جىلىمىق
جولاۋشى اتىڭ سەمىز جەلەتۇعىن،
كوز بار ما مەن بايعۇستا كورەتۇعىن.حالىق انىنەن
مەن وسى ءبىر سۋرەتتى كورگەن سايىن، سەنى ەسىمە الاتىنمىن، نەمەسە سەنى ەسىمە العان سايىن، وسى سۋرەتتى كورەتىنمىن. ءقازىر قايدا، نە ىستەپ جۇرگەنىڭدى بىلمەيمىن. مۇمكىن... اۋزىم بارمايدى ونداي جاماندىققا... مۇمكىن، بۇل دۇنيەلىك ەمەس شىعارسىڭ. وعان وكىنىشىم جوق، سەن ءبارىبىر قاشاندا مەنىڭ قاسىمدا جۇرەر ەدىڭ؛ جالعىز-اق وكىنىشىم — مىنا ءوزىڭ تۋرالى نوۆەللانى ءوز بەتىڭمەن وقي المايتىنىڭ. سەن قۋ مەكەن دالادا وسكەن اق قايىڭ ەڭ، جەلىككەن جەل جۇپ-جۇقا قابىعىڭدى سىدىرىپ، قالتىراپ تۇرسىڭ-اۋ، جازعان؛ قالتىراپ تۇرىپ سىڭسىپ ءان سالاسىڭ-اۋ، جازعان؛ سول مۇڭلى ءۇن مەنىڭ قۇلاعىما ەمىس-ەمىس ەستىلگەندەي بولادى؛ سول ساي سۇيەگىڭدى سىرقىراتار جەتىم اۋەن تىم جالعىزدىعىڭنىڭ—تىم جارىمجاندىعىڭنىڭ بەبەۋ قاققان جارشىسى، ادامدار ءتىپتى بۇكىل الەم الدىنداعى اپپاق ار-وجدانىنىڭ اراشاشىسى سىقىلداناتىن.
مەن وسى ءبىر سۋرەتتى كورگەن سايىن، تىرشىلىكتىڭ ءمانىن بۇدان الدەقايدا تەرەڭ ءتۇسىنىپ، ادام ءومىرىنىڭ شىن قۋانىشىن، شىن قايعىسىن جىرلاۋ، سيپاتتاۋ ەكىنىڭ ءبىرىنىڭ قولىنان كەلمەيتىندىگىنە يلانا تۇسەتىنمىن. بۇل سۋرەتكە ۇزاق ءۇنسىز قاراپ تۇرىپ باقىت، كۇلكى توقتىق دەگەننىڭ ءبارىن سانامنان سىلىپ تاستاپ، ءوزىم دە بىلە بەرمەيتىن ماڭگى شەكسىزدىككە، ماڭگى تۇماندى ساپارعا اتتانىپ كەتۋدى كوكسەر ەدىم. قاراعان سايىن جۇرەك سوعىسىم باسەڭدەپ، ەندى از-ماز ساتتەن كەيىن بارلىعىمەن — سەنى مەن سۋرەتتەن باسقاسىنىڭ بارلىعىمەن قوشتاسىپ، انى-مىنە، ارعى ارعى الەمگە اپارار ارباعا ءمىنىپ، اتتانىپ بارا جاتار ەدىم. تالاي رەت وز-وزىمنەن قىسىلىپ، وز-وزىمنەن بۋلىعىپ اعىل-تەگىل جىلادىم دا. نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن، وسىناۋ سۋرەت پەن سەنىڭ بەينەڭنەن ۇقساستىق تاۋىپ، ەكەۋىڭدى جاھانداعى جاقسى اتاۋلىنىڭ بارى-بارىنەن جوعارى قوياتىنمىن. ەسىڭدە بولار، مەن ساعان وسى سۋرەتتە نە سالىنعانىن ءارى مازمۇنىن سان قايتارا ايتىپ، شارشاتىپ تا الۋشى ەدىم. سەن ءبىر نۇكتەگە قادالعان قالپىڭدا جالىقپاي تىڭداي بەرەر ەدىڭ، سوسىن قابىرعادا قاعۋلى تۇرعان سۋرەتتى جۇپ-جۇمساق الاقانىڭمەن سيپالاپ، اۋىر كۇرسىنەر ەدىڭ. بىلەم، ايتپاساڭ دا سەزەتىنمىن، تىم بولماعاندا جالقى رەت جارىق الەمدى كورىپ، جان تاپسىرۋدى ارمانداعانسىڭ تالاي رەت.
مەن وسى ءبىر سۋرەتتى العاش كورگەندە، سۇلۋلىق ءھام تاماشا ونەر جايلى جايداق ۇعىمىما ۇلى وزگەرىس ەنگىزگەنمىن. تابىنىپ تاماشا دەپ جۇرگەنىمىزدىڭ كوبى، شۋاقتى سۇيەتىن قورىنشاق كوڭىلدىڭ كوڭىلشەكتىگى، تىز ەتپە اسىرە اسەردەن تۋعان ءبىراتار پىكىردىڭ سالقىنى ەكەن. قيساپسىز كودەدەي كوپ دۇنيەنىڭ ءقايسىبىرى جادىمىزدا تۇرا بەرەدى، وسىنداي ىلۋدەسى عانا جىلدار بويى رۋحاني دوسىڭا اينالادى. ادام مەن ونەر اراسىنداعى دوستىقتىڭ جىبىنە كۇيكى تىرلىكتىڭ قارعالارى قاز-قاتار قونىپ السا، ول ءجىپتىڭ ۇزاماي ۇزىلەرى حاق. تىم ەرتەرەكتە جوعالتىپ العان تابيعاتقا، جالپى: ۇشقان قۇس، جۇگىرگەن اڭعا دەگەن ىڭكارلىگىڭ ىڭگالاپ قايتا تۋسا، قايتا تىرىلسە، جاستىعىڭنىڭ دا قايتا ورالعانى ەمەس پە. اتار تاڭ، شىعار كۇن، تۋار اي: ءبارى-بارى جەر باسىپ جۇرگەندە عانا كەرەكتىگىن بىلە تۇرا، ماداقتايمىز. اينالاداعىنى كورۋ، سەزىنۋ ءۇشىن جارالعان پەندەمىز. ءبىراق بۇگىن بار، ەرتەڭ جوق، ءتىپتى كوزىڭدى جۇمساڭ جوعالتىپ الار تاماشانىڭ ءقادىرىن ىلعي كەش ءتۇسىنىپ، كەش باعالار ەدىك. ەكەۋمىز قول ۇستاسىپ قاتار كەلە جاتقاندا، الگى ايتقان الەمدى مەن كورەتىنمىن، سەن سەزىنەتىنسىڭ. كۇنى بۇگىنگە دەيىن كورۋ مەن سەزىنۋدىڭ ايىرماسىن، ارتىقتىعىن تابا الماي ساندالۋدامىن. كەيدە جانىڭدا كەلە جاتىپ كوزىمدى تاس قىپ جۇمار ەدىم دە، قاپ-قاراڭعى دۇنيەدە ءوز-وزىمدى جوعالتىپ الاتىنداي اسا قورقىنىشپەن جانارىمدى جارق ەتكىزىپ اشىپ جىبەرەر ەدىم. ال كوزىمدى جۇمعان ساتىمدە، سەنىڭ قولىڭنان مىقتاپ ۇستاپ اداسىپ كەتپەككە بەكىنەتىنمىن. كوزىمدى اشسام دا، جۇمسام دا ساعان ەرىپ، سەنىڭ ءىزىڭدى باسىپ جۇرگەنىمدى ەندى ءبىلدىم. ءيا، قاسىمدا بولعاندا ءبارى باسقاشا ەدى، باسقاشا...
...اينالانى الباستىداي باسىپ جاتقان اق قار، كوك مۇز ەپتەپ ءجىبي باستاعان. سوناۋ ءبىر شەتكەرەكتە ءبىر توپ اعاش ۇرپيە ءوسىپ، سول اعاشتىڭ جاپىراعىنان تونالىپ، سيديعان بۇتاقتارىنا ءبىر توپ قۇس ۇشىپ قونادى. جولدىڭ قارى اۋەلى شىلقي ەزىلسە، الا بۇلتتى اسپاننان وقتا-تەكتە سىعالاپ قالار كۇن جارىقتىق، كوپ ۇزاماي كەلەر كوكتەمنىڭ جىپ-جىلى حابارىن جەتكىزەدى. اۋادا مايدا جەلەمىك بار-اۋ دەيمىن. قىستاي قار استىندا ىڭىرسىپ جاتقان ءساناتورييدى تاسبوگەت دەپ اتايدى. سارى كۇشىكتەي سارى الا اۆتوبۋس ءيىر-يىر جولمەن تاۋدىڭ باسىنا قاراي الىپ قاشتى. ەرتەرەكتە توسەگەن سەمەنت جولدىڭ ءار تۇسى ويىلىپ، جەر وشاققا اينالىپ، جىلبىسقالانا ەرىگەن قار سۋىنا تولىپ جاتىر. اۆتوبۋس الگى سۋدى شالپ ەتكىزىپ باسقاندا، جول شەتىندەگى تازا قاردىڭ اۋزى-مۇرنىن بۇزىپ، ساتالاقتاپ كەتەدى. وندايدا بەيقام وتىرعان جولاۋشىلار قوپاڭ ەتىسىپ، دەل-سال ءحالىن سىلكىپ-سىلكىپ العانداي بولادى. ماعان ورىن تيگەن جوق، تۇرەگەپ تۇردىم دا، باعانا ساتىپ العان قولىمداعى سۋرەتتى وڭ جاق تەرەزە تۇسىندا وتىرعان جاس قىزعا ۇستاتىپ قويعانمىن. قىز، شىنىندا دا، ادەمى ەدى. ون ەكىدە ءبىر گ ۇلى اشىلماعان، قۋلىق-سۇمدىقتىڭ ەسىگىنەن سىعالاي قويماعان؛ ومىرگە، اينالاسىنداعى ادامدارعا دەگەن سەنىم-تۇيسىگىنە قىلاۋ تۇسپەگەن، تاڭ ءسارى شاعىنداي. ۇنەمى وي ۇستىندە، تەرەزەدەن اناۋ الاباجاق تاۋ-تاسقا قاراپ وتىرعان سوڭ، جۇرتتىڭ كوزىنشە ءتىل بەزەۋدى ارتىق سانادىم، امبە الدەكىمدەردەي ءبىر كورگەن قىزعا قىرىنداپ سۋماقايلانا بەرۋ — عادەتىمە جات.
مەن بەرگەن سۋرەتكە قاراعان دا جوقسىڭ. اسا ءبىر ساقتىقپەن الدىڭا وڭگەرىپ، ءۇنسىز وتىرا بەرگەنسىڭ. مەجەلى جەرىمىزگە جەتىپ، جاپپاي دۇرلىگە ءتۇسىپ جاتقانىمىزدا، راقمەت ايتىپ، سۋرەتتى وزىمە الدىم.
اۆتوبۋستان تۇسكەن سوڭ، تاسبوگەتتەگى ساناتورييگە جاياۋ كوتەرىلۋ كەرەك. تاۋ باۋىرىنداعى جوتاشىقتىڭ توبەسىنە سالىنعان، ەتەكتەن باستالعان تاس باسپالداقپەن ورلەي بەرسەڭ، قالىڭ اعاشتىڭ اراسىنداعى اعاش ۇيلەرگە ءوزى الىپ بارادى. اعاش باسىنداعى قار جالپ-جالپ ءتۇسىپ، ول دا ەپتەپ ەري باستاعان. ال تاس باسپالداقتى قۋالاي بۇلاق اعىپ جاتاتىن. مەن سەنىڭ سوڭىڭنان ەرىپ كەلەمىن وتە باياۋ قوزعالىپ، ادىمىڭدى ساناپ باسادى ەكەنسىڭ. سوسىن ءار ساتىنى اۋىستىرىپ الىپ، ەكى-ۇش رەت ءسۇرىنىپ تە كەتتىڭ. سوڭىڭدا ادام بارىن سەزدىڭ بە، مەنى وزدىرىپ وزدىرىپ جىبەرۋگە تىرىسىپ، قايتا-قايتا دەم الدىڭ. ءبىر مەزەتتە سەنىڭ جانىڭا كەلىپ مەن دە دەم الدىم. قاراپ تۇرماي جىگىتتىككە ءتان اۋەستىكپەن:
— قارىنداس، قاراڭىزشى، قازىرگى شاق ءدال مىنا سۋرەتتەگىدەي ەمەس پە؟— دەپ ەدىم. ۇلكەن قارا كوزىڭدى توڭكەرە قارادىڭ دا ەكى بەتىڭ قۋقىلدانا:
— مەن ەشتەڭە كورىپ تۇرعانىم جوق،— دەدىڭ. كوزىڭ قانداي تۇنىق، سونداي ادەمى ءارى قورقىنىشتى ەدى.
— قالايشا، وتىرىك ايتاسىز عوي. سويلەسكىڭىز كەلمەيدى، ءا. ايتپەسە سىزدەي قاراكوزدىڭ مىنانداي كوركەمونەردىڭ عاجاپ دۇنيەسىن تۇسىنبەۋى مۇمكىن ەمەس،— دەپ تاقىلدادىم. سەن ءۇنسىز كۇرسىندىڭ. كۇرسىندىڭ دە مەنىڭ بەتىمە وزگەشە جات، وزگەشە اياۋلى جانسىز جانارمەن قارادىڭ.
— مەن كورمەيمىن، سوقىرمىن، اعاي.
جۇرەگىمە ءبىز سۇعىپ العانداي بولدى. ءدال وسى ساتتە مەن ءوزىمدى سوقىرداي سەزىندىم. قولىمداعى سۋرەت سۋسىپ ءتۇسىپ كەتىپ ەدى:
— جەر بىلعانىش قوي، ءبۇلدىرىپ العان جوقسىز با؟— دەدىڭ.
— ەشتەڭە ەتپەيدى... ەشتەڭە ەتپەيدى. ءجۇر، بىرگە ورلەيىك.
ءبىز قاتار اسىقپاي اياڭداپ كەلەمىز. اقىرىن كوز ۇرلانا قارايمىن. ءتىپتى العاشىندا سەنىڭ سوزىڭە سەنگەن جوقپىن.
«الداعان شىعار».
— اتىڭ كىم، اينالايىن،— دەپ جاسقانا سۇراپ ەدىم:
— جانار،— دەپ مايدا ۇنمەن جاۋاپ بەردىڭ.
داۋسىڭنىڭ ءبىر ەرەكشەلىگى بار ەدى. سويلەگەنىڭدە ءۇنىڭ كومەكەيىڭنەن وزگەشە قوڭىر نازبەن كۇمبىرلەپ شىعاتىن. قانشا تىڭداساڭ دا جالىقپايتىن ءان سەكىلدى مە، اۋىزبەن ايتىپ، قولىممەن جازىپ بەرە المايتىن تاڭسىق اۋەن ەدى. كەيىن سەن سويلەگەن سايىن، ريگانىڭ دومسكيي سابورىنان ورگان تىڭداپ وتىرعانداي، دۇنيەدەگىنىڭ ءبارىن ۇمىتىپ، رۋحاني ايدىنعا جالعىز جەلكەندى قايىققا ءمىنىپ، ورالماس ساپارعا اتتانعانداي حال كەشەر ەدىم. اسىرىپ ايتقانىم ەمەس، راسىندا، ءۇنىڭنىڭ ادام جانىن باۋراپ الار سىبىزعىلى سيقىرى بار-تىن.
مەن سەنىڭ كورمەيتىندىگىڭە وكىنگەنىم جوق. «جىعىلعان ۇستىنە جۇدىرىق» دەگەندەي، جاس باسىڭنان وكپە اۋرۋىن جاماپ العانىڭا قابىرعام قايىسىپ ەدى. سوناۋ ءبىر جىلىمىق شاقتا، «جىلىمىق،» دەگەن سۋرەتتى كوتەرىپ سەنىڭ جانىڭدا تاۋعا ورلەپ بارا جاتىپ، ادامنىڭ سىرتقى دۇنيەنى، ورتانى، جالپى تابيعاتتى سەزىنۋى، قابىلداۋى جايلى تۇڭعىش رەت وي ءتۇسىپ ەدى. سودان بەرى كورۋ ءۇشىن تەك قانا كوزدىڭ بولۋى جەتكىلىكسىز، الەمدەگى ءار زاتتى انىقتاپ كورۋ ءۇشىن جاننىڭ دا جانارى بولۋعا كەرەكتىگىن باعامداعانمىن.
ءبىز كوپ سويلەسپەيتىنبىز. نە نارسە جايلى اڭگىمە قوزعاساق تا، شىر اينالىپ كەلىپ، كورۋ ارقىلى تۋاتىن ويعا تىرەلە بەرگەن سوڭ، تايساق سوعاتىنبىز. سەن مەنىڭ بۇل تايساقتىعىمدى سەزەسىڭ بە، ءوز بەتىڭمەن ەش نارسە سۇراماي، ءبىر نۇكتەگە قادالىپ ءۇنسىز وتىرا بەرەر ەدىڭ. سەنىڭ ءبىر نۇكتەگە قادالعان تۇنىق جانارىڭ كەيدە ءشول دالاداعى تەرەڭ قۇدىققا ۇقساسا، كەيدە ايسىز تۇنگى اينا كولدەي، بار سىرىن ىشىنە بۇگە قورقىنىشپەن قاراۋىتاتىن. مەن وسى جازىقسىز جاناردان ادامدىقتىڭ، ءارى تازالىقتىڭ ايتىپ جەتكىزگىسىز جىرى، كوز تويمايتىن سۇلۋلىعىن تانىدىم. امبە سەنىڭ وسىنداي كۇناسىز كوزىڭدى كورە الاتىنىما شەكسىز قۋاندىم دا. ءبىزدىڭ ساناتورييدەگى تىرشىلىك وزىڭە ءمالىم ەدى عوي: تاڭەرتەڭ جاتتىعۋ جاساۋعا قۋاتىن (ارينە، سەنەن باسقاسىن)؛ سوسىن دارى-دارمەگىنىڭ ىشكەنىن ءىشىپ، ىشپەگەنىن لاقتىرىپ مىندەتىمىزدەن قۇتىلار ەدىك، سونان سوڭ تاماققا، سونان سوڭ... سونان سوڭ تاماققا دا، كەشكىلىكتى كينوعا، نەمەسە سەيىلگە سەنى ەرتىپ بارىپ ءجۇردىم. كوپتەگەن كوزدەر ەكەۋمىزدىڭ ءار ادىمىمىزدى اڭدىپ، ىشىپ-جەي قاراعانىن، البەتتە، سەن بىلمەدىڭ عوي. سولاردىڭ ىشىندە: قاسقىر كوزدىڭ، تۇلكى كوزدىڭ، ۇكى كوزدىڭ، قويان كوزدىڭ، مىسىق كوزدىڭ، تىشقان، جىلان؛ قارا، كوك، الا كوزدىڭ بارىن دا قايدان سەزۋشى ەدىڭ. سەنىڭ سونى كورمەگەنىڭە، كورىپ، جاس جۇرەگىڭدى جارالاماعانىڭا قۋانىپ ەدىم. ءبىز بىردە-بىر كينو قالدىرماي بارىپ جۇردىك. ءسوزىن عانا تىڭداپ، ەكراندا قانداي قاندى مايدان ءجۇرىپ جاتقانىن باسقادان كوش ىلگەرى ءتۇسىنىپ، مازاسىزدانىپ وتىرار ەدىڭ. كينودان شىعىپ، قارا قاتقاق جەردىڭ مۇزىن شىقىر-شىقىر سىندىرىپ سەرۋەندەگەن ساتتە، ءولىاراداعى كوزگە تۇرتسە كورگىسىز قاراڭعى تۇندە مەن سەنىڭ بىلەگىڭنەن تاس قىلىپ ۇستاي الىپ، باعىت-باعداردى اجىراتار ەدىم. سوندا كۇندىز جارقىراعان اسپاننىڭ استىندا ءجۇرىپ، سان سۇرىنەر اياعىم نە تومارعا شالىنىپ، نە شۇقاناققا تۇسكەن ەمەس. ويتكەنى سەن جەتەلەگەن تۇندەر عوي ول.
تاعى دا ءبىر جىلىمىققا ورالايىنشى. اعاش ورىندىققا ارقامىزدى سۇيەپ، كۇنشۋاققا قىزدىرىنىپ كوپ وتىراتىنبىز. سوندا قۋاتى جاسىقتاۋ كۇن قانشا قىزدىرعانسىماق بولعانىمەن، ارقامىز مۇزداپ قالار ەدى. سەن وسىلاي، ۇيقىلى-وياۋ وتىرا بەرۋدى ۇناتاتىنسىڭ. كەيدە مەنىڭ يىعىما باسىڭدى سۇيەپ، مىزعىپ تا الار ەدىڭ. ال مەن سەنىڭ اق ديدارىڭا، بۇرقىراي جاپقان قاپ-قارا شاشىڭا بالانىڭ جۇرەگىندەي بۇلك-بۇلك سوققان موينىڭا، ۋىزداي جاس بىتىمىڭە بۇكپەسىز قاراپ، تاعدىر ما، تابيعات پا، ايتەۋىر، قاي-قاي ءيتتىڭ وسىنداي سۇلۋلىقتى قور جاراتقانىنا قانىم قاينار. سوندا الگىندە عانا قاماسقان ۇزىن كىرپىكتەرىڭ قايتا اجىراپ، سۇپ-سۇيكىمدى ەرنىڭ عانا كۇبىرلەيتىن دە، تەك وزىڭە عانا ءتان، تەك سەن عانا ايتا الاتىن عاجاپ ءۇنىڭ ەستىلەر:
— اعا، ءسىز ماعان سونشا قادالىپ نەگە قارادىڭىز؟— مەن نە دەرىمدى بىلمەدىم. راسىندا، شوشىنىپ تا قالعانمىن.
— مەن ءبارىن سەزەمىن، اعا... ءبارىن، ايتپەسە قالاي ءومىر سۇرەر ەدىم.—(كوزىڭدى قايتا جۇمدىڭ، جۇمباساڭ دا بولار ەدى عوي).
— كوزىمدى جۇماتىن سەبەبىم، ۇيقىم كەلدى. ءبىراق ۇيقتاي المايمىن. مەنىڭ كوز الدىمدا ماڭگى ءتۇن ۇيىپ تۇرادى، ءبىراق بۇل ماڭگى ۇيقى ەمەس قوي. بالانىڭ جۇرەگىندەي بۇلك-بۇلك سوققان موينىڭا، ۋىزداي جاس بىتىمىڭە بۇكپەسىز قاراپ، تاعدىر ما، تابيعات پا، ايتەۋىر، قاي-قاي ءيتتىڭ وسىنداي سۇلۋلىقتى قور جاراتقانىنا قانىم قاينار. سوندا الگىندە عانا قاماسقان ۇزىن كىرپىكتەرىڭ قايتا اجىراپ، سۇپ-سۇيكىمدى ەرنىڭ عانا كۇبىرلەيتىن دە، تەك وزىڭە عانا ءتان، تەك سەن عانا ايتا الاتىن عاجاپ ءۇنىڭ ەستىلەر:
— اعا، ءسىز ماعان سونشا قادالىپ نەگە قارادىڭىز؟— مەن نە دەرىمدى بىلمەدىم. راسىندا، شوشىنىپ تا قالعانمىن.
— مەن ءبارىن سەزەمىن، اعا... ءبارىن، ايتپەسە قالاي ءومىر سۇرەر ەدىم.—(كوزىڭدى قايتا جۇمدىڭ، جۇمباساڭ دا بولار ەدى عوي).
— كوزىمدى جۇماتىن سەبەبىم، ۇيقىم كەلدى. ءبىراق ۇيقتاي المايمىن. مەنىڭ كوز الدىمدا ماڭگى ءتۇن ۇيىپ تۇرادى، ءبىراق بۇل ماڭگى ۇيقى ەمەس قوي. كەيدە سول قاتپار-قاتپار قاراڭعىلىق قاق ايرىلىپ، ءبىر نازىك ساۋلە جانارىمدى شۇقىلاپ وينايتىن. ءسىز تۇسىنەسىز ونىڭ قانداي ساۋلە ەكەنىن، ەگەر ءسىز تۇسىنبەسەڭىز، وندا مەن سىزبەن ءتىپتى دە دوستاسپاعان بولار ەدىم. — ەگەر تۇسىنبەسەم شە؟
جوق، مەنىڭ تۇيسىگىم باقىتىما ما، سورىما ما... وراي، ەشقاشان الداعان ەمەس، اعا.
ۇپ-ۇزىن كىرپىكتەرىڭدى قايتا قاماستىردىڭ. جەڭىل تىنىستايسىڭ. جىلىمىڭ... ءبىر جىلى نۇر تارايدى بويىما. سەنەن شۋاق العان نۇر دا...
(قانداي سۇلۋسىڭ، قانداي ايانىشتى بەينە. ەرتەڭگى كۇنىڭ نە بولار ەكەن، جانىم، نە بولار ەكەن).
— ءسىز مەنى اياماڭىزشى، اعا، بىرەۋدىڭ ايانىشتى كوزى مەن سوزىنەن قورقامىن. قانشا مۇسىركەگەنمەن، مەنىڭ جانارىمدى جازىپ بەرەتىن ادام جوق. مەن ءمۇساپىر دە، سورماڭداي دا، جارىمجان دا جان ەمەسپىن. مەن — اداممىن!
وسى تۇننەن باستاپ سەن مەنىڭ جارىلقاۋشى رۋحاني يەم عانا ەمەس، ءومىرى وتىرىك ايتپايتىن، ءومىرى قاتەلەسپەيتىن ۇلى ۇستازىما اينالدىڭ، ايناشىم. جالعاندا اقىلدىڭ، ويدىڭ، سەزىم مەن جۇرەكتىڭ سوقىرلىعىنان ساقتاسىن، لايىم،— دەگەن يمانداي ءسوزدى بويتۇمارداي ساقتادىم. كولەڭكەلى جۋاس سەزىمنىڭ قۇنداعىندا الەمدەگى بارلىق يۋ-قيۋ تىرلىكتەن حابارسىز بەيكۇنا سابيدەي موماقان وتىرعاندا، بىلايعى جۇرت عاشىق جاندار دەپ جورامال-دار-اۋ. جو-جوق، ءبىزدىڭ سۇيىسپەنشىلىگىمىزدىڭ كۇرمەۋ ءجىبىن ەشكىم شەشە الماڭ ەمەس؛ ونى ءتۇسىندىرۋ قولىمىزدان كەلمەيتىنى ىسپەتتى، وزگەنىڭ دە ۇعا قويۋى ەكىتالاي. ءيا، ول ءبىر قيال جەتكىزگىسىز جۇمباقتى سەزىم، دوستىكقا دا، ماحابباتقا دا ۇقسامايتىن بولەكشە دۇنيە-تىن. سەنەن ون جاس ۇلكەندىگىم ارامىزعا ۋاقىت قورعانىن ورناتقان جوق، قايتا مەن ءوزىمدى سەنىڭ الدىڭدا ون جاس كىشى بالا سەزىنەتىنمىن جانە ءار سەزىمدى اسا ساقتىقپەن سويلەپ، ءار قيمىلىمنان ۇلبىرەگەن كوڭىلىڭە قاياۋ تۇسىرەرلىك اعاتتىق جىبەرمەۋگە ولەردەي تىرىستىم. ەس-تۇسسىز تالاۋراعان تىنىشتىڭ، وسىلايشا ەرتەكتى الەمگە ەرتىپ اكەتەتىن.
سول كۇنى بي بولدى. مەن سەنى ەرتىپ باردىم. ءۇنسىز قاراپ تۇردىڭ. جۇرتتىڭ ءبارى ۇلار-شۋ، قىم-قۋىت، قايقاڭ قاعىپ بيلەپ ءجۇر.
— اعا،— دەدىڭ قۇلاعىما سىبىرلاپ (دەمىڭ قانداي جىلى ەدى)،— ءجۇر، بيلەيىك.
—مىنە، عاجاپ! ءبىز بيلەپ ءجۇرمىز. الگىندەگى سەكەڭ-سەكەڭ جۇرتتىڭ ءبارى كەيىن ىسىرىلدى دا، ەكەۋمىزدىڭ ونەرىمىزدى تاماشالادى. قۇيقىلجىعان مۋزىكا ءۇنى، اققۋداي قالقىعان بىزدەر، قادالعان كوزدەر... سونداعى كوزدەردى كورسەڭ عوي... كورمەگەنىڭ جاقسى.
— انانى قاراشى، كوزى بار بىزدەن جاقسى بيلەيدى،— دەگەن ءسوز سۋماڭ ەتە قالعاندا، توبەڭنەن الدەكىم تاسپەن ۇرعانداي سىلەيىپ تۇردىڭ دا:— كەتەيىك،— دەدىڭ ەنتىگىپ،— بۇل جەردەن كەتەيىك، اعا!
—ەرتەڭىندە تاماققا كەلمەدىڭ، بولمەڭە بارىپ ەدىم، تەرىس قاراپ بۇك ءتۇسىپ جاتىر ەكەنسىڭ. ەسىكتەن كىرگەنىم سول ەدى:
— اعا، ءسىز بە؟— دەپ بىردەن تانىدىڭ.
— مەن عوي، جانار.… Ac ىشۋگە نەگە بارمادىڭ؟
— تابەتىم شاپپادى... ءسىز بەكەر كەلەسىز، وسىنداعى قىز-كەلىنشەكتەر ونسىز دا وسەكتەپ ءجۇر. كورىپ قويعان دا، كوزدەرى بار عوي. ءبىراق مەن قورىقپايمىن، اراشاشىم — ارىم. ماعان بۇيىرتقانى وسى ەدى، ونى دا تارتىپ العىسى كەلەدى. سوندا ماعان نە قالدى. ءولۋ مە؟
— ولاي دەمەشى، جانار. ەل نە دەمەيدى...
— راس! ەل نە دەمەيدى، اعا... (ءسال ۇنسىزدىكتەن كەيىن)— ەگەر ۋاقىتىڭىز بولسا، اعاش قوسقا بارىپ قايتايىقشى.
***
جىلىمىق... قىستاي قىسىراپ جاتقان قاردىڭ كوبەسى سوگىلىپ ءجىبي باستاعان شاق — جان-جانۋاردىڭ ەڭ ءبىر ازىپ-توزعان كۇيىنىڭ كوكتەمدى كوكسەتەر ءۇمىت جىرشىسىنا اينالاتىن. سالقىن دا سابىرلى قاباقپەن قارسى الاتىن ناۋرىزدىڭ كەشى تۇنگە ۇلاسقاندا، داۋرەنىنىڭ ءدام-تۇزى تاۋسىلا باستاعان اقپاننىڭ اقىرعى ايعايىنا، اقىرعى كۇرسىنۋىنە اينالاتىن. بار اشۋىن كۇندىز بولىمسىز ەرىپ شىلانعان شالشىق سۋدان الىپ، قانشا قابىرشىقتاپ قاتىرعانىمەن، ەرتەڭگىلىك كۇن كوتەرىلە، قايتا ءجىبىپ سالاتىن. ءدال وسى ءبىر ساتتە ەكەۋمىز جولعا شىعار ەدىك. قاسپاقتانعان سوقپاق يرەلەن، قاعىپ الىسقا، سوناۋ الاتاۋدىڭ قويناۋىنا قاراي سۋىرا تارتاتىن. وزەكتەي شۇباتىلعان جولدىڭ ءون بويىن قۋالاي جەڭىل قاڭعىپ كوتەرىلگەن بۋدى كەشىپ، قاردان كەپەش كيگەن قارا قوسقا دەيىن جاياۋ اياڭدايتىنبىز. ءۇنسىز، سەن الدا، مەن سوڭىڭدا باسىمىز سالبىراعان، بويىمىزدا جان جوق سەكىلدى، مۇڭسىز-قامسىز سىزىپ بارامىز. قوستىڭ ءدال تۇسىنا كەلگەندە، كەلگەنىڭدى اينىتپاي سەزەر ەدىڭ دە، قالت تۇرىپ، جول شەتىندەگى تازا قارعا اۋەلى مەنىڭ، سونان سوڭ ءوزىڭنىڭ اتىڭدى بەيمالىم بەل-گىلەرمەن اسىقپاي جازىپ شىعار ەدىڭ. كوزىمدى كۇن نۇرىنا شاعىلىسقان قار قارىپ، سەنىڭ جانىڭدا ەش جازىعى جوق مەن تۇرار ەدىم. تاۋ ءالى ميزەگەن جوق، جىلىمىقتىڭ قۋاتى ءالى جەتە قويماپتى. سول تاۋدىڭ ەتەگىنەن باستالىپ تۇمانىتقان قويۋ مۇنار سىبىرلەپ بارىپ سونا... سوناۋ كوكجيەككە بارىپ ىدىراي اسپانعا اينالادى. ءبىز كەرى كەلگەن ىزىمىزبەن قايتامىز. ءتىلسىزبىز. انە، ەكى قولىڭ قالتاڭدا، ءىلبي باسىپ سەن كەتىپ باراسىڭ؛ مىنە، ەكى قولىم ارتىمدا، ءىلبي باسىپ مەن ەرىپ كەلەمىن. جالعىز اياق جولدىڭ ۇزىنا بويىنان كوتەرىلگەن بۋدى كەشىپ، كەشەۋىلدەپ كەلەر بيىلعى كوكتەمنىڭ اق تۇمان كورپەسىنە ءسىڭىپ بارامىز. ۇيگە جەتكەنشە، كۇن كوزىن سۇرقاي بۇلت تورلاپ، اعاش اراسىنان قاپتاپ تۇمان شىعاتىن. سول ۇماننىڭ اراسىندا ەكەۋمىز نە قالىپ قويماي، نە قۋىپ جەتە الماي اداسامىز-اي.
ەرتەڭىندە ءدال سول ۋاقىتتا جولعا قايتا شىعامىز. كەشەگى سوقپاق؛ كەشەگى مەزگىل؛ سول كۇن؛ سول اسپان؛ سول تاۋ؛— ءبىراق ءبارى باسقا، مۇلدەم بوتەن دۇنيە سەزىلەتىن، بەتەن دۇنيەنىڭ بۇرالىڭقى جولىن قۋىپ ەكەۋىمىز كەلە جاتار ەدىك. تاعى ءۇنسىزبىز. ەگەر ءبىر نارسە دەپ دىبىس شىعارعانداي بولساق، وسىنا ساعىم مەلدەپ سايابىر تاپقان جۋاس ءحالىمىزدىڭ ايدىنىنا تاس لاقتىرىپ، الگىندەگى ءۇنسىز ايالاپ، ءتىلسىز تابىسقان جۇمباق سەزىمىمىزدىڭ كوك الا ۇيرەگىن ۇركىتىپ الار ما ەدىك، جانىم. سەن جاس ەدىڭ، سول سەنىڭ جاستىعىڭا ءارى قۋانعان، ءارى قۋات العان اعاڭ ون جىل بۇرىنعى بوزبالا — بوز الا تاڭ كۇندەرىمەن قايتا جولىققانداي، ءوز مۇڭىنان ءوزى ماس ەدى. ءوز مۇڭى دەيتىنىم، سەنى تۇڭعىش رەت تاۋىپ السام، قايتىپ جولىقپاسقا جوعالت-تىم؛ بوزبالالىقتان كەلەر جول بار، وعان قايتىپ كەتەر جول جوق ەكەنىن سەزگەن قايران كوڭىل — قانسىراعان كوڭىلدىڭ كۇلگە اۋناعان تۇسى، بۇگىندە اقىلدىڭ، اسقار تاۋدىڭ قۇزار شىڭىنا تىرمىسقان، جىلانشا جىلجىعان اعاڭنىڭ باسىن بۇلت شالعان تەنتىرەك تۇسىندا جولىققانىڭ ءارى مەنى دە باقيلىققا جوعالتقانىڭا مۇڭدانامىن. مەن سەنىڭ ايىپسىز تۇتقىنىڭ ەدىم، سوڭىڭنان ءۇنسىز ەرە بەرۋگە جاراسام جانە ساعان دەگەن تازا سۇيىسپەنشىلىگىمنىڭ اينەگى تەرشىمەسە؛ قول ۇستاسىپ قاتار ءجۇرۋدى اڭساماي-اق، كۇننەن نۇر الاتىن ايدىڭ كەيپى بولۋدان ارتىق نە بار؛ مەن ءبىر ادام-ايدىننىڭ ورتاسىندا قالقىپ قالعان ارالداي جالعىزسىراعان زارلىق ەدىم، سەن كەلدىڭ ءجۇزىپ، مۇمكىن، مەن بارعان شىعارمىن ساعان؛ ايتەۋىر، ءبىر-بىرىمىزدىڭ رۋحاني جارىلقاۋشىسى ەكەنىمىزگە كۇمانىم قالماعان؛ سەن تاعدىر تورىنا مۇلدەمگە تۇسكەن بالاپان ەدىڭ، ول ازاپتان قۇتقارۋ قولىمنان كەلمەيتىنىنە قانشاما قينالسام دا، بار قولىمنان كەلەتىنى «اعا» دەگەن ءسوزىڭنىڭ الا ءجىبىن اتتاماي، ار-ۇياتىڭنىڭ كۇزەتشىسى بولۋ.
دەگەنمەن، ءبىز دە ادام ەدىك قوي. سۇيرىكتەي ساۋساعىڭا ساۋساعىم تيگەندە، بالاپاننىڭ قاناتىنداي وقىس ءدىر ەتكەن،— ول لىپىعان سەزىمنىڭ تولقىنى ۇرعانى دا. سوندا سەنىكىنەن گورى لاستاۋ، ءارى ەرەسەك جۇرەگىم ءوزىنىڭ بۇدان ون جىل بۇرىنعى پاكتىگىن، جاستىعىن ساعىنار. تاۋەلدىلىگى دە، مۇسىركەۋى دە جوق، جاتسىنۋدى، جاتىرقاۋدى بىلمەيتىن جانىمىزدىڭ وسىنشالىق جاقىندىعى سەبەبىن ەشقاشان ايتىپ بەرە الماس تيگەندە، بالاپاننىڭ قاناتىنداي وقىس ءدىر ەتكەن،— ول لىپىعان سەزىمنىڭ تولقىنى ۇرعانى دا. سوندا سەنىكىنەن گورى لاستاۋ، ءارى ەرەسەك جۇرەگىم ءوزىنىڭ بۇدان ون جىل بۇرىنعى پاكتىگىن، جاستىعىن ساعىنار. تاۋەلدىلىگى دە، مۇسىركەۋى دە جوق، جاتسىنۋدى، جاتىرقاۋدى بىلمەيتىن جانىمىزدىڭ وسىنشالىق جاقىندىعى سەبەبىن ەشقاشان ايتىپ بەرە الماس ەدىك. ءبىز ءوزىمىز دە سەزىپ، ۇعا بەرمەيتىن قيماستىقتىڭ نازىك جىبەك جىبىمەن شەشىلمەستەي، ۇزىلمەستەي بولىپ ماتالعانىمىزدى بىلدىك، ءبىراق ونى بىر-بىرىمىزدەن جاسقانا جاسىراتىنبىز.
...مىنە، ءىلبي اياڭداپ كەلەمىز. ءبارى كەشەگى، ءبارى كەشەگىدەي ەمەس، مۇلدەم باسقا، باسقا... جىلىمىق — جىلى ساۋلە... بۋىندى الار ماساڭ حال، ءوڭ مەن ءتۇستىڭ، ۇيقى مەن وياۋدىڭ ەكى اراسىنداعى ماۋجىر دۇنيە — ەرتەكتى دۇنيە. باياعى قار ۇستىندەگى قوسقا دەيىن اياڭدادىق. كەشە عانا سەن ساۋساعىڭنىڭ ۇشىمەن جازىپ كەتكەن بەيمالىم قارىپتەردى الدەكىم اياعىمەن ءبىر تارپىپ ءوشىرىپ تاستاپتى.
— كىم ەكەن؟— دەگەن ەدىڭ ەكى قاسىڭ دىرىلدەپ.— كىم ەكەن ءوشىرىپ تاستاعان؟ (قۇداي-اۋ، قالاي عانا سەزىپ قويدىڭ).
— كىم دەرىڭ بار ما، ءبارى، يە، ءبارى عوي...
ءبىز قوستىڭ ەسىگى الدىنداعى كولدەنەڭ اعاشتا ەكى تىزەمىزدى قۇشاقتاپ ۇزاق وتىرعانبىز. جىلىمىق كۇننىڭ شۋاعى استىندا الىپ الاتاۋعا قاراپ وتىرىپ، ءقازىر ءدال وسى جەردە، ءىزىم-عايىم جوعالىپ كەتسەك، نەمەسە ەكەۋمىز بىردەي تاس ەسكەرتكىش بولىپ قاتىپ قالساق، اناۋ ازان-قازان ءومىردىڭ قىلشىعى قيسايماي، ءماز قالپىندا جالعاسا بەرەرىن تۇڭعىش رەت ەسىمە الىپ، وسىنشالىق سور بولىپ جارالعان مۇقىم پەندەنى اياعانمىن، ءارى ءومىر دەگەننىڭ بەيبە-رەكەتتىلىگى اسا شوشىتقان. جالبيعان جامانقوس، اينالا اپپاق قار، تۋرا مىنبەلەپ تۇرعان تاۋ، جىم-جىرت تىنىشتىق، تىنىمسىز ويلار مەن مازاسىز ادامداردىڭ دابىرى سايابىر تاۋىپ، جەگىدەي جەمەگەن، جەلكەلەي مىنبەگەن.
مەن كوگىلدىر اسپان، كوك مۇنارعا قارادىم، سوسىن ساعان، سەنىڭ اق ديدارىڭا، قاپ-قارا قارادىم، سوسىن ساعان، سەنىڭ اق ديدارىڭا، قاپ-قارا ۇزىن شاشىڭا، كوزىڭە... نە دەگەن ادەمى جانارىڭا قارادىم. سوندا مەن الگى جانارعا جالىقپاي تەلمىرىپ وتىرىپ: ءور التايدىڭ قويناۋىنداعى قاراكولدى ەسىمە ءتۇسىردىم. قاراكول — جاعالاۋىن سەنىڭ كىرپىگىڭ سەكىلدى ۇزىن-ۇزىن قاراعاي-سامىرسىن قورشاعان سامالا قۇزداردىڭ ورتاسىنا ورنالاسقان ايناكول ەدى، ءبىراق سۋى قانشا ءمولدىر بولعانىمەن، كۇندىز-تۇنى قاپ-قارا بولىپ تۇنىپ، ۋايىم ۋىستاپ جاتاتىن. سول ءوڭىردىڭ مالشىلارى جاز جايلاۋعا شىققاندا، قاراكولدىڭ ماڭىنا قونبايتىن. كەشەگى كەزدە قاراكولدە سۋ سيىر بار ەكەن، تۇندە كولدەن شىعىپ جايىلىپ جۇرگەنىن كوردىك، دەگەن اڭگىمە تاراعان. ال سۋ پەرىسى ءومىر سۇرەتىندىگى جايلى اڭگىمە تىم ارىدەن كەلەدى. مەن ونىڭ قايسىبىرىنەن دە بەيحابارمىن، مەنىڭ بىلەتىنىم، اكەمە ەرىپ شابانباي جايلاۋىنا شىققاندا، اكەمنىڭ «بارما، شوشىناسىڭ» دەگەنىنە قاراماي، كاراكولدىڭ جاعاسىنا تۇنەگەنىم. جانار، مەن سوندا نە كوردىم دەسەڭشى. كۇن تالاسىپ باتىپ بارا جاتقان شاقتا، بايىعان القىزىل نۇرى قاراكولدىڭ مايدا تولقىندى ديدارىنا تۇسكەندە، الگىندە قارا بارقىندانىپ جاتقان كول ايتىپ جەتكىزگىسىز التىنعا شومىلعانى، قاراپ كوز تويمايتىن كوركەم كۇيگە تۇسكەنى ەدى. مەن سوندا جاھاندا بۇدان سۇلۋ ەشقانداي كولدىڭ جوقتىعىنا ىشتەي يلانىپ تۇرىپ، بەيۋاقىتتا سۋعا قاراۋدان قورقىنىشتى ەش نارسەنىڭ جوقتىعىن سانالاعانمىن. ەگەر بويىنا جىلۋ قۇيار نۇرىمەن ايالاساڭ، تۇرلەنبەيتىن، قايتا تۋىپ جاسارمايتىن جان بار ما؟ ءتۇنى بويى كوز ىلگەن جوقپىن. كولدەن ەسكەن مايدا سامال، جايلاۋدىڭ سالقىن ءتۇنى، ساۋمال اۋاسى ءون بويىمداعى ەنجارلىق پەن دەل-سال حالدەن ارىلتىپ، سەرگەك سەزىمگە باستاعان؛ تەك تاڭ سىبىرلەگەندە عانا، كوزىم ىلىنگەندەي بولعان. سول ساتتە قاراكولدەن قارا قارا شاشتى اپپاق قىز شىعىپ، ماعان ءۇنسىز تەسىلە قاراعانداي بولىپ ەدى؛ قاراپ تۇرىپ جىميىپ كۇلگەن، كوزى سەنىڭ كوزىڭنەن اينىمايتىن سۋدان شىققان سۇلۋ قىز جالت-جۇلت ەتكەن شاشىنىڭ سۋىن سورعالاتىپ، قايتىپ كولگە شىم باتىپ كەتكەن ەدى. كوزىمدى اشتىم: كۇن ەندى-ەندى عانا اسقار تاۋدىڭ توبەسىنەن سىعالاي باستاعان ەكەن، الگى تۇسىمدە كورگەن سۋ پەرىشتەسى جايلى بۇعان دەيىن ءتىرى جانعا ايتقان ەمەسپىن. كەيدە قىسىر قيالعا شومىپ وتىرىپ ويلايمىن: مۇمكىن، ومىرگە وكپەلەگەن سۇلۋ قىز — سۋ قىزى ادامداردى ماڭگىلىككە تالاق تاستاپ كولگە باتىپ ولگەن شىعار... سەن سول قىزعا وتە ۇقساس ەدىڭ دە، العاشقى كۇندەردە سەسكەنىپ تە ءجۇردىم. كوبىنە تۇنگە قالماي، قاس قارايا ۇيگە ءجۇر-جۇر دەيتىنىم ەسىڭدە بولار.
اپپاق قاردىڭ ۇستىندەگى قارا قوستىڭ ەسىگى الدىندا وتىرعاندا، سەن العاش رەت اشىلىپ سويلەپ، كۇنى بۇگىن ەسىمنەن كەتپەيتىن اڭگىمە ايتىپ ەدىڭ. سەن سوندا العاش رەت يىعىما باسىڭدى سۇيەپ، ماۋجىراپ جاس بالاشا ۇيقتاعانسىڭ، ۇيقتاپ جاتىپ كۇلىمسىرەگەنسىڭ، سودان سوڭ جىپ-جىڭىشكە قاسىڭدى تۇيە تەرەڭ كۇرسىنگەنسىڭ. سوندا سەن باسىڭدى مەنىڭ ىعىمنان الماعان قالپىڭ:
— ءسىز بىلەسىز بە، ادامدار نەگە بىرىنە-بىرى ءوش ەكەنىن؟—_دەدىڭ.
— ادامدار وزىنە-وزى ءوش. وڭ قولى مەن سول قولى، وڭ كوزى مەن سول كوزى ماڭگى قاس دەيدى عوي.
— ول وتىرىك. كىسىلەر ەشقاشاندا وزىنە جاۋىققان ەمەس.
— ەندەشە، نەگە ءوزىن-وزى ولتىرەدى؟
— ول ىلۋدە كەزدەسەتىن اۋرۋلار عوي. ەگەر شىنىمدى ايتسام، ءومىر سۇرۋگە مەنىڭ دە قاقىم جوق. حاقىنى بىلاي قويعاندا مۇمكىن ەمەس قوي. قازاقتىڭ «مۇنداي تىرلىكتى يتكە بەرسىن» دەگەنى مەنىڭ باسىمدا ەمەس پە. ال ولە سالسام، پىشاق تا، ءجىپ تە... قىسقاسى، ءولۋدىڭ، ءولتىرۋدىڭ نەشە سىڭىلدى ءادىس-ايلا قۇرالدارىنىڭ جەتىلگەن تۇسى ەمەس پە... نەگە سوندا، نەگە؟..
مەن جاۋاپ بەرە المادىم. ءبىراق مەنىڭ ەسىمە اكەم ايتقان اڭگىمە ورالعان:
— باياعىدا،— دەيتىن اكەم،— مۇرنى پۇشىق، اياعى اقساق، قۇلاعى دۇرىس ەستىمەيتىن بەتى شۇبار، كوزىنىڭ تارىداي اعى بار، ءتىلى ساقاۋ، بەلى بۇكىر ولمەسەك اتتى شالدىڭ قولى سىنىپ اۋىرىپ جاتقاندا: «ا قۇداي، بەينەتىڭنەن ساقتا»،— دەپ تىلەيدى ەكەن. سوندا ءىنىسى «ساعان قۇدايدىڭ بەرمەي قالعان بەينەتى بار ما ەدى»،— دەپ ۇرسادى ەكەن. ومىرگە دەگەن قۇشتارلىق وسىنداي-اق بولار. ءبىز قارا تىرناعىمىزدى قاناتىپ الساق تا زار ەڭىرەيمىز.
— سوقىرلار مەكتەبىندە وقىپ جۇرگەندە، ءمۇعالىمىمىز ايتۋشى ەدى (ونىڭ دا كوزى شالا كورەتىن). «اينالايىندار، ءومىردى كوزى بارلاردان الدەقايدا ارتىق سۇيە ءبىلۋىمىز كەرەك. ويتكەنى ءبىزدىڭ — كورمەيتىندەردىڭ جەر بەتىندە قارمانىپ ءجۇرۋى — ولاردى ءتاۋباعا كەلتىرەدى؛ ويتكەنى ولاردىڭ ساناسىنان مينۋت سايىن، سوقىر بولىپ قالمايىن دەگەن ساقتىق ەش شىقپاۋى كەرەك». ءبىر كۇنى ماعان: «جانار، مەن سۋ قاراڭعى ەمەس كوزىمنىڭ ساڭىلاۋى بارلىعىنا وكىنگەن كەزىم بولدى. بۇدان ون جىل بۇرىن ەكى كوزىمدى بىردەي شەل باسىپ، مۇلدەم كورمەي قالدىم. سوندا مەن ءوزىمدى ەمەس، ساۋ كەزىمدى، ءسۇيىپ قوسىلعان جارىمدى اياعان ەدىم. ول كۇنى-تۇنى دەمەي زار ەڭىرەپ جىلاي بەرەتىن، جىلاي بەرەتىن. ال كىشكەنتايدان بىرگە وسكەن جان دوسىم وزىمنەن بەتەر ۋايىمداپ، جانى قالماي جەتەلەپ ءجۇرۋشى ەدى. اقىرى اۋرۋحاناعا ءتۇستىم. ودەسساعا بارىپ وپەراسيا جاساتقان سوڭ، اتاقتى دارىگەر ينەنىڭ جاسۋىنداي ساڭىلاۋ جارىپ، كوز الدىمداعى قاپ-قارا تۇنەكتەن تەسىك شىعارىپ بەرىپ ەدى. ءبىراق مەن ونى ۇي-ىشىمە دە، دوس-جاراندارىما دا ايتقىم كەلمەدى. مەنى ودەسسادان ايەلىم مەن دوسىم الىپ قايتتى. سامولەتتەگى ءۇش ورىندىققا قاتار وتىردىق. سوندا نە كوردى دەيسىڭ عوي... نە كوردىڭ؟ تەرەزە جاقتا وتىرعانمىن. جالت قاراپ ەدىم، جان جارىم مەن جان دوسىم قۇشاقتاسىپ ءسۇيىسىپ وتىر ەكەن... مەن ولارعا تەسىلىپ ۇزاق قارادىم. مەنى كورمەيدى دەپ ويلاعان ەكەۋى قايمىقپاستان ايمالاستى-اي. جاقسى، كوزىم كورمەي-اق قويسىن، وزىمنەن — جۇزىمنەن نەگە ۇيالمادى مۇندارلار. سامولەتتەن تۇسكەن سوڭ، ۇيگە بۇرىلماستان تۋرا سوقىرلار قوعامىنا تارتتىم. سوندا مەن اقىرعى رەت جىلاپ، كوزىمە ساڭىلاۋ جاساپ بەرگەن پروفەسسوردى قارعادىم. سوندا مەن جانارىم جايناپ تۇرعانداعى بۇتكىل قىزىعىمدى تارك ەتىپ، ءبارى بەكەرشىلدىك، كۇناعا تولى ارسىز عۇمىرلار دەپ ءبىلدىم...» — مەن ءمۇعالىمنىڭ اڭگىمەسىن سىزگە نەگە ايتقانىمدى بىلەسىز بە؟— دەدى جانار، الدىنداعى بىلتىردان قالعان ەسكى شوپكە قادالعان قالپى. سەنىڭ جۇزىڭە جالت قاراپ، «قۇداي-اۋ، مىنا قىز دا كورەدى، مەنى الداپ ءجۇر، مەنى سىناپ ءجۇر» دەگەن وي شاباقتاپ وتكەن.
— ونى ايتىپ وتىرعان سەبەبىم، ەگەر ارتىق كەتسەم، كەشىرەرسىز، سىزدەن باسقا ماعان جاقىنداعان ەركەك اتاۋلىنىڭ ەكى كوزى ءون بويىمدى تىنتە، كەۋدەمە... بالتىرىما قاراعانىن ىلعي سەزەمىن. ولار، ايتەۋىر، كورمەيدى دەگەن ۇعىممەن دەنەمە ەمىن-ەركىن سۇقتانا بەرەر ەدى. ءتىپتى بۇل دا ەمەس ايتايىن دەگەنىم. كوزى بارلاردىڭ مەنمەندىگى، مەنسىنبەي قارايتىندىعى، باسىنعىسى — باس سالعىسى كەلىپ تۇراتىندىعى. ولار ءبىزدى مۇگەدەك دەپ مۇسىركەيدى، ال ءبىز ولاردى... ءتان مۇگەدەكتىگىنەن جان مۇگەدەكتىگى الدەقايدا سورلى ەكەنىن ۇقساشى، شىركىندەر. ءبىز ءۇشىن تەك ءبىر-اق ءتۇس — قارا ءتۇس بار دەپ ويلايدى. راس، كوز الدىمىز ماڭگى تۇنەك، شىڭىراۋ زىندان، كور سەكىلدى قاراڭعى قاپاس. وسىلاردىڭ ار جاعىنان جارىق الەمدە جانارىنا سەنىپ جارقىلداپ جۇرگەن كوزى بارلاردى كورەمىز. ءبىز الەمدى، شىنىمدى ايتسام، ولاردان الدەقايدا جاقسى كورەمىز. ەگەر اينالامىزدا ادامدار بولماسا، سوندا عانا كور سوقىرعا اينالار ەدىك... (ءسال ويلانىپ ءۇنسىز وتىردىڭ، توسىن باسىڭدى مەنىڭ يىعىمنان الىپ تۇزەلدىڭ دە، ءوزىڭنىڭ سۇپ-سۇيكىمدى اق ساۋساقتارىڭدى ءوزىڭ سالالادىڭ.) مەن سۇمدىق اتاۋلىنىڭ بارىنەن قورقامىن. ءتىپتى سوقىرلار ءۇشىن سىرتقى بولمىستىڭ ادەمىلىگى جوققا ءتان، سوندىقتان دا ءسىزدىڭ بەت-جۇزىڭىزدىڭ قانداي ەكەنىن بىلمەي-اق ىس-ارەكەت سوزدەرىڭىز ارقىلى دوس بولۋعا ىنتا ءبىلدىردىم. شىنىمدى ايتسام، سىزگە جاقىنداعان سايىن الىستاپ، دوستاسقان سايىن ەرتەڭ قوشتاساتىنىم ەسىمە ءتۇسىپ، ىشتەي جۇدەيمىن. مەن سىزگە تىم ۇيرەنىپ كەتتىم، كەي تۇندەرى تاڭ اتقانشا كوز ىلمەي شىعامىن. نەگە؟ مۇمكىن، اعالىقتىڭ جىلدار بويى ىزدەگەن ايالى الاقانى ماڭدايىمنان سيپاعاندا، سول الاقاننىڭ، سول ىنتا-ىقىلاستىڭ ءتىپتى دە مەن ءۇشىن ەمەس، باسقا... مۇلدەم باسقا جات بىرەۋگە ارنالعانىن سەزگەنىم شىعار. مەن ءسىزدى وقىستان تاۋىپ، وقىستان جوعالتاتىنىمدى باياعىدا سەزگەنمىن. (جانار، سەن تولقىپ ەگىلە سويلەگەنسىڭ. ءوز ويىڭنىڭ ءبار-بارىن قىسىلماي، الدەكىمدەر قۇساپ مونتانسىماي، ەركىن ايتا بەرىپ ەدىڭ. سەن ءبىر تاڭ بوزىندا سايراعان بوزتورعاي ەدىڭ، جانىم). بۇل، لايىم، عاشىقتىق تا، زار ەڭىرەپ قيالي بولىپ كەتەر سۇيىسپەنشىلىك تە، دەمەك، قىز بەن جىگىت اراسىندا بولار ىنتىقتىق تا ەمەس، عۇمىر جالعاندا قيمايتىن اسىل زاتتى، ءتىپتى الگى ادەمى سەزىمدەردىڭ بارىنەن بيىك مۇنارا تۋىستىق، ەكى دۇنيەدە ۇمىتپاس جارىلقاۋشى يەلىك، ياعني ءاقادىل پەرىشتەلىك شىعار-اۋ. بۇدان بۇرىن ءسىزدىڭ الدىڭىزدا وسىلاي وسىلاي ءتىل بەزەگەن جوق ەكەنمىن؛ ولقىسىن تولتىرۋ نيەتى دە ەمەس، انشەيىن قازىرگى ءجۇرىسىمىزدىڭ، قازىرگى ەكەۋ اراداعى جاقىندىقتىڭ ءقازىر جاسىرعانمەن، كۇندەردىڭ كۇنى ءتۇرتىنىپ ءوزى شىعاتىن، قول كوتەرىپ سۇراناتىن قارىم-قاتىناستىڭ باسىن اشىپ الۋ ەدى. (وسىناۋ لاقتىڭ اسىعىنداي نازىك قىزدىڭ بويى مەن ويىنداعى الاپات قۋاتتىڭ وتىنا جىلىندىم).
— مەن كەشە تۇسىمدە ءسىزدى كوردىم! (دەگەنىڭ ءالى ەسىمدە، جانار. سەن بۇل ءسوزدى بالاشا قۋانىپ ايتتىڭ. الگىندە عانا اڭداي كورىپ، ءار ءسوز، ءار قيمىلىڭا وتە ءبىر كىشىلىكپەن قۇلاپ وتىرعانىممەن، اپ-ساتتە ۋىز كۇلكى، ءسابي مىنەزىنە كوشكەنىڭە قايران قالىپ ەدىم).— كۇندىزدەن گورى تۇندەردى وتە جاقسى كورىپ، شاتتىققا بولەنەتىنىم سول — ءتۇس بولسا دا كورە الۋ باقىتى... ورتا بويلىدان جوعارى، قارا شاشتى، قىر مۇرىندى، قوي كوزى بار. ءسىز مەنىڭ قولىمنان جەتەلەپ، اساۋ تاۋ وزەنىنىڭ ۇستىنەن سالىنعان قىل كوپىردەن وتكىزىپ كەلەدى ەكەنسىز دەيمىن. ماعان ايتتىڭىز: «ارتىڭا بۇرىلىپ قاراما، ەگەر ارتىڭا قاراساڭ، ەكەۋىمىز بىردەي قۇلاپ ولەمىز».— كوزىمدى تاس قىلىپ جۇمىپ الدىم دا، سوڭىڭىزدان ەرە بەردىم. ارعى جاعاعا ەسەن-ساۋ ءوتىپ شىققاندا عانا، كوزىمدى اشتىم. مىنە، عاجاپ، مەن كورەمىن: قاپ-قارا ءتۇن، قاپ-قارا اسپان، قاپ-قارا ادامدار القىزىل تۇسكە، اق تۇسكە بويالدى. الگىندە ءبىز وتكەن وزەن قىپ-قىزىل، ءتىپتى قان ەدى... مەن قۋانعانىمنان ەڭىرەپ جىلاپ جىبەردىم. جانارىمنان جاس ەمەس ەكى كوزىمنىڭ قاراشىعى اعىپ تۇسە بەرگەن كەزدە، ءسىز قاقشىپ الدىڭىز دا، الگى قان وزەنگە لاقتىردىڭىز... «سوسىن ماعان جىلاماۋىڭ كەرەك ەدى، بۇل ارا تەك قارقىلداپ، جارقىلداپ، ىرجالاقتاي بەرەتىندەر، بۇل — كۇلكىتوق ەسسىز، ارتىنا بۇرىلماي تەك العا اداعايلايتىندار مەكەنى»،— دەدىڭىز دە، مەنى كوپىردەن كەرى وتكىزىپ سالدىڭىز. ءسويتىپ، مەن سىزبەن ماڭگىگە قوشتاسىپ، ءوزىمنىڭ باياعى مەكەنىم — سوقىرلار ارالىنا قايتىپ ورالدىم. ادام دا، كۇن دە، گۇل دە قاپ-قارا، قاپ-قارا تۇسكە ەنە بەردى... ەنە بەردى... (سەن ورنىڭنان اتىپ تۇردىڭ دا، ءجىپسىپ جاتقان جالعىز اياق جولعا ءتۇسىپ ۇيگە اياڭدادىڭ. ارتىڭنان قوسا جۇگىرگەنىم جوق، وعان مەنىڭ دارمەنىم جەتپەيتىن ەدى).
جىلىمىق!
مەن تاعى وسى سۋرەتكە، وسى سوزگە ورالامىن. ناۋرىز. جىلبىسقىلانا ەرىگەن قار. قار-قابىرشىق جولمەن جۇلىم-جۇلىم شوقپىتقا ورانعان شارۋا بالاسىن جەتەلەپ الىسقا، بىزدەر بىلمەيتىڭ بەيمالىم ساپارعا اتتانعان. ەسكى قورا — توزىعى جەتكەن قىستىڭ دا، توزىعى جەتكەن تىرلىكتىڭ دە ايعاقشىسىنا ۇقساعان. ال اقشا قاردىڭ ورتاسىنداعى ەكەۋمىزدىڭ ءشوپ قوسىمىز شە؟ ول نەنىڭ ايعاقشىسى؟ جىلىمىقتىڭ جۇمساق شۋاعى ەڭ الدىمەن سول يتارقانىڭ توبەسىندەگى قاردى ەرىتپەيتىن بە ەدى. شىرۋگە اينالعان بەلاعاشتان سورعىعان سۋ — كوزدىڭ جاسى، قاراقوستىڭ جاسى ىسپەتتەنگەنىن سەن كورگەن جوقسىڭ، مەن ساعان ايتقان جوقپىن. تىرس-تىرس تامعان تامشىنىڭ ءۇنىن ساناپ، ەندى قانشا ءومىر سۇرەتىندىگىڭدى جورامالداعانىڭ بولار. كۇن قىزا باستاعان، تامشى ءبىز قايتقانشا تولاستاماعان: «ءجۇز جا-سايسىڭ»،— دەدىم. «كارىپتەر، ارينە، ۇزاق جاسايدى»،— دەدىڭ. مەن سوندا العاش رەت وكپەلەگەن ەدىم. ءبىراق بىلدىرمەۋگە تىرىستىم. سودان كەيىن ءبىز قايتىپ قارا قوستان اققان سۋ تامشىسىن ساناماۋعا كەلىستىك. مەن ءوزىمدى ىلعي الىس، تىم الىس ساپاردان جولاۋشىلاپ كەلە جاتقانداي ۇنەمى شارشاڭقى سەزىنەتىنمىن. وزىڭمەن جولىققان ساتتەردە، سول ازاپتى ساپاردان جالىققان جان، تالىققان بەلىمدى سۋىتقانداي دەمالىپ قالار ەدىم. جو-جوق، بۇل ەرمەك ەسەس، زاتتە جۇرەكتىڭ جالقى ءسات كوك شالعىندا جاتىپ كوزىن جۇمعانى، ءتاتتى اۋەزگە قۇلاق قۇرىشىن قاندىرعانى شىعار-اۋ. كەيدە سەنىڭ جاستىعىڭدى قىزعاناتىنمىن: بىلەم، بۇل سەنىڭ جالعىز قۋانىشىڭ، ەرتەڭگە دەگەن ءۇمىت قۇسىڭنىڭ مەدەتى. كەيدە مەن وسى وكپە اۋرۋىمەن سىرقاتتانعانىما، وسى تاسبوگەت ساناتورييىندە دەم العانىما شەكسىز قۋانار ەدىم. ويتكەنى مەن ءوزىڭدى جولىقتىردىم، مىناۋ گۇرىلدەپ-سارىلداعان ومىردە جانار اتتى جاناشىرىم بارىن ءبىلدىم ءارى تىرشىلىكتىڭ ءمانىن بۇرىنعىدان الدەقايدا تەرەڭ ءتۇسىندىم. سوندىقتان دا كۇنى بۇگىنگە دەيىن رۋحاني قىمىزىما اينالعان، اياۋلى قىز، سەنى توقتارتار كوڭىلدىڭ جىلىمىعىنا بالاپ كەلەمىن.
سەن قايتاردان ءبىر كۇن بۇرىن باياعى جولعا قايتا شىعىپ ەدىك. ول شاقتا قار كەتىپ، جەر توبارسي باستاعان. اندا-ساندا ءوزىن كورمەسەك تە مەكەنىنە قايتىپ ورالعان قۇستاردىڭ ءۇنىن ەستىپ قالاتىنبىز. قانداي اۋىر كۇن ەدى. تۇسكى تاماققا بارماي، ىمىرت ۇيىرىلگەنشە قىدىردىق، بىرگە وتكىزگەن از كۇنىمىزدىڭ باسپاناسى ىسپەتتى ەسكى قوسپەن قوشتاستىق؛ سول كەتەۋى كەتكەن ءشوپ قوسقا اداستىرماي الىپ باراتىن قاق تۇنعان جالعىز اياق سوقپاقپەن قوشتاستىق؛ ەسىڭدە بولار: جول شەتىندە ەكى قاراعاش بار ەدى عوي، ءبىرى سىمداي بوپ تىك وسكەن ەكىنشىسى جىراقتا وسسە دە قىپشا بەلىن بۇكىرەيتىپ اياۋسىز ءيىپ اكەلىپ، ۇشار باسىن الگى ءتۇزۋ اعاشقا تىرەپ، قايتادان جارىسا تىك بويلاپ كەتكەن-دى؛ سەن وسى ءوزىن-وزى قۇرباندىققا شالعان الگى بۇكىر قارا اعاشقا ارقاڭدى تىرەپ تۇرىپ: «ادامداردا وسى اعاشتىڭ ەرلىگى جەتىسپەيدى»،— دەپ ەدىڭ،— ءيا، سول ءبىر قۇربىمەن قوشتاستىق. ەڭ اياعى قاس قارايا، تاسبوگەتتىڭ ۇستىنە شىعىپ تۇرىپ، ەتەكتە سامالاداي جارقىراپ جاتقان الماتىعا قاراعانبىز.
— قانداي ادەمى ەكەن، اتتەڭ، ءسىزدىڭ كوزىڭىزدى قارىزعا الا تۇرىپ، ءبىر-اق رەت كورىپ، جان تاپسىرار ما ەدىم.
— مەنىڭ كوزىم كوز بولمايدى عوي. ويتكەنى مەنىڭ جانارىم سەنىڭ جان دۇنيەڭە سايكەس كەلمەس ەدى.
— مۇمكىن. ارمان عانا... ارمان... بىلەسىز بە، بەس جاسىمدا بولار، جۇلدىزقۇرت ۇستاپ الىپ، بروشكا جاسايمىن دەپ شاشىما تاققانمىن. سوندا الگى جۇلدىزقۇرت تۇندە جۇلدىزشا جارقىرايتىن، وندا مەن كورەتىن ەدىم عوي... ءقازىر ويلاپ تۇرمىن: اناۋ ەتەكتە جاتقان قالا سول جۇلدىزقۇرتقا ۇقساس شىعار دەپ (مەن قايران قالدىم: كوزى ساۋ مەن ءدال وسىنداي تەڭەۋ تابا الماس ەدىم).
— راس ايتاسىڭ، جانار. كەيدە الىپ قارا قازاندا وت قايناپ جاتقانعا ۇقسايدى.
— ال مەن ايتار ەدىم، جۇلدىزدى اسپاننىڭ ءبىر شەتى ويىلىپ، جەرگە قۇلاپ كەتكەن دەپ... ءبىراق مەن ءتۇندى قانشالىقتى جاقسى كورسەم، سونشالىقتى قورقامىن. نەشە سىقىلدى سۇمدىق-سۇرقيالى ىستەر وسى تۇندە جاسالماي ما؟ شابىستىرار دا، تابىستىرار دا ءتۇن، ءبىراق مەن ءۇشىن ءبارىبىر — كۇنى نە، ءتۇنى نە... (سەن وسى ءسوزدى تەرەڭ كۇرسىنىسپەن ءبىتىردىڭ دە، قالا جاقتان سوققان جەلگە ءجۇز بەرگەن قالپىڭ كوپكە دەيىن ۇندەگەن جوقسىڭ. ال مەندە تاعات قالۋشى ما-اۋ ونداي مەزەتتە. ارامىزداعى اپ-ساتتە تۇتانىپ، ىلە ءسونىپ وتىرار ادەمى سەزىم — سەزىنۋدەن، تۇيسىنۋدەن تۋعان سەزىم قايتا-قايتا تىنىشتى موماقان كۇيگە شاقىرار ەدى).
ال قاراكوك اسپانعا قاراپ تۇرىپ:
— جەلمەن بىرگە ادامنىڭ ءيىسى دە كەلىپ تۇر،— دەدىڭ.
القاراكوك اسپانعا قاراپ تۇرىپ:
— جۇلدىز اقتى،— دەدىم.
— كورىپ تۇرمىن. ەگەر جۇلدىز كوپ اقسا، كۇن اشىق، ىستىق بولادى،— دەدىڭ.— اسپاننان اعىپ تۇسەر سول جۇلدىز، بالكىم، تۇسىمدە اعىپ تۇسكەن مەنىڭ جانارىم بولار، اداسىپ جۇرگەن...
— مەن سەنى بۇگىن تانىماي تۇرمىن، جانار. مۇنشالىقتى كۇيرەۋ حالگە تىزگىن بەرمەۋشى ەدىڭ.
— بۇگىن مەن ءوزىمدى-وزىم تۇسىنبەي تۇرمىن. بەينە ءبىر كوك جالقىن تەڭىز ۇستىندە مالتي-مالتي جاعالاۋعا ەندى عانا قولىم ىلىنگەن شاقتا ءولىپ كەتەر بەكەرشىلىكتى كەشكەندەيمىن، سول ءبىر بەكەرشىلىكتەن ابدەن شارشاعاندايمىن. يلانىڭىزشى، اعا، مەنىڭ كوزىم تەك بۇگىن عانا كورمەي قالعان سەكىلدى، بالكىم، بۇل — ەرتەڭ ەرتە سىزبەن ماڭگىلىككە قوشتاسار مينۋتتىڭ تىم جاقىنداۋىنان تۋعان تولقۋ شىعار؛ بالكىم، جاقسى ادامداردىڭ بىر-بىرىنە تەك ايرىلىسۋ ءۇشىن جولىعارىنا ەندى ەندى عانا سەنگەن جۇرەكتىڭ ولىم-ەسىرىگى مە... (سەن مەنىڭ يىعىما باسىڭدى سۇيەپ ەدىڭ... سەلكىلدەگەندەي بولدىڭ، جىلاعانىڭدى ءبىلدىم، جانارىڭدى الاقانىممەن سيپادىم، جاس بار ەكەن... جاس بار ەكەن... سەن شىن جىلاپ تۇر ەكەنسىڭ... جىلاپ... جىلاپ...)
ماعان سەنىڭ كوز جاسىڭ سۇيىكتى مەكەنىمىز قاراقوستان اققان تامشىعا ۇقساعان. مەن سوندا باسقالاردىڭ، ءتىپتى ءوزىمنىڭ دە وتىرىك جىلايتىنىمدى ءبىلدىم.
سەنى جۇباتۋ مەنىڭ قولىمنان كەلمەيدى. بار ايتقانىم:
— قايتايىقشى.
— جوق... بۇگىن مەن ءقادىر ءتۇنىن كۇزەتەمىن. مەن ءسىزدىڭ تايلاعىڭىز، جەتەلەڭىز، وتىز كۇن جەتەلەگەنسىز، ءبىر تۇنگە شىدارسىز. مۇنىڭ مەن ءۇشىن، ەرتەڭگى ءسىزسىز ءومىرىمنىڭ وكسىكسىز ءوتۋى ءۇشىن قانشالىقتى ءمانى بارىن سەزەسىز بە، اعا. ءتۇن جامىلىپ تۇرىپ اعىمنان جارىلسام، ادامعا ەڭ كەرەگى شىراداي جانعان كوز ەمەس، قولىنا شىراق سەكىلدى ۇستاپ جۇرەتىن ادال اينىماس دوس ەكەنىن ءتۇسىندىم. مۇمكىن... (سەن دىرىلدەگەن ساۋساقتارىڭمەن مەنىڭ بەتىمدى سيپالادىڭ، ساۋساق تابى ءتۇسىپ قالارداي وتە جۇمساق ءارى اسا ساقتىقپەن سيپالادىڭ) ...مۇمكىن، مەندەي عارىپكە سىزدەن ارتىق جاناردىڭ كەرەگى دە جوق پا ەكەن...
ءتۇن سالقىنداي باستاعان. الىستان — تىم الىستان سامولەتتىڭ گۇرىلى ەستىلەدى. اسلان مەن جەردىڭ اراسىندا دىرىلدەپ ءىلىنىپ قالعان بەلگىسىز ءبىر جۇمساق مۇڭ بارداي — مۇنارلى مۇڭ، ءتاتتى مۇڭ، كاۋسار مۇڭ.
مەن ءوزىمدى قاتقىل ۇستاۋعا تىرىستىم. قولاڭ شاشىڭنان اقىرىن يىسكەدىم دە، سۋىق جەلگە ءجۇز بەرىپ قىزىنا باستاعان دەنەمدى، قىزىعا باستاعان كوڭىلىمدى مۇزداتتىم.
ءبىز كەرى قايتقاندا، ءتۇن ورتاسى اۋىپ ەدى. باياعى ۇيرەنشىكتى جولمەن اسىقپاي اياڭداپ كەلەمىز. بۇل رەتتە قول ۇستاسىپ قاتار جۇردىك.
— جانار.
— اۋ.
— اناۋ داچانىڭ بىرىنە تۇنەسەك قايتەدى.
— اشا المايمىز عوي.
— تەرەزەسىنەن ءتۇسىپ كىرەمىز.
— ۇيات بولماي ما.
— ۇيالعان ادام – باقىتىنان قۇر قالادى.
— ماعان ءبارىبىر ەندى. مەن سىزگە ەرىپ بوزداپ جۇرگەن بوتامىن.
تەرەزەسىن الىپ ىشىنە كىرگەندە، اۋەلى قاپىرىقتاۋ ءيىس شىققان. كوزگە تۇرتسە كورگىسىز قاراڭعى ەدى، سوسىن كوكتەم ءتۇنىنىڭ سالقىن جەلى اپ-ساتتە ءيىس-قوڭىستى ايداپ شىعىپ ەدى. بىرتە-بىرتە بولمە ءىشى جارىق تارتىپ، كوز ۇيرەنگەندە، بۇرىشتاعى تەمىر توسەكتى كوردىك. شارباعىنىڭ ۇستىنە ەسكىلەۋ بوستەك توسەلگەن سەكىلدى. مەن ونى الدىم دا، تەرەزەدەن دالاعا شىعارىپ قاعىپ-قاعىپ جىبەردىم.
— ال ەندى ۇيقتايمىز، اعا. ءسىز ىرگە جاققا جاتىڭىز، ايتپەسە قۇلاپ كەتەرسىز (كۇلدىڭ، كۇلكىڭ قانداي تازا ەدى، اتتەڭ، مەنىڭ دە، ءتىپتى ءبارىمىزدىڭ دە ار-وجدان، وي-پيعىلىمىز وسىنشالىق تازا بولار ما-اۋ). مىنە، ءبىز قاز-قاتار الدەكىمنىڭ داچاسىندا، الدەكىمنىڭ توسەگىندە جاتىرمىز. اينەكتەن ءالسىز ساۋلە تۇسەدى. اينەكتەن الاتاۋدىڭ قارداي شوككەن سۇلدەسى قاراۋىتادى. جۇرەگىمىزدىڭ سوققانىن، دەمالىسىمىزدى ەستيمىز.
— اعا، ەرتەگى ايتىڭىزشى.
— بالا كەزدە كوپ ءبىلۋشى ەدىك. بىردە-بىرى ەستە قالماپتى، قۇرعىر.
— ءبىراق وسىنىڭ ءوزى ەرتەك سىندى ەمەس پە، ەرتەك. امال نە، سونىڭ قالاي بىتەرىن بىلمەيمىز.
— ەرتەگى ىلعي جاقسىلىقپەن اياقتالماي ما؟
— راس-اۋ. دەگەنمەن، ول ءۇشىن باسى قورقىنىشتى باستالۋعا كەرەك ەدى. ءسىز بەن ءبىز كەشىپ جۇرگەن ەرتەكتىڭ باسى تىم ءتاتتى... (مەن ءسوزىڭدى ءبولدىم).
— باياعىدا... ەرتە-ەرتە ەرتەدە، ەشكى ءجۇنى بورتەدە، قىز بەن جىگىت بولىپتى.
— ەكەۋى دە عاشىقتىقتان ءولىپتى، دەگىڭىز كەلەدى عوي. جو-جوق، مەنى مەنى مۇنداي ەرتەك قىزىقتىرمايدى. ودان دا ءۇنسىز، تىم-تىرىس جاتايىق...
ءبىز ءۇنسىز تىم-تىرىس جاتتىك؛. وسىنا قوقىر ۇنسىزدىكتى كىم بۇزدى، بىلەسىڭ بە؟ ءوزىڭ.
— اعا (سونشالىقتى اقىرىن، ۇرلىققا تۇسكەندەي سىبىرلاي ايتتىڭ).
— اۋ.
— بەتىڭىزدەن سۇيەيىن بە؟ (سەنىڭ ەرنىڭ تيمەي-اق، وڭ جاق بەتىم كۇيە باستاعان).
— جانار.
— اۋ.
— كوزىڭنەن وبەيىن بە؟ (ۇنسىزدىك).
تاڭ اتىپ كەلە جاتقان. اتىپ كەلە جاتقان تاڭمەن بىرگە يسپانداعى جۇلدىزدار دا ءبىرسىن-بىرسىن ەرىپ بىتكەن. اعاراڭداعان اق كويلەك — تەك تاڭنىڭ اق كويلەگى عانا دۇنيەنى جايلاي باستاعان. ايتىپ-ايتپاي نە كەرەك، سەن سول سىبىرلەپ اتقان تاڭنىڭ تاڭ-تاماشا سۇلۋلىعىن، اناۋ جەر مەن كوكتىڭ تۇنگى قۇشاعى جازىلىپ، كۇن نۇرى ءتۇرتىپ وياتقان سوڭ، قيماي قينالا قوشتاسقانىن كورە المادىڭ. سەن سوندا ەرتەڭگى شاقتىڭ ۋىز ۇيقىسىندا جاتىپ، قادالا قاراعانىمدى سەزە المادىڭ. قاراماۋعا ءداتىم جەتپەس ەدى. ەندى ءۇش-تورت ساعاتتان كەيىن اتتاناسىڭ. مەن سونشالىقتى ادەمى ءتۇس — ومىرىمنەن ايرىلامىن.
كۇنى بۇگىنگە دەيىن ويلايمىن: كوزىنە قامشى تيگەن جاس بوتاداي بوزداپ جۇرگەن شاعىندا، قۋانىشىڭ دەمەيىن، جۇبانىشىڭ بولا الدىم با؟ مەن وسى جاسىمدا كورسوقىردى دا، كوزى بار سوقىرلاردى دا كوپ كورگەن جان ەدىم، سولاردان تالاي تار كەزەڭدە تاياق جەگەن اعاڭ، ادالدىقتىڭ ارقانىنا بۋىنىپ ءولۋدى ماقسۇتتاعان. كەيدە تومسارعان جۇزىڭە قاراپ تۇرىپ، قۇدايىم-اۋ، ەكى قۇلاعىن، ءتىلىن، قول-اياعىن ال، ءبىراق كوزىندە نە قۇنىڭ قالىپ ەدى، دەپ ىشتەي قىنجىلۋشى ەدىم. باقسام، ونىم — سەنى اياۋدان تۋعان مانتىراق ويلار ەكەن. ەگەر سەنىڭ كوزىڭ ساۋ بولسا، تابيعات ءبىر باسىڭا وسىنشاما سۇلۋلىق پەن اسقان اقىلدى ۇيىپ-توگە سالماس ەدى-اۋ. بۇل جالعاندا مۇڭى جوق پەندە بار ما، قايسىسىنىڭ دەرتى سىرتىندا، قايسىسىنىكى ىشىندە. كەيدە سەنىڭ جانىڭدا وتىرىپ، تاعدىر بۇيرىعىنا ىرىق بەرمەگەن قايراتتى اجارىڭنان وقتا-تەكتە ەلەس بەرىپ وتەر — ەلىم ەلەسىن اڭعارىپ قالىپ، الاڭسىز كوڭىلىم مۇزداپ سالا بەرەتىن. ىلە سەنىڭ جارىق الەمگە ىنتىزار كۇلكىڭ-اق، الگى سەسكەنشەك ويىمدى سانامنان قىزىل تابان قىلىپ ايداپ شىعاتىن. ءبىراق ءوزىڭ تۋرالى ءمارماردان قالانعان سىڭعىر پىكىر — نيەت ماعان ماگنيتوفونعا جازىپ قالدىرعان حاتىڭنىڭ قۇرمالدىعىندا كەتتى. سەنى پوەزعا شىعارىپ سالىپ، سول ءبىر باياعى قارا قوستىڭ ەسىك الدىندا وتىرىپ، اۋىر دا اقىلدى حاتىڭدى تاسپادان تىڭداعانىم ءالى ەسىمدە.
تاعى دا جىلىمىق! قارا قوس. بۇل جولى جالعىزبىن. «...سونىمەن، اعا، سىزبەن دە قوشتاسىپ بارامىن. وتىز جىلعا بەرگىسىز وتىز كۇن وتە شىقتى. ءسىز ويلاعانداي، بۇعان دەيىنگى جۇدەگەن جۇرەگىم تۇلەگەن جوق، قايتا ءوزىمدى-وزىم ەسكى، مىڭ جىل بۇرىن قيراپ قالعان قورعاننىڭ اراسىنان تاۋىپ العانداي، ماڭگىرگەن كۇيدە اتتاندىم. ءسىز، اعا، ءوزىڭىزدى تىم جاقسى، ەرەجەدەگىدەي ءتارتىپتى ۇستادىڭىز، بۇل ءسىز ءۇشىن ۇلكەن سىناق سىقىلدانعانى راس: ارتىق ءسوز، وعاش قيمىل جاساماي، ءوز-وزىڭىزدى تۋرا ءبىر اي تۇتقىندا ۇستادىڭىز. شىنىمدى ايتايىن، ءدال وسى عادەتىڭىزگە جات مىنەز-قۇلقىڭىز ءتىپتى دە ۇناعان جوق. العاشىندا اڭ-تاڭ قالعان باسىم ارتىنشا اينىعانداي ەدى. نەگە؟ مەن ءسىزدى سوڭعى ءبىر اپتادا جەك كورىپ كەتتىم. ماعان ءسىز وزگەنىڭ جوعىن ولەڭ ايتىپ ءجۇرىپ ىزدەيتىن كونتەرىلەۋ بولىپ كورىندىڭىز. ەڭ وكىنىشتىسى سول — ون ەكى مۇشەسى ساۋ ادام جالعاندا مۇگەدەكتىڭ شىن سىرىن، شىن قايعىسىن تۇسىنبەيدى ەكەن، ءتۇسىندىم دەگەنى — اياۋ سەزىمنەن اسا المايدى ەكەن. ال بىزدەرگە ءتىپتى دە وزگەنىڭ مۇسىركەۋى مەن جاناشىرلىعى قاجەت ەمەس-تى. ونى مەن تالاي رەت ەسكەرتتىم دە. ەڭ وكىنىشتىسى سول — مەنى ءبارىبىر مۇگەدەك دەپ قابىلداعانىڭىز، وي-ساناڭىزدا وسى ۇعىم نارداي شوگىپ باسىپ جاتتى. سوندىقتان دا تاۋ باسىندا تۇرعاندا، نەمەسە داچادا وڭاشا جاتقاندا، تىم بولماعاندا ەرنىمە ەرنىڭىزدى تيگىزۋدەن جاسقاندىڭىز، جوق دەگەندە جاس بالاشا ەركەلەتە المادىڭىز. ەستيار ادام بولساڭىز دا، مەنەن، ياكي سوقىرلىعىمنان قورىقتىڭىز. اعىمنان جارىلايىن — اعىمنان جارىلايىنشى، ۇستاعان جەرىنەن اعاش تا سىنبايدى عوي، سونشالىقتى ساقتانعاندا مەنى مەنى ساقتاپ قالام دەدىڭىز بە؟ اتتەڭ، شىركىن، ەكى كوزىم شىراداي جانىپ تۇرسا، قۇلىم بولىپ قولىمنان ۇستاپ وتەر ەدىڭىز، باس سالىپ ايمالار ەدىڭىز، جابىسىپ قالاتىنداي قۇتىلعانشا اسىققانىڭىزعا قايران قالامىن. جۇرت نە دەسە دە، مەن دە ەكى اياقتى، جۇمىر باستى پەندەمىن. كولدەنەڭ وتكەن كوك اتتىعا بولماسا دا، مىڭنان ءبىردىڭ قۇربانى — ساداعاسى بولۋدى تىلەمەيدى دەيسىز بە؟ ءسىز مەنى، اعا، باسقاعا، ءسىزدىڭ قولعا سۋ قۇيا المايتىن جاتقا قور قىلدىڭىز، سوندىقتان دا سۋىڭ سەزىممەن اتتاندىم. شىنىمدى ايتقانىما كەشىرىڭىز، ايتپەسە تابيعات ءبىزدى نەگە جاراتتى. ەگەر مەنىڭ قولىمنان ءوزىڭىز ەمەس، تىم بولماسا سىزدەن تۋعان بالاڭىز جەتەلەپ جۇرسە — ودان ارتىق باقىت بار ما ەدى، اعا! مىنە، سوندىقتان دا دەنى ساۋ ادام ءارقاشان دا ءوزىن ارتىق سانايدى، ايالاۋىنىڭ ارتىندا اياۋى تۇرادى، تىرىدە سەرىك بولۋدان تايساقتايدى. ءيا، سونىمەن ءوز ءرولىڭىزدى وتە تاماشا وبرازعا كىرىپ ويناپ شىقتىڭىز. ءدىنىڭىز بەرىك ەكەن. بۇل مەنىڭ وكپە-نازىم عوي. ال، ايتپاعىم: ءسىز، اعا، ماعان ەلىتىپ كوڭىلىمدى قيماي وتىرىك ارماندادىڭىز، وتىرىك قيالدادىڭىز، وتىرىك كۇرسىنىپ، وتىرىك مادەنيەتتى، سىپايى قىزمەت كورسەتكەن داياشى سەكىلدى بولدىڭىز؟ نەگە؟ ويتكەنى ءوز جۇرەگىنىڭ امىرىنە باعىنباي، ۇيرەتىلگەن مايمىلشا سەكىرىپ بيلەپ، جاعىنا بەرۋ، جاقسى كورىنبەككە ارەكەتتەنە بەرۋ، اققا قارا باسقانداي وعاش كورىنەدى ەكەن. ارينە، مەن ءسىزدى قىسقا دا قيىن عۇمىرىمدا انگە قوسىپ وتپەسەم دە، قيالىمدا الديلەپ وتەرمىن. ءسىز قۇر اتقا ءمىنىپ، تىم اسىعا جەلىپ بارا جاتقان جولاۋشىسىز. مەنىڭ جانىمنان زۋ ەتىپ وتە شىقتىڭىز. سوندا قايدا، قايدا اسىعاسىز، سونشاما اسىققاندا اسار اسۋ، شىعار بيىگىڭىز بار ما؟ بىلەم، وعان كىنالى تىپتەن دە ءسىز ەمەسسىز، قازىرگى عاسىردىڭ ءوزى اسىعىس. سوندا مەنىڭ ەسىمە: «جولاۋشى، اتىڭ سەمىز جەلەتۇعىن، كوز بار ما مەن بايعۇستا كورەتۇعىن»،— دەگەن حالىق ولەڭى ورالادى. وسى ءاندى سان-سان قايتالاپ تۇرىپ، سىزگە تەك ۇزاق ساپار تىلەيمىن. بالكىم مەنىڭ بۇل حاتىم اۋىر تيەر. ال ماعان جەڭىل دەيسىز بە؟ سونىمەن، اعا، مەنى ماڭگى تۇنەك، ماڭگى ءتۇن اجال ارالىنا قايتا اپارىپ تاستادىڭىز. باسقاعا قىزىق ءۇشىن ايتار اڭگىمەڭىزگە ارقاۋ بولا السام جارادى دا. تۋۋى مەن ءولۋى بىردەي ادامنىڭ بىر-بىرىنەن ارتىقتىعى، كانە، تەك وسىنى ۇقساڭىز بولدى. سوندىقتان دا سوقىرلار ءولىم مەن ومىرگە جاسقانباي تۋرا قاراي الادى. الدەقايدا جاماندىق پەن جاقسىلىقتى بۇرىن كورەر ەدى. مەن ءسىزدى ايايمىن، اعا. ساۋ سوقىرلىعىڭىز ءۇشىن، تىم-تىم رومانتيكاعا بەرىلگىش، شىندىقتان بۇعىپ قالار جۋاستىعىڭىز ءۇشىن ايايمىن. ءسىز مەنىمەن بىرگە تاسبوگەتتىڭ باسىندا جىلىمىققا شۋاقتاپ قالعىپ-شۇلعىپ وتىرعانىڭىزدا، تالاي-تالاي ەسەڭىزدەن قۇر قالدىڭىز ەمەس پە؟ جىلىمىق دەگەن جاقسى، ەگەر بۇل تابيعاتتىڭ بورانى سوعىپ، جاڭبىرى جاۋماي تۇرسا، ءبىراق ودان دا جالىعار ەدىك قوي. اسىلى ەر ادامعا جىلىمىقتان گورى اقىرعان اياز، اق نوسەرلى ءومىر جاراسار. ەگەر ەندى ءبىر اي بىرگە جۇرسەك، بىر-بىرىمىزدەن قاشىپ ارەڭ، قۇتىلار ەدىك. دۇنيەدە قۇنىن جويمايتىن نارسە جوق، سوندىقتان دا ءبارىنىڭ قۇنى بىردەي. تاعى ءبىر بايقاعانىم، قازىرگى ءتۇرمىس-حالىڭىزدىڭ اسىعى الشىسىنان ءتۇسىپ تۇرما-عانى-اۋ دەيمىن... ءسىزدىڭ جانى اشىعان سەزىمىڭىزدەن ەكى ەسە ارتىق اياۋشىلىق سالەمىمدى جولدايمىن.
كوزىڭىزگە قاراڭىز، اعا! (جانار)».
بۇل ءسوزدى قايدان ەستىدىم دەپ كوپ ويلاندىم. قىرسىققا تولعان حاتىڭدى قارا قوستىڭ جاپسارىنا قىستىرىپ كەتپەككە بەكىندىم دە، ىلە بۇل ويىمنان قايتىپ، كاسەتانى قالتاما سالدىم. سول اسپان، سول تاۋ، سول كۇن، سول جىلىمىق. ءبىراق ءبارى-بارى باسقاشا، وزگەشە جات، وزگەشە سۋىق، جەك كورە، جيىركەنە قارايمىن. عاجابى سول، مەن وسى كۇننەن باستاپ «جىلىمىق» اتتى سۋرەتكە دەگەن سۇيىسپەنشىلىگىمدى جوعالتتىم. مۇلدەمگە جوعالتتىم. قابىرعادا قاعۋلى، ءساناتورييدىڭ بولمەسىندە قالدى. تۇندە قالا بەينەسىنە قاراپ تۇرىپ، مىناۋ جارقىراعان قازاندا ادام قايناپ جاتقانداي، سەن ايتقان ادامنىڭ ءيىسى سودان شىققان قوڭىستاي سەزىلدى. ءيا، سۇلۋلىق، تازالىق تۋرالى ۇعىم، تۇيسىگىمە توڭكەرىس جاساعان حاتىڭدى بويتۇمار عىپ ءالى تاعىپ ءجۇرمىن. ءبىر قىزىعى، ءدال سەنىڭ حاتىڭدى تىڭداعان كۇننەن باستاپ، بۇرىنعى بويىمدى وزەكتەگەن بوساڭدىق پەن ىنتىزار كوڭىلدىڭ ىنجىقتىعىن سىلىپ تاستادىم دا، بۇرىنعىدان كوش ىلگەرى تۇرمىس قۋرىپ، مارە-سارە عۇمىر كەشۋدەمىن. مەنى بايلىققا — باقىتقا باستاعان ءوزىڭ ەدىڭ.
ياپىر-اۋ، كوزىڭە قارا دەگەن ءسوزدى تاعى ءبىر رەت ەستىپ ەدىم عوي. ە... ە... ەسىمە ءتۇستى.
مەن سەنى پوەزعا مىنگىزىپ تۇرعاندا، تەمىر باسپالداقتان كوتەرىلە بەرەم دەگەن قارا بۇجىر، ماي جەلكە اعاڭنىڭ اياعىن باسىپ كەتتىڭ. سوندا ول بۇلقان-تالقان اشۋلانىپ:
— ەي، قىز، سوقىرمىسىڭ! كوزىڭە قاراساڭشى!— دەپ ەدى-اۋ!
مۇمكىن، ناعىز سوقىر ادام سول شىعار...
You Might Also Like
