كەيۋانا مەن كەلىن
سوعىستان كەيىن ەل ءالى ەڭسەسىن كوتەرە قويماعان 1945-جىلدىڭ جازىندا اۋداندىق كومسومول كوميتەتىنىڭ ۋاكىلى رەتىندە تاۋ كولحوزدارىنا شىقتىم. جولسەرىگىم — گادجييەۆ دەيتىن ءازىربايجان جىگىت. قازاقشا ءمىنسىز تازا سويلەيدى. جاسى وزىمنەن ءبىراز ۇلكەن. مەن سياقتى ەمەس، جەرمەن دە، ەلمەن دە تانىس، ءومىر تاجيىربەسى مول كىسى ەكەن. كولىگىمىز — ات. بايجانساي كەنىشى مەن قاراتاۋدىڭ ساي-سالاسىندا بىتىراپ جاتقان «جاڭاتالاپ»، «بوزبۇتاق»، «كورجايلاۋ»، «ورلوۆكا»، «كراسنايا نيۆا» كولحوزدارىندا مال باققان شارۋا، ەگىن وسىرگەن ديقانمەن ديدارلاسىپ، كوپتەگەن جينالىس وتكىزىپ، سول تۇستاعى تالاپ-تىلەكتەردى ايتىپ، جۇمىسقا وزىمىزشە ولشەۋسىز قارقىن تۋعىزىپ، ونشاقتى كۇندى ارتقا تاستاپ، اۋىلعا بەتتەدىك.
«كوكجايلاۋدان» تاڭەرتەڭ ەرتە شىققانبىز. ىلديلى جوعارىلى، كەيدە ارقار سوقپاعىنداي قيا جەرلەرمەن ءجۇرىپ كەلەمىز. ءجۇرىسىمىز ونبەيدى. ءبىز شىبىقبەلگە جەتكەندە، كۇن دە توبەگە كوتەرىلدى. سىلدىراي اققان تاۋ بۇلاقتارى، كوك تورعىنعا ورانعان سالقىن سامالدى وزەن جاعاسى ارتتا قالدى. جون ءۇستىنىڭ ءشوبى كۇننىڭ اپتاپ ىستىعىنا شىداماي، ساپ-سارى بولىپ كۇيرەپ كەتكەن. تەك اندا-ساندا كەزدەسەتىن دولانا، تاۋ شيەسى، قاندىم سياقتى بۇتالار عانا رەڭىن بەرمەگەن كوكجاسىل قالپىندا. وزەن ۇلتانى مەن شىبىقبەلدىڭ ءۇستى كوزگە جاقىن كورىنگەنىمەن، ەداۋىر جەر ەكەن. كىلەڭ ورگە ورلەگەندىكتەن بە، الدە تاۋدا جۇرمەگەن جازىقتىڭ مالى بولعاندىقتان با، اتتارىمىز شىپ-شىپ تەرلەپ، ەداۋىر بارلىعىپ قالدى.
قامشىلاماي،ازداپ ەنتىگىن باسسىن دەپ،اتتىڭ جايىنا قاراپ، اياڭمەن كەلەمىز. قارسى الدىمىزدان سوققان كەرىمسال كۇيدىرىپ، كەپتىرىپ بارادى. قاتالاپ شولدەسەك تە، بىر-بىرىمىزگە سىر بەرگىمىز جوق. گادجييەۆ اڭگىمە ايتپايدى. مەن دە ءۇنسىزبىن. ءارقايسىسىمىز ءوز ويىمىزبەن بولىپ، تىزگىندى بوس تاستاپ، ءىلبي باسقان ات ۇستىندە قالعىعان ادامداي ارەڭ وتىرمىز.
توبەمىزدەن شاڭقايا تونگەن كۇن ءاپشىمىزدى ءبىر ۋىس قىلىپ، بيدايداي قۋىرىپ بارادى — ەسىل-دەرتىمىز ءبىر جۇتىم سۋ. ەكى اۋىلدىڭ اراسىندا مۇنشالىقتى شولدەيمىز دەپ كىم ويلاپتى؟! بەلدەن ەڭكەيەر-ەڭكەيمەستەن، ءبىزدى قۋانتايىن دەگەندەي، ساردالادا كوك جولاقتانىپ يرەلەڭدەي اعىپ جاتقان ساسىق وزەنى كورىندى. وعان جەتكەنشە ءالى بىر-ەكى ساعاتتاي جول ءجۇرۋ كەرەك ەكەنىن شامالاساق تا، كوز قۋانىپ، كوڭىلىمىز ءوسىپ، ءبىر سالقىن لەپ بەتىمىزدى جەلپىپ وتكەندەي، ەڭسەمىز كوتەرىلدى. گادجييەۆ ناق ۇيقىدان جاڭا ويانعان ادامداي كوزىن ۋقالاپ، وزەن جاققا مەيىرلەنە قاراپ قويىپ، ءوزىنىڭ قاپقازى ءجايلى ءومىرى تاۋسىلمايتىن اڭگىمەسىن ايتا باستادى. اۋىل قاراسىن كورگەن اتتار دا ەڭسەسىن تۇزەپ، ەنتەلەي باستى. وزەنگە جاقىنداعاندا، ەلدەن وقشاۋلاۋ جون تامانعى ەكى ۇيگە قاراي بۇرىلعان سوقپاققا تۇستىك.
— اناۋ قوس ءۇيدىڭ جانىندا كەرەمەت بۇلاق بار. ۇيگە ءتۇسىپ، سول بۇلاقتىڭ سۋىنان ىشەيىك. اتتار دا ازداپ تىنىقسىن، دەدى گادجييەۆ. ءۇيدىڭ ءبىز جاق شەتكىسىنەن ءبىر جاس كەلىنشەك سىرتقا شىعىپ تۇر. ەكىنشىسىنىڭ كولەڭكەسىن-دە الاشا ۇستىندە ۇرشىق ءيىرىپ ءبىر كەمپىر وتىر. كەلىنشەك قازاقتىڭ ەسكى سالتىمەن ءسال يىلە سالەم قىلدى.
— كوپ جاسا، راحمەت قاراعىم، ەندى بىزگە ءبىر-بىر كەسە سۋ بەرە عوي، — دەدى گادجييەۆ اتتى توقتاتار-توقتاتپاستان، ەشتەڭەگە داھات قىلۋعا مۇرشاسى كەلمەي. — اعاي، سۋ جوق ەدى، دەدى كەلىنشەك. ءبىر ءسات اڭىراپ قالدىق. «سۋ سۇراپ نەمىز بار ەدى؟ بۇلاققا ءوزىمىز-اق بارىپ، جيەگىنە جاتا كەتىپ، نەگە قانعانىمىزشا ىشپەدىك؟» دەگەن وي كەلدى. اتتىڭ باسىن بۇرىپ، ەندى كەتۋگە ىڭعايلانعانى — مىزدا، كەمپىردىڭ قاسىمىزعا قالاي جەتكەنىن دە اڭعارمادىق. جاسى ۇلكەن عوي دەدى مە، مەنەن ءوتىپ بارىپ، گادجييەۆتىڭ اتىنىڭ تىزگىنىن ۇستادى. ءبىر ءتۇرلى وكتەمدەۋ:
— اتتان تۇسىڭدەر، سۋ دەيسىڭدەر مە، سۋسىن دەيسىڭدەر مە، ۇيدە جايعاسىپ وتىرىپ ىشىڭدەر، — دەدى.
جاڭاعى كەلىنشەكتىڭ جاۋابىنان تىكسىنگەن گادجييەۆ ءسال ىڭعاي بەرمەي:
— اتتىڭ ۇستىندە-اق ىشەمىز-عوي، شەشە، — دەپ ەدى: — وي، بالام-اي، مالدىڭ دا وبالى بار، سەندەر سۋ ىشكەندە، ولاردىڭ دا ءبىر ءسات ارقاسى بوساعانى ءجون ەمەس پە، مال بولسا دا جولسەرىكتەرىڭ عوي، — دەدى كەمپىر جىلى شىرايمەن.
اتتان كوڭىلسىزدەۋ ءتۇسىپ، ۇيگە كىردىك. قاراكولەڭكەلەگەن مۇنتازداي بولمەدە جان جوق. كورپەنى قالىڭ توسەپ، قولتىعىمىزعا بىر-بىردەن مامىق جاستىق قويىدى.
ون ادامعا ارنالعانداي كەڭ داستارقان جايدى. ساپ-سارى تابا نان، قۇرت، ىرىمشىك، سارى ماي دەگەندەي، بارىن جايىپ سالدى.بىزگە كەرەگى سۋ، نە سۋسىن. ءبىر كەزدە داستارقان شەتىنە ءداۋ كەرسەن اكەلىندى. بۇرىشتا ءۇستى جابۋلى، اشىپ تۇرعان ءبىر قاباق ارپا كوجەنى شاراعا تولتىرا قۇيدى.
«ءبىز ەكەۋ-اقپىز عوي، مۇنشانىڭ قاجەتى نە؟» — دەيمىن ىشتەي. وسىنىڭ ءبارى جولاۋشىعا قۇرمەت، ىقىلاس، نيەتتىڭ، اق كوڭىل تىلەكتەستىكتىڭ بەلگىسى ەكەنىن مەن سول ساتتە ونشا تۇسىنبەگەن ەكەنمىن. ءبىر كەزدە كۇبىدەن ءبىر توستاق پىسكەن ايراندى الىپ، ارپا كوجەگە ارالاستىرىپ-ارالاستىرىپ جىبەرىپ، قىمىز ساپىرعانداي ءبىراز ساپىردى. سۋسىننىڭ ءبىر-بىر توستاعىن ىشكەندە-اق راحاتتانىپ قالدىق. ارپا كوجەنىڭ سۋى شىلدەنىڭ وزىندە مۇزداي بولاتىنىن، سۋسىندى جاقسى قاندىراتىنىن بىلمەپپىن. ماڭدايىمنان تەر بۇرق ەتتى. كوڭىل كۇيىن جاسىرا الماعان گادجييەۆ:
— شەشە، كوجەڭىز ءتىپتى جاقسى اشىعان ەكەن، نە دەگەن كەرەمەت! — دەپ، ماقتاپ قويدى. كەيۋانانىڭ كوزىندە قۋانىش ساۋلەسى ويناپ، تاعى قۇيا باستاپ ەدى، گادجييەۆ!
— شەشە، ەندى بىلاي بولسىن. مىناۋ شارانى ماعان بەرىڭىز. دەمالىپ، ابدەن سۋسىنىمىز قانعانشا اسىقپاي، ءوزىمىز-اق قۇيىپ ىشە بەرەيىك. ءسىز باسقا تىرلىگىڭىزبەن بولا بەرىڭىز، — دەدى.
— كەلىن مەن بالا جۇمىستا، شىراقتارىم. ءبىراق، جولاۋشىعا ءبىر تاباق اۋقات بەرۋگە مەن دە جارايمىن. ءبىراز وتىرىپ، تۇستەنىپ كەتىڭدەر، — دەدى قاريا.
— راحمەت، ۋاقىتىمىز جوق. شىلدەدە وسى سۋسىننان ارتىق نە بار؟ ەش نارسەگە اۋرە بولماڭىز، — دەپ، ەكەۋمىز ەكى جاقتان جامىراپ قويا بەردىك.
— وندا ەرىكتەرىڭ ءبىلسىن. — شارانى مەنىڭ الدىما جىلجىتىپ قويىپ، تىسقا شىعىپ كەتتى.
ول كەزدە اۋىل ۇيلەرىندە ادەتتە بولمەدەگى قابىرعانىڭ تومەنگى جاعىندا ەكى تەسىك بولاتىن. جازدىڭ ىستىق كۇندەرىندە سول تەسىكتەردەن سالقىن سامال ۇرادى. مىسىق، كۇشىك كىرمەسىن دەپ، دۋالداعى تەسىكتەرگە شىبىق شانشىپ، تورلاپ قويادى. سالقىن ءۇي، مۇزداي ارپا كوجەنىڭ سۋى جولدا كورگەن اڭىزاق ىستىق پەن ءشولدىڭ ازابىن سەيىلتەيىن دەدى.سوندا دا سالقىن سامالعا بەتىمدى توسىپ، تەسىككە جاقىنداۋ جىلجىپ وتىردىم.
— مىنا كوجە قالاي ادەمى بۇرقىراپ اشىعان؟ — دەپ، گادجييەۆ سۋسىندى تاعى دا ءبىر ماقتاپ قويىپ، ىشە باستادى. تەسىككە تاياۋ ماعان سىرتتا جۇرگەن كەمپىر مەن بىزگە العاش جولىققان كەلىنشەكتىڭ سوزدەرى ەستىلىپ جاتتى.
— بەرىرەك كەل، جۇمىسىڭدى سودان كەيىن ىستەرسىڭ، — دەدى كەمپىر وكتەمدەۋ. اجە قاسىنداعى كەلىنشەك ءۇنسىز وتىردى.
— ال، سەنىڭ جاڭاعى جولاۋشىلارعا سۋ جوق دەگەنىڭ قاي ءسوز؟ ءتۇسىندىرشى! — دەدى سىزدانا سويلەگەن كەيۋانا.
— ۇيدە سۋ ادا بولىپ، بۇلاققا ەندى بارعالى تۇرعانىمدا كەلىپ قالدى عوي ول كىسىلەر.
— ال، سوندا سۋ جوق دەپ جاۋاپ بەرە مە ەكەن ادام دەگەن؟ «سەكسەن كورەيىن دەگەن جاسىم با ەدى، بىلامىق ىشەيىن دەگەن اسىم با ەدى» — دەپ مەنى قۇداي سەندەردىڭ سونداي كورگەنسىزدىكتەرىڭنىڭ كۋاسى بولسىن دەپ الماي ءجۇر ەكەن عوي. وسىنشا جاسقا كەلىپ، جولاۋشىعا سۋ جوق دەگەندى سەنەن ەسىتتىم. بۇلاقتىڭ باسىندا، وزەننىڭ قاسىندا وتىرىپ تا، ادام سۋ جوق دەيدى ەكەن-اۋ. سەنىكىندە جوق بولسا، سۋ ءبىزدىڭ ۇيدە بار ەمەس پە؟ بارلىق ءۇيدىڭ شەلەگى قاڭىراپ تۇرسا: — اتتان تۇسىڭىزدەر، بۇلاقتان تەز مۇزداي سۋ اكەلە قويايىن — دەپ نەگە ايتپادىڭ؟
— كەشىرىڭىز، اجە، بايقاماپپىن. قايدان بىلەيىن، ۇيدە بولماعان سوڭ، جوق دەي سالىپ ەدىم، — دەدى كەلىنشەك ۇياڭداۋ ۇنمەن. — جاقسى بايقاپ سويلەيدى،
جامان شايقاپ سويلەيدى.
جاماننىڭ بەرگەن اسىنان،
جاقسىنىڭ ايتقان ءسوزى ارتىق، — دەپ وتىرمايتىن با ەدى اتالارىمىز؟! سەن نەگە بايقامايسىڭ؟ اتا كورمەگەن دەيىن دەسەم — اتاڭ بار، انا كورمەگەن دەيىن دەسەم — اناڭ بار. قۇداي قاي جاعىڭنان ۇردى سەنى؟! «كەشىر» دەيسىڭ، كەشپەگەندە — سەنى كوشىرىپ جىبەرەر دەيمىسىڭ؟ مەنىڭ كەشكەن-كەشپەگەنىمدە تۇرعان نە بار؟ ابىرويىڭ بار ەكەن، ايتەۋىر. ەگەر، مەن سىرتتا وتىرماعانىمدا، مەيماندار سول بەتىمەن اتتىڭ باسىن بۇرىپ كەتىپ قالعاندا، سۋ بەرمەيتىن اۋىل اتاناتىن ەدىك. مىناۋ اڭىزاق ىستىقتا جول ءجۇرىپ، جول ازابىن، سۋ ىشپەي ءشول ازابىن تارتىپ كەلە جاتقاندار، ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ توبەسى كورىنگەنىنە قۋانبادى دەيمىسىڭ؟ جەتكەن شە اسىقپادى دەيمىسىڭ؟ ىنتىعىپ جەتكەندە، سەنەن ەسىتكەن ءسوزى سول بولدى ما؟ مۇنكىن بۇل وڭىرگە قايتا ورالمايتىن ادامدار شىعار؟ اۋىلدى العاش كورگەن، بەلدەۋىمىزگە ات باسىن ءبىرىنشى رەت تىرەگەن جولاۋشى سۋ سۇراپ ىشە الماعاندا، بۇل وتەننىڭ مولادان نەمەنەسى ارتىق؟ ءبىر قۇمالاققا قىرىق ادام تايىپ جىعىلادى. سەنىڭ كورگەنسىزدىگىڭنىڭ ۇياتى بۇكىل اۋىلعا كەلەتىنىن نەگە ويلامادىڭ؟ ءبىر اۋىلدى سۋ بەرمەيتىن پەس اتاندىرۋعا قانداي اقىڭ بار؟ «جاسى بىلمەسە-ۇلكەنى بار ەمەس پە؟» — دەپ، ولەرىمىزدىڭ شاعىندا بىزگە كىنارات ارقالاتاتىنداي الا الماي جۇرگەن ءوشىڭ بار ما ەدى؟ — دەپ، كەمپىر كەلىنشەكتى سوزبەن توپەپ، تىقسىرا جەپ بارادى. كەلىنشەكتە ءلام-ميم ءۇن جوق. ءسال كىدىرىپ، كەمپىر ءسوزىن قايتا ساباقتادى:
— ەسىڭدە بولسىن. ادامنىڭ ءبارىن ءقادىر تۇتىپ، سىيلاعانىڭ ءجون. سونىڭ ىشىندە جولاۋشىنىڭ ءجونى دە، ورنى دا بولەك. قورجىنىنا نان، تورسىعىنا سۋ الماي، ايلىق، اپتالىق جەرگە اتتانا بەرەدى ءبىزدىڭ قازاق. سەبەبى، ولار بارلىق جەردە تۋىسقانىم بار دەپ سەنەدى. و باستا قازاق اتامىز ۇلدارىنا ەنشى بەرمەگەن. سوندىقتان، جولاۋشىنى ەنشىلەسىم دەپ ءبىلىپ، اڭساپ كورگەن تۋىسقانىم،باۋىرىم دەپ ءتۇسىنۋ كەرەك. ەتتىڭ سۇبەلىسىن، اسىنىڭ ءتاتتىسىن مەيمانعا ساقتاپ، جالعىز مالى بولسا-قوناعاسىنا سويىپ بەرەتىن سالتتى كورمەي ءجۇرسىڭ بە؟اشتان ولەم دەپ قورىقپايدى، مەيماننان ۇيالىپ قالماسام ەتتى-دەپ قورقادى قازاق. ەلدىڭ سالتىن، حالىقتىڭ قۇنتتى پەيىلىن كورمەي، قايدا ءوستىڭ ءوزىڭ؟...
كەمپىر باسىلار ەمەس. «تاياق ەتتەن، ءسوز سۇيەكتەن وتەدى» — دەپ، وسىندايدى ايتادى ەكەن عوي. كەلىنشەك ودان ءارى تىڭداي بەرۋگە شىداي المادى ما، ءبىر مەزگىلدە:
— كەشىرە كورىڭىز، اجەتاي، مەنەن ءبىر بىلمەستىك ءوتتى، — دەپ،ورنىنان تۇرا جونەلدى. ەكى شەلەكتى يىعىنا سالىپ، وقتىن-وقتىن كوز جاسىن سۇرتكىلەپ بارا جاتقان كەلىنشەككە تەسىكتەن ەسىركەي قاراپ مەن جاتتىم.
سودان بەرى قىرىق جىلداي ۋاقىت ءوتتى.
قاراتاۋ جونىنىڭ كۇنگەيىندە قاسيەتتى اجەنىڭ قاباقتان قۇيىپ بەرگەن، اشىتقان ارپا كوجەسىنىڭ ءدامى، كەلىنگە ايتقان سوزدەرى ءالى كۇنگە ەستەن كەتەر ەمەس.
1991-جىل.
You Might Also Like
-
تاۋەلسىزدىك جىلدارى ىشىندە ەلىمىزدىڭ ءبىلىم مودەلى ءتۇرلى وزگەرىسكە ۇشىراعانى بەلگىلى. وسىعان وراي اتالعان سالاداعى ماڭىزدى جەتىستەردى وقىرمان نازارىنا ۇسىنۋدى ءجون كوردىك.
-
ەكىندى كەزى ەدى. اقبوتا الدەكىمنەن قورقىپ قاشقانداي ارتىنا الاقتاپ، ەكىنشى قاباتقا جۇگىرىپ شىقتى. اپتىعا كەپ ەسىك تۇتقاسىنا جارماسا بەرگەندە، مەكتەپكە بارا جاتقان اپاسىنا قارسى ۇشىراستى.
