InfoHub Logo

ابىلايحان تۇسىندا تاۋەلسىزدىككە قولى جەتكەن قازاق حالقى سايران دالاسىندا ەركىن، ازات ءومىر ءسۇردى. ابىلايحان ءوز جەرىن جوڭعارلىقتاردان تازارتقان سوڭ، ءبىر جاعى ورىستارمەن، ەكىنشى جاعى قىتايلىق مەن ديپلوماتيالىق قاتىناس جاساپ، قازاق حالقىنىڭ تاۋەلسىز ەل ەكەنىن مويىنداتتى.

سول تاۋەلسىزدىك العان ەل:
ابىلايحان تۇسىندا
ارباسىن ارتىپ ون قىلعان،
ەسىل مەنەن نۇرانىڭ
ەكى جاعىن جول قىلعان.
ەرتىستىڭ بويى قارا ءدوڭ،
ەڭكەيە بىتكەن قارا ادىر،
ارقا دەگەن قۇبا جون،
اياداي بىتكەن كول ەكەن.
اتتى كەردەن وسىرگەن
ارقانىڭ تارلاۋ ءشوبى ەكەن، —

دەپ، جىر سۇلەيى شورتانبايدىڭ وكىنىشپەن ەسىنە الۋى تەگىن ەمەس.

ءدىني ءبىلىمى بولسا دا، شورتانباي وزىمەن تۇستاس، زامانداس مولدا، يشاندار سياقتى كۇنكورىسى ءۇشىن بايلاردى، شەن شەكپەن كيگەندەردى ماراپاتتامادى. قايتا ەلىنىڭ اششى زارىن، وشپەس وكىنىشىن كوكىرەگى قارس ايرىلا جىرلادى.

مىنا زامان قاي زامان،
ازۋلىعا بار زامان،
ازۋسىزعا تار زامان.
تارلىعىنىڭ بەلگىسى —
جاقسى جاننان تۇڭىلگەن،
جامان مالدان تۇڭىلگەن،
مۇنىڭ ءوزى زار زامان.
زارلىعىنىڭ بەلگىسى —
ءبىر - بىرلەرىن كۇندەگەن،
جاي-جايىنا جۇرمەگەن،
مۇنىڭ ءوزى تار زامان.
تارلىعىنىڭ بەلگىسى —
مۇسىلماننان حال كەتتى
ءتاڭىرىم بولعاي دەمەستەن.

شۇرايلى جەرلەرىنەن، قوعالى كولدەرىنەن، اسۋ-اسۋ بەلدەرىنەن، قالىڭ ورمانىنان، قارالى مالدارىنان ايىرىلىپ، وتارشىلدارعا تاۋەلدى بولىپ قالعان مۇسىلمان قاۋىمىنىڭ قالى تىم ايانىشتى ەدى.

قازاق دالاسىنا وتارشىلدار كەلۋىمەن كەيبىر اتقامىنەرلەر بالالارىن تەك ورىس مەكتەبىنە بەرىپ، ءتىلماش، ادۆوكاتتىققا وقىتتى. ولار وقىپ شىققان سوڭ حالىقتىڭ جوعىن جوقتاماي، پاتشا ۇكىمەتىنە قىزمەت ەتتى. ەلدى الداپ، وتىرىك ايتىپ، پارا الۋدىڭ جولىنا ءتۇستى. وزدەرىنە جۇرت وشپەندىلىگىن كۇشەيتتى.

شورتانبايدىڭ ازاماتتىق قاسيەتى مەن اقىندىق قۋاتى ەل ىشىندەگى وسىنداي ەزدەردىڭ كوبەيىپ، حالىقتى ازدىرىپ، توزدىرىپ، ەڭسەسىن كوتەرتپەي تۇقىرتىپ تاستاعانىن اشىنا جىرلاۋىنان ايقىن كورىنىس تابادى.

زامان قايتىپ وڭالسىن،
ادام كايتىپ قۋانسىن،
جاندارال بولدى ۇلىعىڭ،
مايىر بولدى سىيىنعانىڭ،
ارىلمايتىن دەرت بولدى
كەدەيگە قىلعان قورلىعىڭ.
كوپىردى كوردىڭ پىرىڭدەي،
ءتىلماشتى كوردىڭ جەڭگەندەي،
دۋاندى كوردىڭ ۇيىڭدەي،
اباقتى تۇر قاسىندا
قازىلعان قارا كارىڭدەي.

اينالاسىندا بولىپ جاتقان وزبىرلىققا نەمكەتتى، ۇيقىلى-وياۋ قارايتىنداردىڭ كورەر كۇنى — ازاپ، بارار جەرى — توزاق. سوندىقتان دا، حالىقتى وتارشىلدارعا بوداندىققا قۇربان وتكەندەرمەن تىرەسۋ كەرەكتىگىن دە شورتانباي ءوزىنىڭ ۋىتتى جىرلارى ارقىلى سەزدىرەدى. ءوز كۇنىن ءوزى كورىپ، ءوزى ارەكەت ەتپەسە، كەدەي-كەپشىكتىڭ تىرشىلىگى ءتىپتى قيىن. زاماناقىر دەگەن وسى.

بايدىڭ ءتىلىن جارلى الماس، حاننىڭ ءتىلىن قارا الماس، ءولىنىڭ ءتىلىن ءتىرى الماس، وزدەرى ءجونىن بىلە الماس. وڭالار زامان دەر ەدىم، جاۋعا الدىردىڭ اۋەلى باس.

اۋەلدەن وسى باسى بىرىكپەگەن قازاق بىت-شىت بولىپ ىدىراپ، توز-توزى شىقتى. قۇر -قايعىعا بەرىلىپ، ولىمگە باس تىگۋ — جىگەرسىزدىك. ال، جاۋمەن قاسقىرشا شايناسىپ، ارپالىسىپ ءوتۋ — ايباتتىلىق.

كۇنى كەشەگە شەيىن شورتانبايدى ءدىنشىل، وتكەندى زارلانا جىرلاي بەرەتىن كەرىتارتپا اقىن دەپ ميىمىزعا ءسىڭىرىپ كەلدى. ال ەندى بۇگىن مۇرالارىنا ءجىتى كوز جۇگىرتىپ قارايتىن بولساق، مۇلدە ولاي ەمەس ەكەن. قايتا ەلدىڭ ەلدىگىن، بۇرىننان قالىپتاسقان ادەت-عۇرپىن، ءسالت-داستۇرىن ساقتاۋعا ۇندەگەنىن كورەمىز. ءتىپتى وزبىرلىققا قارسى ارەكەت ەتۋگە شاقىرعان جالىندى جىرلارى كۇنى بۇگىن دە بويىمىزعا نامىس وتىن تۇتاتادى.

ايداماي تۇرىپ سولداتقا،
زار قىلماي تۇرىپ جالدى اتقا،
جۇيرىك پەنەن جورعاڭدى
ءوزىڭ ءبىر ءمىنىپ جەبەلە.
جالاڭاش بولىپ جاۋعا شاپ،
اجالدان بۇرىن ەلە مە؟
نوقتالى باسقا ءبىر ەلىم،
ولمەي دە ادام جۇرە مە؟
قاتىن-بالا قامى ءۇشىن
قارسى شاپ تا، مىلتىق قۇش،
قۇر جابىرقاپ جۇدەمە.

شورتانبايدىڭ وتارشىلدىق ساياساتى، جەر-جەردەن بەكىنىستەر سالىپ، مۇسىلماندى قورىعان قىسىپ تۇرعان كاپىرلەر زورلىعىن اشكەرە ەتۋى ەرلىك پا؟ ارينە، ەرلىك! ول ەلدىڭ قايعى-قاسىرەتىن ءوز ولەڭدەرىندە تايعا تاڭبا باسقانداي ايقىن كورسەتىپ قويماي، وسىدان شىعاتىن جولدى دا ىزدەۋگە ۇندەدى. ورىس وتارشىلدارىنا قارسى جىر جازعانى ءۇشىن تالاي ونداعان جىلدار بويى اتى اتال مايدا كەلگەنى بار. ايتپەسە ەلدى توڭكەرىسكە شاقىرعان پاتريوت اقىن دەپ دارىپتەگەن دە بولار ما ەدىك. قالاي بولعاندا دا، شورتانباي قاناي ۇلى حالىقتان شىققان، ءوز زامانىنىڭ كورەگەن، توكپە اقىنى.

شورتانباي وسىنداي بيىككە قالاي كوتەرىلدى. ونى قامالاي ورتا تاربيەلەدى؟ اقىن بولۋعا نە سەبەپ بولدى؟ ەندى وسى سۇراقتار توڭىرەگىنە كوز جۇگىرتىپ كەرەيىك.

مەنىڭ اكەم راحمەتوللا كەزى اشىق، كوكىرەگى وياۋ، زەردەلى ادام ەدى. ءوز ۋاقىتىندا بالالاردى وقىتىپ، ءبىلىم بەرگەن ۇستاز. ەل ىشىندەگى يگى جاقسىلارمەن ارالاسىپ، اڭىز-اڭگىمەلەردى، شەشەندىك سوزدەردى ءبىر كىسىدەي بىلەتىن. كوپشىلىك جيىنداردا بىلگەندەرىن ورتاعا سالىپ، حالىق اراسىنا كەڭىنەن تاراتىپ وتىراتىن.

وتكەن عاسىردا اقسۋ-ايۋلى وڭىرىندە وت ءتىلدى، وراق اۋىزدى شورتانباي اقىن ەلگە تانىمال جانعۇتتى بي توڭىرەگىندە بولعانىن دا العاش رەت اكەيدەن ەستىگەن ەدىم.

شورتانباي ولە-ولگەنشە وسى جانعۇتتى بي ماڭىندا بولادى.

اقىننىڭ:
تاعى دا سالەم ايتايىن،
قالىڭ جاتقان سارىمعا،

نەمەسە،

تىرىدەي قورىقپاي وسىنداي،
كۇنا ىزدەدىم شوشىنباي،
كەۋدەمدى دەرت قامادى،
قامالدا كەتىپ بارادى.
ەسەن بول، جوكە، جانگۇتتىم،
قيامەتتىك دوسىم-اي، —

دەيتىن جولدارى بۇل دۇنيەدەن وتەر الدىندا قالىڭ سارىم ەلىمەن، قيماس سەرىگى جانعۇتتى بيمەن قوشتاسۋى، ءوزىنىڭ ريزاشىلىق كوڭىلىن ءبىلدىرۋى ەدى.

بۇعان تولىق نەگىز دە بار. ءوز زامانىنىڭ وقىپ، ءدىني ءبىلىم العان الدىڭعى وكىلدەرىنىڭ ءبىرى شورتانباي يشاندىق دارەجەگە تولىق قول جەتكىزگەن. قۇدايدىڭ ق ۇلى بولىپ، اللانىڭ اماناتىن ورىنداۋ ءۇشىن مۇسىلمانشا العان ءبىلىمىن ەل اراسىنا تاراتا باستايدى. العاشقىدا قارقارالىداعى بەس اتا جايلاعان جامانتاي تورەنى توڭىرەكتەيدى.

نەگىزىنەن قازىرگى قاراعاندى وبلىسىنا قاراستى اقسۋ - ايۋلىنى مەكەندەيتىن جانعۇتتى بي ماڭىنان تۇراقتى قونىس تابادى. ءوز ماقساتىن ىسكە اسىرۋ ءۇشىن شاعىن مەشىت سالدىرادى. مەدىرەسە اشىپ، بالالاردى ءدىني ساۋاتتاندىرۋمەن اينالىسادى.

كەشەگى قازاق حالقىن تاۋەلسىزدىككە جەتكىزگەن ابىلايحان مەن قاز داۋىستى قازىبەك ءبيدىڭ قوجا احمەت ياسساۋي ساعاناسىندا جەرلەنگەنىن بىلەتىن. ولار جايلى اڭگىمە، اڭىزداردى بۇرىندارى دا ەل اۋزىنان ەستىگەن بولاتىن. ەلىم دەپ ەڭىرەپ وتكەن سول ەكى ارىستىڭ ەلى شورتانبايدىڭ ومىرگە دەگەن كوزقاراسىن تۇپكىلىكتى وزگەرتىپ جىبەردى.

اقان مەن ءبىرجاننىڭ، ءمادي مەن ىبىرايدىڭ اۋەزدى اندەرىن، تاتتىمبەت پەن قازانعاپتىڭ، ىقىلاستىڭ كۇمبىرلى كۇيلەرىن دومبىرا مەن قوبىزدا كۇڭىرەنتە ويناعان جاستار ونەرىنە شورتانباي ەرەكشە ەلتيدى. جاس يشاننىڭ كوكىرەگى كۇيگە تولىپ، كۇمبىر قاعادى. كەۋدەسىندە اقىندىق وت ۇشقىنى تۇتانا باستايدى.

كۇندىز مەشىت پەن مەدىرەسەلەردە قۇران قاعيدالارىن ۇيرەتسە، قولى بوساعان ۋاقىتتا جۇرەگىن جارىپ شىققان جالىندى جىرلارىن جازۋمەن اينالىسادى. شورتانباي ءوز شىعارمالارىندا سول زامان تۋدىرعان ادىلەتسىزدىكتى، حالىق يىعىنا تۇسكەن اۋىرتپالىقتى شىندىق تۇرعىسىنان سۋرەتتەپ، ادىلدىك جولىن ىزدەستىرەدى.

حاندىق جويىلىپ، اعا سۇلتاندار بيلىكتى قولعا العانمەن، كەدەيلەرگە جەڭىلدىك تۋمادى. سىرتتا ورىس اكىمدەرى قاناسا، ىشتە ءوز ۇلىقتارى تونادى. وتارشىلدارعا كومەكتەسىپ، ەكى جاقتان قىسىپ، جۇرتتى زار يلەتتى. ەلدىڭ بيلىك بەرەكەتىن كەتىردى. اعايىن-تۋىس، ۇلكەن-كىشى ءبىرىن-بىرى سىيلاۋدان قالدى. يماندىلىقتى ۇمىتا باستادى:

اشتى-توقتى بولساڭ دا،
يمانىڭ ساقتا ۇياتتى.
اردان كەتكەن ۇياتسىز،
دىنسىزگە قىلار مياتتى.
يماندىلىق كورسەتۋ —
قۇدايعا قۇلشىلىق قىلۋ، ار-ۇياتتان بەزبەۋ.
يماندىلىق — ادامگەرشىلىك بەلگىسى.
بايلىقتىڭ الدى — يماندىلىق.
ۋاليدەن كەتتى كەرەمەت،
پاتشادان كەتتى عادىلەت،
اقىرزامان تايادى، —

دەپ شورتانباي بابامنىڭ شوشۋى تەگىن ەمەس ەكەن. پاتشا وتارشىلدارى قازاق جەرىنە اسكەري بەكىنىستەر سالىپ، شۇرايلى جەرلەرىن تارتىپ الىپ، حالىقتى زار قاقساتتى. ال كوممۋنيستىك ساياساتكەرلەر كۇندەردىڭ كۇيىندە سارىارقانىڭ توسىنە ودان دا سوراقىنى جاسادى. قارلاتار مەن الجيرلەردى تۇرعىزىپ، ەلدىڭ بەلگىلى ءبىر بولىگىن جاپپاي تۇرمەگە قامادى... قازاق حالقى ءتىلى مەن دىنىنەن ايىرىلۋعا شاق قالدى. مەكتەپتەر مەن قازاق تىلىندە شىعاتىن گازەتتەردىڭ كوبى جابىلىپ قالدى. تىڭ كوتەرۋ قازاق جەرىن ورىستاندىرۋ ساياساتى ەكەنىن بىلە تۇرا ۇندەمەدىك. ءبىراق اقسۋ-ايۋلىداعى زەينوللا يگىلىك ۇلى مەن كامىل جۇنىستەگى باستاعان شورتانباي ۇرپاقتارى بۇل ساياساتقا قارسى شىقتى. بۇل ءۇشىن ولاردى ەشكىم باسىنان سيپاعان جوق. ولارعا «ۇلتشىل» دەگەن ايىپ تاعىلىپ، تۇرمەگە قامالدى. ءبىراق كەش بولسا دا ادىلەت جەڭىپ شىقتى. ولار اقتالدى.

ال شورتانباي باباسىنىڭ جولىن قۋعان زەينوللا يگىلىك ۇلى شەبەر دومبىراشى، اقىن ەدى. اقسۋ-ايۋلىداعى مۋزىكا مەكتەبىنىڭ نەگىزىن قالاعان ۇلاعاتتى ۇستاز بولاتىن. تۇرمەگە قامالىپ، ۇزاق جىلدار تۇتقىندا بولۋ، ودان ورالعان سوڭ ۇنەمى اڭدۋدا ءجۇرىپ، اتپال ازامات دەنساۋلىعىنا، سانا-سەزىمىنە كەرى اسەرىن تيگىزگەن جۇرەك اۋرۋىنان 51 جاسىندا كوز جۇمدى.

كامىل جۇنىستەگى — اقسۋ-ايۋلى ءوڭىرىنىڭ تاريحىن زەرتتەپ، وشكەنىن ومىرگە قايتا كەلتىرىپ، ءتىرىلتىپ جۇرگەن بىلىكتى قالامگەر. شورتانباي اقىننىڭ بەيىتىن تاۋىپ، باسىنا بەلگى ورناتقانداردىڭ ءبىرى.

1993 جىلى شەت اۋدانى شورتانبايدىڭ 175 جىلدىعىن رەسپۋبليكا كولەمىندە كەڭىنەن اتاپ ءوتتى. بۇعان مۇرىندىق بولعان اۋدان اكىمى قاسىمبەك مادييەۆ اقسۋ-ايۋلى سەلو ورتالىعىنا اقىن ەسكەرتكىشىن ورناتىپ، بەيىتىن قايتا تۇرعىزدى. جۇرتشىلىقتىڭ ەسىندە قالارلىقتاي توي دۇبىرلەپ وتكەنىنە — سول سالتاناتقا قاتىناسقان مەن دە كۋا.

تار زاماننىڭ تارتساڭ دا قاسىرەتىن،
ۇرپاعىڭا ونەگە وسيەتىڭ.
جالپاق ەلگە اتىندى ايگىلەدى،
كەشتەۋ ۇعىپ ءسوزىڭنىڭ قاسيەتىن، —

دەپ، كەش بولسا دا، جىر سۇلەيىن قالىڭ جۇرتىمەن قاۋىشتىردى.

مىنا قىزىقتى قاراڭىز. شورتانباي قاناي ۇلىن قازاقتىڭ ءبىر ولكەسى يماندىق دارەجەگە كوتەرسە، ەكىنشى ءبىر ولكەسى توكپە اقىن ەتىل شىعاردى. بۇگىندە جىر سۇلەيى اتانىپ، حالىق سۇيىسپەنشىلىگىنە بولەنىپ جاتىر. ۇرپاعى ءپىر تۇتاتىن دۇلدۇلگە اينالدى.

ۇناماسا نە نارسە قوشتاي ما ادام،
كەتە الماعان دىنگە دە سوقپاي بابام.
بىردە ءوزى قۇدايدىڭ ق ۇلى بولىپ،
بىردە اقىن بوپ اۋزىمەن وت شايناعان.
سارى جايلاۋ اق سالدەدەي جايىلدى دا،
قازاعى مالىن ەركىن قايىردى ما؟
اقىنى اتاڭدى دا سارىارقانىڭ،
ماڭگىلىك قالدى اقسۋ-ايۋلىدا.
ءدىنشىل بولعان دەسەك تە شورتانبايدى،
بابامىزدان ۇركىپ جۇرت قورقا المايدى.
جانىمەن ەلىن سۇيگەن اقىنىنا
حالقىنىڭ ماحابباتى ورتايمايدى.

---