InfoHub Logo

(تاعدىر مەن وي ۇندەستىگى)

وزىنەن بۇرىنعى مايتالمان شەشەن، ارنالى اقىندار مۇراسىن مولىنان يگەرگەن شورتانباي ابايعا دەيىنگى قازاق پوەزياسىنىڭ اسقار ءبىر شىڭىنا اينالدى. رەسەي وتارشىلدىعى قازاق حالقىنىڭ باسىنا كيگىزگەن تاۋقىمەتىنەن ازىپ-توزىپ بارا جاتقان ەل قامىن ويلاپ، جانى شىرقىراعان ونىڭ پوەزياسىنا سوقپاي كەتكەن دە، كەتەر دە اقىن بولماعان، بولماس تا.

كوزىنىڭ تىرىسىندە وتارشىلدارعا ارقا سۇيەگەن بي-بولىستى قاتتى تۇيرەگەنى ءۇشىن تالايلارعا ۇناماعان، «ادىلەتشىل»، «كەدەيشىل» دەپ كەلگەن سوۆەت داۋىرىندە دە ورەسىز باسشىلاردىڭ كوڭىل قونبادى. ءبىراق سونداي اساۋ دا اسقار تۇلعا ابايدىڭ نازارىنان تىس قالماعان. كەشەگى شورتانبايدىڭ اتقوسشىسى ابەۋدىڭ، جىرشى اناربەكتىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، اقىن ءوزىنىڭ دوسى وسى جانعۇتتى، اعىباي، قۇنانباي، بايسەيىت، دۇيسەنبايمەن ارالاسىپ، ەرەكشە سىيلاسقان. شورتانبايدىڭ ساپ تولعاۋىن اباي قارقارالىدا دا، ءوز اۋىلىندا دا ءوز اۋزىنان ەستىگەن.

عۇمىرىندا تۋعان حالقىنىڭ بولاشاعىنا كوزى جەتپەگەن قايعىلى شورتانباي ۇلى ابايعا دا قاتتى اسەر ەتكەنىنە ەكى الىپتىڭ شىعارمالارىن وقىعان سايىن تاڭداي قاعا تامساناسىڭ.

ءبىر جاعى، وتارشىلدىق وبىرلىعىنان، ەكىنشىدەن، كاپيتاليزمنىڭ قاۋلاپ ەنۋىنەن بۇزىلا باستاعان، اش-جالاڭاشتىققا، تاسباۋىرلىققا ۇرىنعان قازاقى قوعامنىڭ سۇرى قاشىپ، يماندىلىق كەتىپ، ازىپ-توزۋ كورىنىس بەرەدى. بۇل قۇبىلىسقا كۇيىنگەن شورتانباي:

زاماناقىر كەزىندە
ۇل سىيلاماس اتاسىن،
ارام سىدىك بولعان سوڭ،
اتاسى بەرمەس باتاسىن.
قازى بولىس قويادى
نەكەسىز تۋعان شاتاسىن.
ءوزى قىلعان وكىنبەس،
تۇبىندە سونان تاتاسىڭ،
اباقتىدا جاتاسىڭ.
قىز سىيلاماس اناسىن،
جاسى ون بەسكە كەلگەن سوڭ
كەممىن بە دەپ تاپ سەنەن،
شەشەسىمەن جارىسىپ،
سالىستىرار شۇيدەسى مەن جوتاسىن.
...پىسىقسىعان نەمەسى،
كوزىن بوياپ بارادى،
كۇندە تەسىپ توبەسىن...
جاس سىيلاماس اعاسىن،
الىپ جىرتار جاعاسىن، —

دەگەن. وسى قۇبىلىستى ءدال باققان اباي دا:

زاماناقىر جاستارى،
قوسىلماس ابدەن باستارى.
بىر-بىرىنە قاستىققا
قوينىنا تىققان تاستارى، —

دەسە، تاعى ءبىر ولەڭىندە:

اتانى بالا اڭديدى، اعانى — ءىنى، يت قورلىق نەمەنە ەكەن سۇيتكەن كۇنى، —

دەپ اشىلادى.

شورتانباي بۇل قۇبىلىستىڭ تەرەڭدەي تۇسەتىنىن كورە بىلگەن. قوعامنىڭ مورالدىق نەگىزى شايقالۋىنان ءار وشاق ءتۇتىنى ءتۇزۋ شىقپايتىنىنا، ەرلى-زايىپتىدان دا سىيلاستىق، ۇيات كەتەتىنىنە كوزى جەتكەن. اق كوڭىل دە ادال قازاقى اقىن بۇدان دا ازا بويى قازا.

سيىر دەگەن پۇل بولار،
ۇرعاشىدان بي بولار.
اركىممەنەن ىرجىڭداپ،
قاتىن دەگەن تۇل بولار؛

نەمەسە

سابىرلى ساباز جىگىتتىڭ
قىلىمسىعان قاتىنى
قىزىل كويلەك كيەدى،
ءوزىنىڭ بايىن مەنسىنبەي،
كورىنگەندى سۇيەدى.

XIX عاسىردىڭ ورتا كەزىندە قازاق دالاسىنا كىرگەن رەسەيلىك ءتارتىپ قازاق قاۋىمىنىڭ ىرگەسىن شايقالتتى. بۇرىن «تۋرا بيدە تۋعان جوق» دەۋشى ەدى، ءبيدى ەشكىم سايلاپ، تاعايىندامايتىن، ال ونىڭ ادىلدىگىنە جۇگىنەتىن. ەندىگىنىڭ ءبيى ۇلىق ورىسقا ارقا سۇيەگەن، حالقىن قاندالا سورا باستاعان. بۇل جاعداي شورتانباي نازارىنان تىس قالمادى:

بيلەر، پارا جەمەڭدەر،
جالعاندى جولداس دەمەڭدەر،
جاتتى ءتىپتى كوزدەڭدەر، ...
كىسى اقىسىن الماڭدار،
اۋىزعا حارام سالماڭدار.
ايتپەسە،
شوشالا دەگەن ءۇي شىعار،
شوشاڭداعان بي شىعار، —

دەپ تۇيرەسە، ونان ءسال كەيىنىرەك ۇلى اباي:

ەل جاناعان بيلەر جوق،
ەل قىدىرىپ ساندالدى.
استىرتىن بارىپ جولىعىسقان،
اقشا بەرىپ جالعاسقان،
اقىسىن ارەڭ سول الدى.
ورىس سياز قىلدىرسا
قۋ ستارشىن، اش بيلەر
از جۇرەگىن جالعايدى، —

دەپ زامانىن ازدىرعان، قۋ قۇلقىنىڭ ق ۇلى بيلەردەن وكىنە تۇڭىلەدى.

«ۋ ىشسەڭ رۋىڭمەن» دەيتىن قازاق، جوعىنا — ساۋىن، جەتىمى باسىنا ءۇي كوتەرىپ بەرەتىن ەل ءىشى تانىماستاي ءبۇلىنىپ جاتتى. ەل قازاقشىلىقتان ايىرىلدى، قازاق دەگەن ءبۇتىن دەنە قاق جارىلا باستادى. مىنە، وسى تۇستا بۇل سۇمدىقتان شىعار جول تاپپاعان شورتانباي:

باي كەدەيدى كورمەيدى،
كەدەي بايعا ەرمەيدى.
قىزمەتىڭ ءبىر كۇن جاقپاسا.
مايلى سورپا بەرمەيدى. ...
بايدى قۇداي اتقانى
جاباعى ءجۇندى ساتقانى.
كەدەي ءقايتىپ كۇن كورەر،
جاز جاتاقتا جاتقانى، —
دەپ كۇڭىرەنسە، ونىڭ ىزىمەن اباي:
بايدا مەيىر، جالشىدا پەيىل دە جوق،
اڭدىستىرعان ەكەۋىن قۇدايىم-اي، —

دەپ شاراسىزدىقتان قينالادى.

كونە زاماننان قازاقى قوعام ءوزىن-وزى باسقارىپ كەلگەن. ەل ءادىل دە ابىرويلى ادامدارىنا ەش سايلاۋسىز، تاعايىنداۋسىز باس ءيىپ، ايتقانىن ورىنداپ وتىرعان. ءبۇل جاعداي رەسەيلىكتەر ءتيىمسىز ەدى. رەسەيدىڭ ماقساتى — قازاقتىڭ بىرلىگىن ساقتاۋ ەمەس، ىشتەن ءىرىتىپ، دەگەنىنە كوندىرۋ. وسى مۇددەمەن ولار حان بيلىگىن جايىپ، ابىرويلى ادامداردى بيلىكتەن الاستاعان. ەندىگىنىڭ ەل بيلەۋشىسى ورىسقا جاعۋعا تىرىسىپ، اردى دا، ەلدى دە ۇمىتتى. سول جولدا مالىن دا، باسقاسىن دا شاشتى.

ەل اسىپ بولىس بولام دەپ،
ءىسىراپ قىپ مالدى توكپەڭدەر، —

دەپ شورتانباي اقىن سول باياعى بىرلىككە، ەلدىككە شاقىرسا، اباي:

بولىس بولدىم مىنەكەي،
بار مالىمدى شىعىنداپ.
تۇيەدە قوم، اتتا جال
قالمادى ەلگە تىعىنداپ. ...
كۇشتىلەرىم ءسوز ايتسا،
باس يزەيمىن شىبىنداپ. ...
كۇنى بويى شابامىن،
ارلى-بەرلى دالپىلداپ،
ات... جالپىلداپ، —

دەپ شەنەيدى، تاعى ءبىر ولەڭىندە:

ءماز بولادى بولىسىڭ ارقاعا ۇلىق قاققانعا.
...وقالى تون تولا ما، ار-ۇياتىن ساتقانعا؟ —

دەپ ولتىرە سىناپ، ءوزى دە ىزادان جارىلارداي بولادى.

بۇقار دا، دۋلات تا، شورتانباي دا ابايعا قاتتى اسەر ەتكەن تۇلعالار ەكەنى داۋسىز. شورتانبايدىڭ قۇنانباي اۋىلىمەن قارىم-قاتىناسى دا وتە جاقسى بولعانى بەلگىلى. زار زاماندا حالقىنىڭ بولاشاعى ءۇشىن قينالعان بۇل ۇلى تۇلعالار ءبىرى ۇلكەن، ءبىرى كىشى بوپ، قازاقتىڭ كوكسەگەن ويىن جالعاستىرا جىرلاعانى، ءبىرىن-بىرى تولىقتىرعانى، بايىتقانى داۋ تۋدىرماسا كەرەك.

---