاي كەزىندە ءبىرجولا ءسوندى؛ مەن كاتوليككە لايىق بىردەن-بىر شەشىمگە كەلگەنشە تالاي رەت بۇلتاقتادىم. مەن اقىرى ءوزىمدى-وزىم جوق قىلماق بولدىم. شىعار جول تاپپاي دالعارعاندىقتان، وسىنداي سۇمدىق قادامعا سالقىن قاندىلىقپەن شەشىلدىم؛ ءومىر بىزدەن بەزىنسە، ءبىز دە ودان بەزىنە الاتىن شىعارمىز دەپ ويلادىم. كىسىنىڭ ءوزىن-وزى ولتىرۋىنە تابيعاتتىڭ ءوزى-اق جول بەرەدى-اۋ دەگەن ۇعىم پايدا بولدى مەندە.
اسقىنعان اۋرۋ ادامنىڭ ءتانىن قالاي كۇيرەتسە، قايعى دا ونىڭ جانىڭ سولاي كۇيرەتەدى؛ دەمەك، دەپ ويلادىم مەن، ەگەر ادام جان اۋرۋىنىڭ ازابىن تارتسا، ونىڭ ءوزىن-وزى جوققىلۋعا ابدەن حاقىسى بار: "اينالما" بولعان قوي ءوزىنىڭ باسىن اعاشقا سوعىپ مىج-مىج قىلماي ما؟! جان دەرتىنىڭ ازابى ءتان دەرتىنەن جەڭىل دەپ كىم ايتادى.؟ وعان مەنىڭ ءالى كۇنگە دەيىن كۇمانىم بار. مەن بىلمەيمىن، كىمنىڭ رۋحى ءالسىز: ءومىر بويى ءۇمىتىن ۇزبەي ەمەكسىپ وتكەن كىسى مە، الدە ءۇمىتىن پىشاق كەسكەندەي ءبىرجولا ۇزگەن كىسى مە؟ مەنىڭ تۇسىنۋىمشە، - تابيعي ءولىم ءتان دىمكاستىگىنىڭ بىتكەن جەرى بولسا، ءوزىن-وزى ءولتىرۋ دە رۋحاني دىمكاستىكتىڭ سوڭعى ساتىسى؛ ءبىراق رۋحاني ءومىر ادامنىڭ ەرىك-جىگەرىنىڭ ەرەكشە زاڭدارىنا باعىنادى، سوندىقتان ءوزىڭنىڭ ءومىرىڭدى قيۋ ءۇشىن اقىلدىڭ كەلىسىمى كەرەك: دەمەك، كىسىنى ولتىرەتىن پيستولەت ەمەس، ونىڭ اقىلى. سونىمەن قاتار، ءبىز باقىتتىڭ راقاتىنا باتىپ جۇرگەن ساتتە ءبىزدى قايعىعا دۋشار قىلعان وقيعانىڭ ءوزى ءبىزدىڭ بۇدان ءارى بيشارالىق حالدەن باس تارتۋىمىزعا اقتاۋ بولا الماي ما؟
سول ءبىر قارالى كۇندەردە، تاقسىر، مەن كوپ ويلاندىم، اقىراياعىندا، الگىدەن جوعارىراق وي تۇيىندەدىم. ءبىراز ۋاقىت ەجەلگى ماجۋسيلىك ىلىمدەرگە بوي ۇردىم، سولاردان ادامعا بەرىلگەن جاڭا ءبىر حۇقىقتاردى ىزدەدىم، ءبىراق ءبىلىمنىڭ وسى زامانعى شامشىراقتارىنا ىلەسىپ، جاڭاعى ەجەلگى دانالاردان ارەگىرەك باردىم، ءبىر كەزدە تۇتاس جۇيەگە كەلتىرىلگەن ماسەلەلەرگە ءۇڭىلدىم. ەپيكۋر ادامنىڭ ءوزىن-وزى ءولتىرۋىن جوسىقتى دەپ ەسەپتەگەن. بۇل ونىڭ فيلوسوفياسىنىڭ تابيعي ءتۇيىنى. ونىڭ ويىنشا، سەزىم ءلاززاتى جوق جەردە ءومىر ءسۇرۋ مۇمكىن ەمەس، ال ەگەر وعان جول جابىق بولسا، ەن دۇرىسى جانە ابدەن ىقتيمالدىعى جاندى ماقۇلىقتىڭ جانسىز تابيعاتقا قايتادان قوسىلىپ كەتۋى، ءسويتىپ تىنىشتىق الۋى، ويتكەنى ادامنىڭ بىردەن-بىر ماقساتى باقىت جونە باقىتقا جەتۋ ءۇمىتى؛ سوندىقتان كىمدە-كىم قاسىرەت شەكسە جونە ول قاسىرەتتەن ارىلۋعا ءۇمىتى بولماسا، ءولىمنىڭ ءوزى يگىلىك بولىپ سانالادى؛ ءوز ءومىرىن ءوز ەركىمەن اياقتاۋ اقىلى دۇرىس ادامنىڭ ەڭ سوڭعى امالى وسى.
ەپيكۋر بۇل ارەكەتتى ماقتاماعان دا، جازعىرماعان دا؛ ول باحۋستى دارىپتەي كەلىپ، مىناداي سوزدەرمەن شەكتەلگەن: "ءبارىمىز دە ولەمىز، سوندىقتان بۇل جەردە كۇلەتىن دە، كوزدىڭ جاسىن توگەتىن دە ەشتەڭە جوق". ودان گورى جوعارىراق ءمورالدى، بورىش جونىندە قاتاڭىراق كوزقاراستى ۋاعىزداعان زەنون مەن ونىڭ ءىزباسارلارى كەيبىر جاعدايلاردا تاباندىلارعا ءوزىن-وزى ءولتىرۋدى ءماسليحات ەتكەن. زەنون بىلاي دەپ ەسەپتەگەن: ادامنىڭ جانۋارلاردان ايىرماشىلىعى ولار ءوزىن-وزى ءوزىنىڭ ىقتيارىمەن بيلەيدى؛ ءوزىنىڭ ءومىرى مەن ولىمىنە بيلىك جۇرگىزەتىن قۇقىعىن الىپ قويىڭىزشى، ءسىز ونى دەرەۋ ادامدار مەن وقيعالاردىڭ ق ۇلى ەتەسىز. اركىمنىڭ ءوز ءومىرى مەن ءولىمىن بيلەۋ قۇقىعى بىزگە تابيعات پەن قوعامنىڭ تاراپىنان بولاتىن پالەلەرگە قارسى تۇرۋ ءۇشىن مۇمكىندىك بەرەدى؛ ال باسقانىڭ ءومىرى مەن ولىمىنە بيلىك جۇرگىزۋ قۇقىعى جاۋىزدىقتى تۋدىرادى.
ادام ىس-ارەكەتتىڭ شەكسىز بوستاندىعىنا يە بولعان جاعدايدا عانا كۇشتى. داۋاسىز قاتەنىڭ زارداپتارىنان قالاي قۇتىلۋ كەرەك؟ قارابايىر ادام ماسقارالىقتىڭ ۋىتىپ تۇگەل ءىشىپ قويسا دا ءومىر سۇرە بەرەدى، ال كەمەڭگەر ادام ۋلى ءشوپ ىشسە دە ءولىپ كەتەدى؛ ادامنىڭ سۇيەگىن ءمۇجىپ جاتقان قۇياڭنان، ادامنىڭ بەت-اۋزىن جەپ جاتقان جەگىدەن ساناۋلى كۇندىك ءومىردى جىرىپ الۋ قاجەت پە؟ كەمەڭگەر ادام قولايلى ءساتىن تاۋىپ، الداۋىش ەمشىلەردى قۋىپ جىبەرەدى دە، ءوزىنىڭ قاسىرەتتەرىمەن ىعىر قىلعان دوستارىنا باقىلدىق سوزدەرىن ايتادى. ال ەندى قولىڭا قارۋ الىپ وزىمەن شايقاسقان باسكەسەردىڭ قاراۋىنا ءوزىڭ ءتۇسىپ قالساڭ نە ىستەر ەدىڭ؟ نە باعىندىم دەپ تىزە بۇك، نەمەسە باسىندى جاڭعىرىققا سال: اقىماق باسىن جاڭعىرىققا سالادى، قورقاق باعىنىپ تىزە بۇگەدى، ال كەمەڭگەر اقىرعى ساتتە دە ءوزىنىڭ بوستاندىعىنا يە بولادى - ءوزىن-وزى ولتىرەدى. "بوستان ادامدار، - دەپ جار سالىپتى ءبىر تاباندى، - بوستان بولا بىلىڭدەر: قۇمارلىقتارىڭدى بورىشقا قۇربان ەتىپ، سولاردان بوستان بولىڭدار؛ قانجار مەن ۋ ارقىلى قول جەتكىزبەيتىن ەتىپ ادامنان بوستان بولىڭدار؛ قۋىپ جەتە المايتىن ەتىپ، الدىنا توسقاۋىل قويىپ، تاعدىردىڭ بيلىگىنەن بوستان بولىڭدار؛ مىندەتتەمەمەن شاتاستىرىپ الماي، ەسكى ۇعىمداردان بوستان بولىڭدار؛ جولى بولماعان تالاي مۇندارلاردى ومىرگە بايلاپ قوياتىن دورەكى سوقىر سەزىمدەردى جەنۋ ارقىلى جابايى ۇرەيدەن بوستان بولىڭدار".
وسى دايەكتەردى ەجەلگى زاماننىڭ فيلوسوفيالىق باقشاسىنان اجىراتىپ العاننان كەيىن، مەن ولاردى باسقا ءبىر توپىراققا حريستيان توپىراعىنا اپارىپ وتىرعىزباق بولدىم؛ ول ءۇشىن ولاردى جاببار حاقتىڭ بىزگە سىيلاعان ەرىك بوستاندىعىنىڭ قيسىنىمەن نىعايتىپ الماق بولدىم، ال ەرىك بوستاندىعىن قۇداي تاعالا كۇندەردىڭ كۇنىندە ءبىزدى ءوزىنىڭ سوتىمەن سوتتاۋ ءۇشىن جىبەرگەن بولاتىن. مەن ەندى: "ناق سول كەزدە ءوزىمدى-وزىم قورعايتىن بولامىن"، - دەپ بەكىندىم. ال ءبىراق، تاقسىر، وسى پايىمداۋلار مەندە ولگەننەن كەيىن ءبىزدى نە كۇتەدى دەگەن وي تۋعىزدى دا، سول تۇستا مەن ءوزىمنىڭ ىرگەسى شايقالىپ كەتكەن ەسكى نانىمدارىممەن توقايلاسىپ قالدىم.
ماڭگىلىك تۋرالى وي ءبىزدىڭ ەڭ ءبىر بولماشى شەشىمدەرىمىزگە ىقپالىن تيگىزە باستاعان كەزدە، ادام ومىرىندەگى بارلىق نارسەلەر ماڭىزدى بولىپ كورىنەدى: جاڭاعى وي ادامنىڭ جان جۇيەسىنە وكتەمدىك ىقپالىن تيگىزەدى دە، ادام ءوزىنىڭ بويىندا سونىڭ اسەرىمەن ءوزىن شەكسىزدىكپەن بايلانىستىراتىن الدە قانداي ءبىر مول كەڭىستىكتى سەزگەندەي بولادى، ءسويتىپ اينالانىڭ ءبارى عاجايىپ وزگەرىسكە كەلەدى. ەگەر ومىرگە وسىنداي كوزقاراس تۇرعىسىنان قارايتىن بولساڭ، ونىڭ بارلىق ۇلىلىعىن دا، بارلىق سورلىلىعىن دا تۇگەل كورەسىڭ. مەن ءوزىمنىڭ كۇنالارىمدى سەزىنە تۇرا، جەر بەتىندە ءالى دە ءۇمىتىم بار كەزدە، ءوزىمنىڭ قايعىمدى تىرشىلىكتىڭ ءار ءتۇرلى كۇيبەڭىنە بولشەكتەپ تاراتىپ جىبەرگەن كەزدە، مەن ول دۇنيەنى ويىما العان ەمەسپىن دە. ايەلدى ءسۇيۋ، ءوزىڭدى ايەلدىڭ باقىتىنا باعىشتاۋ، وتباسىنىڭ يەسى بولۋ وسىنىڭ ءبارى وزىمە مازا بەرمەي جۇرگەن كۇنامنىڭ وتەۋى بولمايتىن با ەدى؟ ەگەر ول تالابىم ورنىڭا كەلمەسە، ءوز ءومىرىمدى بالاما ارناۋ دا سول كۇنامنىڭ وتەۋىنە جۇرە الماس پا ەدى؟ جان جۇيەمنىڭ وسىناۋ قاجەتىن وتەۋگە ۇمتىلعان ەكى مارتە تالابىم ءساتسىز بولعاننان كەيىن، ادام بالاسىنىڭ عايباتى مەن اجال ەكەۋى قوسىلىپ، مەنىڭ جانىمدى ماڭگى قۇسالىققا دۋشار ەتكەن كەزدە، مەنىڭ بارلىق سەزىمىم مۇقالىپ، ءوزىم ومىردەن ەش نارسە كۇتپەيتىن بولعان كەزىمدە، مىنە ءدال سول تۇستا مەن قايتادان اسپانعا قول جايىپ، قۇدايدىڭ نيەتىنە يەك ارتتىم. ءبىراق مەن ءدىندى ءوزىمنىڭ ولىمىمە ورتاقتاس قۇنىكەر ەتپەك بولدىم. سونسوڭ ءىنجىلدى قايتادان وقىپ شىعىپ، ودان ءوزىن-وزى ولتىرۋگە تىيىم سالاتىنداي ءبىر ءسوز تاپپادىم؛ ءبىراق جارىلقاۋشىنىڭ قۇدايلىق سوزىنە بوي ۇردىم. راس، ول جاننىڭ ماڭگىلىگى جونىندە ەشتەڭە ايتپايدى، ەسەسىنە ءوز اكەسىنىڭ تاماشا پاتشالىعىن باياندايدى؛ ول ءبىزدىڭ ءوز اكەلەرىمىزدى ولتىرۋىمىزگە تىيىم سالمايدى، ءبىراق زۇلىمدىق اتاۋلىنىڭ ءبارىن ايىپتايدى. ونىڭ اۋليەلەرىنىڭ اتاق-ابىرويى جانە سولاردىڭ جوعارىدان جىبەرىلگەندىگىنىڭ دالەلى زاڭداردى جاساعاندىعىندا ەمەس، جەر بەتىنە جانا زاڭداردىڭ رۋحىن تاراتقاندىعىندا.
وسى تۇستا ماعان كەلگەن وي ادامنىڭ ءوزىن-وزى ولتىرگەندە جاسادى-مىس دەيتىن ەرلىگى ءوزىن-وزى جازالاعاندىعى بولىپ تابىلادى؛ ويتكەنى ەگەر ونىڭ ءولىپ كەتۋگە ەرىك-جىگەرى جەتكەن بولسا، وندا ونىڭ ءومىر سۇرۋگە ءھام كۇرەسۋگە دە ەرىك-جىگەرى جەتۋگە ءتيىستى بولادى؛ قاسىرەتتەن بويىڭدى الىپ قاشقاندا سەن كۇشتىلىگىڭدى كورسەتپەيسىڭ، السىزدىگىڭدى كورسەتەسىڭ؛ ونىڭ ۇستىنە دارمەنسىزدىكتىڭ سالدارىنان ومىرمەن قوشتاسۋ حريستيان دىنىنەن باس تارتۋ دەگەن ءسوز، ال ونىڭ نەگىزىندە ايسانىڭ؛ "قاسىرەت شەككەندەردە يمان بار" دەگەن اسقاق سوزدەرى جاتىر.
سونىمەن، ادامنىڭ ءوزىن-وزى ءولتىرۋىن، ءتىپتى بارلىق ءۇمىت-ارمانىنىڭ ءبارى تۇگەل كۇيرەگەن جاعدايدا دا، ءتىپتى ادام جانىنىڭ ۇلىلىعى دەگەن جالعان ۇعىمعا سۇيەنىپ، ۇستىنەن جەندەتتىڭ بالعاسى ءتونىپ تۇرعان ساتتە ءوزىن-وزى جوق قىلاتىن بولسا دا، مەن ەندى ونى اقتامايتىن بولدىم. ايسا پايعامبار ايقىشتىڭ ازابىنا باردى دا، بىزگە ادامدار زاڭدى ادىلەتسىز قولدانىپ جاتقاندا دا سوعان باعىنۋدى ۇيرەتتى. ايقىشتا ويىپ جازىلعان جانە قاسيەتتى سوزگە بويلاي الاتىن ادامداردىڭ بارىنە تۇسىنىكتى "وزىنەن-وزى باس تارتۋ" دەگەن ءسوز بۇكىل قۇدىرەتتى مان-ماعىناسىمەن مەنىڭ كوز الدىما كەلىپ ەلەستەي قالدى.
مەندە ساقتالىپ قالعان سەكسەن مىڭ فرانك اقشا بار ەدى، مەن ەندى ادامداردان اۋلاقتاپ كەتەيىن دە، قالعان ءومىرىمدى مەڭىرەۋ سەلەندىك جەردە وتكىزەيىن دەپ شەشتىم؛ ءبىراق ءوزى تەكتەس ادامداردىڭ قوعامىنا ءوش-ارازدىق جانە قاتال توماعا تۇيىقتىق جەلەۋىمەن بوي كورسەتكەن داڭقويلىق كاتوليك دىنىندە ۋاعىزدالاتىن يماندىلىققا جاتپايدى. ادامدى جەك كورگەن ادامنىڭ جۇرەگى قاسىرەت شەكپەيدى، قايتا قاساڭ تارتادى، ال مەنىڭ جۇرەگىم قانسىراعان جارالى ەدى. شىركەۋ جايىن، ونىڭ قاسىرەت شەككەندەرگە كورسەتەتىن كومەگىن ويعا سالا كەلىپ، مەن وڭاشالىقتا وقىعان دۇعانىڭ قاندايلىق تاماشا ەكەنىن ءتۇسىندىم، ءسويتتىم دە، ەرتەدەگى اتا-بابالارىمىز ايتقانداي، جاراتقانعا جالبارىنىپ قىزمەت ەتكەنىندەي بەرىك شەشتىم. مەنىڭ بۇل شەشىمىم وزگەرمەيتىن نىق ەدى، ءبىراق مەن اۋەلى ماقساتقا جەتۋدىڭ جولدارىن زەرتتەپ ءبىلىپ الۋ قۇقىعىن وزىمدە ساقتاپ قالدىم. مەن بارلىق دۇنيە-مۇلكىمدى ساتتىم دا، جان جۇيەمدى تىنىشتاندىرعان بولىپ، كەتتىم دە قالدىم. "دۇنيە جاراتقاننىڭ ىشىندە" دەگەن ناقىل مەنىڭ اداستىرماس ءۇمىتىم بولدى.
اۋليە برۋنو وردەنىنىڭ جارعىسى مەنىڭ جان جۇيەمدى بيلەپ اكەتتى، تەرەڭ ويعا بەرىلگەن كۇيدە گراند-شارترەزگە جاياۋ كەتتىم. ول ءبىر ەستەن كەتپەيتىن كۇن ەدى. اياعىڭدى اتتاپ باسقان سايىن تابيعاتتىڭ اقىل جەتپەيتىن كۇش-قۋاتى ايقىن كورىنەتىن وسى جول ماعان كەرەمەتتەي تەرەڭ اسەر ەتەر دەپ ءتىپتى ويلاماعان ەكەنمىن. اينالانىڭ ءبارى اسپانعا قاراي شانشىلعان بيىك جارتاستار، سول بيىكتەن قۇلدىراپ قۇلاعان شىڭىراۋ، جىرا-سايلار، مىنا تىلسىم تىنىشتىقتى سىلدىرىمەن تولتىرىپ تۇرعان بۇلاقتار، شەكسىز دالا، سونى ءار تۇستان قورشاپ تۇرعان تاۋ جوتالارى، الجايى اۋەستىك سەزىمىمەن قىزىق ىزدەپ كەلگەن ادامعا پانا بولعانداي قۋىس ۇڭگىرلەر، عاسىرلار بويى قاتارىن جازباي تۇتاسىپ تۇرعان شىرشالار، كوزدىڭ جاۋىن الا جايناعان ءتۇرلى-تۇستى گۇلدەر وسىنىڭ ءبارى ادامدى مۇلگىگەن تىنىشتىققا جەتەلەيدى. اۋليە برۋنونىڭ يەن الەمىندە كەلە جاتىپ، داۋرىعىپ سويلەۋگە، قاتتى كۇلۋگە بولمايدى، ويتكەنى بۇل جەر قالىڭ مۇڭنىڭ مەكەنى.
مەن گراند-شارترەز موناستىرىنا باردىم، مۇلگىگەن ەجەلگى كۇمبەزدەردىڭ استىندا ءجۇرىپ ارالادىم، بيىك بەلدىكتەردىڭ استىندا جىلاپ اققان بۇلاقتى كوردىم. ءوزىمنىڭ بيشارالىعىمدى مويىنداۋ ءۇشىن كەليانىڭ ىشىنە كىرىپ كوردىم؛ سوندا ماعان تىنىشتىقتىڭ ءبىر ىزعارلى لەبى سوققانداي بولدى؛ عيباداتحاناداعى ەجەلگى ءداستۇر بويىنشا ەسىكتە جازۋلى تۇرعان سوزدەردى جۇرەگىم ەلجىرەپ تۇرىپ وقىدىم؛ مەن ءوزىم ىنتىعىپ كەلە جاتقان ءومىردىڭ پارىزدارى لاتىننىڭ ءۇش سوزىمەن باياندالىپتى: "Fuge، Late، tace..."
جەنەستا ءتۇسىندىم دەگەندەي يشاراتپەن باسىن يزەدى.
— مەن بەرىك شەشىمگە كەلدىم، - دەپ بەناسي ءسوزىن ءاpi قاراي جالعاستىرعان. - كەليانىڭ قابىرعالارى ءپىل سۇيەگىمەن ورنەكتەلىپتى، قاتقىل توسەك، وڭاشالىق ءبارى مەنىڭ ىشكى جان دۇنيەمە سايكەس كەلىپ تۇر. موناحتار عيبادات بولمەسىندە ەكەن، سولارمەن بىرگە دۇعا وقىدىم. سول جەردە جاناعى شەشىمىم كەنەت وزگەردى ...
— تاقسىر، مەن كاتوليك شىركەۋىن جازعىرعالى تۇرعانىم جوق، مەن ونىڭ راسىمدەرىن مۇلتىكسىز ورىندايمىن، پارىز-قاعيدالارىنا سەنەمىن، ءبىراق مىنا دۇنيەگە ماعۇلىمسىز جانە بۇل دۇنيە ءۇشىن ءولىپ قالعان قارتتاردىڭ وقىعان دۇعالارىن تىڭداپ تۇرىپ، مەن موناستىرداعى وقشاۋلانۋدىڭ تۇپ نەگىزىندە اسقاق وزىمشىلدىك سياقتى ءبىر نارسە بار ەكەنىن ءتۇسىندىم. مۇنداي وقشاۋلانۋ بۇل دۇنيەنى تاركى قىلىپ كەتكەندەرگە عانا جاراسادى، بۇل سارعايىپ بارىپ ءوزىن-وزى ءولتىرۋدىڭ ناعىز ءوزى ەكەن، مەن ونى تەرىسكە شىعارمايمىن، تاقسىر. شىركەۋ وسىنداي بەكىنىستەردى قۇرعان ەكەن، دەمەك، ولار قوعامعا پايداسىز كەيبىر حريستياندارعا قاجەت. ال مەن بولسام، مەنىڭ رايدان قايتۋىمنان قوعامعا ءبىر پايدا كەلسىن دەيمىن.
— قايتار جولدا وزىمنەن-وزىم ءبىرجولا باس تارتۋدىڭ جوسپارىن قالاي جۇزەگە اسىرۋدىڭ جولدارىن ۇزاق ويلاندىم. وي جۇزىندە قاتارداعى ماتروستىڭ عۇمىرىن كەشتىم، وتانعا قىزمەت ەتۋدىڭ ەڭ تومەنگى ساتىلارىنا قويدىم ءوزىمدى، اقىل-ويعا قاجەتتىلىك اتاۋلىدان اۋلاقتاتتىم، سودان ءبىر كەزدە مۇنداي ءومىر قانشالىقتى ەڭبەكشىل، قانشالىقتى قۇرباندىققا تولى بولعانىمەن، پايداسى از-اۋ دەگەن قورىتىندىعا كەلدىم. ەگەر قۇدايدىڭ ماعان ازدى-كوپتى اقىل-وي قابىلەتىن بەرگەنى راس بولسا، سونى ادامزاتتىڭ يگىلىگىنە جۇمساۋ مەنىڭ بورىشىم. اشىعىن ايتقاندا، مەنىڭ بويىمدا ادامدارمەن رۋحاني ارالاس-قۇرالاستىققا قاجەتتىك بار ەدى، سوندىقتان ويسىز ىستەلگەن ىستەر بۇعان ساي كەلە بەرمەيدى. سونسوڭ، ەگەر مەن ماتروس بولا قالسام، مەنىڭ رۋحاني بولمىسىما تون مەيىرباندىقتى قاي جەردە ءجۇرىپ جۇزەگە اسىرماقپىن، ءاربىر گۇلدىڭ وزىنە ءتان جۇپار ءيىسى بار ەمەس پە.
— مەن وسى اراعا تۇنەپ شىققانىمدى سىزگە ايتقانمىن. سول ءتۇنى مەندە وسى ولكەنىڭ جۇدەۋشىلىگىنە بايلانىستى قۇدايدىڭ ءوزى بۇيىرعانداي ءبىر اياۋشىلىق سەزىم پايدا بولدى. اكە قۋانىشىنىڭ اششى ءدامىن ءبىر رەت تاتقان باسىم ەندى سوعان ءبىرجولا بەرىلۋگە پەيىل ەدىم، ەندى سول اكەلىكتەن الدەقايدا كەڭ كولەمدەگى قامقورلىقتى تالاپ ەتەتىن مەيىربان اعا قىزمەتىن اتقارىپ، بۇكىل ولكەدەگى كەدەيلەردىڭ جارالارىن ەمدەۋگە ازىرلىك سەزىندىم. مەنىڭ ويىما كەلگەنى سوناۋ جاس كەزىمدە-اق قۇداي تاعالا ماعان دۇرىس جولدى نۇسقاپ، دارىگەر بولۋعا يتەرمەلەگەن ەدى عوي، سول ءبىلىمىمدى ءدال وسى جەردە قولدانباق بولدىم. ونىڭ ۇستىنە، مەن ءوزىمنىڭ جولدامامدى؛ "جارالى جۇرەكتەرگە تۇنەك پەن تىنىشتىق" دەپ جازىپ ەدىم عوي؛ وزىمە-وزىم زورلاپ تاڭعان ءىستى جۇزەگە اسىرۋ كەرەك ەمەس پە. مەن ۇندەمەۋمەن وزىمنەن-وزىم باس تارتۋ جولىنا ءتۇستىم. كارتەزيانداردىڭ "Fnge، Late، tace" دەگەن سوزدەرى مەنىڭ ۇرانىما اينالدى، ەڭبەگىم شيپالى دۇعا، ادامگەرشىلىك تۇرعىدان ءوزىمدى-وزىم ءولتىرۋىم وسى كانتوننىڭ ءومىرى بولىپ الدى؛ ولكەنىڭ ۇستىنە ەكى قولىمدى جازىپ جىبەرىپ، باقىت پەن قۋانىشتىڭ ۇرىعىن سەبەمىن، وزىمدە جوق نارسەنى سولارعا بەرەمىن. جارىق ساۋلەدەن الىستا، شارۋالارمەن بىرگە تۇرۋعا ەتىم ۇيرەندى، مەن شىن مانىندە قايتا تۋدىم. بەت-اجارىمنىڭ سيقى وزگەردى، كۇن كوزىنەن كۇستەنىپ، اجىممەن ايعىزدالدى. ءجۇرىس-تۇرىسىم دا شارۋالارشا، سويلەگەن ءسوزىم دە سولارعا ۇقساس، كيىم كيىسىم پارىقسىز، ءساندى ۇلگىگە ۇقسامايدى، قىلتىڭ-سىلتىڭنىڭ ءبارى قالدى. ءوزىم قاق ورتاسىندا بولعان جارقىلداق قاۋىمنىڭ ءسانقويلارى، مەنىڭ پاريجدىك تانىستارىم مەنى كورسە، ءبىر كەزدە سول قاۋىمدا جارق-جۇرق ەتكەن ادامدى نازىك ءسان-سالتاناتقا، پاريج مەيمانحانالارىنىڭ تالعامپاز ادەتتەرىنە ۇيرەنگەن سەرىنى تانىماي قالار ەدى. ومىردە جالعىز-اق ماقساتتىڭ جولىنا تۇسكەن بارلىق ادامدار سياقتى، سىرتقى كورىنىستىڭ بارىنەن مەن ءقازىر بەيجايمىن. مەن ءبىر-اق نارسەنى ويلايمىن ومىرمەن قالاي قوشتاسامىن؛ مەن سونىڭ اقىرىن بولعىزباۋعا دا، تەزدەتۋگە دە قۇشتار ەمەسپىن، ءبىراق اجالدىڭ اۋرۋى تۋرالاپ كەلگەن كۇنى ەشبىر وكىنىشسىز ومىردەن كەتەمىن. مەن وسى اراعا كەلىپ قونىستانعانعا دەيىنگى ءومىرىمدى شىن جۇرەكتەن سىزگە باياندادىم. ءوزىمنىڭ كۇنالارىمدى ءىرى كۇنالارىمدى جاسىرىپ قالعانىم جوق، الايدا ول كىمدە بولسا دا بار. قاسىرەتتى كوپ شەكتىم، ءالى دە ساعات سايىن شەگەمىن، ءبىراق سول قاسىرەتتەرىمنەن باقىتتى بولاشاقتىڭ پەيىلىن كورەمىن. مەن تاعدىرعا كوندىكتىم، ءبىراق مەن جەڭە المايتىن ءبىر قايعى بار. بۇگىن ءسىزدىڭ كەز الدىڭىزدا مەن ىشىمدە بۇعىپ جاتقان قاسىرەتىمدى سىرتقا شىعارىپ الا جازدادىم، ءبىراق ءسىز ونى بايقاعان جوقسىز.
جەنەستا ورنىنان ۇشىپ تۇردى.
— ءيا، كاپيتان بليۋتو، ول ءسىزدىڭ كوز الدىڭىزدا بولدى. ءبىز جاكتى جايلاستىرىپ جاتقىزاردا كولا اپايدىڭ توسەگىن ماعان ءسىز ءوزىڭىز نۇسقاپ ەدىڭىز توي. مەن قاي بالانى كورسەم دە، ءوزىمنىڭ ايىرىلىپ قالعان پەرىشتەم كوز الدىما كەلەدى دە تۇرادى؛ ءوزىڭىز ويلاڭىزشى، اجالدىڭ اۋزىندا تۇرعان بالانى كەرەۋەتكە كوتەرىپ سالۋ مەن ءۇشىن قانداي اۋىر ەكەنىن. مەن بالالارعا بەيتاراپ قاراي المايمىن.
جەنەستا سۇپ-سۇر بولىپ كەتتى.
— ءيا، بالالاردىڭ سۇپ-سۇيكىمدى اقشابدار باستارى، بەيكۇنا بەتبەينەلەرى ءاردايىم مەنىڭ باقىتسىزدىعىمدى ەسكە ءتۇسىرىپ، قايعىمدى قوزعالتىپ كەتەدى. مەن ويلاعان سايىن زارەم كەتەتىن ءبىر جايت بار؛ مەنىڭ وسى ولكەدە ىستەگەن بيتىمدەي جاقسىلىعىم ءۇشىن جۇرت اتىنان جارىلا العىس ايتىپ جاتادى، ال سول جاقسىلىقتىڭ ءبارى - مەنىڭ ار ازابىمنىڭ جەمىسى. مەنىڭ ءومىرىمنىڭ قۇپياسىن، كاپيتان، تەك ءسىز عانا بىلەسىز. ەگەر مەن وسى ەرلىكتى ءوزىمنىڭ كۇنالارىمنان گورى ءسال باسەڭدەۋ سەزىمنەن السام، مەن ابدەن باقىتتى بولار ەدىم! ءبىراق وندا ايتار اڭگىمەم دە بولماس ەدى.
V تاpay
مۇڭدى اۋەندەر
بەناسي ءوزىنىڭ حيكاياسىن اياقتادى دا، وفيسەردىڭ بەت-اجارىندا قانداي قاسىرەتتىڭ ءىزى تۇرعانىن كورىپ، تاڭعالدى. مەيماننىڭ جانى اشىعىشتىق سەرگەكتىگىنە ريزا بولدى، سونىڭ كوڭىلىنە قاياۋ ءتۇسىردىم-اۋ دەپ ىشتەي وزىنە رەنجىدى، سونى جۋىپ-شايعانداي بولىپ:
— راس-اۋ، مەنىن قاسىرەتىم، كاپيتان بليۋتو ... - دەي بەرگەن.
— مەنى كاپيتان بليۋتو دەپ اتاماڭىزشى! - دەپ، جەنەستا ونىڭ ءسوزىن ءبولىپ جىبەردى، ءسويتتى دە، ورنىنان ۇشىپ تۇرەگەلدى؛ وزىنە-وزى قاتتى نالىعانداي ءتۇرى بار. - ەشقانداي كاپيتان بليۋتو جوق بۇل جەردە، ال مەن ناعىز وڭباعان اداممىن!
بەناسي ءتىپتى قايران قالىپ، جەنەستاعا قاراعان؛ ول ۇيگە كىرىپ كەتىپ، شىعا الماي جۇرگەن تۇكتى اراداي، قوناق بولمەنىڭ ىشىندە بايىز تاپپاي تىزىلداپ ءجۇر.
— وندا ءسىز كىم بولاسىز، تاقسىر؟ - دەپ سۇرادى بەناسي.
— ماسەلە سوندا عوي! - دەدى وفيسەر، دارىگەردىڭ قارسى الدىنا قايتادان كەلىپ وتىرىپ، ءبىراق ونىڭ بەتىنە تۋرا قاراي المادى. - مەن ءسىزدى الدادىم، - دەدى ول سالدەن كەيىن داۋسى قالتىراپ. - ومىرىمدە ءبىرىنشى رەت وتىرىك ايتتىم دا، سونىڭ سازايىن مىقتاپ تۇرىپ تارتتىم؛ سەبەبى ەندى مەنىڭ بۇل اراعا نە ءۇشىن كەلگەنىمدى، نەگە استىرتىن جۇرگەنىمدى ءتۇسىندىرىپ ايتۋعا اۋزىم بارار ەمەس. بىلايشا ايتقاندا، ءسىزدىڭ جان-دۇنيەڭىزگە كىرىپ شىققانداي بولعاننان كەيىن، ەندى مەنى كاپيتان بليۋتو دەپ اتاعاننان گورى، سىزدەن ءبىر شاپالاق جەگەننىڭ ءوزى جەڭىل بولار. ءسىز، ارينە، مەنىڭ بۇل وتىرىگىمە كەشىرىم جاسارسىز، ءبىراق مۇنى مەن وزىمە ەش ۋاقىتتا كەشپەيمىن؛ ويتكەنى مەن، پەر-جوزەف جەنەستا، ءوزىمنىڭ ءومىرىمدى قۇتقارعىم كەلىپ ءتىپتى اسكەري سوتتىڭ الدىندا دا وتىرىك ايتپاس ەدىم.
— ءسىز مايور جەنەستاسىز با؟ - دەدى بەناسي جۇلىپ العانداي، ورنىنان تۋرا بەرىپ. ول وفيسەردىڭ قولىن الىپ، شىن جۇرەگىنەن قىسىپ تۇردى دا، ءسوزىن جالعاستىردى: - تاقسىر، جاڭا ءوزىڭىز ايتتىڭىز، ءبىز تانىسپاي جاتىپ دوس بولدىق دەپ. مەن ءوزىم دە سىزبەن كەزدەسۋگە قۇمارتىپ جۇرگەنمىن، ويتكەنى گراۆە مىرزا ءسىز تۋرالى كوپ ايتۋشى ەدى. ءسىزدى ول پلۋتارحتىڭ قاھارمانى دەپ اتايتىن.
— پلۋتارح قايدا بىزگە! - دەدى جەنەستا. - مەن سىزگە لايىق ەمەس ەكەنمىن، سول ءۇشىن ءوزىمدى-وزىم ساباپ الۋعا بارمىن. مەن سىزگە ءوزىمنىڭ قۇپيا سىرىمدى تۇپ-تۋرا ايتىپ بەرۋگە ءتيىستىمىن. تەگىندە، مەن وسىندا كەلىپ، ءسىز تۋرالى مالىمەت جيناۋ ءۇشىن، وسىلاي بەتپەردە ۇستاپ كەلگەنىم دۇرىس تا بولعان شىعار. ەندى بىلەتىن بولدىم، ءسىزدىڭ الدىڭىزدا اۋىز اشپاۋىم كەرەك ەكەنىن. مەن تۋرالاپ اشىق كەلسەم، سىزگە دە قيىنداۋ بولاتىن ەدى. ءسىزدى الدەقالاي رەنجىتىپ الۋدان مەنى قۇداي ساقتاي كورسىن!
— راقىم ەتىڭىزشى، مايور، مەن تۇگىنە تۇسىنبەي تۇرمىن.
— ونى ايتۋدىڭ قاجەتى جوق. مەندە ەشقانداي اۋرۋ جوق، مەن قاسىڭىزدا ءبىر كۇندى تاماشا وتكىزدىم، ەرتەڭ قايتامىن. گرەنوبلدە ەندى سىزگە تاعى ءبىر دوس تابىلدى، سەنىمدى دوس. پەر-جوزەف جەنەستانىڭ ءاميانى، قىلىشى، قانى ءسىزدىڭ قۇزىرىڭىزدا. جالپى ءسىزدىڭ ءسوزىڭىز شۇرايلى توپىراققا ءسىڭدى. مىنە مەن دە زەينەتكە شىققان بويدا، ءبىر مەڭىرەۋ تۇپكىرگە مەر بولىپ بارامىن دا، سىزگە ۇقساپ باعامىن. مەندە ءسىزدىڭ ءبىلىمىڭىز جوق، ءبىراق مەن ۇيرەنەمىن.
— ونىڭىز راس، تاقسىر، قاۋىمنىڭ شارۋاشىلىعىنداعى ءبىر عانا، ءتىپتى بولماشى ولقىلىعىن تولتىرايىن دەپ قولعا العان جەر يەسى ەڭ ءتاۋىر دەگەن دارىگەردەن كەم پايدا كەلتىرمەيدى؛ بىرەۋى ادامنىڭ ناۋقاسىن ەمدەسە، ەكىنشىسى وتاننىڭ دەنەسىندەگى جارانى ەمدەيدى. دەگەنمەن ءسىزدىڭ ءسوزىڭىز مەنى ەلەڭ ەتكىزدى توي. ايتىڭىزشى، سىزگە ءبىر پايدامدى تيگىزە الامىن با؟
— پايدامدى دەيسىز بە؟ - دەدى وفيسەر داۋسى دىرىلدەپ. - قۇدايىم-اي، قىمباتتى بەناسي مىرزا، سىزگە ءوتىنىش ايتا كەلگەن شارۋامدى ەندى ءلام دەپ ايتۋعا باتىلىم باراتىن ەمەس. بەرى قاراڭىزشى، ءوز ومىرىمدە مەن تالاي حريستياندى ولتىرگەن شىعارمىن، ءبىراق جۇرەگى ىزگى بولا تۇرىپ تا، شايقاستا كىسى ءولتىرۋ دەگەن بولا بەرەدى، مەنىڭ بەت الپەتىم دورەكىلەۋ بولعانمەن، مەندە ءالى دە ءبىراز نارسەنى تۇسىنەتىن قابىلەت بار.
— ايتساڭىزشى ەندى.
— ايتپايمىن، ءسىزدى ءتىپتى دە رەنجىتكىم كەلمەيدى.
— مەن قاسىرەتكە توزە الاتىن اداممىن، مايور.
— ماسەلە ءبىر بالانىڭ ءومىرى جايىندا ەدى، - دەدى وفيسەر تاتى دا داۋسى دىرىلدەپ.
بەناسي قاباتىن ءتۇيىپ، قولىمەن ايتا بەر دەگەندەي يشارات ءبىلدىردى.
— بالانىڭ ءومىرى جايىندا، - دەدى جەنەستا قايتالاپ، - ۇقىپتى دا تۇراقتى كۇتىم بولسا، ءالى دە قۇتقارۋعا بولار ەدى. ءوزىن تۇگەلدەي ءبىر عانا اۋرۋ بالاعا ارنايتىن دارىگەردى قايدان تاباسىڭ؟ قالادا اتىمەن تابىلمايدى. ءسىزدى تاماشا ادام دەپ جۇرتتىڭ ءبارى ايتادى، ءبىراق سول بەكەر شىعار، كوتەرمەلەپ ايتقان ءسوز شىعار دەپ، مەن كوپ كۇمانداندىم. سوندىقتان، وسى جۇرت سونشاما ماقتاعان ادام قانداي ەكەن، ءوزىم بارىپ بىلەيىنشى دەگەن ويعا كەلدىم. ەندى مىنە...
— جەتتى، - دەدى دوكتور، - ول ءسىزدىڭ ۇلىڭىز با؟
— جوق، جوق، قىمباتتى بەناسي مىرزا، مەنىڭ وزىمە ونشا ابىروي بەرمەيتىن ءبىر وقيعانى سىزگە بايانداپ بەرۋگە تۋرا كەلەدى، سوندا ءوزىڭىز-اق تۇسىنەسىز. ءسىز ماعان ءوز جايىڭىزدى سىر قىلىپ، سەنىپ ايتتىڭىز عوي، ەندەشە مەن دە ايتايىن ءوزىمنىڭ سىرىمدى.
— سابىر ەتىڭىزشى، مايور، - دەدى دە، دوكتور جاكوتانى شاقىرىپ الدى؛ ول دەرەۋ جەتىپ كەلىپ ەدى، دوكتور شاي اكەل دەپ تاپسىرما بەردى. - بايقايسىز با، جۇرت تۇنىمەن تىرپ ەتپەي ۇيىقتايدى، ال مەندە ۇيقى جوق... ءىشىمدى قايعى ەزگىلەپ جاتادى، سونى سەيىلتۋ ءۇشىن شاي ىشەمىن. بۇل ءوزى ادامدى ەسەڭگىرەتىپ، جۇيكە-جۇيەسىن بۇيىقتىرادى، ۇيقىنى كەلتىرەدى، ماعان كۇش بەرىپ جۇرگەن سول ءسىزدىڭ شاي ىشكىڭىز كەلە مە؟
— ماعان موناستىردان كەلگەن شارابىڭىز دۇرىسىراق بولار، - دەدى جەنەستا.
— شاراپ بولسا شاراپ بولسىن. جاكوتا، - دەدى بەناسي كۇتۋشىسىنە، - شاراپ پەن بيسكۆيت اكەلىڭىز. تۇنگە قاراي تىڭايىپ الايىق، - دەدى ول ەندى مەيمانىنا قاراي بۇرىلىپ.
— شاي سىزگە زياندى بولار،- دەپ قويدى جەنەستا.
— ول مەنىڭ قۇياڭىمدى قوزدىرىپ جىبەرەدى؛ ءبىراق ءبىر داعدىلانىپ كەتكەن سوڭ قويا الماي ءجۇرمىن. كوڭىلدىڭ ەڭ بولماسا كەشكە قاراي سەرگىگەنىنىڭ ءوزى قانداي جاقسى. ال، كانە، قۇلاعىم سىزدە. بالكىم، ءسىزدىڭ اڭگىمەڭىز مەنىڭ ۇزاق ەستەلىكتەن قوزعالىپ كەتكەن جان جاراما تىنىشتىق اكەلەر.
— سونىمەن، قادىرمەندى دوكتور، - دەدى جەنەستا، - بوساعان ستاقاندى كاميننىڭ ۇستىنە قويىپ جاتىپ، ماسكەۋدەن كەيىن شەگىنگەن سوڭ مەنىڭ پولكىم پولياكتىڭ ءبىر شاعىن قالاشىعىندا دەمالىسقا ايالداعان. التىننىڭ قۇنىن بەرگەندەي قىلىپ اتتار ساتىپ الدىق تا، جايلاسىپ، يمپەراتوردىڭ قايتىپ ورالۋىن كۇتىپ جاتتىق. ءبارى دە دۇرىس. سىزگە ايتىپ قويايىن، سول كەزدە مەنىڭ ءبىر دوسىم بولدى. ءبىز كەيىن شەگىنگەن كەزدە، فاميلياسى رەنار دەگەن ۋنتەر-وفيسەر مەنى تالاي رەت ولىمنەن قۇتقاردى، وزىمە تالاي جاقسىلىقتار جاسادى، سونسوڭ ءبىز تۋىسىپ كەتتىك، ارينە، اسكەري ءتارتىپتى بۇزعان جوقپىز.
ءبىز ءبىر شاتىردىڭ استىندا، بورەنەدەن قيىپ سالىنعان ۇيدە تۇردىق؛ ەگەۋقۇيرىقتىڭ ىنىڭدەي تانا باسپانادا تۇتاس ءبىر ءۇيلى جان تۇراتىن، وعان ءسىز اتىڭىزدى دا بايلاماس ەدىڭىز. ۇيشىكتىڭ يەسى ءبىر ەۆرەي ەدى، كاسىپتەرى كەز كەلگەن نارسەمەن ساۋدا قىلۋ. شال اكەلەرى ءبىزدىڭ شەگىنگەنىمىزدى پايدالانىپ، كوكسوقتادا قولىن اجەپتاۋىر مايلاندىرىپ الدى. سونداي ءبىر ادامدار بولادى عوي تىرىسىندە باتپاققا باتىپ جۇرەدى دە، ولگەندە التىنعا مالىنادى. ءۇيدىڭ استىنداعى پودۆالدى قۋىس-قۋىس قىلىپ تاقتايمەن ءبولىپتى دە، سولارعا ءوزىنىڭ بالالارىن تىعىپ تاستاپتى، ىشىندە ءبىر سۇلۋ قىزى دا بار ەكەن ونداي سۇلۋلار تەك ەۆرەي قىزدارىنىڭ اراسىندا عانا بولادى، تەك ايتەۋىر بوي-باسى تازا بولسىن، شاشى جيرەن بولماسىن. قىزدىڭ جاسى ون جەتىلەردە، كەسكىنى اققۇبا، كوزى مولدىرەپ تۇر، قيىلعان ۇزىن قاستارى قاپ-قارا، جىلت-جىلت ەتكەن قولاڭ شاشىنا قولىڭدى ءبىر تيگىزۋگە قۇمارتاسىڭ. قىسقاسى، حاس سۇلۋدىڭ ءوزى!
وسىناۋ تىعىلىپ جاتقان قازىنانى العاش رەت اشقان مەن ەدىم؛ ءبىر كۇنى كەشكە، ويىمدا بوتەن ەشتەڭە جوق، قورقورىمدى بۇرقىراتىپ، كوشە بويىندا سەرۋەندەپ جۇرگەنمىن؛ جۇرت مەنى ۇيىقتاپ جاتىر دەپ ويلاعان بولار. سونداعى كورگەنىم وتە قىزىق كورىنىس ەدى: بالالار ءيتتىڭ كۇشىكتەرى سياقتى ارسى-گۇرسى. اتا-انالارى سولارمەن بىرگە كەشكى تاماق ءىشىپ وتىر. مەن وتاعاسىنىڭ قورقورىنان بۇرقىراعان ءتۇتىننىڭ ارا-اراسىندا جارقىراپ وتىرعان ەۆرەيدىڭ جاپ-جاس ارۋىن كوردىم: ءبىر ۋىس باقىردىڭ ىشىندە جارقىراعان جاپ-جاڭا التىن تەڭگەلىك سياقتى.
قىمباتتى بەناسي مىرزا، مەندە بۇكىل ءومىر بويى ماحاببات جايىندا ويلاۋعا ۋاقىت بولعان ەمەس-تى. ال مىنا جەردە وسى قىزدى كورۋىم مۇڭ ەكەن، وسى كۇنگە دەيىن ءوزىم تەك تابيعاتتىڭ ىرقىنا عانا باعىنىپ كەلگەنىمدى ءتۇسىندىم. بۇل جولى مەن عاشىق بولدىم اقىل-ويىممەن، جۇرەگىممەن، ءوزىمنىڭ بۇكىل بولمىسىممەن تۇگەل بەرىلە عاشىق بولدىم. قۇلاعىما دەيىن قۇلاي بەرىلدىم ماحابباتقا، جانە، قالاي بەرىلدىم دەڭىز! قورقورىمدى بۇرقىراتىپ ۇزاق تۇردىم، ەۆرەي قىزىنان كوز الماي قارايمىن، ول شىراعداندى ءسوندىرىپ، توسەگىنە بارىپ جاتقانشا قاراۋمەن بولدىم. تاڭ اتقانشا كوزجۇمعانىم جوق. ءتۇنى بويى قورقورىمدى قايتا-قايتا تولتىرىپ الامىن دا، كوشە بويى سەلەڭدەپ جۇرەمىن. بۇعان دەيىن مۇنداي نارسە ويعا دا كەلمەگەن. ومىرىمدە تۇڭعىش رەت ۇيلەنۋ جايىن ويلادىم. تاڭەرتەڭ اتىمدى ەرتتەپ الدىم دا، ەكى ساعات بويى دالادا شاپقىلاۋمەن بولدىم، وزىمە-وزىم كەلگەنشە شابامىن دەپ، اتىمدى زورىقتىرىپ الا جازدادىم.
جەنەستا ءسوزدى توقتاتىپ، ءوزىنىڭ جاڭا دوسىنا سەكەمدەنە قاراپ الدى دا، بىلاي دەدى:
— عاپۋ ەتىڭىز، بەناسي، مەن سوزگە شەبەر ادام ەمەسپىن، ويىما نە كەلسە، سونى ايتىپ تۇرمىن؛ مەيمانحانادا وتىرساق، مۇنى ايتۋعا ۇيالار ەدىم، ال ءسىزدىڭ ءجونىڭىز باسقا، ونىڭ ۇستىنە دەريەۆنيادا...
— ايتا بەرىڭىز، - دەدى دارىگەر.
— مەن قايتىپ كەلسەم، رەنار ابىرجىپ وتىر. مەنى بىرەۋ جەكپە-جەكتە ءولتىرىپ كەتپەدى مە ەكەن دەپ ويلاپتى؛ سونسوڭ پيستولەتىن تازالاپ، مەنى ارۋاقتار الەمىنە اتتاندىرعان اداممەن بارىپ جانجال شىعارۋدى ويلاستىرعان ءتۇرى ەكەن... كوردىڭىز بە الاياقتى! مەن وعان ءوزىمنىڭ ماحابباتىمدى ايتتىم، ءۇي يەسىنىڭ بالالارى جاتقان قۋىستى كورسەتتىم. رەنار ولاردىڭ ىبىرسىعان ءومىرىن تۇسىنەتىن، سوندىقتان ونىڭ ماعان كومەكتەسۋىن ءوتىندىم؛ مەنىڭ ويىمدى قىزدىڭ اكە-شەشەسىنە جەتكىز، ءوزىمدى يۋديفپەن وڭاشا جولىقتىر دەدىم.
قىزدىڭ اتى يۋديف ەدى.
تاقسىر، ەكى اپتا بويى دۇنيەدە مەنەن باقىتتى ادام بولمادى: كۇن سايىن كەشكىلىك ەۆرەي شال ايەلى ەكەۋى مەنى يۋديفپەن بىرگە وتىرىپ كەشتىك ىشۋگە شاقىرادى. بۇل جايتتىڭ بارلىعى وزىڭىزگە ءمالىم؛ زەرىكتىرىپ الماۋ ءۇشىن ونىڭ ءبارىن سىزگە ايتىپ جاتپاي-اق قويايىن؛ ءبىراق ءسىز تەمەكىنىڭ ءدامىن بىلمەيسىز توي، سوندىقتان ءسىز تۇسىنە قويماسسىز يناباتتى ادامنىڭ ءوزى سۇيگەن سۇلۋدان كوز الماي قاراپ وتىرىپ، ءوزىنىڭ جاقىن دوسىمەن جانە قىزدىڭ اكەسىمەن بىرگە جايلاپ قانا قورقوردى بۇرقىراتىپ وتىرۋى قانداي راقات ەكەنىن. تاپتىرمايتىن راقات!
مەن سىزگە ايتايىن، رەنار ءپاريجدىڭ جىگىتى بولاتىن، سەرى بولىپ وسكەن. اكەسى باكالەيا بۇيىمدارىنىڭ كوتەرمە ساۋداسىمەن اينالىسادى ەكەن، بالاسىنا ءتاپ-تاۋىر ءبىلىم اپەرىپتى دە، نوتاريۋستىق قىزمەتكە ازىرلەپتى. ءار نارسەگە ۇيرەتىپ تە ۇلگىرگەن ەكەن، بالاسىن رەكرۋت جونىمەن اسكەرگە الىپ كەتىپتى، ءوزى دە كەڭسەسىمەن قوشتاسسا كەرەك. جىگىتتىڭ دەنە ءبىتىمى مۋنديرگە دەپ جاراتىلعان، ءوزى دە سىمباتتى، ايەل كوزىنە تارتىمدى ەدى. يۋديف سونى ءسۇيىپ قالعان ەكەن، ال مەنىڭ كەرەگىم كوك تيىنداي بولسا كەرەك.
مەن قىزعا ىنتىعىپ، كوڭىلىم اسپانداعى بۇلتتى شارلاپ جۇرگەندە، رەنار قۋ نىساناعا اينالما جولمەن كەلىپتى: وپاسىز جىگىت قىزبەن ءسوز بايلاسىپتى دا، جەرگىلىكتى زاڭ بويىنشا نەكەلەسىپ قويىپتى، ايتپەگەن كۇندە رۇقساتتى ۇزاق ۋاقىت كۇتۋگە تۋرا كەلەدى ەكەن. ەگەر مىنا نەكەلەسۋ زاڭدى دەپ تانىلمايتىن بولسا، وندا كەيىن فرانسۋز زاڭى بويىنشا ۇيلەنەمىن دەپ، ول ۋادە بەرىپتى. ال شىندىعىندا رەنار حانىم فرانسياعا بارعاندا قايتادان يۋديف بيكەش بولىپ شىعا كەلەتىن ەدى.
ول كەزدە مەن وسى جايلاردى بىلگەن بولسام، رەناردى سەسپەي قاتىراتىن ەدىم، ءبىراق قىز، ونىڭ اكە-شەشەسى جانە مەنىڭ جولداسىم ءوزارا ابدەن ءسوز بايلاسىپتى. مەن قورقورىمدى بۇرقىراتىپ، ءيۋديفتى اۋليەسىتىپ جۇرگەندە، رەنار وڭاشا جولىعۋ جونىندە ءسوزدى ءپىسىرىپ، ءوزىنىڭ شارۋالارىن تىندىرىپ ءجۇرىپتى.
وسى وقيعانى مەن مىنە سىزدەن باسقا ەشكىمگە ايتقان ەمەسپىن، ويتكەنى ونىڭ ىشىندە نەشە ءتۇرلى وپاسىزدىقتار بار ەدى؛ مەنىڭ مۇلدە تۇسىنبەي قويعان ءبىر نارسەم: بىرەۋدىڭ التىن اقشاسىن ۇرلاسا ۇياتتان ءولىپ كەتەتىن ەر ادام، ەندى ۇيالماي-قىزارماي، ءوز دوسىنىڭ سۇيىكتى ايەلىن ۇرلاپ اكەتەدى، سونىمەن قوسا بۇكىل باقىتىن، ءومىرىن زاياعا جىبەرەدى. قىسقاسى، سۋايتتار ۇيلەنىپ، راقاتقا باتتى، ال مەن بولسام، كەش سايىن سولارمەن بىرگە بولىپ، ءبىر داستارقاننان تاماق ءىشىپ، ناعىز عاشىق ادامداي ءيۋديفتىڭ قاسىنا وتىرعانعا ءماز بولىپ ءجۇرىپپىن، مەنى اداستىرار كەزدەگى ايارلىعىنا ەزۋىمدى جىرتا جىميىپ جاۋاپ بەرىپپىن.
ولار وسى الداعاندارى ءۇشىن قاتتى جازالاندى! ارىممەن انت ەتەيىن، جاراتقان يەمىز تىرشىلىكتىڭ تۇيتكىلدەرىن ءبىز ويلاعاننان گورى تەرەڭىرەك تۇسىنەدى ەكەن. مىنە ورىستار كەلىپ، ءبىزدىڭ ەكى جاق ءبۇيىرىمىزدى باسىپ الدى. مىڭ دا سەگىز ءجۇز ون ءۇشىنشى جىلدىڭ ناۋقانى باستالدى. ءبىز قورشاۋدا قالدىق. ءبىر كۇنى تاڭەرتەڭ بۇيرىق كەلدى بەلگىلەنگەن ۋاقىتتا ليۋبسەن توڭىرەگىندە مايدان دالاسىندا بولسىن دەپتى. دەرەۋ جورىققا اتتانسىن دەگەندە، يمپەراتور جاعدايدى، ارينە، بىلگەن عوي. ورىستار الدىمىزدى وراپ كەتىپتى. پولك كومانديرى قالا ماڭىندا تۇراتىن ءبىر پولياك ايەلىمەن قوشتاسامىن دەپ اينالشىقتاپ جۇرگەندە، الدىنعى شەپتەگى كازاك وتريادى ءبىزدىڭ پولكوۆنيكتى قاسىنداعى نوكەرلەرىمەن قوسا قولعا ءتۇسىردى.
ءبىز زورعا دەگەندە اتىمىزعا ءمىنىپ ۇلگىرىپ، قالا سىرتىندا ساپقا تۇردىق تا، وق جاۋدىرىپ، ورىستاردى كەيىن تىقسىردىق، ءسويتىپ تۇندە تايىپ تۇرۋىمىزعا جول اشتىق. ءۇش ساعات بويى تىنىمسىز ايقاسىپ، كەرەمەتتەي ەرلىك كورسەتتىك. ءبىز سوعىسىپ جاتقاندا، ءبىزدىڭ پولكتىڭ كولىكتەرى ىلگەرى كەتىپ قالىپتى. بىزدە زەڭبىرەك پارقى بولاتىن، ءوق-دارى زاپاسى سوندا ەدى؛ ءبارى يمپەراتورعا ءدال ءقازىر كەرەك؛ ولسەڭ دە، تىرىلسەڭ دە سونى دەرەۋ تاۋىپ بەرۋ كەرەك. ءبىزدىڭ ورىستارعا جانتالاسا قارسىلىق كورسەتۋىمىزدى كورگەن جاۋ جاعى بىزدە تۇتاس ءبىر كورپۋستىڭ كۇشى بار دەپ ويلاسا كەرەك. ءبىراق بارلاۋشىلارى دەرەۋ بۇل ويدىڭ قاتە ەكەنىن، بىزدە نەبارى ءبىر اتتى اسكەر پولكى مەن قوسىمشا جاياۋ اسكەرلەر بولىمشەسى عانا بار ەكەنىن دەرەۋ جەتكىزىپتى. مىنە سودان كەيىن-اق، تاقسىر، كەشكە قاراي ولار الدارىنىڭ ءبارىن جاپىرا-جايپاپ شابۋىلعا شىقتى دا، باساكوكتەپ ءتوندى دەيسىڭ ۇستىمىزگە، كوبىمىز سول جەردە جايراپ قالدىق. قالعانىمىز قورشاۋدامىز.
رەنار ەكەۋمىز الدىڭعى شەپتە ەدىك. ول مەنىڭ كوز الدىمدا جانتالاسا سوعىسىپ، جاۋعا قاراي وقتى جاۋدىرعاندا، قۇددى ءبىر ىشىندە ىبىلىس وتىرعانداي ەدى، سوندا ايەلىن ويلاپ ءجۇردى-اۋ، جازعان. سونىڭ ارقاسىندا ءبىز قالاعا قاراي جول اشىپ وتتىك؛ ونى قورعاپ تۇرعان اۋرۋ سولداتتاردى كورگەندە، ادام ايارلىق ەدى تۇرلەرىن. رەنار ەكەۋمىز ەندى ەڭ سوڭعى لەكتە كەلەمىز؛ قاراساق، جولدى كازاكتار باسىپ الىپتى. ءبىر كازاك نايزاسىن كەزەپ، ماعان قاراي ءتونىپ كەلەدى ەكەن، رەنار سونى كورە سالىپ، اتىنىڭ ساۋىرىمەن كولدەنەڭدەپ كەلىپ، مەنى قورعاپ قالدى؛ اتى ءبىر كەرەمەت ارعىماق ەدى، نايزا سوعان قادالدى دا، جانۋار رەناردى دا، كازاكتى دا استىنا الا، قۇلاپ ءتۇستى. مەن كازاكتى سەسپەي قاتىردىم دا، رەناردى قولىنان تارتىپ سۋىرىپ الدىم؛ سونسوڭ قاپقا سالعان استىققا ۇقساتىپ، الدىما وڭگەرىپ الىپ، تارتىپ كەتتىم.
— باقىل بول، كاپيتان، ءبارى ءبىتتى، - دەدى ول ماعان.
— جوق، دەيمىن مەن جاۋاپ قاتىپ، ءالى كورەمىز!
قالانىڭ شەتىنە كەلىپ كىردىك. مەن اتىمنان سەكىرىپ ءتۇستىم دە، ماڭايدان ءبىر قۇشاق سابان اكەلىپ، ۇستىنە رەناردى وتىرعىزدىم. باسىن قىلىش ءتىلىپ كەتكەن ەكەن، شاشىنىڭ اراسىنان ميى شاشىراپ شىعىپ جاتىر، ءبىراق وزىندە ءالى ءتىل بار. ءيا، ول سونداي مىقتى ادام ەدى!
— ءبىز ەسەپ ايىرىستىق، - دەدى ول. - مەن سەن ءۇشىن ءومىرىمدى قۇربان ەتتىم، ءبىراق سەنەن ءيۋديفتى قاعىپ اكەتكەنمىن. ەگەر بالاسى امان-ەسەن تۋسا، ءوزىن دە، بالاسىن دا قامقورلىعىڭا ال دۇرىسىندا، سوعان ۇيلەن.
قانىم قايناپ كەتتى، توبەت ءيتتىڭ ولەكسەسىندەي تاستاپ جۇرە بەردىم، ءبىراق اشۋىم باسىلعان سوڭ قايتا كەلدىم. ءولىپ قالىپتى. كازاكتار قالاعا ءورت سالدى؛ مەن ءيۋديفتى ەسىمە الىپ، سوعان باردىم. اتىما مىنگەستىرىپ الدىم دا، شەگىنىپ بارا جاتقان پولكتى قۋىپ جەتتىم. ءيۋديفتىڭ اكەسى دە، ءۇي ءىشى دە سۋعا قارق بولعانداي جىمجىلاس، توپان سۋدان قاشقان ەگەۋقۇيرىقتاي تايىپ تۇرىپتى. يۋديف رەناردى كۇتىپ جالعىز ءوزى قالىپتى. ءوزىڭىز تۇسىنەسىز عوي، العاشىندا مەن وعان ءبىر اۋىز ءسوز ايتقان جوقپىن. مىڭ سەگىز ءجۇز ون ءۇشىنشى جىلدىڭ قايعىلى ناۋقانىڭدا، تاقسىر، مەن ونى قامقورلىققا الدىم، جايلىراق جەرگە ورنالاستىرىپ ءجۇردىم، ءوزىن كۇتتىم؛ سوندىقتان ول اينالادا نە بولىپ جاتقانىڭ بايقاماعان دا بولار. مەن وقيعانىڭ الدىن الىپ، ىلعي ونى وزىمىزدەن ون لەدەي ىلگەرىرەك فرانسيانىڭ شەكاراسىنا قاراي جاقىنىراق جەرگە اپارىپ ورنالاستىرامىن. ءبىز گاناۋ تۇبىندە شايقاسىپ جاتقاندا، ول ۇل تاپتى. وسى سوعىستا مەن جارالانىپ قالىپ، ءيۋديفتى ستراسبۋرگتە قۋىپ جەتتىم، سونسوڭ ءبىز پاريجگە باردىق، سول كەزدە مەنىڭ جولىم بولماي، بۇكىل ناۋقان بويى پاريجدە ناۋقاستانىپ جاتتىم. ەگەر سونىڭ كەسىرى بولماعاندا، مەن ول كەزدە يمپەراتور گۆاردياسىنىڭ گرەنادەرى بولىپ جۇرەتىن ەدىم، سەبەبى يمپەراتور مەنى سوندا اۋىستىرىپ، جوعارىلاتپاقشى بولعان. قىسقاسى، تاقسىر، مەن بىرەۋدىڭ ايەلى مەن بالاسىن اسىراۋعا ءماجبۇر بولدىم، سوندا مەنىڭ ءۇش بىردەي قابىرعام سىنىق ەدى. ءوزىڭىز تۇسىنەسىز، الاتىن جالاقىم ازعانتاي. رەناردىڭ اكەسى، ءتىس قاققان كورى كوكجال، كەلىنىنەن باس تارتتى؛ ءيۋديفتىڭ اكەسى ءىز-تۇزسىز تايىپ بوپ كەتتى. ول بايعۇستىڭ ءوزى دە قايعىدان ابدەن جۇدەگەن-دى. ءبىر كۇنى ەرتەڭگىسىن مەنىڭ جارامدى قايتادان بايلاپ جاتىپ، جىلاپ جىبەردى.
— يۋديف، سەنىڭ بالاڭنىڭ بولاشاعىنا ايقىش قويۋ كەرەك، - دەدىم مەن.
— ماعان دا قويۋ كەرەك ايقىشتى، - دەدى ول كۇبىرلەپ.
— جو، - دەدىم سوندا. - كەرەك قاعازداردى تاۋىپ الايىق، سونسوڭ مەن ساعان ۇيلەنەمىن دە، ۇلدى زاڭداستىرامىز.. كىمنىڭ ۇلى دەگەندى ايتپادىم. ءيۋديفتىڭ ماعان العىسپەن قاراعان مۇڭدى كوزىن كورگەندە، تاقسىر، ادام قانداي ىستەن دە تارتىنبايدى ەكەن، ال ەندى ونىڭ ۇلى سول كۇننەن باستاپ مەنىڭ جۇرەگىمنەن مىقتاپ تۇرىپ ورىن الدى. بىزگە جىبەرىلگەن قاعازدار مەن ءيۋديفتىڭ اكە-شەشەسى بىزگە جەتكەنشە ونىڭ ءالى قۇري بەردى. ولەرىنىڭ الدىندا ول بارلىق كۇشىن جيناپ، ادەمى كيىمدەرىن كيدى، ىستەلۋگە ءتيىستى بارلىق راسىمدەردى ىستەدى، ءبىر بۋدا قاعازدارعا قول قويدى؛ بالاسىنا ات قويىلىپ، اكە تابىلعاننان كەيىن، قايتادان بارىپ توسەگىنە جاتتى؛ مەن ونىڭ ەكى قولىنان، ماڭدايىنان ءسۇيدىم، سونسوڭ ول ءجۇرىپ كەتتى. مەنىڭ ۇيلەنۋ تويىمنىڭ ءتۇرى وسىنداي بولدى! ەرتەڭىنە مەن ونىڭ قابىرىنە ارناپ بىرنەشە كەز جەر ساتىپ الدىم دا، ءوزىم قۋ جەتىمەكتىڭ اكەسى بولىپ شىعا كەلدىم؛ مىڭ سەگىز ءجۇز ون بەسىنشى جىلدىڭ ناۋقانى ءجۇرىپ جاتقان كەزدە، مەن ونى ءبىر كۇتۋشى ايەلگە بەرىپ باقتىردىم.
سول كەزدەن باستاپ، مەن سىزگە ايتايىن، مەنىڭ ومىرىمدەگى وسى وقيعانى جان ادام بىلگەن ەمەس، ويتكەنى بۇل ماقتانىش قىلاتىن جاعداي ەمەس، ءبىراق سول بالاعا ءوز ۇلىمداي قامقورلىق جاسادىم. ونىڭ اتاسى مال-مۇلىكتەن ايىرىلىپ، بۇكىل وتباسىمەن پەرسيا مەن رەسەيدىڭ اراسىندا ءبىر جەردە قاڭعىرىپ ءجۇر دەپ ەستىدىم. بالكىم، ول تۇبىندە بايىپ تا كەتەر، اسىل تاستارمەن ساۋدا قىلاتىن بىلگىش ادام دەپ ەستيمىن. بالانى كوللەدجگە ورنالاستىردىم، تاياۋدا ءوزىن ماتەماتيكاعا وتىرعىزىپ قويدىم، پوليتەحنيكالىق ۋچيليششەگە ءتۇسىپ، ونى ۇزدىك ءبىتىرىپ شىقسىن دەگەن ويىم بار؛ ءبىراق بايعۇس بالا شارشاپ اۋىرىپ قالدى. كوكىرەگى اۋىرادى. پاريجدەگى دارىگەردىڭ ايتۋىنشا، ول ءالى ايىعىپ كەتە الادى دەيدى؛ ول ءۇشىن تاۋ ارالاپ كوپ ءجۇرۋى كەرەك، وعان جانى اشىپ كۇتەتىن ادامنىڭ ۇنەمى قاراۋىندا بولۋى كەرەك ەكەن. مىنە سول سەبەپتەن دە مەن ءسىزدى ەسكە الدىم، سىزبەن تانىسايىن، ءسىزدىڭ كوزقاراسىڭىزدى بىلەيىن، ءومىر سالتىڭىزبەن تانىسايىن دەپ ادەيى ىزدەپ كەلدىم. ءبىراق ءسىزدىڭ اڭگىمەڭىزدى تىڭداعاننان كەيىن، ءسىز بەن ءبىز جاقسى دوس-جار ادامدار بولساق تا، سىزگە مۇنداي سابىتتى ەندى سالا المايتىنىمدى ءتۇسىندىم.
— مايور، ءيۋديفتىڭ بالاسىن الىپ كەلىڭىز، - دەدى بەناسي ازعانا ۇنسىزدىكتەن كەيىن. - ءسىرا، قۇداي تاعالا مەنى سوڭعى رەت وسىنداي سىنعا سالايىن دەگەن بولار، مەن سوعان توزەمىن. بۇل بەينەتتى مەن جاساعان يەنىڭ وزىنە تارتۋ ەتەمىن، ويتكەنى ونىڭ ۇلى دا ايقىشقا كەرىلىپ ءولدى عوي. ونىڭ ۇستىنە ءسىزدىڭ اڭگىمەڭىز مەنى قاتتى تەبىرەنتتى، ءبىراق ايتەۋىر ەشقانداي زاقىم كەلتىرگەن جوق؛ ال مۇنىڭ ءوزى جاقسى نىشان.
جەنەستا دارىگەردىڭ ەكى قولىنان ۇستاي الىپ، قاتتى قىستى، كوزىنەن اققان جاسىن دا تىيعان جوق، كۇنقاقتى بەتىنەن سورعالاتىپ قويا بەردى؛ سونسوڭ بارىپ ءتىل قاتتى:
— بۇل سىر ەندى ەكەۋمىزدىڭ ارامىزدا قۇپيا بولىپ قالسىن.
— البەتتە، مايور. ءسىز نەگە ىشپەي وتىرسىز؟
— ىشكىم كەلمەيدى، - دەدى جەنەستا. - وزىمە-وزىم كەلە الماي وتىرمىن.
— جارايدى، ال بالانى قاشان اكەلەسىز؟
— ءتىپتى ەرتەڭ دە اكەلە الامىن، تەك ايتساڭىز بولدى. ول ەكى كۇننەن بەرى گرەنوبلدە.
— جارايدى، ەرتەڭ ەرتەمەن ءجۇرىپ كەتىڭىز دە، دەرەۋ قايتىپ ورالىڭىز. مەن ءسىزدى قابىرشى قىزدىڭ ۇيىندە كۇتەمىن، ءبىز ساسكەلىكتى سونىڭ ۇيىنەن ىشەرمىز.
— كەلىستىك، - دەدى جەنەستا.
ەكى دوس بىر-بىرىنە قايىرلى ءتۇن تىلەپ، ۇيقىعا كەتكەن. ولار ءوز بولمەلەرىنىڭ ەكى اراسىنداعى الاڭعا جەتىپ، جەنەستا شىراعداندى تەرەزەنىڭ الدىنا قويا بەرگەندە، بەناسيگە قاراي بۇرىلىپ، ەت جۇرەگى ەلجىرەپ تۇرىپ، ءبىر ءسوزدى قىزىپ ايتتى:
— استاپىراللا! قوشتاساردا ءبىر ءسوز ايتايىنشى: وسى انا جاقتا، جوعارىدا بىرەۋ بار! - دەپ، ماعان سەندىرىپ ايتقان ءسىز ءۇشىنشى ادامسىز! - دەپ ول قولىن اسپانعا قاراي نۇسقادى.
دارىگەر مۇڭدانا جىميىپ كۇلدى دە، شىن جۇرەكتەن ونىڭ قولىن قىستى.
كەلەسى كۇنى، تاڭ قىلاڭ بەرە، وفيسەرقالاعا اتتانىپ كەتتى دە، تۇسكە تامان گرەنوبلدى سەلەنمەن جالعاستىرىپ تۇرعان ۇلكەن جولدىڭ قابىرشى قىزدىڭ ۇيىنە قاراي بۇرىلاتىن ايرىعىنداعى سوقپاققا جاقىنداپ كەلگەن-دى. ول ءۇستى اشىق ەكى دوڭعالاقتى ارباعا دارا ات جەگىپتى، مۇنداي جەڭىل كولىكتى بۇل جەردىڭ تاۋلى جولدارىندا بارلىق جەردەن كەزدەستىرەسىڭ. وفيسەردىڭ قاسىنداعى جۇدەۋ باس، ارىقشا بالا ون ەكى جاستاردا دەپ ويلارلىق، شىندىعىندا ول ون التىعا كەتىپ ەدى. جولدان بۇرىلماس بۇرىن وفيسەر جان-جاعىنا قاراپ الدى؛ ونداعىسى مىنا ەكى اياق اربانى بەناسيدىڭ ۇيىنە جەتكىزىپ تاستايتىن ءبىر ادام كورىنبەس پە ەكەن دەگەن وي ەدى؛ ويتكەنى مىنا جىپ-جىڭىشكە جالعىز اياق سوقپاقپەن قابىرشى قىزدىڭ ۇيىنە جەتۋ دەگەن ءتىپتى مۇمكىن ەمەس-تى. ايتقانداي-اق، جولعا قاراي كەلە جاتقان دالاداعى قوس كۇزەتشىسى كورىندى دە، جەنەستاعا سول كومەككە كەلدى. وفيسەر اسىراندى بالاسىن ەرتىپ، تاۋدىڭ تار جولىمەن كوزدەگەن ۇيىنە قاراي بەتتەگەن.
— الدىڭدا قانشاما قۋانىش كۇتىپ تۇر سەنىڭ، ادريەن. ءبىر جىلدىڭ ىشىندە مىنا تاماشا ولكەنى تۇپ-تۇگەل ارالاپ شىعاسىڭ، اڭشىلىققا ۇيرەنەسىڭ، سالت ءجۇرىپ توسەلەسىن، كىتاپقا ۇڭىلە بەرىپ جۇدەمەيتىن بولاسىڭ. قاراشى ءوزىڭ قىزىقتاپ!
ادريەن اڭعار جاققا ناۋقاس بالانىڭ كۇڭگىرت كوزىن جايلاپ ءبىر تاستادى؛ ءبىراق، تابيعاتتىڭ اسەمدىگىنە ونشا اۋەستەنبەيتىن بارلىق جاستار سياقتى، ول ءجۇرىسىن توقتاتپاستان:
— ءسىز سونداي مەيرىمدىسىز، اكەتاي، - دەدى.
اۋرۋ دەندەگەن بالانىڭ بۇل سەلقوستىعىنا قاتتى رەنجىگەن وفيسەر قىزدىڭ ۇيىنە جەتكەنشە ۇلىنا ءلام دەپ ءتىل قاتقان جوق.
— ءسىز قانداي ۇقىپتى ەدىڭىز، مايور! - دەپ قۋانا ءتىل قاتتى بەناسي، ۇزىنشا تاقتاي ورىندىقتان كوتەرىلە بەرىپ.
سونسوڭ ول ورىندىققا قايتادان وتىردى دا، قامكوڭىل كوزىن ادريەنگە قاراي قادادى؛ ونىڭ سارعايىپ، قاجىعان جۇزىنە سىناي قاراپ وتىرىپ، سونىمەن بىرگە ونىڭ ىزگىلىككە تولى بيازى، سۇلۋ كەسكىنىنە قىزىعا اڭىرىپ قالدى. شەشەسىنەن اۋماي قالعان بالانىڭ ءتۇسى دە سونداي نازىك، اققۇبا، مولدىرەگەن كوزدەرى قاپ-قارا ەدى، ويلى كوزدەرىنىڭ جانارى مۇڭعا دا تولى كورىندى. پولياك ەۆرەيلەرىنىڭ وزىندىك ەرەكشە سۇلۋلىعى وسىناۋ بالعىن جاس ءوسپىرىمنىڭ قويۋ شاشپەن كومكەرىلگەن جۇزىندە ايقىن مەنمۇندالاپ تۇر؛ جالعىز-اق تىم ۇلكەن باسى قوراشتاۋ كەلگەن ۇساق دەنەسىنە ۇيلەسپەيتىن سياقتى.
— ۇيقىڭىز قالاي، سۇيىكتى بالاپانىم؟ - دەپ سۇرادى ودان بەناسي.
— جاقسى، تاقسىر.
— ەكى تىزەڭىزدى كورسەتىڭىزشى ماعان، بالاعىڭىزدى ءتۇرىڭىز.
ادريەن قىزاراقتاپ، باستىرما باۋلارىن شەشكەندە، دوكتور ونىڭ تىزەسىن ابدەن باجايلاپ قارادى.
— سولاي، سولاي! كانە، بىردەڭە ايتىپ كورىڭىزشى، قاتتىراق ايقايلاپ ايتىڭىز!
ادريەن داۋسىن شىعارا قاتتى دىبىس بەردى.
— جارايدى. قولدارىڭىزدى اكەلىڭىزشى بەرمەن...
— جاس جىگىت قۇددى ايەلدەردىڭ قولىنداي اپپاق، ءبىراق قان تامىرلارى كوگىلدىر تارتقان تىم ءالسىز قولدارىن ىلگەرى قاراي سوزدى.
— پاريجدەتى ءوزىڭىز وقىعان مەكتەپ قالاي اتالادى؟
— ليۋدوۆيك XIVء-نىڭ ليسەيى.
— ديرەكتور سىزدەرگە تۇندە ءوز تىلەكتەرىڭىزبەن دۇعا وقىمادى ما؟
— وقىدى، تاقسىر.
— دەمەك، ءسىز بىردەن ۇيىقتاي قويمادىڭىز عوي؟
ادريەن ۇندەگەن جوق، سونسوڭ دوكتورعا قاراپ جەنەستا سويلەدى:
— بۇلاردىڭ ديرەكتورى سۆياششەننيك، وتە يناباتتى ادام، مەنىڭ كىشكەنتاي جاۋىنگەرىمدى ول جەردەن الىپ كەتىڭىز دەپ كەڭەس بەرگەن سول كىسىنىڭ ءوزى، دەنساۋلىعىنىڭ ناشارلىعىنا بايلانىستى.
— نەسى بار، دەدى بەناسي، ءوزىنىڭ جايدارى كوزدەرىن ادريەننىڭ الاڭداعان كوزدەرىنە تۋرالاپ قاراپ. ءبىز مۇنى ەمدەپ جازامىز. بۇدان ناعىز ەركەك جاسايمىز. تاتۋ ەكى ادام بولىپ ءومىر سۇرەمىز، دوستىم! كەشكىسىن ەرتە جاتامىز، تاڭەرتەڭ ەرتە تۇرامىز. بالاڭىزدى اتقا مىنۋگە ۇيرەتەمىن، مايور. بىر-ەكى اي اسقازانىڭ ەمدەيمىز، سۇتكە پىسىرگەن تاماقتاردى عانا ىشەدى؛ سونسوڭ مەن بۇعان قارۋ-جاراق ۇستاۋعا رۇقسات الىپ بەرەمىن، بالانى بيۋتيفەنىڭ قولىنا تاپسىرامىن، ەكەۋى قوسىلىپ سەرنا اتاتىن بولادى. بالاڭىز بەس ايداي دەريەۆنيادا تۇرسىن، سونسوڭ ءوزىڭىز دە تانىماي قالاسىز، مايور. بيۋتيفە دە اسپانعا قولى جەتكەندەي بولادى.
ول جۇگىرمەكتى مەن بىلەمىن؛ ول ءسىزدى، دوستىم، شۆەيسارياعا كەيىن الىپ بارادى، ءالپى ارقىلى توتەسىنەن تاۋ شىندارىنا شىعارادى؛ ءسويتىپ التى ايدىڭ ىشىندە بويىڭىز ءبىر قارىس وسەتىن بولادى؛ ەكى بەتىڭىز قىزارىپ، جايناپ شىعاسىز، جۇيكە-جۇيەڭىز نىعايادى، ليسەيدەن العان زياندى ارەكەتتەردىڭ بارىنەن ارىلاسىز. ال سودان كەيىن قايتادان وقۋعا كىرىسەسىز دە، ادام بولاسىز. بيۋتيفە ادال جىگىت، اقشانى سوعان سەنىپ تاپسىرامىز، ءسىز ەكەۋىڭىز سەرۋەندەپ، اڭشىلىق قۇرىپ جۇرگەندە، بارلىق شىعىندى سول تولەپ تۇرادى، سول جارتى جىلدىڭ ىشىندە ول اقىلعا توقتاپ، سودان ءوزى كوپ نارسەنى ۇتىپ شىعاتىن بولادى.
دارىگەردىڭ ءاربىر سوزىنەن كەيىن جەنەستانىڭ ءجۇزى جايناي بەردى.
— جۇرىڭىزدەر، ساسكەلىك ىشەيىك. ءبىزدىڭ بيكەش تە سىزدەردى كورگەنشە اسىعىپ وتىر، - دەگەن بەناسي ادريەندى ەركەلەتە بەتىنەن سيپاپ قويدى.
— سونىمەن، مۇندا وكپە اۋرۋى جوق بولدى ما؟ - دەپ سۇراعان جەنەستا، دارىگەردى قولتىقتاپ، وڭاشاعا قاراي الىپ شىعىپ.
— اتىمەن جوق.
— ەندەشە مۇنىكى نەمەنە؟
— ەي، جاي انشەيىن، ەسەيۋ كەزەڭىندەگى ءولىارا عوي، - دەدى دارىگەر.
تابالدىرىقتا قابىرشى قىز كورىنگەن، جەنەستا ونىڭ ۇستىندەگى قاراپايىم كيىمنىڭ سونشالىقتى ساندىلىگىنە تاڭ-تاماشا بولدى. كەشەگى شارۋا قىز ەمەس، كيىمدى تالعاپ كيگەن ناعىز ءپاريجدىڭ بيكەشى، بۇعان قاراعاندا كوز جانارى باۋراپ بارادى. وفيسەر كوزىن تايدىرىپ اكەتىپ، جاڭعاق اعاشىنان جاسالعان جالاڭ ۇستەلگە قاراعان؛ ۇستىندە داستارقانى جوق بولسا دا، ابدەن جالتىراتا تازارتىلعان ەكەن، جايناپ تۇر؛ ءۇستى دەريەۆنيانىڭ تاماعىنا تولىپ تۇر: جۇمىرتقا، ماي، پيروگ، تاۋدىڭ جۇپار ءيىستى جيدەگى. بويجەتكەن ءۇي ءىشىن دە گۇلمەن جايناتىپ جىبەرىپتى ناعىز مەرەكەدەگىدەي. وفيسەردە كەنەتتەن وسى ءبىر ۇياداي ءۇيدىڭ، وسىناۋ كوكورايدىڭ وتاعاسىسى بولسام با ەكەن دەگەن ءبىر تىلەك پايدا بولىپ كەتتى دە، قىزعا ءبىر ءۇمىت، ءبىر كۇدىكپەن قاراعان؛ سونسوڭ جاڭا كىرە بەرگەندەگى كوزقاراسىنان قىسىلعانداي كوزىن تايدىرىپ اكەتكەن قىزدىڭ ادريەندى ايالاپ جاتقان ىقىلاسىنا سۇيسىنە قارادى.
— ءسىز بايقادىڭىز با، مايور، - دەگەن بەناسي، - ءسىزدىڭ وسىندا مەيمان رەتىندە سىي-قۇرمەتكە يە بولعانىڭىز قانشالىقتى قىمباتقا تۇسكەنىن؟ سونىڭ وتەۋىنە مىنا مەنىڭ شاكىرتىمە اسكەري ومىردەن ءبىر وقيعا جايىن اڭگىمەلەپ بەرۋىڭىزگە تۋرا كەلەدى.
— وفيسەر مىرزا اۋەلى اسىقپاي ساسكەلىك تاماعىن ءىشىپ السىن، ال ەندى كوفەسىن ىشكەن سوڭ...
— ارينە، ايتامىن، قۇلشىنىپ-اق ايتامىن، - دەگەن جەنەستا، - ءبىراق ءبىر شارت قويامىن: ءسىز دە ءوز ومىرىڭىزدەن ءبىر قىزىق اڭگىمە ايتاتىن بولاسىز.
— شىن، تاقسىر، مەندە ەشقانداي قىزىق وقيعا بولعان جوق... اڭگىمە قىلىپ ايتۋعا تۇرارلىقتاي ەشتەڭە، - دەيدى قىز ەكى بەتى دۋىلداپ؛ - تاعى ءبىر پيروگ جەيسىز بە، دوستىم، -دەپ ول ەندى الدىنداعى تاباقشاسى بوس تۇرعان ادريەنگە قاراي بۇرىلدى.
— جەيمىن، بيكەش.
— پيروگ وتە ءدامدى ەكەن، دەپ جەنەستا قوستاپ قويدى.
— ال ءقازىر بۇل كىسىنىڭ كىلەگەي قاتقان كوفەسىن كورەسىزدەر، - دەدى بەناسي قىزبالانىپ.
— مەن ودان گورى تاماشا ءۇي بيكەسىنىڭ اڭگىمەسىن ءتاۋىر كورەر ەدىم.
— ءسىز ولاي باستاماڭىز ءىستى، - جەنەستا، دەيدى وعان دارىگەر. - بەرى قاراشى، اينالايىن، قىزىم، ەندى ول قابىرشى قىزعا قاراپ، قولىن قىستى، - مىنا وفيسەردىڭ ءتۇسى سۋىق بولعانىمەن، جۇرەگى وتە مەيىربان، سوندىقتان بۇدان ۇيالۋدىڭ قاجەتى جوق. ايتاسىڭ با، ايتپايسىڭ با، - ول ءوز شارۋاڭ. بايعۇس بالاپانىم-اۋ مەنىڭ، سەنىڭ اڭگىمەڭدى تىڭداپ، تۇسىنەتىن دۇنيەدە ءۇش ادام بار - ۇشەۋى دە سەنىڭ الدىڭدا وتىر. ايتشى بىزگە، بۇرىن بولىپ پا ەدى جۇرەگىڭدى دۇبىرلەتكەن جايتتار، ءبىراق سەن ويلاما بۇلار قازىرگى قۇپيالارىمدى بىلگىسى كەلەدى ەكەن دەپ، جوق، ولاي ەمەس.
— مىنەكي ماريەتتا سىزدەرگە كوفە اكەلدى، - دەدى قىز - تاماقتارىڭىزدى ءىشىپ الىڭىزدار، ال مەن سىزدەرگە ءوزىمنىڭ جۇرەك سىرلارىمدى ايتىپ بەرەيىن. ال ءسىز، وفيسەر مىرزا، ءوز ۋادەڭىزدى ۇمىتىپ كەتىپ جۇرمەڭىز، - دەپ ول جەنەستاعا نازدى كوزىمەن قاراپ قويدى.
— قالاي ۇمىتامىز، مادمۋازەل، - دەپ وفيسەر باسىن ءيىپ تاعىزىم ەتتى.
— جاسىم ون التىعا كەلگەندە مەن ءجيى اۋىردىم، - قىز اڭگىمەسىن وسىلاي باستاعان، - ءبىراق مەن ساۆوييانىڭ جولدارىندا ارلى-بەرلى ءجۇرىپ، قايىر سۇراۋدان تىيىلعام جوق. قونالقاعا ەشەلگە بارامىن دا، قويمادا سابان توسەپ جاتا كەتەمىن. ماعان باسپانا بەرەتىن بەكەت اۋلاسىنىڭ يەسى؛ ءوز باسى وتە قايىرىمدى كىسى ەدى، ال ەندى ايەلى جەك كورىپ الدى دا، ۇرىسۋمەن بولدى. مەن سوعان قاتتى قورلانۋشى ەدىم، قايىرشى بولعانمەن، ەشقانداي زيانىم جوق، ەرتەندى-كەش دۇعا وقيمىن، ۇرلىق قىلمايمىن، قۇدايدىڭ ايتقان وسيەتى بويىنشا تىرشىلىك ەتەمىن، ال قايىر سۇرايتىنىم ەشقانداي شارۋا ىستەي بىلمەيمىن، ءوزىم اۋرۋمىن، سوندىقتان كەتپەن كوتەرمەك تۇگىل، ينە ساباقتاۋعا شامام كەلمەيدى.
ءبىر كۇنى ءيتتىڭ كەسىرىنەن مەن بەكەت اۋلاسىنان قۋىلىپ كەتتىم. مەن بەسىكتە جاتقان كۇنىمنەن بىلاي قاراي جىلى ءسوز ەستىگەن ەمەسپىن، اتا-انا جوق، سىرلاس قۇربى جوق، ەشقانداي قۋانىش جوق. مەنى مارقۇم مورەن اجەم ءوسىردى، كوپ جاقسىلىق ىستەدى، ءبىراق ءبىر رەت بولسا دا ەلجىرەپ باۋرىنا باستى ما ەكەن، ەسىمدە جوق، وعان ۋاقىتى دا بولمايتىن؛ قىردا ەركەكتىڭ جۇمىسىن ىستەيدى؛ كەيدە اياۋشىلىق ءبىلدىرىپ وتىرادى دا، كەنەت قولىما قاسىقپەن تارس ەتكىزەدى مەن كوجەگە كوبىرەك باس قويىپ جاتسام سويتەدى، تاماقتى ءبىز ءبىر تاباقتان ىشەمىز. بايعۇس، مەنىڭ مورەن اجە-ەكەم. دۇعا وقىعان سايىن ونى ەسكە المايتىن كۇنىم جوق. قۇداي تاعالا وعان مۇنداعىدان گورى انا دۇنيەدە دۇرىس ءومىر بەرسە ەكەن، اسىرەسە استىنداعى توسەگى جايلى بولسايشى؛ ىلعي رەنجىپ ءجۇرۋشى ەدى، قاتتى جەرگە جاتا المايمىن دەپ ەكەۋمىز بىرگە جاتاتىنبىز.
ءيا، سونىمەن، سىزدەر بىلمەيسىزدەر عوي، باجىلداپ ۇرىسقاننىڭ قانداي جامان بولاتىنىڭ، اسىرەسە اقىرىپ-زەكىرىپ، كوزدى الارتىپ جاتسا، جۇرەگىڭ ەزىلىپ كەتەدى، ودان دا پىشاقتى سۇعىپ العان جەڭىل شىعار. مەن وسىعان كوندىگىپ كەتكەن تالاي قايىرشى شالداردى بىلەمىن؛ ال مەن سولاي كىسىدەن تىلەنىپ ءجۇرۋ ءۇشىن جارالعانىم جوق قوي. "قايىر بەرمەيمىز" دەگەن ءسوزدى ەستىسەم بولدى، ەڭىرەپ قويا بەرەمىن. ءبىر تۇننەن ءبىر ءتۇن اۋىرلاي بەردى جانىما، بار تايانىشىم دۇعا وقۋ. جالعاننىڭ جارىعىندا بار قايعىڭدى سىرتقا شىعارىپ، ماۋقىڭدى باساتىن ءبىر جاناشىر بولسايشى. ماعان جىلى ۇشىرايتىن كوك اسپان عانا. كەيدە سول اسپان كوكپەڭبەك بولىپ تۇرسا، مەن سوعان قۋانامىن. بۇلتتى جەل ايداپ كەتەدى، مەن جارتاستاردىڭ اراسىندا ءبىر پانالاۋ جەرگە جاتىپ الامىن دا، قادالىپ اسپانعا قارايمىن. سونسوڭ ءوزىمدى ءبىر كەرەمەت ماڭعاز بايبىشەدەي كورەمىن. كەيدە اسپانعا سونشالىقتى تەسىلە قاراپ جاتامىن دا، ءوزىمدى سول كوگىلدىر مۇنار اراسىندا ءجۇزىپ بارا جاتقانداي سەزىنەمىن، قيالمەن سول اسپاندى شارلاپ كەتەمىن، ءوزىم ءبىر تال مامىقتاي جەڭىلەيىپ، جەتى قات كەككە ورلەپ كەتەمىن.
سول كەزدە قۇمارتىپ جاقسى كورەتىن دە نارسەلەرىم بولدى. ءبىر كۇنى بەكەت ءۇيىنىڭ اۋلاسىنداعى يت كۇشىكتەپتى؛ سونداي سۇيكىمدى كۇشىك تۋىپتى: ءوزى اپپاق، اياقتارىنىڭ ۇشىندا قارا نۇكتەلەرى بار؛ پەرىشتەدەي پاك كۇيى ءالى كۇنگە كوز الدىمدا! سول كۇشىك قانا ماعان جىلى شىراي ءبىلدىرۋشى ەدى؛ مەن دە وعان ءتاتتى-دامدى بىردەڭەمدى ساقتاپ جۇرەمىن؛ ءوزى مەنى تانيدى، كەشكە الدىمنان شىعادى، مەنىڭ جامان كيىمدەرىمدى جاتسىنبايدى، ەركەلەپ، اياقتارىمدى جالايدى؛ ال ەندى كوزدەرىندە عاجاپ ءبىر جىلىلىق، سونداي نازدى ەركەلىك بار، سوعان قاراپ تۇرامىن دا، جىلاپ قويا بەرەمىن: "دۇنيەدە مەنى جاقسى كورەتىن تەك سەن عانا"، دەيمىن.
قىستىگۇنى بۇيىعىپ، مەنىڭ اياعىما ورالىپ جاتادى. سونى بىرەۋ ۇرىپ جاتسا، تاياعى مەنىڭ ەتىمە تيگەندەي بولادى؛ سوندىقتان مەن وعان بىرەۋدىڭ ۇيىنە كىرمە، سۇيەك-ساياق تاسىما دەپ ۇيرەتەمىن؛ سونسوڭ ول مەن اكەلگەن ناندى عانا جەيتىن بولدى. مەن ءبىر نارسەگە رەنجىپ وتىرسام، قاسىما جۇگىرىپ كەلەدى: "نەگە مۇڭايىپ وتىرسىڭ، بايعۇساۋ"، - دەپ ايتقىسى كەلگەندەي، ءموليىپ قاراپ تۇرادى. قانداي تاماشا كۇشىك ەدى: بىرەۋلەر ءوتىپ بارا جاتىپ، مايدا اقشا تاستاپ كەتسە، بۇل جۇگىرىپ بارىپ، شاڭنىڭ اراسىنان تاۋىپ الادى دا، ماعان الىپ كەلەدى، سول كۇشىككە ءۇيىرسىپ، وزىمە باۋراي باستاعاننان بىلاي قاراي كوڭىلىم ءبىر ءتۇرلى جادىراپ كەتتى. كۇن سايىن بىرنەشە سۋ مايدا اقشا جيناپ، ەلۋ شاقتى فرانكىگە جەتكىزسەم، بەكەت اۋلاسىنىڭ يەسىنەن سونى ساتىپ الماقشى بولدىم. كۇشىكتىڭ ماعان ءۇيىر ەكەنىن سەزگەن ءۇي بيكەسى كەنەتتەن سول كۇشىككە ءوزى قامقورشى بولعانسىپ شىعا كەلدى. ال ەندى مەن سىزدەرگە ايتايىن، سول تيتىمدەي كۇشىك بيكەنى كەرەمەتتەي جەك كورەتىن. سەنىڭ جان دۇنيەڭ قانداي ەكەنىن، سەنىڭ كىمدى جاقسى، كىمدى جەك كورەتىنىڭدى جانۋارلار وزدەرى سەزەدى. مەن جيىرما فرانكىلىك التىن اقشامدى ىشكى بەلدىگىمە ءتۇيىپ، جاسىرىن ساقتاپ جۇرگەنمىن، ءبىر كۇنى بەكەتشىنىڭ وزىنە كەلىپ بىلاي دەدىم:
— قۇرمەتتى مونسو مىرزا، مەن جىل بويى اقشا جيناپ، ءسىزدىڭ كۇشىگىڭىزدى ساتىپ الماقشى ەدىم. ەندىگى جاعداي مىناداي - سول كۇشىك ءسىزدىڭ ايەلىڭىزگە ەشبىر قاجەتى بولماسا دا، سونى ءبىرجولا الىپ قويماي تۇرعاندا، كۇشىكتى ماعان جيىرما فرانكىگە ساتىڭىزشى، مىنەكي الىڭىز اقشامدى.
— قوي، قىزىم، كەرەك ەمەس ماعان سەنىڭ جيىرما فرانكىڭ. قۇداي ساقتاسىن، كەدەيلەردەن اقشا الاتىن ماعان نە كورىنىپتى! ءيتتى الا بەر. ال ايەلىم باجىلدايتىن بولسا، بۇل جەردەن كەتىپ قال.
يت ءۇشىن ايەلى وعان باس سالدى دەيسىڭ كەلىپ... قۇداي-اي، ايقايلاعاندا تۋرا ءۇيى ورتەنىپ جاتىر ما ەكەن دەپ ويلاعاندايسىن! سوندا نە ىستەدى دەيسىزدەر عوي! كۇشىكتىڭ ماعان قاراي بۇرىلىپ تۇرعانىڭ كورىپ، ءوزى ونداي جاساي المايتىنىڭا كوزى جەتكەننەن كەيىن، ايەل وعان ۋ بەردى. بيشارا كۇشىك مەنىڭ قولىمدا تۇرىپ ءولدى. مەن ءوزىمنىڭ ۇلىمدى جەرلەگەندەي قايعىردىم. شىرشانىڭ تۇبىنە اپارىپ كومىپ ەدىم، سول جەردە تۇرىپ كوزدىڭ جاسىن توكتىم كەلىپ.
سوندا ماعان مىناداي وي كەلگەن: قۇداي مەنى جالعىز ەتىپ جاراتقان ەكەن، ەندى ماعان باقىتتى بولۋ دا جوق شىعار، جالعان دۇنيەدە ءبىر جاقىن ادامىم جوق، كوزىمەن مۇسىركەپ ەندى ماعان كىم قارايدى دەيسىڭ؟! قىسقاسى، ءتۇنى بويى مەن سول جەردە، اشىق اسپاننىڭ استىندا وتىردىم دا قويدىم، قۇدايعا جالبارىندىم، ماعان ءبىر اياۋشىلىق كورسەتسىپ دەپ. سودان جولعا شىققاندا كورگەنىم قولى جوق ءبىر بالا كەلە جاتىر، جاسى وندار شاماسىندا. "جاببار حاق مەنىڭ ءسوزىمدى ەستىگەن ەكەن، دەپ ويلادىم مەن، ويتكەنى بۇگىن تۇندەگىدەي مەن ەش ۋاقىتتا دۇعا وقىپ، تىلەك تىلەپ كورگەن ەمەسپىن. ەندى وسى جارىمجانعا كومەكتەسەيىن، تۋعان اناسىنداي بولايىن؛ قايىردى بىرگە سۇرايىق، بىرگە جۇرسەك، كوبىرەك جينارمىز؛ بالكىم، وسى ءۇشىن مەن قايىر سۇراعاندا دا باتىلىراق بولارمىن".
بالا العاشقى كۇندەرى ريزا سياقتى كورىنگەن، ريزا بولماعاندا قايتەدى: مەن بارلىق تىلەگىن ورىندايمىن، تاماقتىڭ ءتاۋىرىن سوعان بەرەمىن، سونىڭ كۇنىنە اينالىپ كەتتىم؛ ال ول مەنى قاجىتتى، مەيلى قاجىتا بەرسىن، جالعىزدىقتان ءتاۋىر عوي. سويتسەم، الگى وڭباعان بالا مەنىڭ كۇشىك ساتىپ الماق بولعان جيىرما فرانكىمدى ءبىلىپ قويىپتى دا، بەلدىگىمدى سوگىپ، التىن اقشامدى ۇرلاپ اكەتىپتى. ويلاپ قاراڭىزدارشى، قولى جوق، ءبىراق ۇرى! زارەن قالاي ۇشپاسىن! وسىدان كەيىن ومىردەن ءتىپتى بەزىنىپ كەتتىم. سودان تۇسىنگەنىم: مەن بىرەۋدى جاقسى كورسەم بولدى، دۇنيە دەرەۋ تەرىس اينالادى! ءبىر كۇنى قاراسام، ەشەل جولىنىڭ ۇستىندە تاۋعا قاراي ورلەپ ءبىر ءساندى كۇيمە كوتەرىلىپ بارادى، ۇستىندە ءبىر بويجەتكەن وتىر، سونداي سۇلۋ تۋرا ماريا قىز سياقتى؛ قاسىندا جاس جىگىت وتىر ءيا، ناق سونىڭ ءوزى. جىگىت ماعان ءبىر ەكيۋ كۇمىس اقشا تاستادى دا، قاسىنداعى قىزعا بۇرىلىپ:
— قاراشى، قانداي ادەمى قىز، - دەگەنى عوي.
بەناسي مىرزا، جالعىز ءسىز عانا تۇسىنەسىز، وسى ءبىر ماقتاۋ ءسوزدىڭ مەنى قانداي قۋانتقانىڭ، ويتكەنى بۇرىن ەش ۋاقىتتا ونداي ءسوز ەستىپ كورگەن ەمەسپىن-دى؛ جولاۋشىنىڭ سول اقشانى تاستاماعانى-اق جاقسى ەدى. بىلمەيمىن ماعان نە بولعانىڭ؛ ءسىرا، سول ءسوز باسىمدى اينالدىرىپ جىبەردى-اۋ دەيمىن، تاۋدىڭ جالعىز اياق جولىمەن توتەلەپ جۇگىرە جونەلدىم دە، الگى جولاۋشىلاردان كوپ بۇرىن ەشەل قىرقاسىنا شىعىپ كەتتىم، ال كۇيمە تاۋعا ارەڭ-ارەڭ كوتەرىلدى. مەن جاڭاعى جىگىتتى تاعى ءبىر رەت كوردىم، ول تاڭدانىپ قالدى، ال مەنىڭ قۋانعانىم سونداي، جۇرەگىم كوكىرەگىمنەن شىعىپ، ۇشىپ كەتە جازدادى؛ مەن ءوزىم تۇسىنبەيمىن، سوندا مەنى الگى جىگىتكە ەلىكتىرگەن نە نارسە ەكەنىن. ول مەنى تانىعان كەزدە، مەن تاعى دا ىلگەرى قاراي جۇگىرە جونەلدىم، ولار الدىمىزداعى قۇز قۇلاما سۋىنىڭ قاسىنا توقتاپ، سونى قىزىقتار دەپ ويلادىم؛ ءوزىم سول جەرگە جەتتىم دە، جول بويىنداعى جاڭعاق اعاشتارىنىڭ اراسىنا جاسىرىنىپ وتىردىم؛ الگى جولاۋشىلار كۇيمەدەن شىعىپ، مەنى تاعى دا كورگەننەن كەيىن، مەنىڭ جاي-كۇيىمدى سۇراستىرا باستادى، ءسىرا، جاعدايىمدى كورىپ، جاندارى اشىعان بولۋلارى كەرەك.
مەن سونداعى سۇلۋ جىگىت پەن ونىڭ قارىنداسى ايتقانداي جىلى-جىلى سوزدەردى ومىرىمدە ەستىگەن ەمەسپىن، قىز — سونىڭ قارىنداسى ەكەنىنە مەنىڭ ەشبىر كۇمانىم جوق. بۇكىل ءبىر جىل بويى سولاردى ەسكە الىپ ءجۇردىم، سولار قايتىپ كەلەر-اۋ دەپ ۇمىتتەندىم. سول ءبىر جولاۋشى جىگىتتى تاعى ءبىر كورەر بولسام، سول ءۇشىن بۇكىل ءومىرىمدى اياماس ەدىم دەپ ويلادىم، ماعان ۇناعانى سونداي ەدى.
سودان بىلاي قاراي، بەناسي مىرزامەن تانىسقانعا دەيىن، مەنىڭ ومىرىمدە باسقا ەشقانداي وقيعا بولعان جوق؛ ءتىپتى ادەپكىدە بالعا كيەتىن كويلەگى قۇرعىردى ولشەپ كورگەنىم ءۇشىن ۇيىنەن قۋىپ شىققان ءۇي بيكەسىن دە اياپ، سوعان وزىمشە كەشىرىم جاساعانمىن، مىنە وسىمەن ءبىتتىم. شىنىڭ ايتقاندا، سول ايەل گرافينيا بولسا دا، سودان ارتىق ەكەنىمدى ءوزىم بىلەمىن، ال مەنىڭ سوزىمە سىزدەر سەنەدى دەپ ويلايمىن.
— كوردىڭىز بە، قۇداي تاعالا قايتكەندە دە سىزگە جار بولعان عوي، - دەگەن جەنەستا سول ۇنسىزدىكتەن كەيىن، - ءسىزدىڭ بۇل جەردەگى جاعدايىڭىز تاماشا عوي، سۋداعى بالىقتاي قالقىپ ءجۇرسىز.
وسى ءسوز ايتىلعاندا قىز دارىگەرگە ىستىق العىسقا تولى كوز جانارىن ءبىر جالت ەتكىزگەن.
— شىركىن، مەن ءبىر بايىپ كەتەر مە ەدىم كەرەمەتتەي! - دەدى وفيسەر تەبىرەنە سويلەپ.
ءبارى دە تىم-تىرىس.
— ءسىز ءبىر اڭگىمە ايتامىن دەپ ەدىڭىز عوي، — دەدى قىز سىبىرلاپ.
— ءيا، ايتامىن، — دەپ جاۋاپ قاتتى جەنەستا. — فريدلاند تۇبىندەگى شايقاستىڭ قارساڭىندا، — دەدى ول ءسال كىدىرىستەن كەيىن، — مەن تاپسىرمامەن گەنەرال دادۋگە بارعانمىن؛ سودان قايتىپ كەلە جاتقاندا، جولدىڭ بۇرىلىسىندا، يمپەراتورمەن بەتپە-بەت كەزدەسىپ قالدىم.
— سەن كاپيتان جەنەستامىسىن؟
— ءدال سولاي، ءسىزدىڭ جوعارى مارتەبەڭىز.
— مىسىردا بولىپ پا ەدىڭ؟
— ءدال سولاي، ءسىزدىڭ جوعارى مارتەبەڭىز.
— سەن بۇدان بىلاي بۇل جولمەن جۇرمە، — دەدى ول، — اناۋ تۇستان بۇرىل، سولعا قاراي: ديۆيزيانا بۇدان الدەقايدا تەز جەتەسىڭ.
سىزدەر بىلسەڭىزدەر-اۋ، يمپەراتوردىڭ سول جولى ماعان قانداي ىزگىلىكپەن كەڭەس بەرگەنىن، ال سوندا ءوزىنىڭ جۇمىستارى باسىنان اسىپ جاتىر-اۋ، جەر جايىن شولىپ، ۇرىس دالاسىمەن تانىسىپ كەلە جاتقان بەتى. سىزدەرگە وسى وقيعانى ايتىپ وتىرعان سەبەبىم، ول كىسىنىڭ زەردەسى قانداي ەكەنىن سىزدەر ءبىلسىن دەپ وتىرمىن، مەنى دە جۇزبە-جۇز تانيتىنىڭ دا ەسكە سالا كەتۋ. مىڭ سەگىز ءجۇز ون بەسىنشى جىلى مەن انت بەردىم. ەگەر سول كىنام بولماسا، بالكىم، مەن ءقازىر پولكوۆنيك بولار ەدىم؛ ويتكەنى مەن بۋربوندارعا وپاسىزدىق جاسايمىن دەپ ويلاعان ەمەسپىن: ول كەزدەگى مەنىڭ باستى ويىم فرانسيانى قورعاۋ. يمپەراتور گۆاردياسىنىڭ گرانادەرلەر ەسكادرونىندا كومانديرمىن؛ جاراقاتىم جانىما باتىپ جۇرسە دە، ۆاتەرلوو تۇبىندەگى شايقاستا قىلىشىمدى ءبىراز سەرمەپ باقتىم.
ال ءبارى بىتكەننەن كەيىن مەن يمپەراتوردى پاريجگە دەيىن ەرتىپ باردىم. ول روشفورعا اتتانىپ كەتتى، مەن دە سونىڭ سوڭىنان كەتتىم، ءوزىنىڭ بۇيرىعىنا دا قاراعانىم جوق. جولدا كەتىپ بارا جاتقاندا ءاp ءتۇرلى جاعدايلار كەزدەسىپ قالا ما دەپ، سول كىسىنى قورعاپ بارعانىما قۋانىشتى ەدىم. بىردە سەرۋەندەپ قايتۋ ءۇشىن ول تەڭىزدىڭ جاعالاۋىنا شىققان، سوندا مەن ون قادامداي جەردە كۇزەتتە تۇرعانمىن. قاسىما تايانىپ كەلدى دە:
— قالاي، جەنەستا، ءالى ءتىرىمىز بە؟ — دەدى.
سول سوزىنەن جۇرەگىم ەزىلىپ كەتتى. ءوز قۇلاقتارىڭىزبەن ەستىگەن بولساڭىزدار، سىزدەر دە ءدال سولاي قالتىراپ كەتەر ەدىڭىزدەر. ول پورتتىڭ كىرىس-شىعىس جولدارىن كۇزەتىپ تۇرعان قۇرىپ كەتكىر اعىلشىن كەمەسىن نۇسقاپ:
— مىناعان قارايمىن دا، ءوز گۆارديامنىڭ قانىنا تۇنشىعىپ ولمەگەن ەكەنمىن دەپ وكىنەمىن! — دەدى.
دارىگەر مەن قىزعا كەزەك-كەزەك قاراپ الدى دا، جەنەستا ءسوزىن قاداپ ايتتى:
— ول ءدال سولاي دەدى. "ءسىزدىڭ ءوزىڭىزدىڭ تۋرا شابۋىلعا بارۋىڭىزعا جول بەرمەي، ءسىزدى كۇيمەگە وتىرعىزىپ اتتاندىرىپ جىبەرگەن مارشالدار ءسىزدىڭ دوستارىڭىز ەمەس ەدى!" — دەدىم مەن يمپەراتورعا.
— مەنىمەن بىرگە ءجۇرىڭىز! — دەدى ول ماعان. — ويىندا ءبىز ءالى ۇتىلعان جوقپىز!
— ءسىزدىڭ جوعارى مارتەبەڭىز، ءسىزدىڭ سوڭىڭىزدان مەن زور ىقىلاسپەن ەرەمىن، ءبىراق بۇل جولى ەمەس، سەبەبى مەنىڭ قولىمدا شەشەسىنەن جەتىم قالعان جاس نارەستە بار، مەن ءقازىر بوس ەمەسپىن.
جاعداي سولاي بولدى، وسى ادريەننىڭ جاعدايىنا قاراپ، مەن ەلەنا اۋليەنىڭ ارالىنا بارا الماي قالدىم.
— تۇرا تۇرشى، مەن ساعان ەش ۋاقىتتا ەشتەڭە سىيلاپ كورگەن جوق ەكەنمىن، سەن كوزدەرى كورەگەن، قولدارى الاعاندار قاتارىنا جاتپايسىڭ عوي، مىنا تەمەكى ساۋىتتى الشى، سوڭعى جورىقتا جانىمدا بولىپ ەدى. سونسوڭ ءوزىڭ وسى فرانسيادا قال، ەر جۇرەك ادامدار وعان دا كەرەك! بۇرىنعىشا قىزمەتىڭدى اتقارا بەر دە، مەنى ۇمىتپا. سەن ءوزىم فرانسيادان اتتانىپ بارا جاتقاندا كورگەن مىسىرلىق جاۋىنگەرلەرىمنىڭ كوزى ءتىرى بىرەۋى ەكەنسىڭ.
وسىنى ايتتى دا، شاعىن تەمەكى ساۋىتتى ماعان ۇسىندى.
— "ار-نامىس پەن وتان" دەگەن سوزدەردى بۇيىرىنە ويدىرىپ جازعىزىپ ال، بۇل سوزدەردە ءبىزدىڭ سوڭعى ەكى ناۋقاننىڭ بۇكىل تاريحى بار.
سول ەكى ارادا ونىڭ قاسىنا ەرىپ جۇرگەن ادامدار كەلدى دە، ءبىز ەرتەڭگىلىك ۋاقىتتى تۇگەلدەي بىرگە وتكىزدىك. يمپەراتور جاعالاۋدا ەرسىلى-قارسىلى ءجۇر، ءوڭى وتە سابىرلى، تەك اندا-ساندا قاباعىن ءتۇيىپ، ماڭداي تەرىسىن جيىرىپ الادى. تۇسكە تامان كەمەنىڭ كەتە المايتىنى بەلگىلى بولدى. اعىلشىندار ونىڭ روشفوردا ەكەنىن بىلەدى، دەمەك، نە ءوز ەركىڭمەن بەرىلىپ، تۇتقىنعا ءتۇس، نەمەسە بۇكىل فرانسيانى قايتادان كەسىپ ءوت. ءبىز قاۋىپتەنە باستادىق. ۋاقىت وتەتىن ەمەس. ناپولەون ەكى وتتىڭ ورتاسىندا قالدى: ءبىر جاعىندا بۋربوندار، ولاردىڭ قولىنا تۇسسە، دەرەۋ اتىپ تاستايدى، ال ەكىنشى جاعىندا اعىلشىندار؛ ولارعا دا ءىشى جىلىمايدى، وزدەرىن-وزدەرى ماسقارا قىلدى؛ وزدەرىنەن ەلدىك سۇراعان جاۋدى جارتاستى جالاڭاش ارالدا بۇعاۋلاپ تاستاعان ماسقاراسىن ولار ەندى جۋىپ-شايا المايدى. وسىنداي قاربالاستىڭ اراسىندا نوكەرلەرىنىڭ ءبىرى يمپەراتورعا كاپيتان دورەنى تانىستىردى. بۇل ونى امەريكاعا قاشىرىپ جىبەرەمىن دەگەن تەڭىزشى اسكەري بولاتىن.
— كاپيتان، ءسىز ونى قالاي ىستەمەك ەدىڭىز؟ — دەپ سۇرادى ودان يمپەراتور.
— ال بىلاي بولادى، ءسىزدىڭ جوعارى مارتەبەڭىز، — دەپ جاۋاپ قاتتى تەڭىزشى، — ءسىز ساۋدا كەمەسىنە وتىراسىز، ال مەن وزىڭىزگە بەرىلگەن ادامدارمەن بىرگە، اق جالاۋ كوتەرىپ بريگپەن كەتەمىن. سونسوڭ ءبىز اعىلشىن كەمەسىنە تايانىپ بارىپ، ءبىر بۇيىردەن شابۋىل جاسايمىز دا، ونى ورتەپ، جارىپ جىبەرەمىز، سول كەزدە ءسىز قاستارىنان وتە شىعاسىز.
— ال ءبىز سىزبەنەن بىرگە كەتەمىز، — دەدىم مەن كاپيتانعا.
ناپولەون بىزگە قاراپ تۇردى دا:
— كاپيتان دورە، ءسىز فرانسياعا كەرەك بولاسىز، — دەدى.
ناپولەوننىڭ كوڭىلى بوساعانىڭ مەن سوندا ءبىرىنشى رەت كوردىم.
ول بىزگە قولىن بۇلعاپ قوشتاستى دا، ءوزىنىڭ ورنىڭا قاراي كەتتى. ول اعىلشىن كەمەسىنە تايانىپ بارعاندا، مەن دە جونىمە كەتتىم. ول ءوزىنىڭ انىق ولىمگە بارا جاتقانىڭ ءبىلدى. ايلاق باسىندا ءبىر جانسىز بار ەكەن، سول يمپەراتور وسىندا دەپ جاۋلارعا بەلگى بەرىپ قويىپتى. مىنە، سوندا ناپولەون سوعىس دالاسىنداعى ادەپكى ادەتىمەن ەڭ سوڭعى امالىن ىستەمەك بولعان جاۋدىڭ قارسى شابۋىلىن كۇتپەستەن، قاسقيىپ ءوزى جاۋعا قارسى بارعان. ءسىز جاڭا ءوز باسىڭىزدىڭ قايعىسىن ايتتىڭىز، ال سونى اۋليە تۇتقان ادامداردىڭ اشىنۋىنا تەڭ كەلەتىن نە بار دەيسىز؟!
— ءسىزدىڭ سونداعى تەمەكى ساۋىتىڭىز قايدا؟ — دەپ سۇرادى قىز.
— گرەنوبلدە، مەن ونى قوبديشاعا سالىپ ساقتاپ قويدىم، — دەدى وفيسەر.
— ءسىز ادەيى بارىپ كورۋگە رۇقسات ەتىڭىزشى. سىزدە سول كىسىنىڭ قولىمەن جاناسقان زاتى بار دەگەنگە ءتىپتى ادامنىڭ سەنگىسى كەلمەيدى، قولى قانداي ەدى، سۇلۋ ما ەدى؟
— وتە سۇلۋ بولاتىن.
— سول كىسىنىڭ ولگەنى راس پا؟ — دەپ قىز تاعى دا سۇرادى. — شىنىڭ ايتىڭىزشى.
— ءيا، جانىم، ول كىسى ولگەن.
— مىڭ سەگىز ءجۇز ون بەسىنشى جىلى مەن تيتىمدەي عانا ەدىم، باسىنداعى قالپاعىن عانا كورىپ قالدىم، ونىڭ ۇستىنە سول جولى ءوزىم گرەنوبلدەتى توبىردىڭ اياق استىندا تاپتالىپ قالا جازداعانمىن.
— كوفە تاماشا ەكەن، — دەدى جەنەستا. — ال، قالاي، ادريەن، بۇل جەر ساعان ۇناي ما؟ ءبىزدىڭ بيكەشكە كەلىپ تۇراسىڭ با؟
ادريەن جاۋاپ بەرگەن جوق، قىزدان قىسىلاتىن سياقتى، سوندىقتان وعان تۋرالاپ قارامايدى. دارىگەر بالادان كوز الماي باقىلاپ وتىر، ونىڭ جان دۇنيەسىن تۇگەل كورىپ وتىرعان ءتارىزدى.
— ارينە، كەلىپ تۇرادى، — دەپ سوزگە قوسىلدى بەناسي. — قوي، ۇيگە قايتاتىن ۋاقىت بولدى، مەن بۇگىن سالت اتپەن كوپ جەردى ارالاۋىم كەرەك. مەن جوقتا ەكەۋىڭىز جاكوتامەن ۋادەنى پىسىرەتىن بولاسىزدار.
— ءسىز ءبىزدى شىعارىپ سالمايسىز با؟ — دەپ سۇراعان قىزدان جەنەستا.
— شىعارىپ سالعاندا قانداي، ايتپاقشى، جاكوتاعا اپارىپ بەرەتىن كەيبىر زاتتارىم دا بار ەدى-اۋ، — دەپ جاۋاپ قايىردى قىز.
بۇلار دارىگەردىڭ ءۇيىن بەتكە الىپ ءجۇرىپ كەتكەن؛ سول قوناقتارىنىڭ ورتاسىندا ءتىپتى كوڭىلدەنىپ العان قىز ولاردى تاۋ ەشكىلەرىنىڭ سۇرلەۋىمەن ءتىپتى ەلسىز يەن جەرلەر ارقىلى باستاپ كەلەدى.
— وفيسەر مىرزا، — دەدى ءبىر كەزدە قىز ءۇن قاتىپ، — ءسىز ءوزىڭىز تۋرالى ەش نارسە ايتپادىڭىز عوي، سوعىس كەزىندە باستان كەشكەن ءبىر وقيعاڭىز جايىندا ەستىگىم كەلەدى مەنىڭ. ناپولەون جايىنداعى اڭگىمەڭىز وتە ۇنادى، ءبىراق كوڭىلگە قاياۋ سالادى ەكەن... ايتىپ جىبەرىڭىزشى...
— بيكەش دۇرىس ايتادى، — دەپ قىزدى بەناسي قوستادى. — جولدا ءبىر قىزىق وقيعانى اڭگىمەلەپ بەرۋىڭىزگە تۋرا كەلەدى. بەرەزيناداعى قىرماندا بولعان جايتتار سياقتى بىردەڭەنى ەسكە ءتۇسىرىڭىزشى.
— ەستەلىك دەگەن مەندە كوپ ەمەس، — دەدى جەنەستا. — كەيبىرەۋلەردىڭ باسىندا نەشە ءتۇرلى وقيعالار بولادى، ال مەن ەشبىر وقيعانىڭ ورتاسىندا ەر اتانىپ كورگەنىم جوق. توقتاڭىز، ءيا، بىردە وتە ءبىر قىزىق وقيعانىڭ بولعانى بار. مىڭ سەگىز ءجۇز ون بەسىنشى جىلى، ول كەزدە بار بولعانى كىشى لەيتەنانت قانامىن، بۇكىل ۇلى ارميانىڭ قۇرامىندا اۋستەرليستىڭ تۇبىنە كەلىپ قالعانبىز. ءۋلمدى بىردەن الا قويعان جوقپىز، تالاي شايقاستاردى باستان وتكىزدىك، اتتى اسكەر جاۋعا قارسى قاتتى-قاتتى شابۋىلدار جاساعان. مەن وندا ميۋراتتىڭ قول استىندا بولاتىنمىن؛ ول كىسىنىڭ ەشكىمگە ىرىق بەرمەيتىنى بەلگىلى. ناۋقاننىڭ باس كەزىندە ءبىز مەنشىكتى ورام-جايلارى كوپ ءبىر جەردى العانبىز. ءبىر كۇنى كەشكە تامان مەنىڭ پولكىم ءبىر اسەم قامالدىڭ اينالاسىنداعى ساياباققا كەلىپ ورنالاسقان، يەسى جاپ-جاس ءبىر سۇلۋ ايەل ەكەن ءوزى گرافينيا كورىنەدى؛ مەن، البەتتە، سول قامالدىڭ ىشىنە جايعاسپاق ويىم بار، جىگىتتەرىم مەن بارعانشا توناپ اكەتپەسىن دەپ، دەرەۋ سولاي قاراي جونەلدىم. قوناق بولمەسىنە كىرىپ بارعاندا كورگەنىم مىناداي جاعداي: مەنىڭ ۋنتەر-وفيسەرىم، ءوزى كەرەمەت ءبىر ۇسقىنسىز ادام، گرافينياعا مىلتىعىن كەزەپ تۇرىپ، اسقان دورەكىلىكپەن ودان بەرمەسىن سۇراپ تۇر؛ مەن قىلىشىمدى سەرمەپ قالدىم دا، قولىنداعى كارابينىن ۇشىرىپ ءتۇسىردىم، مىلتىعى اتىلىپ كەتتى دە، وتى ايناعا بارىپ ءتيدى؛ قولىمدى قۇلاشتاپ الىپ، قىلىشتى تاعى سەرمەدىم، جاڭاعى باسبۇزار جالپ ەتىپ قۇلادى. گرافينيانىڭ ايقايى مەن اتىلعان مىلتىقتىڭ داۋسىنا ونىڭ بارلىق قىزمەتكەرلەرى جۇگىرىسىپ كەلىپ، مەنىڭ وزىمە جابىلا كەتكەلى تۇر.
— توقتاڭدار، — دەدى سول كەزدە ايەل ولارعا نەمىسشە سويلەپ، — مىناۋ وفيسەر مەنىڭ قۇتقارۋشىم.
سونىمەن، ولار كەتىپ قالسىن... ايەل ماعان قول ورامال سىيلادى، ادەمى كەستەلى ورامال. مەن سونى ءقازىر دە ساقتاپ ءجۇرمىن؛ ونىڭ ايتۋى بويىنشا، وسى ورامالمەن ونىڭ ورام-جايىنا قاشان كەلسەم دە ورىن تابىلادى ەكەن؛ مەنىڭ باسىما قانداي قيىنشىلىق تۇسسە دە، ءوزى دوس جانە قارىنداس رەتىندە، كومەككە كەلەدى ەكەن، قىسقاسى، ءوزىنىڭ بارلىق اسەمدىگىمەن پەيىل ءبىلدىردى. ال شىندىعىندا ءوزى اتقان تاڭداي اجارلى، ەركە مىسىقتاي قىلىقتى ەدى. بىرگە وتىرىپ تاماق ىشتىك. كەلەسى كۇنى دە ايەلدىڭ قىلىعىنان ەس-اقىلىم قالمادى، ءبىراق سول كەلەسى كۇنى-اق الدىڭعى شەپكە، ءالى ەسىمدە گۋنسبۋرگكە قاراي كەتۋىم كەرەك بولعان، ورامالدى قالتاما سالىپ، جولعا اتتانىپ كەتتىم. سوعىسقا كىردىم، تىلەگىم بىرەۋ-اق: "ماعان وق تيسە ەكەن! قۇداي-اي، قاسىمنان قانشاما وق زۋىلداپ ءوتىپ جاتىر، سولاردىڭ بىرەۋى دارىماعانى ما ماعان؟". ءبىراق وق بۇيىرىمە تيمەسە ەكەن دەيمىن، ونداي بولسا، قامالعا قايتىپ جولاي الماسپىن، دەپ ويلايمىن. سوندا ومىردەن بەزىپ جۇرگەنىم جوق، تىلەيتىنىم وق قولىمنان تيسە ەكەن، پاديشامنىڭ ءوزى ەمدەپ، ءوزى كۇتىپ، جازىپ الار ەدى-اۋ، دەگەن تىلەك. ءسويتىپ، جاۋعا قارسى جان اياماي-اق ۇمتىلدىم. اتتەڭ، نە كەرەك، ايقاستان امان-ساۋ شىقتىم. سودان ءارى قاراي ءجۇرىپ كەتتىك، ۋاقىت وتە كەلە گرافينيا دا ۇمىت بولدى. مىنەكي، بارلىق اڭگىمەم.
بۇلار دارىگەردىڭ ۇيىنە جەتە بەرگەندە، بەناسي اتىنا ىرعىپ ءمىندى دە، كوزدەن تايىپ بولدى. ول قايتىپ ورالعاندا، جاكوتا جەنەستانىڭ وتىنىشىمەن ادريەندى ءبىرجولا بيلەپ العان-دى. ول بالانى گراۆە مىرزانىڭ ءساندى بولمەسىنە ورنالاستىرىپ قويىپ ەدى، دارىگەر كەلگەننەن كەيىن، ونى جينالمالى كەرەۋەتپەن ونىڭ ءوز بولمەسىندە جاتسىن دەگەن ءتارتىپ بەردى؛ ءسوزىن كەسىپ ايتقاندىعى سونداي، جاكوتا ءبىر اۋىز قارسىلىق بىلدىرە الماعان. تۇستىكتەن كەيىن بەناسي وفيسەردى تاتى دا سەندىرىپ ايتتى: كوپ ۇزاماي بالا تەز ايىعىپ، تىڭايىپ كەتەدى، دەدى. كوڭىلى ورنىڭا تۇسكەن جەنەستا گرەنوبلگە قايتىپ كەتكەن.
جەنەستا ءوزىنىڭ اسىراندى بالاسىن دوكتور بەناسيگە تاپسىرعالى ارادا سەگىز اي ءوتتى. مىنەكي، جەلتوقساننىڭ باس كەزىندە جەنەستاعا پودپولكوۆنيك اتاعى بەرىلدى دە، ول پۋاتە قالاسىندا ورنالاسقان پولككە باراتىن بولىپ بۇيرىق الدى. ءوزىنىڭ باسقا جاققا كەتەتىنىن بەناسيگە حابارلاعالى وتىرعاندا، ونىڭ وزىنەن دە حات كەلىپ قالدى: دارىگەر ادريەننىڭ ءبىرجولا ايىعىپ كەتكەنىن حابارلاپتى.
"بالا بۇرىنعىدان ءوسىپ، ەرجەتتى، كوڭىل-كۇيى وتە جاقسى، — دەپ جازىپتى دوسى. — وسى ۋاقىتتىڭ ىشىندە ول بيۋتيفەنىڭ ساباقتارىن جاقسى مەڭگەردى، ءقازىر — تاماشا مەرگەن، ءبىزدىڭ كونترابانديستەن ءبىر دە كەم تۇسپەيدى؛ ءار نارسەگە ەپتى، قيمىلى شيراق، جاياۋ جۇرىسكە دە، سالت مىنىسكە دە قاجىمايدى. ءقازىر ونى تانىماي قالاسىڭ. ون التى جاسار بالانى ءقازىر جيىرماداعى جىگىت دەرسىن، ال كەلگەندە ون ەكىدە عانا سياقتى ەدى عوي. مىنەزى دە سەنىمدى، ەركىن. ءقازىردىڭ وزىندە ەرەسەك ادامداي، ەندى بولاشاعىن ويلاستىرا بەرۋىڭىزگە بولادى".
"ەرتەڭ بەناسيگە بارىپ قايتامىن، جىگىتكە ەندى نە تاپسىرۋ جونىندە اقىلداسامىن"، — دەپ ويلاعان جەنەستا پولك وفيسەرلەرى وزىنە ارناپ ۇيىمداستىرعان كەشكى قوناقاسىعا كەتتى، ويتكەنى كوپ ۇزاماي بۇل گرەنوبلدەن ءبىرجولا كەتپەكشى.
پودپولكوۆنيك قايتىپ ورالعاندا، قىزمەتكەرى وعان ارنايى شابارمانمەن جىبەرىلگەن حاتتى بەردى، اكەلگەن ادام جاۋابىن كۇتىپ وتىرعانىڭ ايتتى. وفيسەرلەردىڭ ءوز قۇرمەتىنە ايتىلعان توستارىن كوتەرە-كوتەرە، شاراپتان اجەپتاۋىر باسى اينالىپ تۇرعان جەنەستا بالاسىنىڭ جازۋىن تانىعاننان كەيىن، تاعى ءبىر بالالىق تىلەك ايتقان بولار دەپ ويلادى دا، حاتتى ۇستەلدىڭ ۇستىنە تاستاي سالعان، سونى تاڭەرتەڭ شامپاننىڭ بۋى تاراعاننان كەيىن ءبىر-اق اشتى.
"قىمباتتى اكە-تاي!"
"بالام دا قۋلانا باستاعان ەكەن، — دەپ ويلادى جەنەستا، كەرەك جەرىندە جارامساقتانۋدى دا بىلەدى!".
كەنەت كوزىنە مىناداي سوزدەر ۇشىراسا كەتتى:
"ءبىزدىڭ قايىرىمدى دوسىمىز بەناسي قايتىس بولدى... "
حات جەنەستانىڭ قولىنان ءتۇسىپ كەتتى دە، ول ءاpi قاراي كوپكە دەيىن وقي المادى.
"ول كىسىنىڭ ءولىمى بۇكىل ولكەنى قاسىرەتكە بولەدى؛ ءبىزدىڭ وزىمىزگە دە كۇتپەگەن جاعداي بولدى، بەناسي مىرزا الدىندا عانا cاپ-cay بولاتىن، ەش جەرىم اۋىردى دەگەن جوق. الدىڭعى كۇنى، ءوزىنىڭ اجالىن سەزگەندەي-اق، بارلىق، ناۋقاستاردى ارالاپ شىققان، ءتىپتى الىستاعىلارىنا دا بارعان؛ كەزدەسكەن ادامداردىڭ بارلىعىمەن ەمەن-جارقىن اڭگىمەلەسىپ، بارىنە دە: "قوش بولىڭدار "، — دەپتى. ۇيگە، كۇندەگى ادەتپەن تۇستىككە قاراي، ساعات بەس كەزىندە ورالدى. جاكوتا ونىڭ بەتىندە قارا-كۇرەڭ داق بار ەكەنىن بايقاپتى؛ كۇن سالقىنداۋ ەدى، سوندىقتان باسىنا قان شاپشىعان كەزدە ىستەيتىن بۇرىنعى ادەتپەن اياعىن جىلى سۋعا سالۋى كەرەك ەدى، سونى ىستەمەپتى. ءقازىر ول بايعۇس ەكى كۇن بويى كوز جاسىن كول قىلىپ جىلاپ وتىر: "اياعىن جىلى سۋعا سالىپ بۋلاسام عوي، ول ءتىرى قالاتىن ەدى"، — دەپ زارلايدى. بەناسي مىرزانىڭ قارنى اشىپ قالعان ەكەن، جاقسىلاپ تاماق ءىشتى، ءوزى كۇندەگىدەن وتە كوڭىلدى كورىندى. ءقايتا-قايتسى كۇلەدى؛ ونداي كۇلەگەشتىگىن مەن بۇرىن كورگەن ەمەن.
— تۇستىكتەن كەيىن، ساعات جەتىلەر كەزىندە، سون-لوران-دە-يوننسىن ءبىر كىسى كەلدى، ناۋقاس ادامعا تەزىرەك جەتسىن دەپتى. بەناسي مىرزا ماعان ايتتى: "امال جوق، بارۋ كەرەك، — دەدى. ءبىراق ىشكەن تاماعىم ابدەن قورىتىلعانشا ماعان سالت جۇرۋگە بولمايتىن ەدى، اسىرەسە كۇن سالقىن كەزدە، — ويتە بەرسەڭ، ءولىپ كەتۋىڭ دە وپ-وڭاي ". دەگەنمەن ول كەتىپ قالدى. ساعات توعىز كەزىندە پوشتا تاسۋشى گوگلا ءبىر حات الىپ كەلدى. جاكوتا سول كۇنى كىر جۋىپ شارشاعان ەكەن، جاتىپ قالعان، — حاتتى ماعان بەردى دە، بەناسي مىرزا كەلگەن سوڭ كامينگە وت جاعىپ، شاي قايناتىپ بەرەرسىڭ دەپ تاپسىردى؛ ويتكەنى مەن ءالى دە سونىڭ بولمەسىندە كىشكەنتاي جينالمالى كەرەۋەتتە جاتاتىنمىن. مەن قوناق بولمەدەگى شامدى ءسوندىرىپ، جوعارى كوتەرىلدىم، ءسويتىپ ءقادىرلى دوسىمدى ءوزىمىزدىڭ توسەك بولمەمىزدە كۇتپەك بولدىم.
حاتتى كاميننىڭ ۇستىنە قويماس بۇرىن، ول كىمنەن كەلدى ەكەن دەپ، سىرتىنداعى شتەمپەلى مەن جازۋىنا قارادىم. حات پاريجدەن كەلىپتى، ماعان ادرەسى ايەلدىڭ قولىمەن جازىلعانداي كورىندى. وسىنىڭ ءبارىن سىزگە ايتىپ وتىرعان سەبەبىم، بار پالە وسى حاتتان بولدى.
ساعات ونعا تامان aت تۇياعىنىڭ تىقىرى ءبىلىندى دە، بەناسي مىرزانىڭ نيكولگە سويلەگەن داۋسى ەستىلدى: "ءتۇن قاتتى سۋىق. مەن ءبىر ءتۇرلى اۋىرىپ تۇرمىن "، — دەدى. — "جاكوتانى وياتايىن با؟" — دەپ سۇراعان نيكول. "جوق، وياتپاي-اق قوي". سونسوڭ دوكتور ءوزىمىزدىڭ بولمەگە كوتەرىلدى. "سىزگە شاي ازىرلەپ قويدىم"، — دەدىم مەن. "راحمەت، ادريەن"، — دەدى ول ءسىزدىڭ وزىڭىزگە تانىس ادەتىمەن جىميا كۇلىپ. بۇل ونىڭ سوڭعى رەت جىميعان ەمەۋرىنى ەكەن. مىنە ول گالستۋگىن شەشىپ جاتىپ، ءبىر ءتۇرلى تاماعى قىسقانداي يشارات ءبىلدىردى دە: "بولمەنىڭ ءىشى قاپىرىق ەكەن!" دەپ كرەسلوعا قيسايا كەتتى. "قىمباتتى دوس، سىزگە حات كەلدى. الىڭىز"، — دەدىم مەن. ول حاتتى الىپ، جازۋىنا قارادى دا، جۇلىپ العانداي: "قۇداي-اي! ول شىنىمەن شىققانى ما بوستاندىققا!"، — دەدى. باسىن شالقايتىپ الدى، ەكى قولى دىرىلدەپ كەتتى: شىراعداندى ۇستەلدىڭ ۇستىنە اكەلىپ قويدى دا، حاتتى اشتى. مەنىڭ تاڭ قالعانىم، بەناسي مىرزا قاتتى تولقىپ كەتتى، سوندىقتان حاتتى وقىپ بولعانشا مەن ودان كوز الماي قاراپ وتىردىم. ءبىر كەزدە ونىڭ بەتى دۋ ەتە قالدى دا، ەڭىرەپ جىلاعان كۇيى سىلق ەتىپ قۇلاپ كەتتى. قىمباتتى دوسىمدى كوتەرىپ السام، ەكى بەتى دولىرىپ بارادى. "ءولىپ بارامىن "، — دەدى دە، تىنىسى تارىلىپ، ءوزىن-وزى زوردىڭ كۇشىمەن قيمىلعا كەلتىرىپ، تۇرماق بولدى. "قان شىعارىڭىز" — دەپ داۋىستادى ماعان، قولىمدى قىسىپ جاتىپ... "حاتتى ورتەڭىز، ادريەن!" ول حاتتى ماعان ۇسىندى، مەن الدىم دا، وتقا تاستادىم. جاكوتا مەن نيكولدى شاقىردىم، داۋىسىمدى نيكول عانا ەستىپ، جۇگىرىپ كەلدى؛ ەكەۋمىز بەناسي مىرزانى كوتەرىپ، مەنىڭ كەرەۋەتىمە، مەنىڭ قاتقىل ماتراسىمنىڭ ۇستىنە جاتقىزدىق. بۇل كەزدە ءبىزدىڭ قىمباتتى دوسىمىز ەش نارسەنى ەستىمەي قالعان، كوزىن ەپتەپ اشقانمەن، ەش نارسەنى كورمەيتىن. نيكول اتقا ءمىنىپ سوردە مىرزا اتالاتىن فەلدشەرگە شاۋىپ كەتتى؛ بۇكىل سەلەنگە دابىل قاقتى. جۇرتتىڭ ءبارى دەرەۋ تىك تۇرەگەلدى. ءسىزدىڭ دوستارىڭىز جانۆە مىرزا، ديۋفو مىرزا جۇرتتىڭ الدىمەن جۇگىرىپ كەلدى.
بەناسي مىرزا جان تاپسىرىپ جاتتى، وعان ەش نارسە ىستەۋگە بولماي قالدى. بوردە مىرزا وكشەسىنە قىزدىرىپ وت باستى، ءبىراق دوسىمىز ەشقانداي تىرشىلىك بەلگىسىن بەرمەدى. قۇياڭنىڭ اسقىنۋى مەن ميعا قاننىڭ قۇيىلۋى دوسىمىزدى الىپ كەتتى. وسىنىڭ ءبارىن تاپتىشتەپ جازىپ وتىرعانىم، قىمباتتى پاپا-تاي، ءسىزدىڭ بەناسي مىرزانى قانشالىقتى جاقسى كورەتىنىڭىزدى بىلەمىن عوي. ال مەن ءۇشىن بۇل قانداي قايعى، قانداي جازا! مەنىڭ سىزدەن كەيىنگى ەڭ جاقسى كورەتىن كىسىم وسى ەدى عوي. قايىرىمدى بەناسي مىرزامەن كەشكىلىك اڭگىمەلەسىپ وتىرعاندا، مەن ءوزىمنىڭ ليسەيدەگى جاتتاندى ساباقتارىمنان الدەقايدا كوپ ماعلۇمات الۋشى ەدىم.
كەلەسى كۇنى ەرتەڭگىسىن ول قايتىس بولدى دەگەندى ەستىگەندە، كەرەمەتتەي وقيعا بولدى. اۋلا مەن باقتىڭ ءىشى حالىققا لىق تولدى. جۇرتتىڭ ءبارى ەڭىرەپ جىلاپ، جوقتاۋ ايتۋدا؛ ءبارى دە جۇمىستارىن تاستاپ كەلىپتى، بەناسي مىرزانىڭ سوڭعى رەت ايتقان سوزدەرىن ەسكە الادى، وزدەرىنە قاندايلىق كومەك كورسەتكەنىن ايتادى؛ سابىرلىراق ادامدار وزگەلەر ءۇشىن سويلەيدى؛ جۇرت توپىرلاپ كەلىپ جاتىر، ءبارى دە كورگىسى كەلەدى.
حابار اينالا وڭىرگە تەز تاراپ كەتتى ماڭايداعى سەلەندەردىڭ بارىنەن اعىلىپ كەلىپ جاتقان ادامدار؛ ءبارىنىڭ دە قابىرعالارى قايىسقان: ەركەكتەرى مەن ايەلدەرى، جاس قىزدارى مەن جىگىتتەرى تۇگەل تابىتتى شىركەۋگە دەيىن قاۋىمنىڭ ەڭ قارت ءتورت اقساقالى كوتەرىپ باردى، ال قارالى شەرۋ بىرنەشە رەت توقتاپ تۇردى، سەبەبى جولدا بەس مىڭداي ادام شوعىرلانىپ قالعان ەدى؛ جۇرتتىڭ ءبارى ايقىشتى جورىق كەزىندەگىدەي تىزەرلەپ تۇر. حالىق شىركەۋگە سىيماي كەتتى. جانازا باستالعاندا جۇرت جىلاۋىن توقتاتتى، شىركەۋدە تىلسىم تىنىشتىق ورنادى، قوڭىراۋدىڭ كۇڭگىرى مەن اندەتكەن دۇعانىڭ اۋەنى كوشەنىڭ ارعى باسىنا دەيىن ەستىلىپ تۇردى.
ءمايىتتى جاڭا زيراتقا اپاراتىن ۋاقىت بولدى؛ ال زيراتتى بۇكىل سەلەنگە ارناپ، بەناسي مىرزا ءوزىنىڭ جەرىنەن اشقان-دى، سوندا مارقۇم ول جەرگە ەڭ ءبىرىنشى بولىپ ءوزىنىڭ جەرلەنەتىنىن بىلمەگەن بولار؛ مىنە، سول كەزدە جان-جاقتان جۇرتتىڭ قوسىلا داۋىس قىلعان زارى ەستىلدى. جانۆە مىرزا ەڭىرەن تۋرىن دۇعا وقىدى، جۇرتتىڭ ءبارىنىڭ كوزدەرىنەن اعىلدا-تەگىل جاس سورعالادى. ءسويتىپ ءبىز ونى جەر قوينىڭا بەردىك. كەشكە قاراي جۇرت تارقادى، ءبارى دە قايعى-قاسىرەتتى ارقالاپ ۇيلەرىنە قايتتى.
ەرتەڭىنە، تاڭەرتەڭنەن باستاپ، گوندرەن، گوگلا، بيۋتيفە، ەگىستىك كۇزەتشىسى، تاعى باسقا كوپ ادام جينالىپ، بەناسي مىرزانىڭ دەنەسى جاتقان جەرگە، بيىكتىگىن جيىرما كەزدەي ەتىپ، توپىراقتان مۇنارا كوتەردى، ەندى سونىڭ اينالاسىن شىممەن بەكىتپەك؛ بۇل جۇمىسقا ءبارى قاتىناسادى! مىنەكي، سۇيىكتى اكە-تاي، وسى ءۇش كۇننىڭ ىشىندە بىزدە وسىنداي وقيعالار بولدى. ديۋفو مىرزا بەناسي مىرزانىڭ ۇستەلىندەگى تارتپادان اۋىزى جەلىمدەلگەن وسيەتىن تاۋىپ الىپتى. قادىرمەندى دوسىمىز وندا ءوزىنىڭ دۇنيە-مۇلكىن قالاي پايدالانۋ جولىن ايتسا كەرەك. سونى ەستىگەندە، جۇرتتىڭ قازا قايعىسى مەن جۇرەك مەيىرى قوسىلىپ، تاعى ەلجىرەدى.
ال ەندى، قىمباتتى اكە-تاي، وسى حاتتى سىزگە الىپ باراتىن بيۋتيفەنى كۇتىپ وتىرمىن، ەندى نە ىستەۋىم جونىندەگى جاۋابىڭىز بەن نۇسقاۋلارىڭىزدى دا وسى جولى كۇتەمىن. ءسىز ءوزىڭىز كەلەسىز بە الدە گرەنوبلدەگى وزىڭىزگە بارايىن با؟ ءسىز قالاي دەسەڭىز، مەن سولاي ىستەيمىن، ءسىزدىڭ سوزىڭىزدەن شىقپايتىنىما تولىق سەنىڭىز.
قوش بولىڭىز، اكە-تاي، سىزگە دەگەن ەڭ ىزگى تىلەكتەرىمدى جولدايمىن.
ءسىزدى جاقسى كورەتىن ۇلىڭىز ادريەن جەنەستا!!
— بارۋ كەرەك! — دەدى بەناسي ىشتەي بەكىنىپ.
اتىن ەرتتەتىپ الىپ، جولعا اتتاندى. جەلتوقساننىڭ ەرتەڭگى كوڭىلسىز، بۇلتتى كۇنى، بۇل كەزدە سۇرعىلت الاكەۋىم اسپاندى تورلاپ الادى، جاپىراعى تۇسكەن جالاڭاش اعاشتار مەن قابىرعالارى دىمدانىپ، ءونى قاشقان ءۇي-جايلاردى وراپ العان سىزدى تۇماندى جەل دە سەيىلتە المايدى. اينالا ءولى تىنىشتىق. ءولى دەيتىنىمىز، ءومىردىڭ لەبى ەسىپ تۇراتىن دا تىنىشتىق بولادى عوي. اشىق كۇندەرى ءۇپ دەگەن دىبىستان جانىڭ جايدارى تارتادى، ال بۇلتتى كۇنى تابيعات ءۇنسىز عانا ەمەس، ءتىلسىز دە. اعاشتارعا جارماسقان تۇمان بىرتە-بىرتە دىمعا اينالىپ بارىپ، كوزدىڭ جاسىنداي، جاپىراق بويلاپ، تومەن سورعالايدى. الدە قايدا ەستىلگەن دىبىس اۋادا تۇنشىعىپ تىنادى.
قازانىڭ قايعىسى مەن ءولىم جايىنداعى ويلار بويىن بيلەپ مەڭدەۋ تارتقان پودپولكوۆنيك جەنەستانىڭ ىشكى سەزىمدەرى اينالاداعى كوڭىلسىز كورىنىسكە ابدەن ۇندەس ەدى. اناۋ ءبىر جولى، وسى اڭعارمەن العاش رەت ءجۇرىپ وتكەندەگى ەستە قالعاندارى مەن قازىرگى كورىنىستى ول ەرىكسىز سالىستىرا قارايدى وندا كوكتەمنىڭ تاماشا اشىق اسپانى مەن قۇلپىرعان تابيعات كورىنىسى جانە قازىرگى مىناۋ سۇرەڭسىزدىك: توبەڭنەن تونگەن قورعاسىنداي اۋىر اسپان، جاسىل جەلەگىنەن ايىرىلىپ، جالاڭاش قالعان جاقپار تاستى تاۋلار، ەڭ بولماسا اپپاق قار جامىلىپ تۇرسا ءبىر ءسارى-اۋ، ءقازىر ول دا جوق. ونىڭ ۇستىنە، ولىكتىڭ باسىنا بارىپ تاۋاپ قىلاتىن ادامعا، قاي جاققا قاراسا دا، جاس ءقابىردىڭ تومپەشىگى ەلەستەيدى. تاۋ قىرلارىنىڭ ءار جەرىندە قارايىپ شوعىرلانعان شىرشا اعاشتارى ونسىز دا جۇرەگى ەزىلىپ كەلە جاتقان وفيسەرگە قاي-قايداعى قايعى-مۇڭدى ەسكە ءتۇسىرىپ، قالىڭداتا تۇسكەندەي؛ ال ەندى الدىندا سوزىلىپ جاتقان ۇلكەن اڭعاردى كوزبەن شولىپ قارار بولسا، ءقازىر دە بۇكىل كانتوندى ۇستىنەن باسىپ تۇرعان قايعىنى، ءبىر عانا ادامنىڭ ولىمىنەن كەيىن قۇلازىپ قالعان مىنا ءوڭىردى ەرىكسىز كەز الدىنا اكەلەدى.
كوپ ۇزاماي، پودپولكوۆنيك كوكتەمدە وسىلاي قاراي كەلە جاتقاندا توقتاپ، ءوزى ءسۇت ىشكەن، تولعان جەتىم بالالاردىڭ مەكەنى بولعان ەسكى لاشىق ۇيگە تاقاپ كەلدى. توبەسىندەگى تۇربادان سەلدىر ءتۇتىن شىعىپ جاتقانىڭ كورگەندە، ول تاعى دا بەناسيدىڭ جۇرتقا تيگىزگەن ىزگى قامقورلىعىن ەسكە الىپ، وسى ۇيگە كىرىپ شىعىپ، مارقۇم بولعان دوسىنىڭ ارۋاعىنا دەپ، كەدەي كەمپىرگە ساداقا بەرمەك بولدى. ءسويتتى دە، اتىن اعاشقا بايلاي سالىپ، ەسىكتى قاقپاستان، كىرىپ باردى.
— ءسالاماتسىز با، جەڭگەي، — دەدى ول اينالاسىنداعى جىپىرلاعان بالالاردىڭ ورتاسىندا وتقا جىلىنىپ وتىرعان ايەلگە. — تانيسىز با؟
— ە، نەگە تانىمايىن، تاقسىر. كوكتەم كەزىندە ءبىر كەلىپ، ماعان ەكى ەكيۋ اقشا سىيلاپ ەدىڭىز عوي.
— ەندەشە مىنانى دا الىڭىز. ءوزىڭىز بەن بالالارىڭىزعا.
— مۇنىڭ العىسىن سىزگە قالاي جەتكىزەمىن، تاقسىر! قۇداي دەنىڭىزگە ساۋلىق بەرسىن!
— العىسىڭىزدى ماعان ايتپاڭىز، مارقۇم بولعان دوكتور بەناسيگە ايتىڭىز.
ايەل باسىن جوعارى كوتەرىپ الىپ، جەنەستاعا قاراپ:
— بەۋ، تاقسىر-اي، ول ءوزىنىڭ بارلىق دۇنيە-مۇلكىن بىزگە بەرىپ كەتكەنىمەن، ءبىز ءبارىمىز دە ونىڭ مۇراگەرى بولعانىمىزبەن، ءبىز ءوزىمىزدىڭ ەڭ ۇلكەن بايلىعىمىزدان ايىرىلىپ قالدىق قوي؛ ويتكەنى ول ءبىز ءۇشىن جانى قالماي ...
— قوش بولىڭىز، جەڭگەي، سول كىسىگە دۇعا ارناڭىز، — دەدى دە، جەنەستا، وتىرعان بالالاردى قامشىمەن ءبىر-بىر سيپاپ ءوتتى.
بالالار مەن ولاردىڭ نوقتا اناسى ونى شىعارىپ سالدى؛ ول اتىنا ىرعىپ ءمىنىپ، ىلگەرى ءجۇرىپ كەتتى: مىنەكي، اڭعارمەن جارىسا سوزىلعان جولدان ءبىر سۇرلەۋ ءبولىنىپ شىعىپ، قابىرشى قىزدىڭ ۇيىنە قاراي بەتتەدى. وفيسەر ءبىر شوقىنىڭ باسىنا كوتەرىلدى دە، ءۇيدىڭ ەسىك-تەرەزەلەرى تارس بەكىتۋلى تۇرعانىن كورىپ، كوڭىلىنە سەكەم الدى؛ ەكى جاعىنا قاتار-قاتار تەرەك وتىرعىزىلعان ۇلكەن جولعا قاراي بۇرىلا بەرگەندە، قارسى الدىنان وزىنە تانىس جۇمىسشى شالدىڭ كەلە جاتقانىن كوردى، بۇرىنعىداي ارقاسىنا ارتىپ العان اسپاپتارى جوق، كيگەن كيىمى دە ىلكىدەگىدەن تاۋىرىرەك سياقتى.
— ءساۋ-سالامات بولدىڭىز با، مورو اتاي!
— وزىڭىزدە امانسىز با، تاقسىر؟ تانىدىم، تانىدىم، — دەدى ول سول كىدىرىڭكىرەپ تۇرىپ، — ءسىز مارقۇم ءمار مىرزانىڭ دوسى ەمەسسىز بە؟ ەي، تاقسىر-اي، قۇدىرەتتى قۇداي ونى العانشا مىنا مەن سياقتى سورلى جارىمجاندى نەگە المادى ەكەن دەسەڭىزشى! مەنەن قانداي پايدا بار؟ ال انا كىسى بارىمىزگە جۇبانىش ەدى عوي.
— قابىرشى قىزدىڭ ءۇيى نەگە بەكىتۋلى تۇر ەكەن، بىلمەدىڭىز بە؟
شال اسپانعا ءبىر قاراپ الدى دا:
— ساعات نە بولدى، تاقسىر؟ كۇننىڭ كوزى كورىنبەيدى، — دەدى.
— ءقازىر ون.
— ە، ولاي بولسا، قىز تۇسكى دۇعادا نەمەسە بەيىت باسىندا بولار. كۇن سايىن سوندا بارادى؛ ول بۇعان مۇرا قالدىرىپ كەتتى عوي، بەس ءجۇز فرانكىلىك رەنتا مەن ءۇيدىڭ ءومىر بويعى يەلىگى؛ ءبىراق وعان بۇل قۋانىپ جۇرگەن جوق، ول كەتكەننەن بەرى، تۋراسىن ايتقاندا، قىزدا دا ەس جوق.
— قالاي قاراي بارا جاتىرسىز، اتاي؟
— جاكتىڭ جانازاسىنا؛ بايعۇس بالا ماعان جيەن بولىپ كەلۋشى ەدى. كەشە تاڭەرتەڭ قايتىس بولدى. ءوزى دە اۋىر ناۋقاس ەدى عوي، ونى ءبىزدىڭ قادىرمەندى دوكتور عانا ۇستاپ تۇردى ەمەس پە. جاستار عوي، ءبىراق سوعان قاراماستان، ءولىپ جاتىر، — دەدى مورو، ءازىل-قالجىڭىن ارالاستىرىپ.
سەلەنگە جاقىنداي بەرگەندە، قولدارىندا كۇرەك-سۇيمەندەرى بار گوندرەن مەن گوگانى كورىپ، جەنەستا اتىنىڭ باسىن تارتتى.
— ال، قارت جاۋىنگەرلەر، — دەدى بۇل، — باسىمىز باقىتسىزدىققا دۋشار بولىپ، ودان ايىرىلىپ قالعان ەكەنبىز!
— جەتەر، جەتەر، وفيسەر مىرزا، — دەپ تۇنەرگەن گوگلا ونى تەجەپ تاستادى. — ونى ءوزىمىز دە بىلەمىز. مىنەكي، سونىڭ قابىرىنا دەپ شىم ويىپ كەلەمىز.
— ول كىسى جايىندا ايتار اڭگىمە كوپ ەدى عوي، سولاي ەمەس پە؟ — دەدى جەنەستا.
— ءيا، ەگەر اسكەري جاعىن الىپ تاستاساق، ول ءبىزدىڭ اڭعاردىڭ ناپولەونى ەدى عوي، — دەپ جاۋاپ قايتاردى گوگلا.
جەنەستا شىركەۋ ۇيىنە جاقىنداپ كەلە بەرگەندە، تابالدىرىق الدىندا جانۆەمەن سويلەسىپ تۇرعان بيۋتيفە مەن ادريەندى كوردى؛ شاماسى، كيۋرە تۇستىك دۇعانى وقىپ شىققان بولۋى كەرەك. وفيسەر اتىنان ءتۇسىپ ۇلگىرگەن جوق. بيۋتيفە تىزگىنىنەن ۇستاي بەردى. ال ادريەن اكەسىنىڭ موينىڭا اسىلا كەتتى؛ بالانىڭ سۇيكىمدى مىنەزى اكەسىن ەلجىرەتىپ-اق جىبەرگەن. الايدا وفيسەر سىر بىلدىرگەن جوق، جاي عانا ءتىل قاتتى:
— ءتۇۋ، ءوزىن ءتىپتى ءتاۋىر بوپ قالىپسىن عوي، ادريەن! قۇداي اقىنا! مارقۇم دوسىمىزعا راحمەت، ناعىز جىگىت بولىپ قالىپسىڭ! سەنىڭ ۇستازىڭدى دا ۇمىتپايمىن، بيۋتيفە.
— شىركىن، پولكوۆنيك، — دەدى بيۋتيفە اعىنان جارىلىپ، — مەنى ءوزىڭىزدىڭ پولكىڭىزعا الساڭىز عوي. راسىم سول، مىنەكي، ءمار مىرزا قايتىس بولىپ كەتتى، مەن ءقازىر وزىمنەن-وزىم قورقىپ ءجۇرمىن. ول كىسى مەنىڭ سولدات بولۋىمدى سونداي قالاۋشى ەدى. سونىڭ تىلەگىن ورىندايىقشى. مەن تۋرالى سىزگە ءبارىن دە ايتتى عوي، — ماعان جاناشىرلىق ءبىلدىرىڭىزشى!
— بولادى، دوستىم! — دەدى جەنەستا، ونىڭ قولىن قىسىپ تۇرىپ. — وعان ساسپا، سەنى ءوزىمنىڭ پولكىما جازدىرۋعا تىرىسايىن. جاعداي وسىلاي بولدى، كيۋرە مىرزا.
— كانتوننىڭ بارلىق تۇرعىندارى سياقتى، مەن دە قايعىرامىن، ءبىراق ءبىزدىڭ قاندايلىق ورنى تولماس قازاعا ۇشىراعانىمىزدى ولاردان گورى مەن ايقىنىراق تۇسىنەمىن. دوكتور بەناسي شىن مانىسىندە پەرىشتە ادام ەدى. تەك ايتەۋىر اۋرۋدىڭ ازابىن تارتپاي كەتكەنى عانا كوڭىلگە جۇبانىش. ءبىزدىڭ ءبارىمىز ءۇشىن ىزگىلىكتىڭ سارقىلماس كوزى بولعان ول كىسىنىڭ ءومىرىنىڭ بارلىق تۇيىندەرىن جاساعان يە ءوزىنىڭ مەيىرىمدى قولىمەن شەشىپ جىبەردى عوي.
— ەگەر سىزگە قيىن بولماسا، مەنى زيراتقا ەرتىپ بارىڭىزشى. قابىرىنىڭ باسىنا بارىپ تاۋاپ ەتىپ، باقىلدىق ايتىپ قايتسام دەپ ەدىم.
جول بويى ءوزارا اڭگىمەلەسىپ بارعان جەنەستا مەن كيۋرەنىڭ سونىڭان بيۋتيفە مەن ادريەن دە ەرىپ وتىرعان. بۇلار سەلەندى كەسىپ ءوتتى، شاعىن كولگە قاراي بەتتەگەندە، پودپولكوۆنيك ارعى جاعالاۋدا، تاۋدىڭ جارتاستى باۋرايىندا اينالاسىن كورعانمەن قورشاپ قويعان اجەپتاۋىر تەلىمدى جەردى كوردى.
— مىنە، زيراتقا دا كەلدىك، — دەدى وعان كيۋرە. — وسىدان ءۇش ايداي بۇرىن بەناسي مىرزا ايتتى، شىركەۋدىڭ قاسىندا زيراتتىڭ بولعانى دۇرىس ەمەس دەدى؛ سونسوڭ زيرات تۇرعىن ۇيلەردەن اۋلاعىراق جەردە بولعانى دۇرىس دەيتىن زاڭعا سايكەس، وسى ماقسات ءۇشىن ءوزىنىڭ مەنشىكتى جەرىن قاۋىمعا تارتۋ ەتىپ ەدى؛ ەندى سول اراعا ءبىرىنشى بولىپ ءوزى جەرلەندى. بۇگىن وسى جەرگە جاس ءوسپىرىم جىگىتتى دە جايلاستىردىق. ءسويتىپ، ءبىز، بىلايشا ايتقاندا، ءبىر ءنابي مەن ءبىر ءسابيدى جەرلەۋدەن باستادىق. سوندا قالاي، ءولىمنىڭ ءوزى دە تابارىك بولعانى ما؟ بالكىم، مىنا بىزگە عيبرات بولسىن دەپ، كۇنادان پاك ەكى جاندى ادەيى شاقىرىپ العان بولار؛ ويتكەنى وندا ەڭ الدىمەن جاسىندا ءتان ازابىن، ال جاسامىس شاعىندا جان ازابىن كوپ تارتقان ادامدار سايا تابادى دەگەن سوزدەر بار عوي. ال مىناۋ كادىمگى سەلەندى جەردىڭ قاراپايىم ەسكەرتكىشى، ءبىز وسىنى سول كىسىگە ارناپ تۇرعىزدىق.
جەنەستا بيىكتىگىن جيىرما كەزدەي قىلىپ توپىراقتان ۇيىلگەن مۇنارانى كوردى؛ ازىرگە جالاڭاش، ءبىراق كەيبىر تۇستارىندا تۇرعىندار اكەلگەن شىمنىڭ بەتكى شوپتەسىن قاباتى دا كورىنىپ قالادى. قابىعى ارشىلماعان شىرشا دىندەرىنەن ايقاستىرا قاعىلعان ءزاۋلىم ايقىشتىڭ تۇبىندە، تاستىڭ ۇستىندە ەڭىرەپ جىلاپ قابىرشى قىز وتىر؛ ەكى بەتىن قولدارىمەن باسىپ العان. وفيسەر ايقىشتىڭ بەتىندە ءىرى ارىپتەرمەن ويىپ جازىلعان مىنا سوزدەردى وقىدى:
جاساعان يە، مۇنىڭ جانىڭ قابىل ال!
ءۇشبۋ ايقىشتىڭ استىندا
بارشامىزدىڭ ىزگى جاندى اكەمىز
بەناسي مىرزا دامىلداپ جاتىر.
رۋحىنا دۇعا ەتىڭىز!
مىنا جازۋلاردى ويلاپ تاپقان ءسىز بە الدە...
— جوق، مەن ەمەسپىن، بۇل سوزدەر بارلىق جەردە حالىقتىڭ اۋزىندا ءجۇر: مۇندا دا، تاۋلى كانتونداردا دا، گرەنوبلدە دە.
جەنەستا ءۇنسىز مۇلگىپ قابىردىڭ باسىندا ءبىراز تۇردى دا، سونسوڭ قىزدىڭ قاسىنا جاقىنداپ كەلگەن، ال قىز مۇنىڭ كەلگەنىن بايقاعان دا جوق ەدى، سوندىقتان بۇل كيۋرەگە قاراپ بىلاي دەدى:
— زەينەتكە شىققاننان كەيىن سىزدەرگە كەلىپ ورنالاسامىن دا، ءوزىمنىڭ قالعان كۇندەرىمدى وسىندا اياقتايمىن.
1832 ج. قازان — 1833 ج. ماۋسىم.
اۋدارعان جۇماعالي ىسماعۇلوۆ
You Might Also Like
-
تۇلكىباس اۋدانى، ت.رىسقۇلوۆ اۋىلى «مايلىكەنت» جالپى ورتا مەكتەبىنىڭ 10 سىنىپ وقۋشىسى شىلدەباي قىزى جانسايا جەتەكشى: ايسادىكوۆا ا.د.
-
بۇكىل گالچينو وبلىسىنداعى ايگىلى ىسمەر، سونىمەن بىرگە بارىپ تۇرعان قياڭقى مۇجىق دەگەن اتاعى ەرتەدەن ءمالىم توكار گريگوريي پەتروۆ ءوزىنىڭ اۋرۋ كەمپىرىن زەمستۆولىق اۋرۋحاناعا اكەلە جاتىر. ەكى ارا وتىز...
