كوك بيەنىڭ كيەسى
— ۇيدەي توبەتىڭنىڭ بارىن بىلمەپپىن، — دەپ تالاسباي الدە قىزعانعانى، الدە سۇيسىنگەنى بەلگىسىز، داۋسى جارىقشاقتانا سويلەدى.
— جاقىندا عانا اكەلىپ ەدىم. سودان بىلمەگەنسىڭ عوي. ءارى ۇيدەي ەشتەڭەسى دە جوق. اسىل تۇقىمدى توبەتتىڭ كۇشىگى. قانيبەك باياعى اق جارقىن مىنەزىنە باسىپ، تالاسبايعا بار ءمان-جايدى تاپتىشتەپ ءتۇسىندىردى. ءسويتتى دە، ونى جازعى ۇيىنە باستاپ اكەلدى.
— و، ءسابيلا، سۇلۋلىعىڭمەن قارا كولەڭكە بولمەنىڭ ءىشىن نۇرعا بولەپ ءجۇرمىسىڭ! — تالاسباي ءسابيلانى كورىپ، بىردەن كوڭىلدى رايعا اۋىستى.
— قانيدىڭ قۇرداسى، امانسىڭ با؟ تورلەت، مەن شاي قامدايىن.
شىركىن، اۋىل قازاعى! قوناق كەلسە، اللادان نۇر جاۋعانداي قۋاناتىن، مەيمانى ريزا بولىپ اتتانسا، بار دۇنيەنىڭ شاپاعاتىنا شومىلعانداي راحاتتاناتىن، «شاقىرۋسىز كەلدىڭ-اۋ» دەپ كوكىرەككە تەپپەيتىن، سول كەڭ پەيىلىنە بولا ۇيىنەن قۇت-بەرەكە كەتپەيتىن اۋىل قازاعى! جازىلماعان جايساڭدىق قاعيدالارىنىڭ تورەسى دە، اعىتىلار اڭگىمەنىڭ ورەسى دە وسىندا عوي. ءبىراق...
اتام قازاقتىڭ سالتىمەن شاي ىشىلە سالا، قانيبەك قۇرداسىنان نە بۇيىمتايى بارىن سۇرادى. تالاسباي جاي عانا اماندىق سۇراسۋعا كەلگەنىن ايتتى.
— ءسابيلانىڭ شايىن تەرلەپ وتىرىپ ىشكەن دە ءبىر عانيبەت قوي. وسى تويعانىممەن قايتايىن. بالالار شارۋاعا قىرسىز، ءوزىم باس-كوز بولايىن، — دەپ تالاسباي شىعۋعا اينالدى.
— جارايدى، شارۋاڭنان قالما، — دەپ قانيبەك قوناعىن اۋدەم جەرگە دەيىن شىعارىپ سالدى.
— قا-قاني، مانا بۇيىمتايىڭ بار ما دەپ ەدىڭ عوي. — تالاسبايدىڭ ەسىنە الدەنە تۇسكەندەي، وزگەدە ەسەسى كەتىپ بارا جاتقانداي قاقالا-شاشالا سويلەدى. — ماعان انا توبەتىڭدى سىيلا.
— تالاس، باسقا بىردەڭە ءوتىنشى. ءوزىم سونشا جەردەن قولقالاپ العان كۇشىگىمدى بەرە المايمىن.
— ءاي، قاني، جاڭا عانا قازاق بولىپ بۇيىمتاي سۇراپ ەدىڭ. ەندى كاپىر بولىپ، ەزۋىڭ كوپىرىپ شىعا كەلدىڭ بە؟! — تالاسباي بىردەن اشۋعا باستى. جەتى اتاسىنىڭ جيعانى قولىنان سۋسىپ بارا جاتقانداي بەزەك قاقتى.
— رەنجي كورمە، مەن ول توبەتتى...
قانيبەكتىڭ ءسوزىنىڭ سوڭىن تىڭداماعان قۇرداسى جونەي بەردى. كەنەت ارىق شەتىندە كىشكەنتاي قۇلىنىن باۋرىنا الىپ تۇرعان كوك بيەنى كوزى شالدى. سول باياعى دەگەنى ۋىسىنا تۇسپەگەن، وزەگىن زاپىرانعا تولتىرعان كەش ەسىنە ءتۇستى. كوك بيە ول كەزدە تاي ەدى. تالاسباي جىلقى تاني بىلەتىن قازاقتىڭ ءبىرى، تۇرقى ۇزىن تايعا بىردەن كوزى تۇسكەن بولاتىن. انشەيىندە اتىمتاي جومارتتاي بولىپ جۇرەتىن قانيبەك سول جولى دا ساراڭدىق تانىتىپ، تايىن بۇعان جەتەكتەتىپ جىبەرمەگەن. كەيىن سول تاي تالاي تايپالعان جورعالاردىڭ ەنەسى بولدى. مىنە، سول كۇڭگىرت كەش ساناسىن سىلىكپ ءوتىپ، كوڭىلىندەگى ەسكى قىجىلى اقىرىنداپ ويانا باستادى. پەندەنى ءازازىل ازعىرام دەسە، اپ-ساتتە-اق ەكەن عوي.
كوك بيەسىن كورگەن قانيبەك وعان جاقىنداپ كەلدى.
— و، جانۋار، ق ۇلىنىڭ جاس بولعان سوڭ، اۋىل سىرتىنداعى جايىلىمعا دا شىعا الماي ءجۇرسىڭ بە؟ جازدىڭ كۇنى ءوز اۋزىڭمەن جۇلىپ جەمەگەن ءشوپ شۇيگىندى بولماي ءجۇر مە؟!
كوك بيە يەسىنە مۇڭىن شاققان جوق. كەرىسىنشە قۇلىنىمەن بىرگە اۋىل ءىشىن جايىلىمعا اينالدىرعانىنا ريزا ىسپەتتى. كوزىنەن انالىق مەيىرى توگىلە، قاسقا قۇلىنىن تۇمسىعىمەن ءتۇرتىپ قويدى. قۇلىنى ەنەسىنىڭ بۇل ءتۇرتۋىن ويىنعا بالاپ، بىردەن ونىڭ باۋىرىنان سىتىلىپ شىعىپ، ويناقتاي جونەلدى. بيەنىڭ ءموپ-مولدىر جانارىنان انا اتاۋلىعا عانا ءتان پەرزەنتىنە دەگەن الاڭداۋشىلىق كورگەن قانيبەك «ءيا، سەن دە اناسىڭ،» دەپ كۇبىرلەدى. ونىڭ كۇبىرىن قوستاعانداي، كوك بيە باسىن شۇلعىپ-شۇلعىپ جىبەردى. ۇيىنە قاراي اياڭداعان يەسىنىڭ سوڭىنان قۇلىندى بيە ءوزى ەرىپ كەلەدى. اۋىلداستارى وسى قاسيەتىنە «قاني ءتورت تۇلىكتىڭ ءتىلىن بىلەدى» دەپ قىلجاقتايتىن.
— كەشكى ساۋىمعا دەيىن ىزدەتپەي، ءوزى كەلەدى. وسى كوك بيە راسىمەن دە اقىلدى، — دەپ ءسابيلا الدارىنان شىقتى.
— ءيا، اقىلدى. مال يەسىنە تارتپايتىن با ەدى؟
قانيبەك اقىرىن ازىلدەپ جىميدى.
— اينى-قاتەسىز تارتقانى شىن. ايتپاقشى، قۇرداسىڭ ەكەۋىڭ سونشا نە ايتتىڭدار؟ ءسۇت ءپىسىرىم ۋاقىت ءوتتى.
— شاي ۇستىندە سۇراماعان بۇيىمتايىن ايتتى. بۋىنسىز جەرگە پىشاق ۇرعان سوڭ، جوق دەپ ەدىم، رەنجىپ كەتتى.
— باياعىدا تاي سۇراپ ەدى، ەندى نە قولقالادى؟
— يت سۇرادى. بەرە المادىم.
— قۇتجولدى بالالار دا جاقسى كورەدى. ونى بەرە سالساڭ، ولار قيعىلىق سالار ەدى. بەرمەگەنىڭ دە دۇرىس بولدى. مەن ارىقتان سۋ الايىن، كەشكە دەيىن ءبىراز كىر جۋىپ تاستايىن. توعانعا سۋعا تۇسۋگە كەتكەن بالالار دا كەلىپ قالار.
— ولار دا ىزدەتپەي، وزدەرى كەلەدى عوي. ماعان تارتقان، — دەپ قانيبەك تاعى قالجىڭدادى.
— ءيا، ءيا، ءبارى سەنەن اۋماي قالعان. سەنىڭ كوشىرمەڭ سەكىلدى.
ءسابيلا ارىق باسىندا ءبىراز بوگەلدى. سىزدىقتاپ اققان سۋ جوپەلدەمەدە شەلەگىن تولتىرتا قويمادى. ءتۇبى قۇدايدىڭ قارا سۋىنا دا زار بولماسا نەتتى. ونسىز دا اۋىلداعى ساۋەگەي ايەلدەر «جوعارى جاقتان ءبىر قالتالى كانالدى بوگەپ، تارى ەگەدى ەكەن، سوسىن قىپ-قىزىل اقشا تابادى ەكەن» دەسىپ سۋماڭداسىپ ءجۇر. سول كورەگەندەر نە دەسە دە، بۇلجىماي ورىندالاتىنى بار. ۇزىن قۇلاقتىڭ سول سىبىسى اۋىلداعىلاردىڭ مازاسىن قاشىرعالى ءبىر جاز ءوتتى.ازىرگە جيدەلىنى ەشكىم سۋدان قاقپاسا دا، ءبىر ءقاۋىپ بارداي جۇرت وسى تاقىرىپتى كوپ اڭگىمە ەتەتىن.
— ءاي،ءسابيلاش، سۋدان شاباق اۋلاپ وتىرمىسىڭ؟ — شار ەتكەن داۋىستان ءسابيلا باسىن جۇلىپ الدى. كوشەنىڭ سوڭىندا تۇراتىن ءنۇرجامىش ەكەن.
— امان-ەسەنسىڭ بە؟ كوشەنىڭ باسىنا وڭايلىقپەن كەلمەۋشى ەدىڭ عوي.
— ءيا، قالا قازاقتارىنا ۇقساپ، ءبىز دە بىر-بىرىمىزگە جات بولىپ بارامىز-اۋ. اركىم ءوز اۋلاسىنان شىقپايدى. ۇل-كەلىننىڭ ۇيىنە بارىپ، قايتىپ كەلە جاتقان بەتىم عوي.
— باسە، ءجۇزىڭ جايناپ تۇر. نەمەرەڭ قارا قۇلاقتانىپ ءوسىپ قالعان شىعار.
— تىل-كوزىم تاسقا. جىبىرلاپ ادام بولىپ قالىپتى. مەن ءبىر قىزىقتى كورىپ، تۇسىنە الماي قالدىم. كەلىن نەمەرەمدى ينتەرنەت دەگەن پالەگە قاراپ باعادى ەكەن. تاماقتى دا ساعاتقا قاراپ وتىرىپ بەرەدى ەكەن. بالا باعۋدى ۇيرەتەتىن ول ينتەرنەت دەگەن نە نارسە؟
— بالاعا زيان كەلمەسە، قاراي بەرسىن سول ينتەرنەتىنە.
— ءبىز ەشتەڭەگە قاراماي-اق بالامىزدى باعىپ-قاقتىق قوي.
— ءنۇرجامىش-اۋ، ءبىزدىڭ قارايتىن ينتەرنەتىمىز بولدى ما؟-ەكەۋى جارىسا كۇلدى. كەزدەسە كەتسە، شۇيىركەلەسە جونەلەتىن اۋىل قازاعىنىڭ ءبىر جاقسى قاسيەتى، ءتىپتى سۇلۋلىعى دا وسى عوي. قاربالاس تىرلىكتىڭ قىزۋىمەن ءجۇرىپ تە، اماندىق-ساۋلىق سۇراسۋ، ءتىپتى وعان ۇلگەرمەسە، ءبىر-بىرىن تۇستەرىندە كورىپ، ەرتەڭىنە سول تۇستەرىن ايتىپ وتىرىپ، كەڭ جايىلعان داستارحاندا باس قوسۋ-اۋىلدىقتاردىڭ عانا بويىنا بىتكەن عاجايىپ قاسيەتى.
مىنە، بۇگىنگى كەش تە سولاي اياقتالدى. مال تۇگەلدەنىپ، قورالاندى. بوتەن قوي ىزدەپ، جوعىن قاراعاندارعا قوراسىن اشىپ كورسەتىپ، رەنىش بىلدىرمەي، ءجون-جوسىق ايتقاندار. بۇزاۋى ەمىپ قويىپ، كورشىسىنەن ءسۇت سۇراي كەلگەندەر. اۋىلداسىنىڭ جوعالعان مالىن ورىستەن كورىپ قالىپ، وزىنىكىندەي كورىپ ايداپ اكەلىپ، يەسىنە تابىس ەتكەندەر. ەرتىس وزەنىنىڭ قارا ماسالارىنان قورعانىپ، ءار ءۇيدىڭ الدىنا ءتۇتىن تۇتاتقاندار. اۋىلدى ۇستىنەن قاراعان ادام وسىنشاما تىرلىكتىڭ قايناعان ءساتىن كورىپ، قۇمىرسقانىڭ يلەۋىنە تەڭەر مە ەدى؟!
قانيبەكتىڭ ىزدەۋسىز-اق وزدەرى كەلەتىن قوس ۇلى مەن قىزى شارۋاعا شامالارى كەلگەنشە ارالاسىپ، كەشكى استا عانا بايىز تاپتى. اۋىل بالاسى شارشاۋدى بىلمەيدى عوي. قاراڭعىلىق مىسى باسقان مەزەتتە قانيبەك قورا جاقتى ءبىر شولىپ قايتتى. كوك بيە يەسىن كورە سالا، جاقىنداپ كەلىپ، قانيبەكتىڭ يىعىنا تۇمسىعىن قويدى. مۇنىسى ەركەلەگەنى. جايباراقات ءتۇر تانىتقان بيەسىن كورىپ، الدەنەگە كوڭىلى جايلانعان وتاعاسى ۇيىنە كىرىپ كەتتى.
ال تالاسبايدىڭ مەنمەندىگىنەن تۋعان وكپەسى ىسقىرىنعان اشۋعا اينالدى. قارا ءتۇندى جامىلىپ، ءوز جانىن تىنىشتاندىرماق بولدى. كۇندىز ءوز مەنشىگى بولماعان كۇشىك قانيبەكتىكى دە بولماۋ كەرەك ەدى. سوندا عانا كوڭىلى ءسال دە بولسا تىنشيتىنداي كورىندى. ەل اياعى باسىلا، ۇرىداي جاسىرىنىپ كەلىپ، كۇشىكتىڭ يتاياعىنا سەسپەي قاتىراتىن ۋ تاستادى. اۋلا دەگەندى، قاقپا اتاۋلىنى بىلمەيتىن اۋىلدىقتاردىڭ اڭقاۋلىعى قارا نيەتتى قورقاۋدىڭ ارامدىعىن ىسكە اسىرۋىنا سەپتىگىن تيگىزدى. يتاياقتاعى تاماققا ۋدى ارالاستىرىپ، ءوزى بۇرىشتا ءسال كۇتتى. كەنەت، قايدان ەكەنى بەلگىسىز، كۇشىك جەتىپ كەلىپ، ۇرە باستادى. داۋسى مۇنداي زور بولار ما؟ «مىناۋ قاسقىر الاتىن مىقتىنىڭ ءوزى بولايىن دەپ تۇر عوي،» — دەپ ءىشى كۇيە سىبىر ەتكەن تالاسباي ونى الدارقاتىپ، اتىن اتاپ، وزىنە اقىرىن شاقىردى. قۇتجول دەپ ايتقان ادامداردى وزىنە جاقىن سانايتىن اڭعال كۇشىك جەتىپ كەلىپ، ەركەلەي باستادى. تالاسباي ونىڭ ۋ قوسىلعان تاماقتى جەگەنىنە كوز جەتكىزۋ ءۇشىن ۇزاق وتىردى. تىعىلعان جەرىنەن بىرەۋ-مىرەۋدىڭ كوزىنە ءتۇسىپ قالماس ءۇشىن امالسىز شىعىپ كەتتى. ال قۇتجول ارسالاڭداپ، ونى شىعارىپ سالدى.
ءتۇن سۇلۋى اي بارقىت كوكتى جاساندىرىپ، جۇلدىزدارمەن بەزەندىرىپ ءبىتتى. تاڭنان سىبىس كەلگەندە، اسىل اي جارىق اتاۋلىنى كۇن پاديشاعا اماناتتاپ، ءوزى ىعىسا بەردى. تاڭ سىزىلىپ اتقاندا، جۇلدىزدار جاسىرىنىپ، ارۋ اي ءبىرجولاتا كەتۋگە قيماي، اعاراڭداپ اسپان تورىندە قالىپ قويدى. كۇن شىعىستان كوتەرىلە، اۋىلدىڭ تىنىمسىز تىرلىگى تاعى دا باستالدى. قۇتجولدىڭ ولىگىن العاشقى بولىپ كورگەن گۇلىم جازعى ۇيگە جاۋ شاپقانداي ەنتەلەي كىردى.
— اپا، كوكە، قۇتجول ءشوپ شارباق جاقتا ءولىپ جاتىر. ءولىپ قاپتى! — اش قارىن شارۋا قامدامايتىن ءۇي يەلەرى تاڭعى شايلارىن ەندى الدارىنا الا بەرگەن ەدى. مىنا حابار ولاردى كادىمگىدەي ابىرجىتىپ تاستادى.
— گۇلىم، قۇتجول ءتۇننىڭ ءبىر مەزگىلىندە ءۇرىپ ەدى عوي. شاپقىلاپ جۇرگەن، تاماعى توق كۇشىك، وعان نە بولار دەيسىڭ؟!
— ءجۇرشى، كوكە، اپا، وزدەرىڭ كورىڭدەر. ول سونداي ايانىشتى كۇيدە ءولىپ جاتىر! — گۇلىم وكسىپ جىلاپ جىبەردى. ءبارى ءبىرىنىڭ سوڭىنان ءبىرى اندىزداي شىعىپ، شارباق جاققا باردى. قۇتجول راسىمەن دە ءولىپ جاتىر. سۇيكىمدى كۇشىك ادەتىنشە كەرىلە ۇيىقتاپ جاتقانداي. تەك اقسيىپ قالعان ەزۋى وعان جاسالعان قاستاندىقتىڭ بەلگىسىندەي كورىندى.
— توبا! توبا! گۇلىم، جىلاما! تاعى دا كۇشىك اسىرايمىز. وعان دا قۇتجول دەپ ات قوياسىڭ، — دەپ ءسابيلا قىزىن جۇباتا باستادى. ايتسە دە ءوزى ىشتەي تىكسىنىپ قالدى.
قانيبەكتىڭ ەسىنە بىردەن «كۇشىگىڭدى ماعان سىيلا» دەگەن تالاسبايدىڭ ءزىلدى داۋسى ەلەس بەردى. وتىنبەپ ەدى، قۇرداسى. ازىرەيىلدەي ءامىر بەرگەن. ءجا، كوزى جەتپەي كۇدىكتەنگەنى نەسى؟ عايبات ويلاپ، اللاسىنا كۇنالى بولىپ جۇرمەسىن. قانيبەك اعىل-تەگىل كەلگەن ويلارىنىڭ اعىنىن تەجەپ، قوراسىنا ۇمتىلدى. ول جاققا دا توتەدەن ءبىر تاجال كەلىپ قالارداي قاۋىپتەندى. ءتولىنىڭ باسى كوك بيە امان ەكەن. ءبىراق بيە مازاسىز كورىندى. جاستايىنان جىلقى باققان قانيبەككە ونىڭ بۇل بەيمازا كەيپى تۇنگى الدەبىر سويقاندى سەزدىردى. بالكىم، ول قۇتجولدىڭ قينالا ولگەنىن كورگەن بولار. اۋىلدى جەردە وتىرىپ، جىمىسقى ارەكەت جاساۋعا كىمنىڭ ءداتى باردى ەكەن؟
بۇل تاڭ وسىنداي ابىگەرمەن اتتى. بالالار شوشىماسىن دەپ، ۇلكەندەر كۇشىكتىڭ جاعىمسىز ءشوپ جەپ ۋلانىپ ولگەنىن ايتتى.
وعان وڭايلىقپەن سەنگەن بالالار بولمادى.
— قۇتجول ارا-تۇرا ءشوپ جەيتىن. ءبىراق ول تاڭداپ، وزىنە كەرەكتىسىن تالعاپ جەيتىن، — دەپ ورتانشى ۇلى اسقار قارسى شىقتى.
— قۇتجول باسقا ءبىر يتتەردەي اۋىلدى كەزىپ ولەكسە جەمەيتىن. ونىڭ ۋلانۋى مۇمكىن ەمەس، — دەپ كىشى ۇلى اسحات تا قويار ەمەس.
— كۇشىكتى كەشە جازعى ءۇيدىڭ كىرەبەرىسىنە قاماي سالعاندا ولمەيتىن ەدى، — دەپ گۇلىم بوتاداي بوزداپ قويار ەمەس.
— ءجا، سونشا شۋلاعاندارىڭ نە؟ ولەر كۇشىك ءولدى. باسقاسىن اكەپ بەرەمىز. شايلارىڭدى ءىشىپ، تىرلىكتەرىڭدى تىندىرىڭدار، — دەپ ءسابيلا تىيىپ تاستاعانمەن، قانيبەكتىڭ جۇرەگىندە دە ءبىر تۇيتكىل تارقاي قويمادى.
***
كۇن سوڭىنان كۇن كىدىرمەي ءوتىپ، ايلار اياڭداپ جىلجي بەردى. كۇشىك وقيعاسى دا ۇمىتىلعانداي بولدى. ءشوپ شابۋ ناۋقانى اياقتالىپ، تۇرعىنداردىڭ دەنى شاپقان شوپتەرىن قورالارىنا تاسىپ ۇلگەردى. شىعىس كۇزىنىڭ ءبىر-اق كۇندە قاھارلى قىسقا اينالىپ شىعا كەلەتىنىنە اۋىلدىقتار ابدەن ۇيرەنىپ كەتكەن. شارۋالارىن دا سوعان قاراي مۇقيات رەتتەپ الاتىن. ءتورت تۇلىكتىڭ ىشىندە تەك تۇيە عانا ۇستامايتىن جيدەلىلىكتەر وزگەسىن بەرەكەسىمەن وسىرەتىن.
— بالالار مەكتەپتەن كەلگەنشە، شاي ءىشىپ الايىق. ولار بۇگىن تىم ۇزاق بوگەلدى عوي. — ءسابيلا شاي قامداي ءجۇرىپ، وقۋشى ۇل-قىزدارىنا الاڭدادى.
— ۇلدار ەكىلىك الىپ، ساباق سوڭىنان قالعان شىعار. ال گۇلىم مەكتەپتىڭ ءبىر كونسەرتىنە قاتىسام دەپ ءجۇرىپ قالعان بولار.
— وسى سەن قىزدى ۇلداي كورەتىنىڭ نە؟ قىزدى قىز سياقتى تاربيەلەۋ كەرەك.
— مەن تەرىس تاربيە بەرىپپىن بە؟ — قانيبەك داستارحانعا جايعاسا بەرىپ، ايەلىنىڭ ءسوزىنىڭ سوڭىن كۇتتى.
— سەن قىزدى يتقۇمار، اتقۇمار ەتتىڭ. ءتۇزدىڭ تىرلىگىن تىندىرۋعا، قورا جاققا بارۋعا ىنتىعىپ تۇرادى.
— ول تابيعاتىنان بار قاسيەت. ۇلدار اتقا جاقىن ەمەس. ال كوك بيەگە گۇلىم كىشكەنتاي كۇنىنەن ءمىنىپ، وزىنە ەتەنە ەتىپ الدى. ودان سەن رەنجيتىن ەشتەڭە كورىپ تۇرعان جوقپىن، — قانيبەك جايباراقات شايىن سوراپتاي، قىزىنىڭ ماقتاۋىن اسىردى.
— وتاعاسى، ايتپاقشى، جاڭالىق ايتپاي ۇمىتىپ كەتىپپىن عوي. اۋىلعا جاڭا اكىم كەلەدى ەكەن.
— ۇزىن قۇلاققا ءمان بەرمەيتىنىمدى بىلسەڭ دە، توسىن حابار تاسۋىڭدى مۇلدە قويمايسىڭ، — دەپ قانيبەك مىرس ەتتى.
— اناۋ-مىناۋ ەمەس، ءنۇرجامىش ايتتى. ول ايتسا، قالت كەتپەيدى. اكىمدىككە تالاسباي دا تالاسقان كورىنەدى. وسى سەنىڭ قۇرداسىڭدى تۇلەن ءتۇرتىپ ءجۇر مە؟
— تالاسبايدىڭ تالاسپايتىن نارسەسى جوق. ءبارى وزىمدىكى بولسا ەكەن دەپ وڭمەڭدەپ تۇرادى. قۇداي بەرگەن ءتورت بالاسىنىڭ اماندىعىن تىلەپ، تىپ-تىنىش جۇرگەندى بىلمەيدى ءوزى، — قانيبەك بالا كەزىنەن بىرگە وسكەن قۇرداسىنىڭ سوڭعى كەزدەرى كۇرت وزگەرگەنىن تۇسىنە الماي-اق وتىر.
— جاڭا اكىمنىڭ جىلقى فەرمالارى بار ەكەن.
— سەن سول اكىمنىڭ بار مۇلكىنىڭ ءتىزىمىن الىپ العاننان ساۋمىسىڭ؟ — وتاعاسى بايسالدى قالپىنان تانباي، باس شايقادى دا قويدى.
جيدەلى-ەلۋ-الپىستاي عانا ءتۇتىنى بار شاعىن اۋىل. تاۋەلسىزدىك العان سوڭ عانا قازاقشا اتاۋعا يە بولعان بۇل اۋىلدىڭ جالعىز ماقتانى توعىز جىلدىق مەكتەبى ەدى. سوڭعى ۋاقىتتا ول دا ماقتانىش بولۋدان قالىپ، كەشەگى ساۋىنشىلار ءمۇعالىم بولعان. ارتىنا قويىلعان تىرەۋلەرگە سۇيەنىپ تۇرعان ەسكى مەكتەپ عيماراتى الپىس جىلدىق تاريحتىڭ كۋاسى. وسىنداي مىڭ سان ماسەلەگە مالتىققان، تەك مال باعۋمەن عانا كۇنىن كورگەن جيدەلىگە جاڭا اكىم كەلسە، كوكتەن قۇتقارۋشى پەرىشتە تۇسەردەي، ءجۇرتتىىڭ ەلەڭدەيتىنى دە راس. ەسكى اكىم ەستى شىعارىپ كەتكەندە، جاڭا اكىم جارىلقاي قويار ما ەكەن؟ بۇل جاعىنان حالىقتىڭ ءۇمىتى زور بولاتىن.
— اپا، سىنىپ جەتەكشىمىز سىزدەرگە حات بەردى. بىرەۋدىڭ حاتىن ەشقاشان وقۋعا بولمايتىن سەبەپتى، مەن ول جازبانى اشا المادىم. —گۇلىم اسىعىپ-ۇسىگىپ، كۇنىنىڭ باستى بەدەرىن اناسىمەن ءبولىستى.
— ول نە حات؟ — ءسابيلا دا قىزىعۋشىلىقپەن بۇكتەلگەن قاعازدى اشتى. اۋىل حالقىن جاڭا اكىم مەكتەپكە كەزدەسۋگە شاقىرىپتى. دەمەك، جاڭا اكىم تاعايىندالىپ تا ۇلگەرگەن ەكەن عوي.
— قاني، مىنا جينالىسقا سەن بار. مەن بارعاندا نە ايتام؟!
— ءتۇۋ، شىركىن-اي، سوزگە جوق ادام ەدىڭ. جارايدى، بارسام بارايىن. — قانيبەك بايبىشەسىىنە ازىلدەي كەلىستى.
— ەركەك بولىپ سەن بارماعاندا، ايەل باسىممەن ەتەگىم جەلبىرەپ مەن جۇگىرەم بە سول جينالىسقا؟ — بايبىشەسى وتاعاسىنىڭ قاعىتپاسىنا شامدانىپ قالدى.
— بايبىشە، سەنىڭ ورنىڭ ۇيدە.
— اپا، سەن-وسى ءۇيدىڭ جۇرەگىسىڭ. — قىزىنىڭ بۇل سوزىنە ەكەۋى دە سۇيسىنە كۇلدى.
— وسى قىزىم ءسوز باستايتىن شەشەن بولادى.
— مۇمكىن مال دارىگەرى بولار، — دەپ قالدى اكەسى.
— قويشى، مالدان باسقانى كورمەگەن ءبىز وڭدىق پا؟ ءالى سول مالدىڭ سوڭىنان جۇرگەن ءتۇرىمىز... — ايەلى تىز ەتپە اشۋمەن ۇزاق-سونار سويلەسە، تىسقا شىعىپ كەتۋ — قانيبەكتىڭ سۇيەكسىڭدى ادەتى. ءوزىنىڭ تۇڭعيىق ويلارىن رەتكە كەلتىرەتىن مەكەنى-قوراعا بەتتەدى. قىلاۋلانىپ قار تۇسسە دە، ءىرى قارا دا، ۇساق مال دا ءالى تەبىندەپ جايىلاتىن. اسىرەسە، كوك بيە باستاپ، وزگە جىلقىلار اۋىل سىرتىنا ۇزاپ شىعاتىن. قاسقا قۇلىن ءقازىر ءوسىپ قالعان. ەنەسىنىڭ و جاق بۇ جاعىنا شىعىپ شاپقىلاپ جۇرگەنى. ول الىستاپ، قۇلديلاي شاپقىلاسا، كوك بيە قاتتى وسقىرىنىپ جىبەرەدى. بۇل دىبىستى ەستي سالا، قاسقا قۇلىن بىردەن ەنەسىنە ورالادى. وسى انا مەن بالا اراسىنداعى ءتىلسىز تۇسىنىسۋدەن قانيبەك كوپ جايدى ۇعاتىن. ءتىلدى-جاقتى ادامدار كەيدە ءبىر-بىرىن ۇقپاي، اراز بولىپ جاتادى...
ءوز ويىمەن ءجۇرىپ، قورا ءىشىن مۇقيات قاراپ شىققان وتاعاسى ءشوپ ۇيىلگەن شارباققا كەلىپ وتىردى. بيىلعى قىس قانداي قاتتى، ۇزاق بولسا دا، مىنا جيناعان جەم-شوبى بار مالىنا جەتىپ قالاتىنىنا قانيبەك تىم سەنىمدى.
— ءاي، قاني، شوبىڭە قاراپ، نەندەي ويعا باتىپ وتىرسىڭ؟ — بارقىلداي شىققان داۋىس جىگىت اعاسىنىڭ ويىن شاشىراتىپ جىبەردى.
— تالاس، قاشان كەلىپ قالدىڭ؟ اماندىق پا؟ — دەپ قۇرداسىنىڭ جەردەن شىققانداي ساپ ەتىپ جەتىپ كەلگەنىنەن سەسكەنىپ قالعانىن اڭعارتپاۋعا تىرىسقان قانيبەك بايسالدى سويلەدى.
— بۇيىمتايىم بار، — دەپ قىرىلدادى تالاسباي.
— قۇلاعىم سەندە.
— مەن سوعىمعا جىلقى ىزدەپ ەدىم. سەنىڭ قۇلا قۇنانىڭدى كوردىم. باعىپ-قاعۋىن كەلىستىرىپسىڭ. سونى ماعان سات!
— مەن ەشكىمگە مال ساتام دەمەدىم.
— باعاسىن سەن ايت. مەن كەلىسە سالامىن. — تالاسبايدىڭ ءجۇزى قاراۋىتىپ، بەلگىسىز الا قۇيىننىڭ ىشىنەن شىققانداي بۇيىرا سويلەپ تۇر.
— ساتپايمىن دەدىم. سەن نەگە وسى كوك بيەگە جابىستىڭ دا قالدىڭ؟ ماعان يت بىتسە، وعان كوز تىگەسىڭ. نەگە؟ ءوزىڭنىڭ داۋلەتىڭ تاسىپ تۇر. مەندەگى بارعا نەگە كوز سالا بەرەسىڭ؟ سونى تۇسىنە المادىم. — بۇدان ارى جۇمساق اڭگىمەنى جالعاستىرۋعا سابىرى تاۋسىلعان قانيبەك تىك كەتتى.
— مەن ءۇيىر-ۇيىر جىلقى ۇستاسام دا، سەنىڭ كوك بيەڭدەي ءجۇرىستىسى جوق. ەل جورعا جارىس بولسا، سەنىڭ كوك بيەڭنىڭ تۇقىمدارى وزادى دەپ بايگەنى ساعان بوكتەرىپ، ماقتاپ وتىرادى. سەن اسىراعان يت تە ەل اۋزىندا جۇرەدى. مەندەگى ءۇش ءيتتىڭ ءبىرىن دە اڭگىمە قىلمايدى. ەندى تىم بولماسا، سول كوك بيەنىڭ ءبىر قۇنانىن قىس بويى جەپ شىقسام بولماي ما؟! — قىلعىنا سويلەپ، ىشكى زاپىرانىن اشىق اقتارا سالعان تالاسبايعا قانيبەك اقىرا ۇمتىلدى.
— كەت بۇل جەردەن! قاراڭدى باتىر! ساعان ساتار مالىم جوق! اۋىل ءىشىنىڭ بوس اڭگىمەسىن ماقتان كورەتىنىڭدى بىلمەپ ەدىم. كەت! — بالۋان دەنەلى، ۇزىن بويلى قانيبەكتىڭ ايۋداي اقىرعان داۋسىنان جاسقاندى ما، الدە قاھارلى جۇزىنەن قايمىقتى ما، تالاسباي جىلىستاي جونەلد.
— كوكە، جينالىستان كەشىگەسىز عوي، — دەگەن قىزىنىڭ كۇمىس قوڭىراۋداي سىڭعىرلاعان نازىك بالاڭ ءۇنى وتاعاسىنى سابىر اۋىلىنا الىپ كەلدى. لەزدە ساليقالى اكە بەينەسىنە كوشكەن قانيبەك قىزىن ەرتە، ۇيىنە كىردى. قوس ۇلى مەكتەپتەن ەندى كەلىپتى. اپالارىنىڭ ءدامدى-تاتتىسىن قوماعايلانا اساپ جاتىر.
— ەكەۋىڭ نەگە سونشا ۇزاق جۇردىڭدەر؟ ساباقتان سوڭ باسقا ءبىر جاققا كەتىپ قالعاندى قويىڭدار دەپ ەسكەرتكەنىم كەشە عانا عوي. — اكە سوزىنە ۇلدارى بىردەي جاۋاپ بەردى.
— كوكە، اكىم كەلەدى دەپ مەكتەپتىڭ بۇكىل اۋلاسىن سىپىردىق. توعايدىڭ جاپىراقتارىن جيناپ، اۋلاققا اپارىپ توكتىك.
— اكىم كەلەدى دەپ، بالالاردى جۇمىسقا سالىپتى. — ءسابيلا وتاعاسىنا شاعىمدانا باستاپ ەدى، ول بىردەن تىيىپ تاستادىگ.
— جۇمىس ىستەسە، ودان كەم بولىپ قالمايدى.تەك سونى اكىمگە دەپ ەمەس، كۇندەلىكتى تازا ۇستاۋدى نەگە ويلامايدى ەكەن بۇل مەكتەپ؟ كيىمدەرىمدى بەرشى، جينالىسىنا بارىپ كەلەيىن.
جينالىستا تالاسباي جاڭا اكىمدى قورشاي وتىرعان ۇركەردەي «اقسۇيەك» توپتىڭ جانىنان تابىلدى. ماسەلە ايتپاق بولعان بىرەۋلەردىڭ ءسوزىن قاعىپ، بەرەكەسىن كەتىرىپ وتىردى. ءبىراق سۇراق قويماق بولىپ، ورنىنان قانيبەك كوتەرىلگەندە، تالاسباي ءۇن قاتپادى. قۇرداسىنىڭ كۇندىزگى ايعايىنان جۇرەگى شايلىعىپ قالعان سياقتى.
— اۋىلناي باۋىر، — دەپ ءسوز باستادى قانيبەك.
— باۋىرى نەسى؟ مىرزا دەڭىز، قۋات ۋسەنوۆيچ دەڭىز، — دەپ «اقسۇيەك» توپ شۋ ەتە قالدى.
— ۆيچ دەمەي-اق قويايىن. ۇسەننىڭ ۇلى قۋات دەيىن، — قانيبەكتىڭ جاۋابى كۇلكى شاقىردى.
— حالىقپەن تانىسام، بىلىسەم دەپ كەلگەن ەكەنسىڭ. ونىڭ جاراپتى. دەسە دە ناقتى حالىقتى سويلەتپەي، مىنا ءبىر «توق قاۋىمنىڭ» قاۋمالاۋىنان شىعا الماعانىڭ جارامادى. بۇل اۋىلدا قانشا جىلدان بەرى شەشىلمەي جاتقان ماسەلە كوپ. توعىز جىلدىق مەكتەپتى بىتىرگەن بالالارىمىز سەگىز شاقىرىمدى جاياۋ ءجۇرىپ، كورشى قالجىر اۋىلىنان وقيدى. قىس ىشىندە يت-قۇس تيە مە دەپ ءبارىمىز بالالارىمىزعا الاڭداۋلىمىز. اۋىل ىشىندەگى ارىقتاردىڭ كوزى بىتەلگەلى قاي زامان؟ ارىقتىڭ تەك نىشانى عانا قالعان... — قول شاپالاقتاپ، قوشەمەت بىلدىرگەن اۋىل حالقى قانيبەكتىڭ ءسوزىن اياقتاتپادى. وسى ءساتتى پايدالانعان قۋات اكىم ءوزى ءسوز الدى.
— ءبارى بولاشاقتىڭ ءىسى! — ۇزىن ارقان، كەڭ تۇساۋ جاۋاپ ەكەنىن سەزگەن اۋىل تۇرعىندارى بۇل جاڭا باسشىنىڭ دا جاڭالىق اكەلمەيتىنىن، جوعارىلاپ كەتكەن ەسكى اكىمنىڭ سارقىنشاعى عانا ەكەنىن ىشتەي بولسا دا باعامداپ ۇلگەردى.
...
اۋىلناي قۋاتتىڭ قولتىعىنا سۋ بۇركۋگە جاراپ قالعان تالاسبايدىڭ دەرتى كۇن ساناپ ءورشي بەردى. بىتەۋ جاراداي سىزداعان اۋرۋىنىڭ اتىن ءوزى انىق بىلمەيتىن. ايەلىمەن سويلەستى. مول دەنەلى اينەكتىڭ ايتقانى بۇنىڭ سىرقاتىن قوزدىرا ءتۇستى.
— سەن سات دەپ بارعاندا، قوتىر قۇنانىن قيمايتىنداي، قانيبەك كىم ەكەن؟ بىزدەن ارتىقپىن دەپ وتىر ما؟ قالادا وقيتىن ۇلىن ايتىپ، انا وتەشتىڭ اسىندا ءسابيلانىڭ ماقتانباسى بار ما؟ اللا ولاردى ءبىر كۇن اسقاقتاتسا، ءبىر كۇنى جەرگە قاراتار!
بۇل سوزدەردەن سوڭ تالاسباي ءوزى جوسپارلاپ ويعا العان، الايدا جۇزەگە اسىرۋعا جۇرەكسىنگەن ءىسىن ورىنداۋعا بەلىن بەكەم بۋدى. سودان سوڭ قانيبەك قۇنانىن بۇعان ءوزى ۇستاتىپ جىبەرمەسە تالاسباي اتى قۇرىسىن! ۇلىنىڭ قالادا وقيتىنى ماقتان بولىپ پا؟ بۇنىڭ ۇلى دا وقي الادى. تالاسبايدىڭ ويىنا اقىلى وقۋدىڭ ءبىر جىلىن تولىق تولەسە دە، ۇلگەرىمى ناشار بولعان بالاسىنىڭ وقۋدان شىعىپ قالعانى ورالدى. تالاسباي ىشتەي ءوزىن قانيبەكتەن كەم-قور سەزىنىپ كەتتى. وسىدان سوڭ ءىبىلىس ءىسىن ورىنداماسقا امالى قالمادى. جان-دۇنيەسىن جايلاعان جىن ونىڭ ادامدىق كەيپىن قاشىرىپ، ارامزا سۇرقىن اسىردى.
بۇل ساتتە قانيبەكتىڭ ءۇي-ىشى ەش الاڭسىز وتىر ەدى. گۇلىم اكەسىنە «قامبار باتىر» جىرىن وسىمەن ءۇشىنشى رەت داۋىستاپ وقىپ بەرىپ وتىر. اكەسىنە قىزىنىڭ ادەمى داۋسى ۇناي ما، الدە جىر كەيىپكەرى سۇلۋ نازىم ۇناي ما، ايتەۋىر قايتالاتىپ وقىتۋعا قۇمار.
— باسقا كىتاپ وقىساڭدارشى. قايتالاپ قوسا بەرەتىن كۇيتاباق قۇساپ قالدىڭدار عوي، — ءسابيلا قاعىتىپ قويىپ، توقىماسىن جالعاستىرا بەردى.
— قامبار باتىردىڭ تۇلپارى مەن تازىسىن ايتساڭشى. سول ەكەۋىن سۋرەتتەگەن تۇستارى كەرەمەت، — دەپ اكەسى سۇيسىنگەن سايىن، گۇلىم سول سۋرەتتەۋلەردى قايتالاپ وقيدى.
— مىنا ەكەۋىنىڭ قورلىعىن-اي، ءا! يت پەن اتتان باسقانى بىلمەدىڭدەر عوي، — بۇل جولى ءسابيلا اكەلى-بالالى ەكەۋىن اشىق جاقسى كورە ءتىل قاتتى.
تەتە اعايىندى اسقار مەن اسحاتتىڭ ءوز قىزىقتارى وزدەرىندە. ورتاق تاقىرىپتارى جوعارعى ەكى سىنىپتاعى ەڭ سۇلۋ قىز تۋرالى.
— ايشا وتە ادەمى. مەنىڭشە، سولاي، — دەپ باستادى اسقار.
— قويشى، نەسى ادەمى، مۇرنى قازدىڭ تۇمسىعىنداي. ودان دا ءبىزدىڭ سىنىپتاعى ايگۇل كورىكتى.
— سەنىڭ قاپ-قارا ايگۇلىڭ سەن ءۇشىن عانا كورىكتى شىعار. ول ءوزىن اققۋ سەزىنىپ، پاڭسىنىپ جۇرەدى. ايشا ەسەپتەرىپ كوشىرۋگە بەرەدى، ءجون ايتۋعا دا شەبەر ءوزى.
— كەشەگى الگەبرادان العان ءتورتىڭ ايشانىڭ ەڭبەگى ەكەن عوي. — اسحات اعاسىن ۇرىمتال تۇستا ۇستاپ العانىنا ءماز بولىپ، شيقىلداي كۇلدى.
— بالالار، كەش بولىپ كەتتى. ەرتەڭ ەرتە تۇراسىڭدار. قانە، ۇيىقتاڭدار، — دەپ داۋىستادى اكەلەرى. اكە ءسوزىن ەكى ەتپەي ۇيرەنگەن ۇلدار بىردەن جاستىققا باس قويسا دا، ءوزارا قاعىتپالارىن تىيمادى. گۇلىم باتىرلار جىرى كىتابىن باسىنا جاستانىپ، ءتاتتى ۇيقىعا كەتتى.
قانيبەك كوپكە دەيىن كوز ىلىندىرە المادى. نەگە ۇيقىسى قاشتى، ءوزى دە تۇسىنە الار ەمەس. سالماقتاپ كورسە، ءبارى ءوز ويىنداعىداي ورنى-ورنىمەن تۇر. مال-جانى امان. وقۋداعى تۇرىسبەگى كورشى امانتايدىڭ ۇيىنە قوڭىراۋ شالىپ، اماندىعىن ءبىلدىردى. ءبىراق نەگە كوڭىل قۇسى شىرىلداپ، ءبىر مازا تابار ەمەس؟
ءتۇن ورتاسى اۋعان شاق. ءۇي ءىشى تەگىس ۇيقىدا. كىرپىگى ازەر ايقاسقان قانيبەك ءبىر ءتۇستىڭ ىشىندە مالتىعىپ جاتىر. اپىراۋ، بۇل ءتۇسى مە، جوق ءوڭى مە؟ ەزۋى كەرە قارىس ءبىر قۇبىجىق الدىمەن ۇيىنە كىردى. بۇل قاھارلانىپ ايعايلاپ، اتوي سالعان سوڭ، شىعا بەردى. ءبىراق ءبىرجولاتا كەتىپ قالماي، قورا-جايعا قاراي سىرعاقتادى. قانيبەك ورنىنان تۇرماق بولىپ ەدى، ونە-بويىن باسقان ءبىر ءزىل باتپان سالماقتان ءتىپتى سويلەي دە المادى. ال انا الباستى قوراعا جەتىپ تە قالدى. نە ويى بار بۇل دۇلەيدىڭ؟ مالىنان الا الماعان نە ءوشى بار؟ الدىمەن كەر قۇناننىڭ شوشىنا كىسىنەگەن دىبىسى قۇلاعىنا كەلدى. سوڭى الاساپىران بولىپ كەتتى. انە، كوك بيە ومىراۋلاپ كەلىپ، قۇبىجىقتى تاپاپ وتپەك بولدى. وعان دەس بەرەر قارا جىن كورىنبەدى. كوك بيەنى قولىنداعى ۇزىن شىرپىسىمەن جاسقاپ ارى قاراي ءوتتى. ءيا، قولىندا سىرىڭكەنىڭ شىرپىسى، تىم ۇزىن، ەبەدەيسىز ۇزىن شىرپىنى مۇنىڭ العاش كورۋى. تىنىسى تارىلىپ، تۇلا بويى قىسىلدى. تەرگە مالشىنىپ، قيمىلعا كەلە المادى. قۇبىجىق كەردەڭ باسىپ، قوراعا كىرىپ كەتتى. قانيبەكتىڭ قاسيەت كورىپ جۇرگەن جىلقىلارىنا جەتىپ باردى دا، الگى ۇزىن شىرپىسىن تۇتاتىپ لاقتىردى. ءورت باستالدى. مىنە، انىق كوردى، ءورت ىشىندە كەر قۇنانى قالىپ قويدى. قاسقا قۇلىن ەنەسىنە قاراي جۇلقىنا ۇمتىلدى. كوك بيە كوز الدىندا ورتكە ورانعان كەر قۇنانعا قاراي شىڭعىرا كىسىنەپ تۇرا ۇمتىلدى. قۇبىجىق قارق-قارق كۇلدى. ونىڭ زور وڭەشى كۇلگەن سايىن بۇلكىلدەپ، تىم قورقىنىشتى كورىندى. كوك بيە جانتالاسا كىسىنەپ، ورتكە قويىپ كەتتى...
قانيبەك كوك بيەنىڭ قۇلاعىنا انىق جەتكەن كىسىنەۋىنەن ويانىپ كەتتى. بۇكىل دەنەسى الگى ءبىر زىلمەن ءالى دە قۇرساۋلانىپ قالعانداي. بىردەن اتىپ تۇرا الماي، ءوز دەنەسىن ءوزى بيلەي الماي ءبىراز جاتتى. قۇلاعىندا سول اششى ءۇن. الاپات ءورت. قۇبىجىق كۇلكى. قانيبەك ورنىنان اتىپ تۇردى. ماناعى سالماقتى سىلكىپ تاستاپ، تەرەزەدەن سىرتقا ءۇڭىلدى. قوراسى شىنىندا دا ورتەنىپ جاتىر. بۇل نە؟ اللانىڭ ايانى ما؟ الدە جاي عانا سايكەستىك پە؟ ءتۇسى مەن ءوڭىن اجىراتا الماي قالعان وتاعاسى اسىعىس-ۇسىگىس كيىنىپ، شىعۋعا بەتتەدى. ساق ۇيىقتايتىن ءسابيلانىڭ سۇراعىنا جاۋاپ بەرۋگە ۇلگەرمەدى. اتىپ شىققان بويدا قوراسىنا قاراي جۇگىردى. ەكى اياعىنا تاس بايلاپ قويعانداي جۇگىرە الساشى. اۋپىرىمدەپ ءجۇرىپ، قوراعا كەلدى. ءشوپ جيىلعان شارباق ورتەنە باستاپتى. كوك بيە تۋرا تۇسىندەگىدەي ازان-قازان دىبىستاردىڭ اراسىنان ەرەكشە كۇڭىرەۋ كىسىنەدى. بۇل اششى دىبىس بالاسىنان ايرىلعان بەيباق انانىڭ زارىنداي ەستىلدى. نە قايران قىلارىن بىلمەي سىلەيىپ قالعان وتاعاسىنا ءسابيلا كومەككە كەلدى. بالالارى دا كەلىپ قالىپتى.
— بۇل جەردەن كەتىڭدەر! اسقار، بار كورشىلەردى ويات!
— كوكە! كوكە! بۇل كوك بيەنىڭ داۋسى عوي!
— ءسابيلا، ىشكە كىرمەڭدەر! مەن كورشىلەر كەلگەنشە امالداي تۇرايىن! — اكەلەرى قاس پەن كوزدىڭ اراسىندا قىزىل ءتىلى جالماڭداعان جالىنعا ەنە بەردى. اسحاتتىڭ قولىنان قورانى اينالىپ جۇگىرگەننەن باسقا ەشتەڭە كەلمەدى. ءسابيلا سىلق ەتىپ كۇزگى سىزدى جەرگە وتىرا كەتىپ، زارلاي جىلادى. بالا-شاعاسىنىڭ ريزىعى ءۇشىن جىلدار بويى جيعان ىرىس-قۇتى-بار مالى ورتەنىپ كەتە مە؟بەتىنە جەل بولىپ ءتيىپ كورمەگەن قوساعى سول ءورتتىڭ ىشىندە! ءبىر ءسات ەڭىرەي جىلاعان ايەلدىڭ زارى مەن قاراڭعى قورانىڭ ءبىر بۇرىشىندا اجالمەن دارا ايقاستا قايران قىلا الماعان كوك بيەنىڭ توبە-قۇيقانى شىمىرلاتا كىسىنەگەن ءۇنى استاسىپ كەتتى. ەكەۋى دە انا زارى ەدى. قوس ۇندە دە اجال ءورتىن ايقاسقا شاقىرعان قايرات بار-تىن. ءسابيلا جىلاپ وتىرىپ، وڭ جاعىنا قاراسا، قىزى جوق. قۇداي-اۋ، مالساق قىزى ورتكە كىرىپ كەتكەن بە؟
— ويباي، گۇلىم، قايداسىڭ؟!
— اپا، اپا، قورىقپا! مەن ۇيگە بارىپ، قوراعا كەلىپ تۇرعان ەلەكتر توعىن ءسوندىرىپ كەلدىم.
— اسحات، اسقار، كوكەسى، قايداسىڭدار؟!
— كوكە، كىشى اعا، دىبىستاڭدارشى! — انا مەن قىزى كۇزدىڭ قارا سۋىعىنان با، الدە قويۋ قاراڭعىلىقتا كىسى قولىمەن جاسالعان قياناتتان با، جاپىراقتاي دىرىلدەدى.
— اپا، بىرەۋ جانارماي شاشىپتى. ءورتتىڭ كۇش الىپ كەتكەنى سودان ەكەن. ەندى نە ىستەيمىز؟!
— كوكەم! كوكەم!
قارا تۇندە قۇلىنداعى داۋسى قۇراققا شىققان انا مەن بالالاردىڭ داۋىستارى قالىڭ ۇيقىداعى اۋىلدى تەگىس اياقتارىنان تىك تۇرعىزدى. ءبىر كىسىدەي دەرەۋ جەتكەن اۋىلداستار ورتكە قارسى تۇردى. بۇل كەزدە قانيبەك قوراسىنان جىلقىلارىن شىعارىپ ۇلگەرگەن بولاتىن. كوك بيە ءقاۋىپسىز جەرگە ءوزى اتىلماي، الدىمەن تولدەرىن تۇمسىعىمەن جىلدام يتەرىپ شىعارىپ، ەلدى تاڭ قالدىردى. جانۋار ەكەش جانۋاردىڭ انالىق ماحابباتى كورگەندەردىڭ كوزىنە جاس ءۇيىردى. ءبىراق بولەك قوراعا قامالعان ۇساق مالدارى جالىننان جاسقانىپ، قورانىڭ تۇكپىرىنە قاراي قاشىپ، ۇلكەندەردى كوپ اۋرەگە سالدى. اقىرى قانيبەك امان الىپ قالعان مالىنا شۇكىرلىك ەتىپ، ەشبىر جاندى تاۋەكەلگە تىكپەدى.
ۇيقىلارىن قازا ەتىپ، تىنىشتىقتارىن بەيمازا ەتكەن بۇل كۇزگى تاڭ اۋىلدى ۇرەيلەندىردى. وسى كۇنگە دەيىن قاساقانا ءورت جاعدايى بولىپ كورمەپ ەدى. جازدىڭ ىستىق كۇنى بولسا ءبىر ءسارى. جاڭبىردان سوڭ دىمقىل تارتقان ءشوپ وز-وزىنەن تۇتانباسى حاق. سۋىق قولدىڭ ارالاسقانى بەسەنەدەن بەلگىلى بولىپ تۇر. ءتارتىپ ساقشىلارىنا شاعىمدانعان قانيبەك بولمادى. بار ايتقانى «اللادان تاپ جازاڭدى» دەگەن ءبىر اۋىز ءسوز بولدى.
تالاسباي ءوز جوسپارىنىڭ شەشۋشى تۇسىندا بار ۇپايىن تۇگەندەپ العىسى كەلدى. قۇرداسىنىڭ شاڭىراعىنا حال-جاعداي سۇراسقان بولىپ بارىپ، ونى تاعى دا ساۋدالاسۋعا ءماجبۇر ەتتى.
— ەڭ باستىسى وزدەرىڭ امانسىڭدار، قاني! كوپ كۇيىنبە! تۇگەل ورتەنىپ كەتكەن ءشوپتى تەزدەتىپ ساتىپ الۋىڭ كەرەك. ول ءۇشىن قىرۋار اقشا قاجەت. انا كەر دونەنىڭدى ماعان سات. وتكەندە سەن ۇرىسقان سوڭ، اقىلعا كەلدىم. جورعا عوي ءوزى. سويمايمىن. ءوسىرىپ، قىزىعىن كورسەم دەيمىن. كۇتىمىن بىلمەي بارا جاتسام، وزىڭنەن كەلىپ سۇراپ وتىرامىن عوي.
قانيبەك ويعا كەتىپ وتىرعاندا، جيىلماعان داستارحان شەتىنە جانتايعان اينەك ءسابيلاعا تۋرا وسى اڭگىمەنى ايتىپ جاتتى. اقىرى ەكى جاق كەلىسىمگە كەلىپ، كەر قۇنان تالاسبايعا ساتىلىپ كەتە باردى.
ءازازىل تۇتاتقان ءورتتىڭ ەندى عانا ناعىز كۇشىنە ەنگەن شاعى وسى بولدى. تالاسباي كەر قۇنانعا ارقان سالىپ، تاقىمىنا باسىپ، جەتەگىنە الىپ شىعا بەرگەندە، كوك بيە سوڭىنان تۇرا قۋدى. قۇناندى اجالعا اپارا جاتقانداي، سونشالىقتى ىشقىنا دىبىس بەرگەن بيەسىن كورىپ، قانيبەك ءوز ءىسىنىڭ دۇرىس-بۇرىستىعىن باجايلاي الماي قالدى. مىنا كورىنىس كوڭىلىن ۇركىتتى. كەر دونەن ارقاننان بوساپ كەتۋگە قانشا تىرىسسا دا، تاقىمى مىقتى تالاسبايدان اقىرى قۇتىلا الماي، جەتەككە ەرىپ كەتە بەردى. قانيبەك كورشى قالجىر اۋىلىنا ءشوپ ساتىپ الۋ ماسەلەسىن شەشپەك بولىپ، اقتاناۋىنا ءمىنىپ، جولعا شىقتى.
تالاسباي سۇيرەگەندەي ەتىپ اكەلگەن قۇناندى ءبىر ساعات تا كىدىرتپەي، پىشاققا ءتۇسىردى. ءوزىن كۇتىپ وتىرعان تۋعان-تۋىس، دوس-جاراندارىن جيناپ، قۇناندى شىرقىراتا جىقتى. كوك بيە شارباقتىڭ سىرتىندا الاس ۇردى. انا جۇرەگى شىداي الماي، بيىك شارباقتان سەكىرىپ، ىشكە كىرمەككە ارەكەتتەندى. ونىسى وزىنە ءقاۋىپ اكەلدى. ءتولىن قۇتقارا الماي، ءوزى سيداعا ءتۇستى. مۇنى كورگەن تالاسباي ايىزى قانا، كوككە قاراپ قارق-قارق كۇلدى. وسى كەزدە بيەنىڭ سوڭىن الا كەلگەن گۇلىم مەن اسحات شارباق سىرتىنان ايعايلادى.
— تالاس اعا، ءسىز كەر قۇناندى سويمايمىن دەپ كوكەمە ۋادە بەرىپ ەدىڭىز عوي.
— ۋادە قۇداي اتى ەمەس پە؟ — گۇلىم اق سارى ءجۇزىن جاس جۋىپ، ەگىلىپ جىلاپ، بۋلىعىپ سويلەي المادى.
— كەتىڭدەر بۇل جەردەن! ساتىپ العان سوڭ، نە ىستەسەم دە ءوز ەركىم! تايىپ تۇرىڭدار! ايتپەسە يت قوسىپ قۋامىن!
— كوك بيە جارالى! اسحات، قارا، قارنى نە بولعان؟
— گۇلىم-اۋ، كوك بيە سيداعا تۇسكەن بە؟ ەندى نە ىستەيمىز؟ — ەكەۋى شارباق تۇبىندە ءۇرپيىپ تۇردى دا قالدى. كوك بيە ازۋىن اقسيتىپ، باۋىزدالۋعا تاقالعان قۇناننىڭ ۇستىنە ءتۇستى. قولىندا سەلەبە پىشاعى بار ءتورتباق قارا ونى اياماي باسىنا تەۋىپ قالدى.
— مالدى باسقا تەبۋگە بولمايدى عوي، اسحات، — دەپ گۇلىم ەكى يىعى دىرىلدەي، اعاسىنا تىعىلدى.
— مالدىڭ كيەسى ۇرادى دەيدى. تەپكەن ادام وڭبايدى دەسەدى. — اسحات كوكەسىنىڭ اۋزىنان ەستىگەندەرىن ايتىپ، ءوزىن-وزى قايراتتاندىرعانداي. سۇمدىق كورىنىسكە ءداتى شىداماعان بىردى-ەكىلى ادام شارباقتان شىعىپ كەتتى. ال تالاسباي ءتورتباق قارامەن بىرگە سوعىم سويۋ ءىسىن راحاتتانا جالعاستىردى.
اعالى-قارىنداس ەكەۋى ۇيلەرىنە قاراي قۇستاي ۇشتى. كوكەلەرىنە ايتۋلارى كەرەك. ول كوك بيەنى قالاي قۇتقارۋدى، البەتتە، بىلەدى. ەنتىگىپ ۇيلەرىنە جەتسە، كوكەلەرى ۇيدە جوق. ەكەۋى دە جەر باۋىرلاپ وتىرا كەتتى. بۇل جولى ۇمىتتەرى ۇزىلە، زار شەگە جىلادى. ءسابيلا شوشىپ كەتىپ، بالالارىن ۇشىقتاي باستادى. نە بولعانىن سۇراپ ەدى، ەكەۋى جۋىق ارادا تىلگە كەلمەدى.
— اسقار، بۇلارعا نە بولدى؟ قايدان كەلدى وزدەرى؟
— نەمەنە، مەنىڭ قۇنانىمدى سويىپ تاستادى ما؟ الدە كوك بيەنى قاماپ الدى ما؟ ايتساڭدارشى! — اسقار جانارى جاساۋراي، قوس باۋىرىنا ءتونىپ كەلدى. گۇلىم «الدادى» دەپ ايتۋعا عانا مۇرشاسى كەلدى. مۇنى ەستىگەن اسقار تىسقا جۇگىردى. وقىستان پەرى كورگەندەي قايتا كىردى.
— اپا! — دەپ جىلامسىراي داۋىستادى. ءبارى دالاعا شىقتى. كوك بيە ەسىكتىڭ الدىندا تۇر. گۇلىم بارىپ، باسىن قۇشاقتاي بەرگەندە، بيە بار سالماعىمەن قۇلاپ ءتۇستى.
— ويباي، مىناۋ سيدالانىپ قالىپتى عوي. ەندى ءقايتتىم؟ كىمدى شاقىرامىن؟ — ءسابيلا كورشىلەرىنە قاراي جۇگىرە جونەلدى.
— كوك بيەم، مىناداي جاراڭمەن قالاي جەتتىڭ؟ ءىشىڭ جارىلىپ بارادى عوي. — گۇلىم بيەنىڭ باسىن قۇشىپ، سەلكىلدەپ جىلاپ وتىر.
— گۇلىم، جىلاماشى، سەنىڭ كوز جاسىڭ كوك بيەمىزدىڭ جانارىنا قۇيىلىپ جاتىر، — دەپ اسقار قارىنداسىن جۇباتپاق بولدى.
— جوق! بيەنىڭ ءوز جاسى ول! كوك بيە دە جىلاپ جاتىر! — داۋسى تارعىلدانا شىققان اسحات تالاسبايدىڭ ءۇيى جاعىنا جۇدىرىعىن تۇيە قارادى. ويلاماعان جەردە قيمىلسىز جاتىپ قالعان كوك بيە ءتورت اياعىن كوككە سالىپ، اقتارىلۋعا جاقىن قالعان ىشەك-قارنىن شايقاپ، امان قالۋدىڭ سوڭعى امالىن جاسادى. سەزىمتال جىلقى جانى اجالىنىڭ تاياپ كەلگەنىن مويىنداعانداي، سۇلق قالدى. باسىن ۇستاپ وتىرعان گۇلىمگە جانارىنىڭ بار مولدىرلىگىمەن قارادى. ونىڭ جاس اققان جانارى گۇلىمگە تۇككە تۇرعىسىز الدەنە ءۇشىن ارپالىسقان مىنا قوعامنىڭ ايناسىنداي كورىندى. جىبەك جالىنان سيپاپ، بيەنىڭ جاسىن سۇرتكەن قىز ونى ىستىق قۇشاعىنان بوساتار ەمەس. العاش ات ءمىنىپ ۇيرەنگەن ءسوىڭ، كوكەسى وسى كوك بيەنى بۇعان اتاعان بولاتىن. ءجۇرىسى كەرەمەت ەدى ءوزىنىڭ. اۋىلداستارى «قانيدىڭ ماشينەسى» دەپ اتايتىن. كوك بيەگە مىنسە بولعانى، گۇلىم زاڭعار شىڭعا شىققانداي، ايرىقشا ارقالانىپ كەتەتىن. ەندى سونشاما سىرالعى دوسى ءولىم قۇشۋعا تاياۋ.
— قانە، بالالار، بىلاي تۇرىڭدار! شيپاسى جوق بۇنىڭ! باۋىزداۋ كەرەك تەزدەتىپ. ايتپەسە ارام قاتادى. — كورشى ۇلان اعايىنىڭ بۇل سوزدەرى گۇلىمگە تىم جيىركەنىشتى ەستىلدى.
— جوق! — دەدى قىز جان ۇشىرىپ. — سويمايسىڭدار مەنىڭ بيەمدى! ءبىر شەشىم بولۋ كەرەك قوي. بولۋ كەرەك!
— قىزىم-اۋ، جانۋاردىڭ قارنى جارىلىپ ءبىتىپتى عوي. بۇدان ارى قينامايىق. سوڭعى جاقسىلىعىمىز وسى بولسىن! — ۇلان اعايىنىڭ مۇنداي قاتال ەكەنىن بۇرىن نەگە بىلمەگەن؟ كۇلىپ امانداسىپ، مەيىرلەنە قارايتىنى جالعان ەكەن عوي. گۇلىم بيەسىنىڭ باسىن جىبەرمەگەن كۇيى، جاس تولى كوزىمەن وعان تاعى قارادى. كوك بيەسى مۇنىڭ قۇشاعىندا جاتىپ، تۇڭعيىق كوزىن جۇمدى. ول كوزدەر ەندى قايتىپ اشىلمايتىن ەدى.
— مەن مال دارىگەرى بولامىن!!! — بۇل گۇلىمنىڭ كوك بيەسىنە بەرگەن سەرتى بولاتىن.
ءازازىل سالعان ءورت قانيبەكتىڭ ۇيىنەن ويىسىپ، تالاسبايدىڭ شاڭىراعىنا بەتتەدى...
***
سول كۇنگى وقيعادان سوڭ، بالالار تەز ەسەيىپ كەتكەندەي كورىندى. اسىرەسە، گۇلىم وڭاشا وتىرىپ، ويعا باتاتىن. كوك بيەنىڭ كوز جاسى وعان كوپ جايتتى جان تۇكپىرىنە ۇيالاتتى. بيەنى قورشاي جىلاپ وتىرعان بۇلاردى كورگەن كوكەسىنىڭ اھ ۇرعانى دا ەسىنەن كەتەر ەمەس. «كيەسىنەن نەگە قورىقپادى ەكەن؟ تالاسبايدى مەن قارعامايمىن، جازىقسىز جانۋارلاردىڭ كيەسى جىبەرمەيدى عوي،» — دەپ كۇڭىرەنگەن ەدى جان كوكەسى.
بۇل جايدان قۇلاعدار بولعان اۋىلداستارى جىلۋ جيناپ، قانيبەكتىڭ جوعىنىڭ ورنىن ءبىر-اق كۇندە تولتىردى.
— ورتتەن كەيىن ەس جيىپ السىن دەپ ساعان ايتپاپ ەدىك. ءوزىمىز كەڭەسىپ، اركىم شاما-شارقىنشا جاردەمدەسۋگە ۇيعارعانبىز. مال ساتپاي تۇرا تۇرساڭ يگى بولار ەدى-اۋ. — كارمەن قاريا قانيبەككە ارنايى كەلىپ، اۋىلداستارىنىڭ جۇمىلعان جۇدىرىقتاي جاردەم بەرۋگە دايار وتىرعاندارىن ايتقاندا، ءسابيلا كوز جاسىنا ەرىك بەردى.ونىسى ءبىر جاعى قۇداي قوسقان قوساعىنىڭ ەل الدىندا سىيلى ەكەندىگىن ماقتان كورۋى، ەكىنشى جاعى كەشە عانا وتكەندەي بولعان ءورت سويقانىن ۇمىتا الماعانى.
— كەلىن شىراعىم، سەن اقىلدىسىڭ عوي. جىلاپ، جامان ىرىم باستاما. بالا-شاعاڭ امان-ەسەن. سوعان شۇكىرلىك ەت.
— اعاسى، مەن مالىم ءولدى دەپ جىلامايمىن. بىرلىگى مىقتى اۋىلىم بار دەپ قۋانىپ... — مۇرنى ءبىتىپ قالعان ءسابيلانىڭ ءسوزىن وتاعاسى جالعادى.
— قيىن كۇندە قول ۇشىن بەرگەلى وتىرسىڭدار. سوعان كوڭىلى بوساعانى عوي كەلىنىڭنىڭ. مەنىڭ قورقاتىنىم — تالاسبايدى قوس جىلقىنىڭ كيەسى ۇرماسا بولعانى! — قانيبەك سوڭعى كەزدە ابدەن مازاسىن قاشىرعان تالاسباي جايلى قالاي ايتىپ سالعانىن ءوزى دە اڭعارماي قالدى.
— وۋ، نە دەدىڭ؟ تالاسبايدىڭ ءىسى مە بۇل؟
— دالەلىم جوق، اعاسى! ءبىراق سول ەكەنى ءسوزسىز. — كارمەن قارت الدەنەدەن سەكەمدەنگەن رايمەن وتىرىپ قالدى. سالدەن سوڭ:
— وبال-ساۋاپتى بىلمەي، پەندەشىلىك جاساعان ەكەن. كيەسىنەن دە قورىقپاپتى جانۋاردىڭ! ءبىر اللام ساقتاسىن ءوزىن!
«مالدىڭ كيەسى ۇرادى دەگەن نە، ءتايىرى!» تالاسباي وسىلاي دەپ تالتاڭ قاعىپ، كوڭىلىن كوكتەم كۇي جايلاپ، ءجۇرىپ جاتتى. وسى ەلدىڭ شىعارمايتىنى جوق. ادىم اتتاسا، ىرىمعا سەنەدى. قولى قيمىلداسا، كيە، قاسيەت دەپ قالتىرايدى. كوزگە كورىنبەيتىن ءبىر نانىم-سەنىمدەرمەن ءومىر سۇرەتىن تالاسباي ما بۇل؟! جو-و-وق! بۇل-جالعاندى جالپاعىنان باساتىن تالاسباي.
اۋىل ءومىرى ەش وزگەرىسسىز وتۋمەن قاڭتار ورتالاندى. جاڭا اكىم اۋىل ىشىندەگى قالىڭ قاردى ارشىتۋعا دا قاۋقارسىز بولىپ شىقتى. ەسكى شاتىردان ەكپىندەي كىرگەن قار مەكتەپ عيماراتىنىڭ ەڭسەسىن باسىپ جىبەردى. ەسكى، ءارى جۇقا توبە اقىرى شىداس بەرمەي، تۋرا ساباق ءوتىپ جاتقان ساتتە وپىرىلا قۇلادى. وقۋشىلار سىنىپ بولمەسىنەن كوريدورعا ۇمتىلدى. ال بۇرىنعى اسپاز، قازىرگى ۇستاز اقليما ءوز قىزىنا جۇگىردى. بۇل جايت اۋىل تۇرعىندارىن اشىندىرىپ جىبەردى. ولار قۋات باسشىنى ەرتىپ الىپ، مەكتەپكە كەلدى.
— قۋات بالام، ءوز كوزىڭمەن كورشى. مەكتەپتىڭ جايى وسى، مىنە! — كارمەن مەكتەپكە سويلەي كىردى. ال اكىم ءبىسسىمىللاسىن ايتىپ، ەسىك كوزىندە قالدى. ونىسى كىرۋگە قورىققانى.
— اكىم بالا، سەن بۇل مەكتەپكە كىرۋگە قورقىپ تۇرسىڭ. ال ءبىزدىڭ بالالارىمىز وسى اپاتتى مەكتەپتە وقىپ ءجۇر. قانە، سەن دە كىر تاۋەكەل دەپ! —تۇرعىندار شۋلاپ قويا بەردى. اكىم كومەكشىسىمەن بىرگە جاۋاپتارىن جۇپتادى.
— مەكتەپكە كىرمەسەم دە، سىرتىنان-اق احۋالىن اڭعارىپ تۇرمىز.
— ماتەريالىن بەرەمىز. اتا-انالار وزدەرى جوندەۋ ىسىمەن اينالىسسىن!
— ءيا، قۋات ۋسەنوۆيچ، دۇرىس ايتاسىز. تەزدەتىپ كەتەيىك. اۋدان ورتالىعىنداعى جينالىسقا ۇلگەرۋىمىز كەرەك. — كومەكشىسى ەسىنە تۇسىرگەن جينالىسقا اسىققان اكىم كولىگىنە وتىرىپ، تايىپ تۇردى.
— اۋدانعا بارىپ، جيدەلىدە جۇماق ورناتتىم دەۋدەن دە تايىننبايتىن شىعار بۇلار!
— وعان كۇمانىم جوق.
— داۋرىعا بەرمەڭدەر! ودان دا كەرەكتى ماتەريالدى اكىمنەن تەزدەتىپ الىپ، مەكتەپتىڭ توبەسىن جوندەۋ جايىن اقىلداسايىق! — كارمەن قاريانىڭ ءسوزى جيىلعان جۇرتتىڭ اپتىعىن باستى.
بۇل سار شۇناق ايازدىڭ ايلاسىن اسىرعان قاڭتارداعى جالعىز جاڭالىق بولاتىن. تىپ-تىنىش اۋىل ءومىرىن تالاسباي بۇزدى.
قوس ۇلىن جۇمىسقا اياماي سالدى سول كۇنى. ۇلكەنى قاناتتى ابدەن دىگەرلەدى. وقى دەپ قالاعا جىبەرگەندە، ەل قاتارلى وقي المادى. ەندى اۋىلدىڭ اۋىر جۇمىسىنىڭ قانداي بولاتىنىن كورسىن! مۇمكىن، سوندا وقۋعا زەيىنى اشىلار.
وسىلاي وزىنشە ۇلىن جازالاعانسىپ، وعان بۇكىل شارۋانى شاش-ەتەكتەن ۇيىپ-توگىپ تاپسىردى. ءوزى جانىندا قاراۋىلداي قاقايىپ، كەتپەي ءجۇرىپ الدى.
— جىلقىلارعا ءشوپتى كوپ بەرە بەرمە. قىس اياعى قالاي بولادى؟ ودان دا ءبىراز تەبىندەپ جايىلسىن. بار، ءبارىن اۋىلدىڭ جوعارى جاعىنا قاراي ايدا. ارتىنان ۇساق مالدى دا شىعار! — قاناتقا بۇيرىق بەرگەن تالاسباي ءوزى دە ات ۇستىندە. قانات قۇلىقسىز قيمىلداپ، قورا جاققا بەتتەدى.
— ءاي، وڭباي كەتكىر، تەزدەت!
— انا كۇرەڭ ات قىرشاڭقى بولىپ الىپتى. — ۇلى مۇرىن استىنان سويلەپ، الدەنەنى تۇسىندىرمەك بولىپ ەدى. تالاسباي ايعايعا باستى.
— قالادا ەكى اي ءجۇرىپ، اتقا ءمىنۋدى ۇمىتىپ قالعانسىڭ با؟ ءمىن كۇرەڭگە! — ۇلى اشۋلانىپ بارىپ، كۇرەڭدى باسقا ءبىر ۇردى. ونى ۇرىپ-سوعىپ قىرشاڭقى ەتكەن ءوزى بولاتىن. تۇششى ەتىنە اششى تاياق تيە بەرگەن سوڭ، كۇرەڭ ات شايپاۋ بولماي ءقايتسىن! بۇل جولى ول ءتىسىن اقسيتىپ قويا سالمادى. ءبىر ورنىندا شىرق ءۇيىرىلىپ، كوزگە كورىنبەس شەڭبەردىڭ ىشىندە تۇرعانداي شىر اينالدى. اينالا بەرىپ، جاسقانىپ تۇرىپ قالعان قاناتتى اياماي تەۋىپ جىبەردى. مۇرتتاي ۇشقان ۇلىن كورىپ، اتىنان اۋناپ تۇسكەن تالاسباي جان دارمەن جۇگىرىپ جەتتى. دەگەنمەن قانداي دا ءبىر كومەك جاساۋعا تىم كەش ەدى. جاس جىگىتتىڭ بەت-اۋزى سوققىدان قيسايىپ، قۇبىجىق تۇرگە ەنىپ، كەلمەسكە اتتانىپ كەتىپتى.
— ويباي! ويباي! — بۇل — تەرەزەدەن ۇلىنىڭ قۇلاعانىن كورە سالا، سەمىز قازداي شوقىراقتاي جەتكەن اينەكتىڭ داۋسى. ايەلىنىڭ بالاسىنىڭ ۇستىنە تونە قۇلاعان ءساتى تالاسبايدىڭ كوز الدىنا كەر قۇناندى قورعاماق بولىپ، ونى دەنەسىمەن كولەگەيلەپ جانتالاسقان كوك بيەنى ەلەستەتتى. بالكىم، سول ساتتە ءتىلسىز جانۋار ءدال وسى اينەك سەكىلدى زارلانعان شىعار. ءبىراق ونى ەستىگەن تالاسباي بولدى ما؟ جو-جوق! كۇللى جۇرت كيە تۋرالى ايتا بەرگەن سوڭ، ءوزى دە سول جوق ۇعىمعا سەنە باستاعان با؟ ءوز ساناسىندا قاتار كولبەڭدەگەن قوس كورىنىستىڭ استارىن مويىنداعىسى كەلمەي، ۇلىن قۇشا قۇلادى.
— بالام، قانات، تۇرا عوي! قانە، ەندى اشۋلانبايمىن! تۇرا عوي!-ۇلىنىڭ قان جاۋىپ كەتكەن بەت-جۇزىنەن ونى تانۋ مۇمكىن ەمەس-تىن.
بۇل ايعاي-شۋدى ەستىگەن كورشىلەرى دە جەتتى. قاندى كورىنىستەن قاتىپ تۇردى دا قالدى. اۋىل تاريحىندا مۇنداي سۇمدىق كىسى ءولىمى بولىپ كورمەگەن. قاراۋعا داتتەرى بارماي، جەر شۇقىپ قالعان كورشىلەرىنىڭ ىشىنەن ءجاميلا اجەي سۇيرەتىلە العا شىقتى.
— اينەك قارعام، بەكەم بول ەندى! — اجەيدى تىڭداعان ايەل بولمادى. زارلاي جىلاپ، ۇلىنىڭ ءولى دەنەسىنەن ايرىلار ەمەس.
جامانات حابار اۋىلعا تەز تارادى. قارالى راسىمدەرگە شاقىرتپاي-اق كەلەتىن اۋىل قازاقتارى جىلدام جينالدى. كۇنى ازا تۇتۋدان باستالعان تالاسبايدىڭ ءۇي-ىشىن اياماعان جان قالمادى. ەلدىڭ الدى بولىپ كەلگەن قانيبەكتى كورگەن تالاسباي ەڭكىلدەپ جىلاپ، ورىنان اتىپ تۇردى.
— قاني-اۋ، ايدىڭ، كۇننىڭ امانىندا تەپسە تەمىر ۇزەتىن ۇلىمنان ايرىلىپ قالدىم! — قايعىدان ورتەنىپ تۇرعان قۇرداسىن قانيبەك قۇشاقتاي الدى. جۇباتارعا ءسوز تاپپادى. بار بولعانى قاتتى قىسىپ قۇشاقتادى. وقىستان تالاسباي مۇنى جۇلقىپ جىبەرىپ، ايعايعا باستى.
— سەن كوك بيەڭ ولگەندە، مەنى قارعادىڭ با؟ قارعاپ پا ەدىڭ؟ قارعىسىڭ بالاما ءتيدى مە؟ — قانيبەك جاعاسىنا جارماسقان تالاسبايعا قارسىلاسپادى. جانى ازاعا تولى تالاسباي شەرىن شىعارىپ السىن دەدى مە، تەك تىڭداپ تۇرا بەردى.
— ۇلىمدى سەن ءولتىردىڭ! كيە دەپ، وبال-ساۋاپ دەپ ميىمدى شۇقىپ ەدىڭ. ءوز سوزىڭە كۇللى اۋىلدى دا سەندىرىپ، ەلدىڭ ءبارىن ماعان قارسى قويدىڭ! ۇلىم سول قارعىسقا ۇشىراپ، كوز الدىمدا ءولدى! — قانيبەك قارۋلى قولدارىمەن تالاسبايدىڭ ۋىسىنان بوساپ شىقتى دا:
— ءتىرى جاندى قارعاپ كورگەن ەمەسپىن. تالاس، كۇيىگىڭدى باس! مىقتى بول! — دەپ قايتا قۇشاقتادى. الىپ تۇلعالى قۇرداسىنىڭ قۇشاعىندا تالاسباي ەڭىرەپ جىلاپ، بۇكىل جۇرتتى وزىمەن بىرگە زار يلەتتى.
تالاسباي كۇيىگىن وڭايلىقپەن باسا المادى. سەبەبى، ايەلى سول كۇننەن سوڭ اقىلىنان اداسىپ، ەسسىز كۇيگە ءتۇستى. ايتاتىنى — «كيە ۇردى ۇلىمدى، جىلقىنىڭ كيەسى اتتى قۇلىنىمدى!» كۇنى-تۇنى وسىلاي ىڭىلداپ، ارۋاقتاي ءۇي ءىشىن كەزىپ جۇرەتىندى شىعاردى. تاياقتاپ تا كوردى. قامشىمەن دە ۇردى. ونداعىسى ەس جيا ما دەگەن ءۇمىتى بولاتىن. جوق، ەس جيمادى. ۇرسا، جانى راحات تاپقانداي، سىلق-سىلق كۇلەدى. قىزى الدىنا تاماق اپارسا،«كەر قۇناننىڭ ەتى ەمەس پە؟» دەپ شوشىنا شىڭعىرادى. ۇل-قىزدارى دا ابدەن قاسىرەت شەكتى. ۇزىن بويلى تالاسباي ۇلىنىڭ قىرقىنا جەتپەي-اق، شوگىپ كەتتى. ەڭكىش تارتىپ، قايعىعا مويىنسۇنعانداي قالپى بار.
قاناتتىڭ قىرقىنا اۋىلدىڭ تايلى-تاياعى قالماي جينالدى. اينەكتىڭ ەسى كىرەسىلى-شىعاسىلى ءتۇرىن كورىپ، ەل تەگىس شوشىندى.
— ءبىز اياعاندا نە تابادى بۇل بەيشارا؟ قۇداي اياسىن مىسكىندى!
— تالاسباي سوڭعى جىلدارى كەۋدەلەنىپ، تاكاپپارلانىپ كەتىپ ەدى. كەۋدەسىن قۇداي باسقان ەكەن!
— قوي، مۇنداي قايعىنى دۇشپانىڭا دا تىلەمەيسىڭ عوي.
— كيە ۇرعان شاڭىراق ءبىر تۇرالاسا، قايتادان بوي كوتەرە المايدى ەكەن.
— تىل-كوز تيگەندى دۇعا جاساپ قايتارىپ جاتادى عوي. مۇنىڭ دا ءبىر ەمى بار شىعار.
ايەلدەر اراسىنداعى بۇل سىپسىڭدى ءجاميلا اجە توقتاتتى. باياۋ داۋىسپەن سويلەيتىن ساليقالى اجەي وسەك سوزگە تۇساۋ سالدى:
— ءجا، قارالى ءۇيدى سونشا سىناعاندارىڭ نە؟ بۇلارىڭ-ەسسىزدىك! انە، ۇل-قىزدارى بىزدەن ءبىر جىلۋ كۇتىپ، ۇمىتتەنىپ قارايدى. دوعارىڭدار ەندى!
اعايىنشىلىقتارىڭ وسى ما؟!
وسەك ءسوز ورەكپىپ بارىپ باسىلدى. ءبىراق تۋرا وسى ساتتە ەشكىم كۇتپەگەن جان شوشىرلىق كورىنىس ورىن الدى. ورتاعا اينەك جۇگىرىپ شىقتى. ەكى قولتىعىنان دەمەپ ۇستاعان ابىسىن-اجىندارىن يتەرىپ تاستاپ، كوزىنەن جاس اققانشا كۇلدى. ونىڭ نەشە ءتۇرلى داۋىسپەن قۇبىلعان كۇلكىسى جۇرتتىڭ جاعاسىن ۇستاتتى. مۇنىمەن دە تىنباعان قارالى انا جەرگە وتىرا قالىپ، ەدەندى تىرنالاپ، قارقىلداي بەردى. ونىڭ ەندىگى داۋسى كۇلكىدەن گورى قارعا-قۇزعىننىڭ داۋسىنا كوبىرەك ۇقسايتىن ەدى. نە ىستەرىن بىلمەگەن ەكى قىزى انالارىنا جەتىپ باردى. تەك قوس مۇڭلىقتى انالارى كورگەن دە، ەستىگەن دە جوق. ول قارقىلداي بەردى، قارقىلداي بەردى.
— اپا، ۇيگە ءجۇر، — دەپ جەتكىنشەك قىزى ەتەگىنەن تارتتى.
— اپا، اپا! — دەپ شىرىلدادى كەنجە قىزى. پەرزەنتتەرىنىڭ شىرىلى ايەلدى ەسىنەن تاندىرعان قايعى تۇڭعيىعىنان اراشالاي المادى. تالاسباي وق جىلانداي اتىپ تۇرىپ، ايەلىنە جەتىپ كەلدى. ونى ءبىر قولىمەن وتىرعان ورنىنان وپ-وڭاي جۇلىپ الدى.
— ءاي، ەسۋاس، جەتەر ەندى! قىرىق كۇن شىدادىم ساعان! ەندى شىدامايمىن! بۇل — مەنىڭ دە قايعىم! مەن دە ازالىمىن! مەن دە ۇلىمنان ايرىلدىم! نەگە سەن عانا ەسىڭنەن اداستىڭ؟! مەنى جازالاعان ءتۇرىڭ بە؟ توقتات ەندى!-قايعى، اشۋ، ءوزى دە ءتۇسىنىپ ۇلگەرمەگەن يۋ-قيۋ، قىم-قيعاش سەزىمدەر ايقاسىندا تالاسباي ايەلىن جۇلقي بەردى، سىلكي بەردى. ايەلىندە سول باياعى جۇرتتى قورقىتقان ۇرەيلى كۇلكى. نە تىنىسى ءبىتىپ كۇلە الماي قالمايدى، نە دەمىگىپ باسىلىپ تىنبايدى. كەزەكتى رەت اينەكتى جۇلقي بەرىپ ەدى، ءبىر الۋەتتى قول مۇنى قاتتى قىسىپ توقتاتتى. ادام تانۋدان قالىپ بارا جاتقان تالاسباي قۇرداسىن شىرامىتتى. وسى قاسىرەتتەن تەك سول عانا قۇتقارا الاتىنداي قانيبەكتىڭ اياعىن قۇشىپ قايعى زاھارىن توكتى:
— قانيىم-اۋ، اياشى مەنى! كەشىر مەنى! شايتان ازعىرىپ، ءازازىلدىڭ تىلىنە ەردىم! كۇشىگىڭدى ۋلاپ ءولتىردىم. ونى ءوزىڭ دە سەزگەن شىعارسىڭ. سودان دا قارعىس جىبەرگەن سەنسىڭ عوي! قوراڭا ادەيى ءورت قويعان دا مەنمىن! كەشىرە گورشى مەنى! كەر قۇنانعا وبال جاسادىم. ەندى ەشقاشان جىلقى ەتىن جەمەيمىن! كەشىرشى مەن سورلىنى، قاني-اۋ! كوك بيەگە تىككەن كوزىم اعىپ ءتۇسسىن! مەنى كەشىر دە، مىنا قاسىرەتتەن قۇتقارشى! سەن كەشىرسەڭ، اينەك تە دەرتىنەن ايىعار! جالىنام، كەشىرىم ەت ماعان! — تىزەرلەپ اياعىن قۇشقان قۇرداسىن قانيبەك قولىنان تارتىپ تۇرعىزىپ الدى. ول سوندا دا قايتا يىلمەك بولىپ تىرمىسىپ باقتى. جىلقىشىنىڭ قارۋلى قولدارى ونى ەركىنە جىبەرمەدى.
— تالاس، ەكەۋمىز دە پەندەمىز. پەندەنىڭ ءومىرىن پەندە شەشپەيدى. كەشىرىمدى اللادان سۇرا! مەن ساعان ءتىپتى وكپەلى دە ەمەسپىن! ەڭسەڭدى تىكتەشى! بۇرىنعى ادۋىندى تالاسباي بولشى!
— جوق، بۇرىنعى تالاسباي جوق! ول جوق! ول ۇلىمەن بىرگە ولگەن! مەن ءولدىم! — بۇكىل دەنەسى دىرىلدەي جىلاعان قۇرداسىن قانيبەك جاس بالاشا باۋرىنا باسىپ، ۇزاق تۇردى. جينالعانداردان جىلاماعان جان قالمادى. اتا-اناسى ءتىرى ولىككە اينالعان ءۇش بىردەي جەتىمەك وزدەرىنىڭ الدىنان تاعدىر نەندەي تۇزاق قۇرعانىنان بەيحابار كۇيدە زاپىران جاس توگە بەردى.
...كوك بيە كەر قۇنانىمەن قاتارلاسا شاۋىپ كەلىپ، اۋىل سىرتىنا ايال قىلدى. ول اۋلىنا مەيىرلەنە قاراپ ءسال تۇردى. ويلاماعان جەردەن كوك بيەنىڭ قۇيرىق-جالى ايداھاردىڭ قاناتىنا ۇقساپ، سۋسىلداپ، وت شاشىپ، تالاسبايدىڭ ۇيىنە قاراي اعىزىپ كەلە جاتتى...
You Might Also Like
