InfoHub Logo

ورتالىق جانە شەتكەرگى جۇيكەلەردىڭ زاقىمدانۋىنا بايلانىستى جۇيكە اۋرۋلارى ەكىگە بولىنەدى. ورتالىق جۇيكە (مي جانە جۇلىن) ىندەتىنە شالدىققاندا ورگانيزمدە ايتارلىقتاي ورگانيكالىق وزگەرىستەر بايقالادى. ال جوعارعى رەتتەۋشى ورتالىقتىڭ اناتوميالىق قۇرىلىسىندا ەشبىر وزگەرىس بايقالماسا، وندا شەتكەرگى جۇيكە جۇيەسى زاقىمدانعان. ونىڭ ىشىندە ايرىقشا كوزگە تۇسەتىندەرى – نيەۆروزدار.

مي قاباتى (پسيحيكالىق قىزمەت اتقاراتىن مۇشە) نەگىزىنەن قوزۋ جانە تەجەۋ ۇدەرىسىن ورىندايدى.

ەگەر سوڭعى كەزگە دەيىن بۇكىل پسيحيكالىق ارەكەت تەك قانا مي قابىعىنا شوعىرلانعان دەپ بىلسەك، ءقازىر مي قابىنىڭ (ميدىڭ تەرەڭ قاباتىنا ورنالاسقان) استىندا ورنالاسقان زاتتاردىڭ دا اتقاراتىن ءرولىن دالەلدەيتىن مالىمەتتەر بار. ولاردىڭ جاي-كۇيى مي جاسۋشالارىنىڭ قوزۋىنا نەمەسە تەجەلۋىنە ىقپال ەتەدى.

مي قابىنىڭ جۇمىسىنا ورگانيزمنىڭ بۇكىل وزگەرىسى اسەر ەتەدى. ورگانيزمنىڭ قۇرىلىس ەرەكشەلىكتەرىنە قاراي، كوبىنە جۇيكە جۇيەسىندەگى رەاكسيالار سوعان سايكەس دامىپ وتىرادى.

جۇيكە اۋرۋلارىنىڭ نەگىزگى سەبەپتەرى: وقىس جاراقاتتانۋ، جۇقپالى اۋرۋلار، ورگانيزمنىڭ ۋلانۋى، زات الماسۋدىڭ بۇزىلۋى، شارشاپ-شالدىعۋ، زورلانۋ، ەموسيالىق فاكتورلار ت.ب. وسىنداي سەبەپتەردەن دەنەدە ءارتۇرلى وزگەرىستەر ايقىندالادى. جۇيكە جۇيەسى زاقىمدانعان كەزدە ەڭ الدىمەن قيمىل-قوزعالىس، ودان سوڭ سەزىمتالدىق جانە تروفيكالىق اسەرلەر كەميدى.

قيمىل-قوزعالىس ارەكەتىنىڭ بۇزىلۋى ادامنىڭ مۇلدە قوزعالماي نەمەسە جارتىلاي قيمىلسىز قالۋىنا اكەپ سوعادى. ونى سال جانە پارەز دەيدى. ولاردىڭ ءوزى ەكى تۇرگە بولىنەدى: سپاستيكالىق نەمەسە سىرەسىپ قالۋ جانە سولىپ قالۋ. ءبىرىنشى ءتۇرى كوبىنەسە مي قابى قاتپارلارى زاقىمدانعاندا بولادى. وندا دەنەدە بۇلشىقەتتەر مەن تارامىستار تىرىسىپ قالادى.

سولعان سال نە پارەز جۇلىن نە شەتكەرگى جۇيكە ساباقتارىنىڭ زاقىمدانۋى سالدارىنان بولادى. مۇنداي كەزدە بۇلشىقەت السىزدەنىپ، سەمىپ قالادى، تارامىس رەفلەكستەرى تومەندەپ، نەمەسە ءتىپتى مۇلدەم جوق بولىپ كەتەدى. جۇيكە جۇيەسى اۋرۋعا شالدىققاندا بۇلشىقەتتەردىڭ نەمەسە بۋىنداردىڭ قوزعالماي قاتىپ قالۋى (كونتراكتۋرا) اڭعارىلادى.

ال سەزىمتالدىق بۇزىلعاندا ادام اۋرۋدى، ىستىق-سۋىقتى، تەرىگە تيگەندى، سيپاعاندى تۇك سەزبەيدى. كەيدە، كەرىسىنشە، وسى اسەرلەردىڭ بارلىعىن قاتتى سەزىنىپ كەتەدى.

تروفيكالىق وزگەرىس جۇلىن مەن شەتكەرگى جۇيكە جۇيەسى اۋرۋعا شالدىققاندا ءجيى بايقالادى. جۇيكە جۇيەسى زاقىمدانعان بولىكتە قان-ليمفا اينالىمى كەمىپ، وتتەگىنىڭ جەتىسپەۋىنە ۇشىرايدى. وسىنىڭ ءوزى تەرىنىڭ ويىلۋىنا، جارا پايدا بولىپ، ىسىنۋىنە، تىندەردىڭ ولۋىنە ىقپال جاسايدى.

جۇيكە جۇيەسى اۋرۋلارى ايلاپ، جىلداپ ۇزاققا سوزىلادى. سونىڭ اسەرىنەن جۇرەك-قانتامىر، تىنىس الۋ، اس قورىتۋ، زات الماسۋ مۇشەلەرى زارداپ شەگەدى. كەيدە، وكىنىشكە قاراي، ناۋقاستىڭ ەڭسەسىن كوتەرىپ، قايتا ورتاعا قوسۋعا مۇمكىندىك بولماسا، ونداي ادامدار مۇگەدەك بولىپ، جۇمىس ىستەۋگە جاراماي قالادى.

دەنە تاربيەسى جۇيكە جۇيەسى اۋرۋىنىڭ قانداي ءتۇرى بولسا دا، باسقا ەمدەۋ ادىستەرىمەن قاتار قولدانىلادى. ونىڭ تيگىزەتىن پايداسى نەيروگۋمورالدى مەحانيزم ارقىلى ىسكە اسادى. بەرىلگەن جاتتىعۋلار، ورگانيزمنىڭ قايتارعان جاۋابى ىسپەتتى كوڭىل-كۇيىن كوتەرىپ، قيمىل-قوزعالىستى رەتتەيدى. ەمدىك جاتتىعۋدىڭ اسەرىنەن جۇيكە تالشىقتارىنىڭ وتكىزگىشتىك قابىلەتى ارتىپ، دەنەدە جاڭادان شارتتى رەفلەكس قالىپتاسادى.

ەمدىك جاتتىعۋدىڭ تروفيكالىق قاسيەتى دەنەدەگى قان مەن ليمفا اينالىمىن ارتتىرىپ، تىندەردىڭ قورەكتەنۋىن ءوسىرىپ، تەرىدەگى سىزات العان، جارا بولعان جەردىڭ تەز جازىلۋىنا، جۇيكە تالشىقتارىنىڭ قالپىنا كەلۋىنە ىقپال ەتەدى.

اۋرۋدىڭ جازىلۋى وسى جاتتىعۋلارعا سەنۋىنە جانە ونى كۇندەلىكتى مۇلتىكسىز ورىنداۋىنا تىكەلەي بايلانىستى.

ەمدىك جاتتىعۋدىڭ نەگىزگى ماقساتى:

1.      اۋرۋدىڭ جالپى جاي-كۇيىن، ءوي-ورىسىن ءوسىرۋ؛

2.      جۇرەك-قانتامىر، تىنىس الۋ، اس قورىتۋ مۇشەلەرىنىڭ قىزمەتىن ارتتىرۋ؛

3.      بۋىنداردىڭ قيمىل-قوزعالىسىن ارتتىرىپ، قاتىپ قالۋىنا جول بەرمەۋ. زاقىمدانعان جەردىڭ بۇلشىقەتىن جەتىلدىرۋ؛

4.      زات الماسۋىن ارتتىرىپ، جارا بولعان، ويىق بولعان جەرلەردى تەز جەتىلدىرۋ؛

5.      كومپەنساسيالىق ارەكەتتى (ورنىنا قولدانۋ) كەڭىنەن پايدالانۋ؛

6.      ناۋقاستىڭ وزىنە دەگەن سەنىمدىلىگىن ارتتىرىپ، جۇرۋگە ىنتالاندىرۋ جانە وزدىگىنەن قيمىلداۋعا داعدىلاندىرۋ.

وسى ماقساتتىڭ ءبارىن ىسكە اسىرۋ ءۇشىن ەمدىك جاتتىعۋدى تاڭەرتەڭگى گيگيەنالىق گيمناستيكا رەتىندە، ءوز بەتىنشە ورىندالاتىن ساباق ىسپەتتە، مولشەرمەن ءجۇرۋ، ءجۇزۋ، مەحانوتەراپيا، ەڭبەككە باۋلۋ جانە ماسساج تۇرىندە قولدانۋعا بولادى. مۇنىمەن قاتار سال بولعان اياق-قولدى كۇنى بويى ءارتۇرلى باعىتتا جاتقىزىپ قويادى (استىنا جاستىق قويىپ، كوتەرىپ، وڭعا-سولعا بۇرىپ، تومەن ءتۇسىرىپ ت.ب.). بۇلار بۋىننىڭ قارىسىپ قالۋىنان ساقتايدى. كەيدە ارنايى قالىپقا، تاقتاعا، تور سىمعا قولدى نە اياقتى سالىپ تاڭىپ قويادى. ول ءوز سالماعىمەن بوس بۇلشىقەتتەردىڭ ودان بەتەر سوزىلىپ كەتۋىنە جول بەرمەيدى. وسىنداي قالىپقا سالۋ كۇنىنە بىرنەشە رەت قايتالانىپ، 20-25 مينۋتتان 3-4 ساعاتقا دەيىن سوزىلادى.

شەتكەرگى جۇيكە جۇيەسىنىڭ اۋرۋلارى

بۇعان نيەۆريتتەر جاتادى. نيەۆريت – جۇيكە تالشىقتارىنىڭ نەمەسە ساباقتارىنىڭ قابىنۋى، ال نيەۆرالگيا – جۇيكە تالشىقتارىنىڭ سىرقىراپ اۋرۋى. مۇنداي ناۋقاس كەنەتتەن جاراقاتتانعاندا، سۋىق ءتيىپ، جۇيكە تالشىقتارى قابىنعاندا نەمەسە ۋلانعاندا كەزدەسەدى.

جاراقاتتانعان كەزدە جۇيكە تالشىقتارى قاتتى تەربەلىسكە ءتۇسىپ، شايقالۋى، سوزىلۋى، كەيدە ءتىپتى ءۇزىلىپ كەتۋى دە ىقتيمال. تەربەلىسكە تۇسكەن كەزدە جۇيكە تالشىقتارىنىڭ وتكىزگىشتىك قاسيەتى جويىلىپ كەتۋى مۇمكىن، سوندا قيمىل-قوزعالىس جانە سەزىمتالدىق ادام بويىندا بايقالماي قالادى. سوزىلعاندا، جانشىلعاندا جۇيكە تالشىقتارى ءبۇلىنىپ، بەلگىلى ءبىر بولىكتە بۇلشىقەتتەردىڭ سوزىلۋىنا، سال بولىپ قالۋىنا ىقپال ەتەدى.

جۇيكە تالشىقتارىنىڭ جاراقاتتانعان بولىگىنە بايلانىستى ولار ءارتۇرلى اتالادى، مىسالى: جۇيكە ءتۇبىنىڭ قابىنۋى – راديكۋليت، جۇيكە ورىمدەرىنىڭ قابىنۋى – پلەكسيت، ءبىر جۇيكە تالشىعىنىڭ قابىنۋى – مونونيەۆريت، ال بىرنەشە جۇيكە تالشىقتارى قابىنسا – پولينيەۆريت.

نيەۆريتكە شالدىققان ادامعا كەشەندى ەم قولدانىلادى. دارى-دارمەك، فيزيوتەراپيا، ماسساج، ەمدىك دەنە شىنىقتىرۋ. ەمدەۋ مەرزىمى ۇزاق، ەڭ كەم دەگەندە 8 ايعا سوزىلادى. ويتكەنى جۇيكە تالشىقتارىنىڭ قايتا قالپىنا كەلۋى وتە جاي، بىرتىندەپ وتەدى. سوندىقتان العاشقى كەزدە ادامنىڭ ءوزى ورىنداي الاتىن قاراپايىم جاتتىعۋلار جاسالادى. ءار قيمىل-قوزعالىس ىڭعايلى قالىپتا، جىلى ۆاننا قابىلداپ، دەنەنى بوساڭسىتقان سوڭ وڭاي ورىندالادى. جارىمجان بولعان اياق نە قول قيمىلداۋ ءۇشىن جىلتىر تاقتاي، ستول، كىشكەنە دوڭگەلەك ورناتقان سىرعاناق اربا كەرەك، سولار ارقىلى قوزعالۋ جەڭىلىرەك بولادى. جاتتىعۋلار بايىپپەن، اسىقپاي، ورتاشا جىلدامدىقپەن جاسالادى.

اياقتىڭ جۇيكە جۇيەسى زاقىمدانعاندا، ونىڭ تىرەك قىزمەتىن ارتتىرۋعا باسا نازار اۋدارىلادى. الدىمەن شالقادان جاتىپ، اياقتى بىردەڭەگە تىرەپ، بۇگىپ-جازادى. ودان كەيىن تىزەرلەپ تۇرىپ ءارتۇرلى جاتتىعۋلاردى ورىندايدى. تاياق ۇستاپ جۇرۋگە داعدىلانۋ ءۇشىن ارقا، بەل، يىق بۇلشىقەتتەرىن شىنىقتىرادى.

جۇرگەن كەزدە اياق ۇشتارىن دۇرىس قويۋ، باسپالداقپەن كوتەرىلگەندە دەنەنى تىك ۇستاۋ – ويعا ساقتايتىن ەڭ نەگىزگى قاعيدالار.

قول جانسىزدانعان كەزدە ءارتۇرلى زاتتاردى ساۋساقتارمەن، الاقانمەن ۋىستاپ ۇستاۋعا داعدىلاندىرادى. سول سياقتى گۋبكا، رەزەڭكە دوپتاردى قىسىپ-جازىپ جاتتىقتىرادى. وسىنداي جاتتىعۋلاردى كۇنىنە 4-6 رەت جاساۋ كەرەك.

راديكۋليت نەمەسە قۇياڭ اۋرۋى بەل ومىرتقانىڭ تۇسىندا ءجيى كەزدەسەدى. وندا دا قيمىل-قوزعالىس شەكتەلىپ، العا ەڭكەيۋ، ءبىر جاعىنا بۇرىلۋ مۇمكىن بولماي قالادى. قۇياڭ ۇستاعان جاقتاعى اياق سوزىلماي، بۇلشىقەت السىرەپ، بوكسەنىڭ ەتتەرى، سان مەن بالتىر سەمىپ كەتەدى. قاتتى اۋىرعاندىقتان ادام ءبىر جاعىنا قيسايىپ قالادى. بۇل ۇزاققا سوزىلسا، ومىرتقا قيسايىپ، ادام بۇكىر بولىپ قالۋى مۇمكىن. سوندىقتان مۇنداي اۋرۋلاردىڭ بەلگىلەرى بىلىنىسىمەن اۋرۋحاناعا جاتقىزعان دۇرىس. اۋرۋدىڭ بەتى قايتىپ، اسقىنۋى باسىلعاننان كەيىن ەمدىك جاتتىعۋلار تاعايىندالادى. ونىڭ نەگىزگى ماقساتى – قان اينالىمىن جاقسارتىپ، ارقا بۇلشىقەتتەرىن جەتىلدىرۋ جانە قاتتى اۋرۋدان ەتتىڭ قاتايۋىن بولدىرماي، دەنەنى تۇزەتۋ ت.ب.

توسەكتە جاتقان كەزدە ەمدىك جاتتىعۋدى بەلگە، بوكسەگە، بالتىرعا ماسساج جاساۋدى ۇيلەستىرە وتكىزەدى. شالقادان جاتىپ، تىزە، مىقىن بۋىندارىن بۇگىپ-جازىپ، مىقىندى كوتەرۋ سياقتى جاتتىعۋلار ورىندالادى. ەگەر اۋرۋ اياقتى كوتەرۋ قيىنعا سوقسا، وندا ساۋ اياقتى اۋرۋ اياقتىڭ استىنان تىرەپ، مۇمكىندىگىنشە جوعارى كوتەرەدى. العاشقى كەزدە جاتتىعۋلاردىڭ ۇزاقتىعى 10-12 مينۋت، كەيىن بىرتىندەپ 20-25 مينۋتقا جەتكىزىلەدى. پالاتالىق رەجيمگە كوشكەن كەزدە مىناداي جاتتىعۋلار جاسالادى: ناۋقاس ەتپەتتەپ جاتىپ، ەڭبەكتەپ تۇرادى. سونان سوڭ تۇرەگەلىپ تۇرىپ، العا-ارتقا، ەكى جاققا كەزەك ءيىلىپ، دەنەنى ءوستىڭ بويىمەن اينالدىرا بۇرايدى، دەنەنى تىك ۇستاپ جۇرەدى. قيمىل-قوزعالىس جاي ىرعاقپەن، باياۋ تۇردە جاسالادى.

ناۋقاس ەركىن جۇرە باستاعاندا اياق-قول قيمىلدارى تولىق قوسىلىپ، ورتاشا جىلدامدىقپەن اتقارىلادى. مۇندا دوپ، شىعىرىق، شەڭبەر، جەڭىل گانتەل سياقتى زاتتاردى پايدالانادى.

شونداناي نيەۆريتى – وزىنشە جەكە كەزدەسەتىن نيەۆريت. ول مىقىننان باستاپ وكشەگە دەيىن قاقساتادى. اسىرەسە ەڭكەيگەندە، اياقتى كوتەرگەندە اۋرۋ كۇشەيىپ كەتەدى. وسىنىڭ سالدارىنان ادام جۇرۋدەن قالادى. كەيدە اياقتىڭ بۇلشىقەتتەرى سەمىپ كەتەدى. ونى ۋاقىتىندا ەمدەمەي، اسقىندىرىپ السا، اياقتىڭ باسى جانسىزدانۋى مۇمكىن. بۇل ادامنىڭ ءجۇرۋىن ودان ءارى قيىنداتادى.

سوندىقتان ەمدەۋ جاتتىعۋى قۇياڭ اۋرۋىنداعىداي تارتىپپەن ورىندالعانىمەن، ەڭ الدىمەن، اياق باسىنا نازار اۋدارىلادى. ەگەر وزدىگىنەن قوزعالماسا، اياقتىڭ باسى سالاقتاپ قالماس ءۇشىن تاقتايعا، تەمىر توردان جاسالعان ارنايى قالىپقا سالىپ، تاڭىپ تاستايدى. اياق باسى مەن جىلىنشىك اراسى تىك بۇرىش قۇراۋى كەرەك. وسىنداي الدىن الا دايىندالعان اياقتى جان-جاعىنا قيمىلداتىپ، ەدەنگە باسىپ، تۇرەگەلىپ جۇرۋگە بولادى.

گ. يكىمانوۆا
مەديسينا عىلىمىنىڭ دوكتورى

---