بۇقار جىراۋدىڭ تۋعانىنا 350 جىل
تۇلكىباس اۋدانى، ت.رىسقۇلوۆ اۋىلى
«مايلىكەنت» جالپى ورتا مەكتەبىنىڭ
10 سىنىپ وقۋشىسى شىلدەباي قىزى جانسايا
جەتەكشى: ايسادىكوۆا ا.د.
بۇقار جىراۋ قالقامان ۇلى (1668-1781) – قازاقتىڭ ۇلى جىراۋى، 18 ع.جوڭعار باسقىنشىلارىنا قارسى قازاق-جوڭعار سوعىسىنىڭ باستاۋشىسى ءارى ۇيىمداستىرۋشىسى اتاقتى ابىلاي حاننىڭ اقىلشىسى.
شىققان تەگى ارعىن تايپاسىنىڭ قارجاس رۋىنان. زامانىنداعى سىنشىلار ونى «كومەكەي اۋليە» دەگەن. سويلەگەندە دە كومەكەيى بۇلكىلدەپ، اۋزىنان تەك ولەڭ ءسوز توگىلەدى ەكەن. سىرداريا وبلىسى، قازالى ۋەزى، كوشەرباي بولىسىندا 6ء-شى اۋىل «قاراق» دەگەن جەردە.
بۇقار جىراۋ قازاق حالقىنىڭ جوڭعار باسقىنشىلىعى تۇسىندا، ەلدىڭ بولاشاعى قىل ۇستىندە تۇرعان كەزدە ءومىر ءسۇرىپ، سول الماعايىپ زامانداعى كۇردەلى ماسەلەلەرگە ءوز جىرلارىمەن جاۋاپ بەرە ءبىلدى. وسىنداي اۋىر ساتتەردە ابىلاي حانعا دۇرىس كەڭەس بەرىپ، ەل-جۇرتتى باسقىنشى جاۋعا قارسى كۇرەستە بىرىكتىرۋگە، ءبىر تۋدىڭ استىنا توپتاستىرۋعا كۇش سالدى. ءوزىنىڭ ساياسي—الەۋمەتتىك ءماندى جىر-تولعاۋلارىمەن سول جالىندى كۇرەستىڭ جىرشىسىنا اينالدى. وسى ماقساتتا ول ابىلاي حاندى بىردەن-بىر قاجەتتى باسشى ساناپ، وعان حالىق بىرلىگىن ساقتاپ قالاتىن كوسەم تۇرعىسىندا ۇلكەن سەنىم ارتتى. ابىلاي حانعا دۇرىس كەڭەس بەرىپ، ەل-جۇرتتى باسقىنشى جاۋعا قارسى كۇرەستە بىرىكتىرۋگە، ءبىر تۋدىڭ استىنا توپتاستىرۋعا كۇش سالدى. ءوزىنىڭ ساياسي-الەۋمەتتىك ءماندى جىر-تولعاۋلارىمەن سول جالىندى كۇرەستىڭ جىرشىسىنا اينالدى. وسى ماقساتتا ول ابىلاي حاندى بىردەن-بىر قاجەتتى باسشى ساناپ، وعان حالىق بىرلىگىن ساقتاپ قالاتىن كوسەم تۇرعىسىندا ۇلكەن سەنىم ارتتى. ابىلاي حان دا سول بيىك تالاپتان تابىلىپ، ەلدىڭ بىرلىگى مەن جارقىن بولاشاعى ءۇشىن جان اياماي قىزمەت ەتتى. جىراۋ ازاتتىق جولىندا ولىمگە باس بايلاپ، ەرلىكتىڭ نەبىر عاجايىپ ۇلگىلەرىن كورسەتكەن حان مەن ونىڭ باتىرلارىن جىرعا قوسىپ، ولاردىڭ وشپەس ادەبي بەينەلەرىن جاسادى. اسىرەسە، ابىلاي حاننىڭ كورسەگەندىگى مەن دانالىعىن، اۋىر كەزەڭ، قيىن ساتتەردە ەل ۇيىتقىسى بولا بىلگەنىن اسقاق جىرلادى.
قايعىسىز ۇيقى ۇيقتاتقان، حانىم-اي
قايىرۋسىز جىلقى باقتىرعان، حانىم-اي
قالىڭسىز قاتىن قۇشتىرعان، حانىم-اي
ءۇش جۇزدەن ءۇش كىسىنى قۇربان قىلسام،
سوندا قالارمەكەن قايران جانىڭ-اي!
وسى ءبىر شۋماق جىردا حالىق پەن حاننىڭ بايلانىس-بىرلىگىن قيىننان قيىستىرا بىلگەن.
جىراۋدىڭ «ابىلاي حاننىڭ قاسىندا»، «ال،ءتىلىمدى الماساڭ»، «اي، ابىلاي، ابىلاي»، «قازاقتىڭ حانى ابىلاي»، «حانعا جاۋاپ ايتپاسام»، «باسىڭا بىتكەن كۇنىڭىز»، «اي، ابىلاي، ابىلاي سەن ون ءبىر جاسىڭدا»، «ال، ايتامىن، ايتامىن» اتتى تولعاۋلارىندا حاننىڭ سول كەزدەگى ۇستانعان ساياساتى مەن كورەگەندىگى، العىرلىعى مەن بىلگىرلىگى سيپاتتالادى. ال، «سادىر قايدا باراسىڭ؟»، «بۇقارەكەڭ ءبىز كەلدىك، اقان، توبەت بايلارعا» دەگەن جىرلارىندا ول ەل بولاشاعى، تاتۋلىق ماسەلەلەرىن ءسوز ەتەدى. بۇقار جىراۋدىڭ ابىلاي حان ساياساتى جونىندەگى بايلامدى پىكىرلەرى دە ورنىقتى، ءادىل. ول قاسىنداعى جۇڭگو مەن رەسەي تۋرالى دا ۇستامدى باعىت ۇستانادى.
سونىڭ ارقاسىندا اتا جاۋى جوڭعارلاردىڭ ىشتەي ءىرىپ، ازىپ-توزۋى ءۇشىن ۇتىمدى ساياسات قولدانا وتىرىپ، تاريح ساحناسىنان كەتۋىنە قولايلى جاعداي جاساعانىن ماقتانىشپەن جىرلايدى. بۇل ورايدا جىراۋ ابىلاي حاندى «ادىلدىگى ناۋشارىنداي، جومارتتىعى حاتىمدايداي» دەپ بەينەلەيدى. ءتىپتى، حاننىڭ ادىلدىگى مەن ادامگەرشىلىك قاسيەتتەرىن دە جوعارى باعالاي كەلىپ، ونىڭ بايلىق-سالتاناتىن «قىرىق مىڭ اتان تارتا الماس» دەپ سيپاتتايدى. مۇنىڭ ءبارىن جىراۋ حاننىڭ جاس كەزەڭدەرىمەن تىعىز بايلانىستا الىپ قاراستىرادى:
قىرىق جاسقا كەلگەندە،
التىندى توننىڭ جەڭى ەدىڭ.
قىرىقبەسكە كەلگەندە،
جاقسى-جامان دەمەدىڭ.
ەلۋ جاسقا كەلگەندە،
ءۇش ءجۇزدىڭ بالاسىنىڭ،
اتىنىڭ باسىن ءبىر كەزەڭگە تىرەدىڭ!
جىراۋ جاس مولشەرىن سيپاتتاعاندا، بۇرىننان كەلە جاتقان ءداستۇردى ۇستانىپ، ونىڭ كۇش-قايراتقا بايلانىستى ەكەنىن، اسىرەسە، جاستىقتىڭ شىڭى جيىرما بەستى شالقىتا جىرلايتىنى بار. الايدا، ول ادامنىڭ جاس كەزەڭدەرىن ۇنەمى سول قالىپتا سيپاتتاي بەرمەي، ونىڭ اقىل-پاراسات، تولىسۋ، كەمەلدەنۋ تۇرعىسىنان دا الىپ سۋرەتتەيتىنىن دە كورەمىز. بۇل ورايدا جىراۋ جاس سيپاتتامالارىن قوجا احمەتشە جىرلايتىنىن اڭعارتادى:
وتىز جاسقا كەلگەندە،
دۇنيەدەي كەڭ ەدىڭ.
وتىز بەس جاسقا كەلگەندە،
قارا سۋدىڭ بەتىندە،
سىعىلىپ اققان سەڭ ەدىڭ.
قىرىق جاسقا كەلگەندە،
التىندى توڭنىڭ جەڭى ەدىڭ.
ەلۋ بەس جاسقا كەلىپسىڭ،
ەلۋ بەس جاسقا كەلگەندە،
جاقسى بولساڭ تولارسىڭ،
جامان بولساڭ، ماۋجىراپ بارىپ سولارسىڭ.
بۇقار جىراۋ ابىلاي حاننىڭ «بايگەلى جەردە ب ا ق بولعان» ايگىلى باتىرلارىن «وزىڭە تۇعىر بولعان ءتورت تىرەك» دەپ لايىقتى باعالاي وتىرىپ، ولاردىڭ تاريحي ەرلىك ىستەرىن قازاقتىڭ ابىروي-ارىنا بىتكەن ەرلەر دەپ اسقاق جىرلايدى.
قورىتىندى.
بۇقار جىراۋ بابامىز ەلدى بىرلىككە، ىنتىماققا شاقىرعان. بۇگىنگى كۇنى پرەزيدەنتتىڭ ۇستاپ وتىرعان ساياساتى ەلدىڭ بىرلىگى، تۇتاستىعى بولسا، سونىڭ بارلىعىن بۇقار جىراۋ كەزىندە ايتىپ كەتكەن. ەگەر ءبىزرۋحاني جاڭعىرامىز دەسەك، وسىنداي بابالارىمىزدىڭ شىعارمالارىن وقۋىمىز كەرەك. بۇقار جىراۋ شىعارمالارىنىڭ تاقىرىپتىق اياسى، شەڭبەرى – جاقسىلىق پەن جاماندىق، ەلدىك پەن ەرلىك، ىزگىلىك پەن زۇلىمدىق، ادىلدىك پەن ادەپتىلىك، جاستىق پەن كارىلىك ت.ب. وسىنداي ۇلى قاسيەتتى وقۋشى بويىنا دارىتۋ ءۇشىن بۇقار بابانى ناسيحاتتايمىز.
پايدالانىلعان ادەبيەتتەر:
1. م.اۋەزوۆ، م.جولدىبايەۆ، ءا.قوڭىراتايەۆ، بۇقار جىراۋ تاعىلىمى.
2. بۇقار جىراۋ ەكسيكلوپەدياسى. التى الاشتىڭ اقىلمانى مۇحاممەدراحىم جارمۇحامەد ۇلى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور.
3. قايىم مۇحامەتحانوۆ ءارقيلى پايىمداۋلار.
You Might Also Like
-
— گريگوريەۆتەردىكى ءبىر كىتاپ سۇراتقان ەكەن، مەن ءسىزدى ۇيدە جوق دەدىم. پوشتاشى گازەتتەرمەن بىرگە ەكى حات اكەپ بەردى. ايتپاقشى، ەۆگەنيي پەتروۆيچ، سەرەجاعا كوڭىل بولسەڭىز دەيمىن. بۇگىن دە، كەشە ...
