قىزىل بەلدەمشە
I
رەساكۋ قارىنداسى حيدە مۇنىڭ شاقىرۋىن قابىل الىپ، كوپ كۇتتىرمەي ناوريعا جەتىپ كەلەدى دەپ ويلاعان دا جوق. بار بولعانى تۇكپىردەگى اۋىلدا ناۋقاس اناسىنا قارايلاپ قالعان بويجەتكەن قارىنداسىنىڭ جۇرەگىنە بولاشاققا دەگەن تيتىمدەي ءۇمىت ۇيالاتسام دەگەن. اۋتەۋىر بىردەڭە قىلىپ قالاعا، بۇعان قوناققا كەلىپ، اۋىلدىڭ كۇيبەڭىنەن ءبىر ساتكە دەم الماس پا ەكەن دەپ جازعان. بۇل وسى سوزدەرىمنەن كەيىن شەشەم ومىردە ەشقانداي قىزىق كورمەگەن قارىنداسىمدى قۇپتايتىن شىعار دەپ ويلاعان.
حيدەدەن ساتىندە-اق تىلدەي حات كەلدى. شەشەسى قالاعا ءبىر كەشكە جىبەرگەنىن، سەمبىلىك تاڭعى پويىزبەن شىعاتىنىن حابارلاپتى. بۇل ءوزى رەساكۋ ءۇشىن اسا ءبىر كۇتپەگەن جاعداي بولدى. ول ءتىپتى قارىنداسىن ءوزى شاقىرسا دا ازداپ ساسىڭقىرايىن دەدەدى.
ساسقاندا، حيدەنىڭ كەلىسى بۇعان قانداي دا ءبىر ىڭعايسىزدىق تۋعىزادى دەپ ەمەس. ول بۇنى ەش ۇيالتپاس تا ەدى. دەسە دە، اۋىلدا ناۋقاس اناسىنا قاراپ وتىرعان قارىنداسىنىڭ شاقىرا سالا جەتىپ كەلمەگى ازداپ شوشىتقانداي. «ۇيدەن قاشىپ شىققالى وتىرعان جوق پا ەكەن؟ سونىسىمەن اناسىنىڭ ءوزىمشىل بالاسىنا دەگەن جەككورىنىشىن وياتىپ الماس پا ەكەن؟» مۇنى ابىگەر ەتكەن مىنە وسى جايت.
«جو، ءبىراق حيدە ونداي قىز ەمەس. ول اناسىنىڭ كوزىن الا بەرە بىلگەنىن قىلاتىنداردىڭ قاتارىنان ەمەس» دەپ ويلادى.
حات قارىنداشپەن جازىلىپتى، ءبىراق سوزدەرى قۇددى بيلەپ تۇرعانداي. تۋششتەي قاپ-قارا يەروگليفتەر بىردەن كوزگە ۇرادى — قارىنداشتىڭ ۇشىن جالاپ وتىرىپ جازعان بولۋى كەرەك. تاپ ءبىر ون سەگىزدەگى قارىنداسىنىڭ جۇرەك سوعىسىن ەستىپ وتىرعانداي. قايتالاپ ءبىر وقىعاندا جانىن ساز كەرنەگەندەي بولدى.
رەساكۋ اسىعىس-ۇسىگىس بولمەنى جيىستىرا باستادى. سەمبىگە دەيىن ءالى ءتورت كۇن بار، تازالىقتى اسىقپاي جاساسا دا بولار ەدى، ءبىراق بۇل بايىز تاۋىپ وتىرا المادى. پورت اۋماعىنداعى شاعىن ۆەرفتە* اعاش ۇستاسى بولاتىن. سونداعى سايمان ساقتايتىن قويمانىڭ ەكىنشى قاباتىنداعى اۋماعى ءۇش تاتاميلىق قانا ۇيشىكتە قىمتىرىلىپ تۇرىپ جاتقان. تاپ سول ۇيشىكتىڭ قۋىقتاي بولعانى ءۇشىن دە جاقسىلاپ جيىستىرۋ كەرەك.
II
سەمبى كۇنى رەساكۋ باس جوق، كوز جوق كۇن شىقپاي ويانىپ الدى. بولمە الاكولەڭكە ەدى. پەردەسىز تەرەزەدەن تاڭعى بوز اسپانداعى سولعىن تارتقان جۇلدىزدار كومەسكى جىلتىراپ تۇردى.
كومەسكى جۇلدىزدارعا قاراپ جاتىپ، حيدە ۇيدەن شىققان شىعار دەپ ويلادى. تاڭعى پويىزعا ۇلگەرۋ ءۇشىن ءتۇن قاراڭعىسىنان اتتانىپ، تار سوقپاقپەن تاۋ ەتەگىندەگى ستانسياعا دەيىن قۇلديلاۋ كەرەك. بۇلاردىڭ اۋىلى شاتقالدىڭ ورىندە بولاتىن.
ءۇيدىڭ ارتقى اعاش ەسىگىن اشاسىڭ — جارىق اۋىز ۇيدەن قاراڭعىعا قاراي لاپ قويادى، ال كولەڭكەڭ الدىڭا ءتۇسىپ الادى دا، سورايا تەڭسەلىپ بارا جاتادى. تاۋدىڭ سۋىق اۋاسى باس سالىپ جاعاڭنان الادى. ەرتەمەن ۇيدەن شىققانداعى سول سۋىق ەسىنە ءتۇسىپ، بۇل كورپەسىن مۇرنىنا دەيىن قىمتانىپ الدى.
الايدا قالادا، جىلى جەردە جاتىپ الىپ قارىنداسىن ۋايىمداۋدىڭ ەش ءمانى جوق ەدى. ءتىپتى ۋايىمداماي-اق قويسا دا بولعانداي. حيدە اناسىنان رۇحسات الىسىمەن اعاسىنا كەلەدى، ءقازىر قۋانا باسىپ پويىزعا اسىعىپ بارا جاتقان شىعار.
كۇن كوتەرىلگەنشە ءالى ءبىراز ۋاقىت بار. بۇل ازداپ مىزعىپ الماقشى بولىپ كوزىن جۇمعانى سول ەدى، قۇلاعىنا ءبىر دىبىس كەلدى — سىبدىر ما، تىرپىل ما. كوزىن اشىپ، باسىن كوتەردى — ەشتەڭە كورىنبەيدى، دىبىس تا جوق بولىپ كەتتى. «ەلەستەگەن شىعار» دەپ ويلادى.
جاستىققا باس قويىپ، كىرپىك ايقاستىرىپ ەدى، سىبدىر تاعى ەستىلدى... كوزىن اشپاعان كۇيى قۇلاق تىكتى. دىبىستىڭ قاي جاقتان جەتكەنى بەلگىسىز. ءبىراق الىستان تالىپ ەستىلگەنى انىق.
بۇل نە بولدى؟ قۇددى تاباقتاعى سورپانى مىسىق جالاپ جاتقانداي. الدە تەڭىزدە تاڭعى جەل كوتەرىلدى مە. جەل كوتەرىلسە، مۇيىستەگى تەڭىز باياۋ تەربەلىپ، جۋاس تولقىن ۆەرف ايلاعىن جالاپ جاتار ەدى. ال مىنا سىبدىر تەڭىز تولقىنىنا قاراعاندا جىلدام سياقتى.
ول كوزىن اشتى. تەرەزەدەن تاڭعى جۇلدىزدى اسپان كورىنەدى. كەنەت بۇل نەندەي دىبىس ەكەنىن ۇقتى. بۇل قارىنداسىنىڭ اياق سىبدىرى بولاتىن. شىق تۇنعان سوقپاقپەن اسىعا ادىمداعان ول، كەديى تىرپىلداپ تاۋدان ءتۇسىپ كەلەدى.
بۇل تاڭ قالدى. شامامەن الدەنەشە ونداعان ري* جەردەگى تاۋدا كەلە جاتقان ادامنىڭ سىبدىرى انىق ەستىلىپ تۇر. كوزىن جۇمىپ ەدى، قۇلاعىنا تاعى كەلدى: تىرپ-تىرپ... يا، بۇل قارىنداسىنىڭ ءجۇرىسى.
كوزى جۇمۋلى جاتقان بۇل مۇڭايا جىميىپ: «قارىنداسىمدى ساعىنعانىم سونشا، مىنە ەندى قاي-قايداعى ەلەستەپ جاتىر»، — دەپ ويلادى. ول كەلە جاتقانداي كورىنىپ، ءتۇن ورتاسىندا كوزىن اشىپ الدى. ادەتتە كۇننىڭ نۇرى كىرپىگىنەن ءتۇرتىپ وياتاتىن. ءوزىنىڭ بۇگىنگى شەكتەن تىس سەرگەكتىگىنە تاڭ قالدى.
قايتىپ كوز ىلە المادى. لىپ ەتىپ تۇردى دا، كيىنىپ سىرتقا شىقتى. ىستەي قويارلىق كوپ جۇمىستا جوق ەدى. ايلاقتى جاعالاپ قاشان كورسەڭ تەمىربەتوندى كونسترۋكسيا شىعارىپ جاتاتىن كورشى زاۋىتقا قاراي ءجۇردى. ۇزاڭقىراپ بارىپ، توقتادى دا: «بۇگىن كۇن اشىق بولاتىنى قانداي جاقسى»، — دەپ ويلادى.
تەڭىز تىنىش ەدى، ال كوكجيەكتەن كولدەنەڭ جاتقان ۇزىن قىلىشتاي جارقىراپ تاڭ اتىپ كەلەدى.
«حيدە دە اۋىلعا قايتادى، قىس تا قىر استىندا» — بۇل وي ساپ ەتە ءتۇسۋى مۇڭ ەكەن، بويىن بۋعان سالقىن لەپتەن قالتىراپ كەتتى.
III
حيدە مىنگەن پويىز ناوري ستانسياسىنا ون ءبىر ەلۋدە كەلدى. رەساكۋ سويتەتىنىن حيدەدەن وتكرىتكا العان كۇنى، ستانسياعا ارنايى بارىپ ءبىلىپ العان. ساعات ون ەكىگە تاياپ قالدى، ال بۇل بولسا ىبىلجىپ ءالى ءجۇر. مىنە ەندى قوجايىن ەسىنە سالىپ جاتىر: «ءاي! ساعات ون ءبىر جارىم بوپ قالدى. قارىنداسىڭدى كۇتىپ المايتىن با ەدىڭ؟»
رەساكۋ ۆەرفتەن شىعا، جەمپىرىنىڭ قالتاسىن قىسىپ ۇستاعان كۇيى قۇستاي ۇشتى.
ەگەر تۋرا ستانسياعا بەتتەگەن بولسا، وندا اسىعۋدىڭ قاجەتى جوق-تىن. الايدا بۇعان جولاي پوشتاعا سوعىپ، جيناق كىتاپشاسىنان از-ماز اقشا شەشىپ الۋى كەرەك. سەمبى كۇنى پوشتا تۇسكە دەيىن عانا جۇمىس ىستەيتىندىكتەن، حيدەنى كۇتىپ العان سوڭ بارسا ۇلگەرمەي قالاتىن ءتۇرى بار.
پوشتاعا كىرە جەمپىرىنىڭ قالتاسىنان جيناق كىتاپشاسى مەن جەكە ءمورىن شىعارىپ تەكسەرۋشى تەرەزەسىنىڭ الدىنا قويىپ جاتىر ەدى، ءمور قولىنان شىعىپ كەتىپ بەتون ەدەنگە بارىپ ءتۇستى. بۇل جالما-جان جەردەن الىپ، ءفۇۇ دەپ ۇرلەدى دە تەرەزەدەن ىشكە بەردى. تەكسەرۋشى ايەل كۇدىكتەنە قارادى... بۇل قاتتى ەنتىگىپ تۇرعان.
— كەشىرىڭىز. اسىعىس ەدىم... — دەدى جالپاقتاي باس يزەپ.
— ەسىمىڭىز؟
— يتينوموري رەساكۋ. جيىرما ءبىر جاستا. بۇل سۇراماسا دا جاسىن قوسا ايتتى. سوسىن: «اتىمدى نەسىن سۇراپ وتىر، كىتاپشادا جازىلىپ تۇر ەمەس پە» دەپ ويلادى. تەكسەرۋشى اۋەلى كىتاپشاعا قارادى، سوسىن قاسىن كەرىپ مورگە تەسىلدى. بۇل قوبالجۋلى: «نەمەنەگە قادالا قالدى؟».
— اۋىلدان قارىنداسىم كەلە جاتىر ەدى. سول ءۇشىن... — اپتىعا ءتىل قاتتى دا، ارتىنشا اقتالۋعا استە مىندەتتى ەمەسىن ءتۇسىنىپ جىم بولدى.
— حرۋستال بولماعانى قانداي جاقسى.
ايەل بۇعان ءبىر ءسات كوز قاداپ، جىميعان بولدى. رەساكۋ ءمور تۋرالى ايتىپ وتىرعانىن ۇقتى. حرۋستال بولعاندا عوي، ەدەنگە ءتۇسىپ بىتشىتى شىعار ەدى. تەرەڭ ءبىر دەم الىپ ەدى جەڭىلدەپ قالعانداي بولدى، سوسىن ۇيالا جىميدى: «ايلاقتاعى بىزگە حرۋستال ءمور ۇستاۋ قايدااا!».
— كوك تيىندىق... — مىڭگىرلەپ تۇرىپ بەلبەۋىنە قىستىرعان بەتورامالىن الىپ، ماڭداي تەرىن سۇرتە بەردى.
پوشتادان شىعا سالىپ جۇگىرە جونەلدى.
حيدە، ۇيالا تومەن قاراعان كۇيى ىعى-جىعى جۇرتتىڭ اراسىمەن پەررونعا ءوتتى. دۇڭگىرشەكتىڭ جانىندا توسىپ تۇرعان رەساكۋ ونى كورە سالا سوڭىنان جۇگىرىپ، ۆوكزالدان شىعا بەرىستە قۋىپ جەتتى. «ءاي» — دەپ ايعاي سالدى، تۋ سىرتىنان كەلىپ. حيدە سەلك ەتە ءتۇستى دە، كوزىن كۇننەن قورعاشتاي سىعىرايىپ بۇعان قارادى.
— مىنە، مەن دە كەلدىم. حيدەنىڭ كوزى جاساۋراپ تۇردى. ال بۇرىن-سوڭدى نە تۋىسقانىن، نە ءبىر باسقا ادامدى كۇتىپ الىپ كورمەگەن رەساكۋ مۇنداي جاعدايدا نە ايتۋ كەرەگىن دە بىلمەيتىن. تەك جىپىلىقتاي بەردى:
— راحمەت!
حيدە شاشىن ادەتتەگىدەي قوس بۇرىم قىلىپ ءورىپ الىپتى، ۇستىندە ەر ادامدىكىنە ۇقساس سىرمالى قارا كۇرتە، بالاعى تىزەدەن ءسال جوعارى شورتى كيگەن. قولىنا تۇيىنشەك ۇستاپ تۇردى.
— كەتتىك! — دەدى دە، رەساكۋ، تۇيىنشەككە جارماستى. كوزگە جەڭىل كورىنگەنمەن، بۋىلتىقتا اجەپتاۋىر سالماق بار ەكەن. قاپسىرا قىسىپ ۇستاعان ەدى، تۇيىنشەكتىڭ اۋىرلىعىنان ءوزى دە تاسقا اينالعانداي. — مىناۋىڭدا نە بار؟
رەساكۋ ارت جاقتا قالىپ قويعان قارىنداسىنا مويىن بۇردى. جورتاقتاي باسىپ قۋىپ جەتكەن حيدە:
— تالشىن جەمىستەرى مەن كۇرىش. جارتىسىن قوجايىنىڭا سىيلايمىز، جارتىسى — ساعان.
«كۇرىش نەمەنەگە كەرەك؟» دەپ ويلادى بۇل. بۇعان ورتاقتاسپاس ءۇشىن شەشەسى ادەيى بەرىپ جىبەرىپتى.
— شەشەم-اق ءبارىنىڭ قامىن ويلايدى دا جۇرەدى، — دەپ كۇلدى. دەدى دە قارىنداسىنىڭ تىرجيا قالعانىن سەزىپ، بۇرىلىپ بەتىنە قارادى. — دەنساۋلىعى جاقسى ما؟
— جاقسى.
رەساكۋ ءۇنسىز باس يزەدى. اۋرۋشاڭ اناسىنىڭ ءحالى تىپتەن تومەندەپ كەتپەگەنىن ۇقتى. قايتا رۇحسات بەرگەنىنە قاراعاندا ازداپ ءتاۋىر بولعان دا شىعار دەپ ويلادى.
ەكەۋى الاڭدى كەسىپ ءوتىپ، بۇل ويلاعانداي «كيت» كافەسىنە كىردى. تۇسكى اس كەزى ەدى، كىسى كوپ ەكەن. ءساتىن سالعاندا كەلگىنشىلەردىڭ ءبىرى تۇرىپ كەتتى دە، بۇلار سونىڭ ورنىنا جايعاستى.
— نە قالايسىڭ، تاڭدا، — دەپ حيدەنىڭ قۇلاعىنا سىبىرلادى، سوسىن كوزىنىڭ قيىعىمەن جەمپىرىنىڭ قالتاسىن كورسەتىپ، سىرتىنان الاقانىمەن باسىپ-باسىپ قويدى: اقشادان قىسىلىس جوق دەگەنى.
حيدە قابىرعاعا جاپسىرىلعان ءمازىردى ءبىر شولىپ ءوتتى دە، كوزىن تايدىرىپ، ۇيالا، اقىرىن ءتىل قاتتى:
— ماعان ءبارىبىر. ءوزىڭ نە الساڭ، ماعان دا سول. قۋىرىلعان سايرانىڭ ءتۇتىنى توبەنى كەرنەپ تۇرعان. «ءبارىبىر بولسا، وندا سايرا جارايتىن شىعار» دەپ ويلادى بۇل. اۋىلدارىندا بالىق جەمەيتىن. تەنتىرەپ ءجۇرىپ تاپ بولعان ساۋداگەرلەر اندا-ساندا كەپتىرىلگەن بىردەڭە اكەلەتىن. ال قارماققا جاڭا تۇسكەن بالىقتى ءومىرى كورمەپتى. حيدە دە ارينە، تۇزداپ قۋىرعان سايرانى تۋعالى اۋىز ءتيىپ كورمەگەن.
— ەكى كىسىگە ساي... ساي... سايرا مەن كۇرىش بەرىڭدەر! — دەپ كافە قوجايىنى اس ءۇي جاققا تۇتىعا ايقاي سالدى.
تاڭەرتەڭ ەرتە تۇرعاننان با، تۇسكە قاراي رەساكۋدىڭ قارىنى قاتتى اشقان بولاتىن، بالىق سالىنعان تاباقتىڭ ءبىرىن الا سالا حيدەگە قاراي سىرعىتا سالدى: «ال جە!» — سوسىن قارىنداسىنا قاراماستان ءوز سىباعاسىن قاربىتىپ اساي باستادى. الايدا حيدە بۇدان بۇرىن جەپ تاۋىستى.
— جەپ بولىپ قويدىڭ با؟ — دەدى تاياعىن قويىپ جاتىپ. حيدە ءۇرپيىپ وتىر.
— مەن تاڭنان بەرى ءنار تاتپاپ ەدىم.
— تاباعىندا بالىقتىڭ باسى مەن جۋان سۇيەكتەرى عانا قالعانا ەكەن. قابىرعالارىنا دەيىن جەپ قويىپتى.
— ءدامدى مە ەكەن؟
— ءدامدى، ءبىراق... — حيدە قاباعى ءتۇيىلىپ قولىمەن تاماعىن كورسەتە بەردى.
بۇل مۇڭايا جىميدى.
— قابىرعانى جۇتۋ قيىن بولدى ما؟
— جوعا، تاماعىما بىردەڭە باتىپ تۇر. قىلتاناق كەتىپ قالعان سياقتى.
«دەمەك، سۇيەك تۇرىپ قالدى» دەپ ويلادى رەساكۋ. كۇرىشتىڭ ءبىر شوكىمىن شايناماي جۇتىپ جىبەرۋ كەرەك. ءبىراق حيدەنىڭ تاباعى بوس ەدى.
— مەنىكىنەن ال دا، ءبىر شوكىم كۇرىشتى شايناماي جۇتىپ جىبەر. تەز جۇت!
بۇل ونىڭ الدىنا ءوز تاباعىن سىرعىتتى. اۋىلدا مۇندايدى «ءۇنسىز جىلاۋ» دەر ەدى. بالكىم ەڭىرەپ وتىرعان ادام ەشتەڭە جەي المايتىنىن مەڭزەيتىن شىعار.
حيدە اۋزىن كۇرىشپەن تىعىنداپ الدى دا، كوزى ادىرايىپ جۇتىپ جىبەردى. بۇل بولسا جان-جاعىنا الاقتاي قاراپ، قارىنداسىنىڭ ارقاسىنان اقىرىن قاعىپ وتىردى. اقىرى سۇيەك ار وتكەندە، كۇرىشتىڭ تاباعى دا بوساعان ەدى.
— مەن دە قالاعا العاش كەلگەندە بالىقتىڭ قىلتاناعىنا ءجيى قاقالاتىنمىن، — دەدى كافەدەن شىققان سوڭ ۇيالىپ تومەن قاراعان حيدەنى جۇباتقانسىپ. — ۇيرەنگەنشە عانا. ەسەسىنە قالالىقتار تالشىن جەمىسىن جەسە تىلدەرى ۋىلىپ ءولىپ قالا جازدار ەدى.
ولار ۇلكەن كوشەدەن تەڭىز جاعاسىنا شىقتى، سول ساتتە بۇل حيدەنىڭ اياق باسىسىنان تۇپ-تۋرا تاڭەرتەڭ كۇن شىقپاي تۇرىپ قۇلاعىنا كەلگەن دىبىستى ەستىدى. اياعىنداعى ەسكى كەدانىڭ بەدەرى ابدەن قاجالىپ تاۋسىلعان اق تابانى اسفالتتى تىرپ-تىرپ باسىپ كەلە جاتتى.
— سويتپەگەندە-شى... — دەپ كۇبىرلەدى.
— نە؟
— ءجاي، قىزىق ەشتەڭە ەمەس.
ءىV
ولار ۆەرف قوجايىنىنا باس سۇعىپ، حيدە ءوزىن سالتاناتتى تۇردە تانىستىرعان. رەساكۋ تاڭ قالدى. «اناڭ قارا، ءوزى سونداي ەمىن-ەركىن!» — دەپ ويلادى. وسىدان بىرەر جىل بۇرىن ءوزىنىڭ تۇسىنىكسىز بىردەڭەلەردى مىڭگىرلەپ تۇرىپ قوجايىنعا باس يگەنى ەسىنە ءتۇستى.
قويمانىڭ ەكىنشى قاباتىنداعى ۇيشىكتە پىسكەن تالشىن جەمىسىن اساپ وتىرىپ، حيدە كەنەت اقىرىن عانا سىقىلىقتاپ كۇلدى.
— مۇنىڭ نە، سەنىڭ؟ — دەپ رەساكۋ تاڭ قالعان. ءبىراق ول دا مۇنىڭ باعانا كوشەدەگى ءوزى سەكىلدى جاۋاپ قايىردى:
— ءجاي، قىزىق ەشتەڭە ەمەس.
— كىسى بىرەۋمەن اس ءىشىپ وتىرعاندا ءاي-شايسىز كۇلە مە ەكەن؟ مۇنىڭ داۋىسى قاتقىل شىقتى. حيدە تالشىننىڭ قۇرت تۇسكەن ءتۇيىرىن تەرەزەدەن سىرتقا بۇركىپ جىبەردى دە، بۇعان مويىن بۇرماعان كۇيى:
— ءجاي، سەن ناعىز ەركەك بولىپسىڭ دەپ ويلاپ وتىرمىن.
— تاعى نە!
بۇل قىزاراقتاي باستادى. سوسىن كوز الدىندا نارتتاي بولعان حيدەگە دە تاڭىرقاي قاراعان. نەگە ەكەنى بەلگىسىز، قاراداي قىسىلىپ، ءبىراق ونىسىن سىرتقا سەزدىرگىسى كەلمەدى.
— قالادا ءۇش جىل تۇراساڭ ءوزىڭ دە ناعىز ايەل بولىپ شىعا كەلەسىڭ، — دەدى. دەدى دە تومەن قاراعان كۇيى تالشىن جەمىسىن جەي بەردى. ال باسىن كوتەرگەندە حيدە تەرەزەدەن تەڭىزگە قاراپ تۇرعان. قىزىل شىرايلى جۇزىندە ەشقانداي دا جىميىس جوق. سۇلباسىن مۇڭ شالعانداي — بۇل ونىڭ تاپ بۇلاي مۇڭايعان ءساتىن بۇرىن-سوڭدى كورمەگەن ەكەن. جۇرەگىنە ۋايىم تۇندى.
— ساعان نە بولدى؟ تالشىننان تاعى جەمەيسىڭ بە؟
— جوق، تالشىن جەمىسىن ەندى جەگىم كەلمەيدى، — دەدى حيدە تەڭىز جاققا سىعىرايا قاراپ تۇرىپ. سوسىن سىبىرلاي ءتىل قاتتى: — قالادا... دەيسىڭ بە...
بۇل ارتىق سويلەپ قويعانىن سوندا ءبىلدى. «قالادا ءۇش جىل تۇرساڭ...» الىس تۇكپىردەگى اۋىلدا تۇراتىن بويجەتكەنگە اۋىر تيەتىن ءسوز. ءبىراق اۋرۋدان ايىعار ءۇمىت جوق اناڭ ءۇشىن ءوزىڭ دە سوندا قالعانىڭ دۇرىس دەپ ايتا المايدى عوي، بۇل وعان.
— ءجا، كەيىمە. كەشىكپەي سەن دە كەلەسىڭ، قالاعا. ازىراق شىدا.
بۇل قارىنداسىن جۇباتام دەپ وتىرىپ وكپەلەتىپ الارىن بىلگەن جوق. ال حيدە كۇتپەگەن جەردەن شامدانىپ شىعا كەلدى:
— سەن سوندا، شەشەڭ ولگەنشە كۇتە تۇر دەگىڭ كەلە مە؟
بۇل كۇرسىندى دە ءۇنسىز قالدى. ۇنسىزدىك ۇزاققا سوزىلدى.
V
كەشكە تامان رەساكۋ حيدەنى تەڭىز جاعاسىنا ەرتىپ باردى. ازداپ كوڭىلى كوتەرىلسە دەگەن. راس، بۇل كەلگەندەرى سۇرىقسىزداۋ جەر ەدى. سولتۇستىكتىڭ سۋىق ءمۇيىسى. دەگەنمەن سەرۋەن كۇتپەگەن اۋاندا ءوتتى — حيدە ءۇشىن تەڭىزدىڭ ءوزى تاڭعاجايىپ ەدى. ول جاعالاۋدان ۇلۋدىڭ ۇساق قابىرشىقتارىن تەردى، بىرەسە تۇرە قۋىپ، بىرەسە كەرى سەرپىلە قاشىپ تولقىنمەن وينادى، دىمقىل قۇمنىڭ بەتىنە سۋرەت سالىپ، يەروگليفتەر جازدى — قىسقاسى بالاشا ءماز. ال بۇل جاقتىڭ بالالارى بەس جاستان اسقان سوڭ تاپ بۇلاي ويناماس ەدى.
حيدەگە قاراپ مۇنىڭ جانى جاي تاپقانداي بولعانمەن، اياۋشىلىق سەزىمى ۇدەي ءتۇستى. «جۇمىستى ءوندىرىپ ىستەۋىم كەرەك، — دەپ ويلادى بۇل. — تالماي ەڭبەكتەنەمىن دە، انام مەن قارىنداسىمدا قالاعا، قاسىما الامىن».
سول كۇنى كەشكە بۇل حيدەنى مونشاعا اپاردى. اۋىلدا ەكى ايدا ءبىر رەت ىسىق سۋ تولا بوشكەدە وتىرسا، سونىڭ ءوزى جەتىپ جاتاتىن، ال مۇندا ءجيى بارۋ كەرەك. حيدە ءبىر-اق ساعات جۋىنام دا شىعامىن دەپ ۋادە بەرگەن، الايدا بۇل ونى مونشانىڭ جانىندا ارتىق جارتى ساعات كۇتتى.
اقىرى حيدە مونشادان شىعا، كەشىرىم سۇراعان كۇيى جۇگىرىپ كەلە جاتتى. ال رەساكۋ كوزى شاراسىنان شىعا تاڭ قالدى. الدىندا مۇلدەم باسقا قىز تۇر ەدى. شاشىنىڭ كىرى كەتكەننەن بە، الدە قىزارا ءبورتىپ مونشادان شىققاسىن با، حيدە وزىنە-وزى ەش ۇقساماي قالىپتى.
— مىنە، ەندى سۇپ-سۇلۋ بوپ شىعا كەلدىڭ، سولاي ما؟ — دەدى رەساكۋ.
حيدە سىقىلىقتاپ كۇلدى دە ءتىلىن شىعاردى. ءتىپتى ەرنىنە دەيىن باسقاشا جيەكتەلگەندەي.
— جۋىنىپ جاتىرمىن، جۋىنىپ جاتىرمىن، كىر دەگەن دومالاپ ءتۇسىپ جاتىر. مىنە قىزىق! اۋىلدارىندا «ۇيات بولدى» دەۋدىڭ ورنىنا «مىنە قىزىق» دەيتىن. تانىس سوزدەر رەساكۋدىڭ ەسىنە تۋعان اۋلىنىڭ كەشتەرىن سالدى. ۇيشىككە ورالعان سوڭ، رەساكۋ ءۇن-تۇنسىز ءوزىنىڭ جالعىز ماتراسىن جەرگە توسەدى.
— جاستىقتى وزىڭە ال، — دەدى قارىنداسىنا. جالعىز توسەكتى كورگەن حيدە ۇندەمەگەن. ەندى عانا بايقادى:
— ال سەن جاستىقسىز قالاي جاتاسىڭ؟ بۇل كۇلدى.
— ي، جارايدى. بولماعاندا جاستىعىڭ تابيعي بولسىنشى. اۋىلدان اكەلگەم. قۇمىقتىڭ قالدىعى تولتىرىلعان!
شىنىن ايتقاندا، قوجايىن حيدەگە دەپ توسەك-ورىن ۇسىنعان-دى، ءبىراق بۇل باس تارتقان: جارار، قويىنداسىپ جاتا كەتەمىز دەدى. قارىنداسىنىڭ كوزىنشە قوجايىننان كورپە-جاستىق الا تۇرۋعا ۇيالدى. اۋىلدا قارىنداسى ەكەۋى ءبىر ماتراسقا جاتا سالاتىن. بالا كۇننەن بۇيىرعانى سول بولدى دا، بۇلار سوعان داعدىلانىپ كەتكەن.
الايدا سول كۇنى كەشكە حيدەنى لىپا، جەيدەشەڭ كورگەندە كوزىن تايدىرىپ اكەتتى... ەكەۋى شالقالاپ قاتار جاتتى، جانە باياعىشا بىر-بىرىنە سۇيكەنە كەتۋدىڭ ءوزى ىڭعايسىز ەدى. اسىرەسە رەساكۋ ءوزىن ىڭعايسىز سەزىنگەن.
سوسىن كۇلدى.
— قالاي، ماتراستان سىرعىپ ءتۇسىپ قالاتىن سياقتىسىڭ با؟
— جوق، ءوزىڭ؟
— ۋايىمداما...
حيدەنىڭ تاپ-تازا دەنەسىنەن اڭقىعان بەيتانىس ءبىر جۇپار ءيىس تاناۋىن قىتىقتاپ جاتىر. بۇل قانشا جەردەن جاناپ كەتپەۋگە تىرىسقانمەن، شىنتاعى بايقاۋسىز ءتيىپ كەتىپ ەدى، تۇلا بويىنان توق جۇگىرىپ وتكەندەي بولى — تەرىسى نازىك ءارى جانىپ تۇر ەكەن.
— شاماسى، وسىلاي ىڭعايلى بولار، — دەپ مۇرنىنىڭ استىنان مىڭگىرلەگەن كۇيى اۋناپ ءتۇستى دە، كۇرسىندى. ۇنسىزدىك.
— سەنىڭ ۇيلەنگىڭ كەلمەي مە، اعاتاي؟ داۋىسىندا مىسقىل بار، ءبىراق حيدەنىڭ قالجىڭ سۇراعىنا دا جاۋاپ بەرۋگە قۇلىقسىز ەدى.
— ايتەۋىر ۇيلەنەرمىن.
— قاشان؟
— بىلمەيمىن. بىلمەيتىنىمە قاراعاندا، جۋىر ماڭدا ەمەس-اۋ. مەن ءالى وقۋشى ەمەسپىن بە. ول تۋرالى ويلانباپپىن.
حيدە ۇندەمەدى. ايتاتىن ەشتەڭە بولماعاننان ەمەس. جانىن جەگەن ءبىر نارسەنى اعاسىنا اقتارىپ سالا المادى.
— ال ساعان، شاماسى، قۇدا تۇسۋشىلەر كوپ شىعار، — دەي سالدى بۇل دا، ەشتەڭەنى مەڭزەپ جاتپاي. حيدە اۋەلى ءۇنسىز قالعان، سوسىن ءتىل قاتتى:
— ىلعي ءبىر قىرىقتاعى ەركەكتەر.
ەندى بۇل ءۇنسىز قالدى. سۇرايتىن نە بار؟ اۋىلدان شىققان بۇعان ونسىز دا ءبارى تۇسىنىكتى. قىرىقتاعى ەركەكتەر قۇدا ءتۇسىپ جاتىر ەكەن، دەمەك اۋىلدىڭ وزىندە تۇرماق تاقاۋ توڭىرەكتە بويداق جاستاردان ەشكىم قالمادى دەگەن ءسوز. ەسەسىنە ەلۋگە دەيىن دە وتباسىن قۇرماعان ەركەكتەر ءورىپ ءجۇر. ولار ءىنى-قارىنداستارى ەكى قولعا ءبىر كۇرەك دەپ قالا جاعالاپ كەتكەن بوز سامايلار. سولاردىڭ ءبىرى مىنا رەساكۋدىڭ ءوزى، اياق استىنان اعاسى ءولىپ قالسا دا قايتپاس ەدى، سول اۋىلعا. سويتە تۇرا، قاي بەتىمەن حيدەنى جۇباتپاق. تىنىسى تارىلىپ كەتتى.
— ەرتەڭ قالا ارالايىق، — دەدى اڭگىمەنىڭ اۋانىن باسقا ارناعا بۇرىپ. — ساعان بىردەڭە ساتىپ اپەرەيىن. نە قالايسىڭ، ءوزىڭ؟
— كيەتىن بىردەڭە بولسا، — دەدى حيدە قۇلشىنا جاۋاپ قاتىپ. رەساكۋ ونىڭ اڭقىلداق مىنەزىنە قۋانىپ، اقىرىن كۇرسىندى.
— كيمونو؟
— جوق، ەۋروپالىق كيىم. ءبىراق كويلەك كەرەك ەمەس. كيىپ كورمەگەم. بلۋزكا نەمەسە بەلدەمشە...
رەساكۋدىڭ ەسىنە حيدەنىڭ بالاعى تىزەدەن ءسال جوعارى شورتىمەن كەلگەنى ءتۇستى.
— مەن ساعان قىسقا بەلدەمشە ساتىپ اپەرەم.
— قىسقا؟! — حيدەنىڭ قۋانىشتى داۋىسى وقىس ساڭق ەتتى.
— سەن قانداي ءتۇستى ۇناتاسىڭ؟
— جۇڭگو شامىنىڭ ءتۇسىن، — دەدى حيدە بىردەن.
— احا! دەمەك، قىسقا قىزىل بەلدەمشە.
حيدە بۇعان سەنبەگەن كىسىشە ازىراق ءۇنسىز جاتتى دا، ماڭدايىن اقىرىن عانا ارقاسىنا تيگىزدى. ءبىرازدان سوڭ پىسىلداپ ۇيىقتاپ جاتتى.
VI
بىردە، حيدە اۋىلعا قايتىپ كەتكەن سوڭ ون كۇن دەگەندە، كۇتپەگەن جەردەن رەساكۋگە كورشى اۋىلدا تۇراتىن تۋىسقانى ەگو شال كەلە قالدى. رەساكۋ ايلاققا جاقىن الاڭقايداعى قۇرعاق ءشوپ ۇستىندە، استىنا قامىستان توقىم توسەپ، شوت قايراپ وتىرعان. ول سۇيرەتىلىپ ارەڭ كەلە جاتقان كارى ەگونى كورگەندە، ونسىز دا بۇلىڭعىر كۇن ودان سايىن كۇڭگىرت تارتقانداي بولدى.
— اتا! — دەپ كۇبەر ەتتى دە، اتىپ تۇردى. شال كەلە امان-سالەم جوق، بىردەن بۇيىرا سويلەدى:
— اۋىلعا كەتەمىز!
ويلاماعان جەردەن ساپ ەتە تۇسكەنىنە قايران قالعان رەساكۋدا ءۇن جوق.
— حيدە قايتىس بولدى. رەساكۋ كوزى شاراسىنان شىعا اڭتارىلىپ تۇرىپ قالدى.
— ءۇي ارتىنداعى تالشىنعا اسىلىپ قاپتى، — دەپ ۇستەمەلەدى شال.
رەساكۋدىڭ ەرنى جىبىرلاپ كەتتى، ءبىراق تاماعىنا تاس تىعىلعانداي ءۇنى شىقپاي قالدى.
— سەن ساتىپ الىپ بەرگەن قىزىل بەلدەمشەسىن كيگەن، ال موينىندا ۇلۋ قابىرشىعىنان تۇزىلگەن مونشاق...
رەساكۋ تەرەكتىڭ جاپىراعىنداي قالتىراپ كەتتى.
— وتىرىك! مۇمكىن ەمەس! مۇنىڭ ءبارى وتىرىك!
— جوق، راس، — دەدى ەگو نىعىزداپ. رەساكۋ قالتىراۋىن قويىپ، ابىرجۋلى جۇزبەن شالعا تەسىلە قارادى.
— حيدەنىڭ قالتاسىنان سەنەن كەلگەن حات تابىلدى. — شال ات مىنگەندە كيەتىن شالبارىنىڭ قالتاسىنان بىرنەشە رەت بۇكتەلگەن حاتتى شىعاردى.
رەساكۋ پاراقتىڭ بۇكتەۋىن جازدى. وندا قىزىل قالاممەن ەكى-ۇش شۋماق جازىلعان ەكەن. ءبىراق قولىنىڭ قالتىراعانى سونشا، ەشتەڭە وقي الماي، قۇددى ناشار كورەتىن كىسىشە پاراقتى كوزىنە تاقادى. قاعازدا بىلاي دەپتى:
قىزىل بەلدەمشە كيدىم مەن،
اعام سىيلىققا ساتىپ الىپ بەرگەن،
سوسىن كوشەگە شىقتىم...
قارسى جولىققان ەشكىم بولمادى
ەشكىم ماعان قارامادى.
كورشى اۋىلعا دا جەتتىم —
وندا دا ءتىرى جان قالماپتى،
ءۇشىنشى اۋىلدا دا تاپ سولاي.
ءولى تىنىشتىق.
قىسقا قىزىل بەلدەمشەمەن
مۇلگىگەن كوشەنى كەزىپ كەلەمىن،
جانە ءبىر دە ءبىر ەركەك
ماعان قارسى جولىقپادى.
رەساكۋ ابىرجىپ شالعا قارادى. ول بۇنىڭ قولىنان حاتتى الدى دا شالبارىنىڭ قالتاسىنا سالدى.
— ونى ولتىرگەن مەن ەمەس شىعارمىن؟ — دەپ سىبىرلادى رەساكۋ. سوسىن قوس قولىمەن شالدىڭ جاعاسىنان الىپ، سىلكىپ-سىلكىپ جىبەردى. — اتا، ايتشى! حيدەنى مىنا مەن ءولتىردىم بە؟
— ساندالما، — دەدى شال سالماقتى ۇنمەن. — سەن تەك وعان قىزىل بەلدەمشە عانا ساتىپ الىپ بەردىڭ. ال حيدە ونى كيدى دە ءولىپ قالدى. بار بولعانى وسى.
رەساكۋدىڭ تىزەسى دىرىلدەپ كەتتى. ول اياعىنان ازەر تۇر، ءبىراق شال اسىقتىرعان سوڭ، سوڭىنان ءىلبىدى. سول ساتتە ول تۋ سىرتىنان اياق دىبىسىن ەستىدى. توقتاپ، جالت قارادى. ءبىراق ولگەن حيدەنىڭ بۇل جەرگە كەلۋى مۇمكىن ەمەس ەدى. جەل تۇرىپ، شۋلاي جوڭكىلگەن تولقىن ايلاقتى ەرنەۋلەي سەرپىلىپ جاتقان. ال ايلاقتان ارى ىمىرتتاعى تەڭىز جايىلىپ جاتىر. ول وعان تۇنەۋ كۇنى وزىنە قوناققا كەلگەن كەزدەگى تەرەزە الدىندا تۇرعان حيدەنىڭ مۇڭدى سۇلباسىن ەلەستەتتى.
ۆەرف — كەمە جوندەيتىن جەر
ري — ۇزىندىق ولشەمى، شامامەن 4 شاقىرىم
اۋدارعان نۇرلان قابداي
You Might Also Like
-
ءبىز سينو ەكەۋمىز فۋكاگاۆاعا تانىسقان سوڭ-اق اتتانىپ كەتتىك. قىزىق ەمەس پە: مەن توكيوعا تۇكپىردەگى توحوكۋ پروۆينسياسىنان وتكەن كوكتەمدە عانا كەلگەم، ال ەندى مىنە، وسى جەردىڭ تۋماسىنا ءجون سىلتەپ، جول...
