كوركەم اۋدارمانىڭ كوركى
ۇلى ورىس حالقىنىڭ كلاسسيكالىق جانە سوۆەتتىك ادەبيەتىن، تۋىسقان ۇلتتاردىڭ، حالىق دەموكراتياسى ەلدەرىنىڭ جانە دۇنيە جۇزىلىك ادەبيەت ۇلگىلەرىن قازاق تىلىنە اۋدارۋ — يدەولوگيالىق جانە مادەني زور ماڭىزى بار ءىس. بۇل ادەبيەتىمىزدىڭ شەبەرلىك جاعىنان جەتىلە تۇسۋىنە كومەگىن تيگىزىپ قانا قويمايدى، سونىمەن بىرگە حالقىمىزدىڭ رۋحاني مادەنيەتىن ەرەكشە بايىتادى.
اۋدارما ءىسىنىڭ بەلگىلى ءبىر ساتىعا كوتەرىلۋىنىڭ ناتيجەسىندە، قازاق وقۋشىلارى پۋشكين، لەرمونتوۆ، گوگول، تۋرگەنيەۆ، تولستوي، گوركيي، ماياكوۆسكيي، شولوحوۆ، فادەيەۆ ت. ب. ورىستىڭ كلاسسيكالىق جانە سوۆەتتىك ادەبيەتىنىڭ تاماشا وكىلدەرىنىڭ شىعارمالارىن ءوز تىلىندە وقيتىن بولدى.
تۋىسقان سوۆەتتىك رەسپۋبليكالار ادەبيەتىنەن قازاق تىلىنە ايبەكتىڭ «ناۋايى»، ءاينيدىڭ «بۇحاراسى»، سىدىقبەكوۆتىڭ «ءبىزدىڭ زاماننىڭ ادامدارى» سياقتى شىعارمالارى اۋدارىلدى. ءقازىر باشيروۆتىڭ «نامىسى»، لەبرەحتىن «كووردييدەگى نۇرى»، كەربابايەۆتىڭ «شەشۋشى ادىمى»، يبراگيموۆتىڭ «كەلەشەك كۇنى» ت. ب. شىعارمالار اۋدارىلىپ جاتىر.
دۇنيە ءجۇزى ادەبيەتىنىڭ كورنەكتى شىعارمالارى دا قازاق تىلىنە اۋدارىلۋدا.
قازاقتىڭ كوركەم ادەبيەت باسپاسى ءقازىر ورىس كلاسسيكتەرىنىڭ شىعارمالارىن، مەملەكەتتىك سىيلىق العان شىعارمالاردى تۇگەل دەرلىك قازاق تىلىندە شىعارۋ ماقساتىن قويىپ وتىر.
ادەبيەتىمىزدىڭ اۋدارما سالاسىندا ەلەۋلى جۇمىستار ىستەلىپ، بەلگىلى ءبىر كەزەڭنەن ءوتىپ، ەندى الدا ايرىقشا زور مىندەتتەر تۇرعاندا، وتكەن جولىمىزدى شولىپ، ءىس تاجىريبەمىزدى قورىتىپ، بولاشاقتاعى مىندەتىمىزدىڭ نەگىزگى باعىتىن بەلگىلەپ، كوركەم اۋدارما ونەرىندەگى باستى ماسەلەلەردى شەشىپ الۋ كەزەك كۇتتىرمەيتىن ماسەلە بولۋعا ءتيىس. قازاق تىلىنە جۇزدەگەن كىتاپتار اۋدارىلدى. بۇل ۇلكەن ءىس ءىرى-ىرى كەمشىلىگىنە قاراماستان، ۇلگىلى تاجىريبەسىز ەمەس. وسى جولداعى تاجىريبەنى بەلگىلى جۇيەگە سالۋ، كوپ كىدىرتپەي قولعا الىناتىن باستى مىندەت بولۋعا كەرەك.
1
پروزا اۋدارماسىنىڭ جالپى جاعدايىن ءسوز ەتكەندە بۇل سالاداعى تابىستارىمىزعا توقتالماي كەتۋگە بولمايدى. ع. مۇسرەپوۆ ەركىن اۋدارعان گوركيي اڭگىمەلەرى ۇلى جازۋشىنى قازاق وقۋشىلارىنا تانىتۋدا ەلەۋلى قىزمەت اتقاردى. مۇسرەپوۆ گوركيي تەكستىن قاتال ساقتاماعانىمەن دە ۇلى جازۋشىنىڭ شىعارمالارىنىڭ جانىن، جالىندى پافوسىن سۋىتپاي جەتكىزدى. گوركيي اڭگىمەلەرىنىڭ ريەۆوليۋسيالىق جىگەرىن، ەرەكشە ءۇندى، سارىندى اۋەنىن قازاق وقۋشىلارىنىڭ قۇلاعىنا، سول قالپىندا اكەلدى. ءبىراق وكىنەتىن نارسە، جازۋشى ءورىسىن دامىتىپ، جاڭا اۋدارمالاردا گوركيي شىعارمالارىنىڭ فيلوسوفيالىق تەرەڭ ويىن، ءومىر سەزىنۋىن، ءومىر قۇبىلىسىنىڭ سىرىن تەرەڭ اشاتىن تاماشا سۋرەتتەرىن قازاق تىلىندە ءالى دە بەرە ءتۇسۋى كەرەك ەدى.
سوڭعى جىلدارى شىققان گوركييدىڭ امەريكا تۋرالى جازىلعان پامفلەتتەرى، ۆ. ياننىڭ «شىڭعىس حان» (اۋدارۋشىلار: مۇحامبەتجانوۆ، ىسقاقوۆ)، پاۆلەنكونىڭ «باقىت» (اۋدارعان ت. ءالىمقۇلوۆ). كورولەنكونىڭ «سوقىر مۋزىكانت» (اۋدارۋشى ج. قوسۋبايەۆ)، گۋليانىڭ «ساكەندەگى كوكتەم» (اۋدارۋشى ق. ساتىبالدين) ت. ب. رومان، پوۆەستەر قازاق تىلىندەگى اۋدارمانىڭ كورنەكتى تابىستارى بولماق.
ۆ. ياننىڭ «شىڭعىس حان» رومانىن اۋدارعان مۇحامبەتجانوۆ، ىسقاقوۆ جولداستار شىعارمانىڭ يدەيالىق ارقاۋىن، اۆتوردىڭ وزىندىك ءستيلىن جەتە تۇسىنە بىلگەن. ەرتە زامان تاقىرىبىنا جازىلعان روماندا پايدالانىلعان ەسكىرگەن ۇعىمداردى جەتە زەرتتەپ، سۋرەتتەلەتىن داۋىرگە لايىقتى ءسوز بوياۋىن تابا بىلگەن. اۋدارمانىڭ ءتىلى، ويى انىق. تۇپكى نۇسقانىڭ اسەرى وقۋشىعا تولىق، ايقىن جەتەدى.
«ساكەندەگى كوكتەم» اۋدارماسىندا، ەرەكشە كوزگە تۇسەتىن جاقسىلىق ق. ساتىبالدين اۆتوردىڭ جانعا جىلى، كاۆكاز حالقىنا ءتان، بيازى يۋمورىن ىسىتپاي، سۋىتپاي تابيعي قالپىندا جەتكىزگەن:
«ساكەن ءتۇۋ، اتام زاماننان، ءتىپتى وسى ءقازىر كاۆكاز تاۋى اتانىپ تۇرعان جەردىڭ ءۇستى جالاڭاشتانىپ، تەڭىز ءتۇبى كوتەرىلە باستاعاننان جاساپ كەلەدى. ادام بالاسىنىڭ ساكەنگە قايدان، قالاي كەلىپ جۇرگەنى بەلگىسىز جانە ونى مۇندا نە ايداپ اكەلگەنى دە سول سەكىلدى جۇمباق. ءبىراق ايتەۋىر سان عاسىرلار بويى ساكەندە ادام تۇرىپ كەلە جاتقانى ايدان انىق» (گ. گۋليا «ساكەندەگى كوكتەم»).
مۇندا اۆتور ءوز اتىنان سويلەسە دە، وقيعانى سول جەرگىلىكتى حالىقتىڭ وزىنە ءتان ءسال قۋلىعى بار، اڭقاۋسىپ سويلەيتىن، تارتىمدى تىلىمەن باياندايدى. وسى جانعا جىلى، ويناقى سەزىم ۇشقىنداعان قۋاقىلىق ساباسىنان اسىپ كۇلكىگە اينالىپ كەتپەي نە نۇرى ءسونىپ، ءوشىپ قالماي سول قالپىندا شىعارمانىڭ باسىنان اياعىنا دەيىن سوزىلادى. اۋدارماشى دا وسى اسەردى نە ورىنسىز اسىرىپ الماي نەمەسە كەمىتپەي، ەرەكشە ءبىر سەزىمتالدىقپەن اسەرلى ەتىپ بەرە بىلگەن.
ل. سوبوليەۆتىڭ «تەڭىز جانى» اتتى جيناعىندا نەگىزگى اڭگىمەلەرىن اۋدارعان ع. ورمانوۆ جولداس تا، سوناۋ قاھارلى جىلدارداعى سوۆەت تەڭىزشىلەرىنىڭ ەرلىگىن، مازمۇنى باي، سىرتقى كورىنىسى قاراپايىم ۇستامدى ەر مىنەزىن اۆتور ايتقان دارەجەدە بەرگەن.
«تەڭىز جانى»— ءومىردى بارىنشا سۇيگەندىك. قورقاق ادام ءومىردى سۇيمەيدى: تەك ومىردەن ايرىلىپ قالام با دەپ شوشيدى... تەڭىزشىلەر ۇرىس ۇستىندە ولەتىن بولسا، سونىڭ وزىندە دە جاۋدىڭ زارەسىن ۇشىرا ولەدى: تەڭىزشى ءوز كوزىنە تۇسكەن جاۋدىڭ زارەسىن ۇشىرا ولەدى: تەڭىزشى ءوز كوزىنە تۇسكەن جاۋدىڭ ءبارىن وزىمەن بىرگە الا ولەدى» (JI. سوبوليەۆ، «تەڭىز جانى»، 6-بەت).
ءبىز بۇل ءۇزىندىنىڭ ورىسشا نۇسقاسىن كەلتىرىپ جاتپادىق. ءبىراق وسى ازعانا ءسوزدىڭ ءوزى-اق باتىرلىقتىڭ سىرىن اشىپ جاتقان جوق پا؟ سوندىقتان دا اۋدارماشىنىڭ اۆتور ويىن تولىق جەتكىزگەنىنە ەش كۇمان بولماسقا ءتيىس.
مىنەكي، اۆتوردىڭ تەڭىزشىلەردىڭ وزىنە عانا ءتان مىنەزىن سۋرەتتەگەن جەرىن اۋدارۋشى سول كۇيىندە وتە اسەرلى ەتىپ بەرەدى:
«تەڭىز جانى — قاي جەردە بولسا دا الدا بولۋعا، جاقسى بولۋعا تىرىساتىن ادامنىڭ وزىندىك بيىك نامىسى. مۇنىڭ ءوزى — ازداپ ماقتاۋدى دا سۇيەتىن، ازدان اسەمپازدىققا، ءسانقويلىققا، سۇلۋ سوزگە دە اۋەستىگى بار، وزىنە-وزى سەنىمدى، اقجارقىن جۇلدىزدى جىگىتتىڭ اسا سۇيكىمدى كەلبەتى. بۇل «ازداعان نارسەلەردىڭ» ەشقانداي ورەسكەلدىگى دە جوق. وسى كوتەرىڭكى ەپتەگەن بوياما ءسانقويلىقتا جاتقان ءبىر قاراپايىم، جاقسى سەبەپ بار: ول ءوز لەنتاسىن، ءوز كەمەسىنىڭ اتىن ماقتان تۇتقان، ازامات سوعىسى ماتروستارىنىڭ تاڭعاجايىپ ەرلىك داڭقىنا بولەنگەن «قىزىل فلوتشى» دەگەن ءسوزدى ماقتان تۇتقاندىق ەدى» (بۇل دا سوندا 6-بەت).
تەڭىزشىلەر ءومىرىن وتە جاقسى بىلەتىن اۆتور سۋرەتتەگەن، اۋدارۋشى جەتكىزە بىلگەن وسى سيپاتتان قىزىل فلوتشىنىڭ توسىن كوزگە ەرسىلەۋ كورىنگەنمەن ەشبىر سولەكەتتىگى جوق، بىزگە قانىق بولىپ كەتكەن وزىندىك مىنەزى سول سۇيكىمدى قالپىندا سيپاتتالادى دا ونىڭ ەرەكشە ەرلىگى، ەركىن قايراتى اڭعارىلادى. ءسوز جوق، العىر اۋدارۋشى اۆتور ويىنىڭ بارلىق استارىن، ونىڭ سەزىمىن، ءستيلىن تۇسىنگەن دە، بار جانىمەن تەبىرەنىپ سەزىنە اۋدارعان.
پاۆلەنكونىڭ «باقىت» رومانىنىڭ اۋدارماسى نەگىزىنەن ءساتتى شىققان، تۇپكى نۇسقانىڭ كوركەمدىك دارەجەسىن ساقتاي بىلگەن، تۆورچەستۆولىق اۋدارما قاتارىنا جاتادى. ت. ءالىمقۇلوۆ پاۆلەنكونىڭ تاماشا كوركەم ءتىلىن، ادام پسيحولوگياسىنىڭ سىرىنا قانىق اڭعارىمپازدىعىن، پاۆلەنكو ءستيلىنىڭ كەيدە نازىك كوتەرىلەتىن جالىندى ەكپىنىن جاقسى ءتۇسىنىپ، ءوز ويىمەن قورىتا بىلگەن.
«ەماليەۆايا ۆودا مالەنكوي بۋحتى وتراجالا ۆ سەبە ي سينيۋيۋ — ۆ پەرەليۆاح — تۋچۋ گور، ي نەجىي سۆەت نەبا، ي ەششو چتو-تو گلۋبوكوە، تونكوە ي پرەكراسنوە، چتو نەزريمو گليادەلو ۆ مورە سۆەرحۋ، — موجەت بىت، مۋزىكۋ، دونوسيۆشۋيۋسيا يز دالنيح دوموۆ، موجەت بىت، زاپاح لەسوۆ، دۋشنو نيسپادايۋششيي نا ۆودۋ، يلي پروستورنىي ي موگۋچيي گولوس پويۋششەي پو راديو جەنششينى، كوتورىي تاك ۆولنو رەيال ناد زەملەيۋ ي مورەم ي بىل تاك رودستۆەنەن پەيزاجۋ، چتو كازالوس، پرينادلەجيت سۋششەستۆۋ، وبيتايۋششەمۋ گدە-تو زدەس، مەجدۋ گور».
قازاقشاسى: «كىشكەنە بۋحتانىڭ جالتىراعان سۋلارىنا تاۋدى قۇشقان بۇلتتاردىڭ كولەڭكەسى ءتۇسىپ، كوگىلدىرلەنىپ ءدىر-دىر ەتەدى، اسپان كوكتىڭ ءالسىز ساۋلەسى دە ءتۇسىپ تۇر. جانە ءبىر تاماشا تەرەڭ سىرلى نازىك ساۋلە تەڭىزگە ءتونىپ، تەسىلە قارايدى.
بۇل، مۇمكىن، سوناۋ جەردەگى ۇيلەردەن ەستىلىپ تۇرعان مۋزىكا ءۇنى شىعار، مۇمكىن، سۋدى كەلىپ ايمالاپ جاتقان نۋلى ورماننىڭ ءيىسى شىعار نەمەسە وسى ماڭدى — تاۋ ءىشىن مەكەندەپ، جەر مەن تەڭىز ۇستىندە ەركىن قانات جايىپ قالىقتاپ، تابيعاتپەن ۇلاسىپ جاتقان ءۇن — راديودا ءان سالىپ تۇرعان ايەلدىڭ ورالىمدى وكتەم داۋسى شىعار. ايتەyip ءبىر تاڭعاجايىپ دۇنيە» (پ. پاۆلەنكو. «باقىت». 3-4-بەتتەر).
بۇل تابيعاتتىڭ تاماشا نازىك ەلەسى مەن سول كورىنىستەن اسەرلەنگەن ادامنىڭ كوڭىل كۇيى. تابيعاتتى ليريكالى سەزىممەن قابىلداعان ادام جانىنىڭ قۋانىش لەبى. ليريكا سياقتى مۇنى دا ءدال سوزبە-سوز اۋدارۋ مۇمكىن ەمەس. اۋدارۋشى اۆتوردىڭ وسى سەزىمىن جانىمەن ۇعىپ، قازاق تىلىندە سەزىم تۇتاستىعىن شاشىراتپاي، ءوز پوەزياسىمەن بەرگەن.
ادام بەينەلەرىن سۋرەتتەيتىن جەردە دە اۋدارۋشى اۆتور بەرگەن سيپاتتى اينىتپاي، جاندى تۇردە جەتكىزگەن.
«كومكوۆ سۇڭعاق بويلى، وندىردەي كىسى ەدى. ول كۇلگەندە بۇكىل بەتى بىرگە كۇلەدى.
ءتىپتى، ۇندەمەي وتىرعاننىڭ وزىندە، كۇلكىلى ءبىر نارسە ءبىلىپ، ايتقىسى كەلمەي تۇرعان ادامداي بولادى دا تۇرادى» (بۇل دا سوندا، 94-6ەت).
ورىس تىلىندەگىدەي قازاق تىلىندە دە وسى سۋرەتتەن جايدارى، بەتىنەن كۇلكى تابى كەتپەي، قۋاقى مىنەزى ىلعي سىرتقا تەۋىپ تۇراتىن ادام بىردەن كوزگە ەلەستەيدى.
اۋدارۋشى روماننىڭ اڭگىمەلەۋ ىرعاعىن، وقيعانىڭ دامۋ قارقىنىن، جازۋشىنىڭ ينتوناسياسىن دۇرىس تۇسىنگەن. وقيعانىڭ دامۋىن بايانداپ كەلە جاتقاندىعى بايىپتى اڭگىمە، جاعداي شيەلەنىسكەن كەزدە ەكپىندى، جىگەرلى بولىپ وقۋشىنى شيرىقتىرا تۇسەدى.
قورىتىپ ايتقاندا، اۋدارۋشى پاۆلەنكونىڭ ءستيلىن ءتۇسىنىپ، شىعارمانىڭ كوركەمدىك وزگەشەلىگىن ۇعىنىپ، تۆورچەستۆولىق جولمەن سەزىنىپ اۋدارعان. «لەنينشىل جاس» گازەتىندە باسىلعان دۇيسەنعالييەۆ جولداستىڭ سىنىنىڭ بىربەتكەي، ادىلەتسىز جازىلعانىن اتاپ كەتۋ كەرەك. سىنشى بۇكىل اۋدارماعا تالداۋ جاساپ، ونىڭ دارەجەسىنە باعا بەرمەيدى. جەكە ۇساق مىسالدارمەن ۇلكەن كىتاپتىڭ اۋدارماسىنا قورىتىندى جاسايدى. سىنشى كەلتىرگەن كەيبىر مىسالدار دۇرىس تا، كەيبىر مىسالدار داۋلى. ءسوز جوق، ۇساق كەمشىلىكتەر. اۋدارمادان ونداي كەمشىلىكتەردى جىبەرمەۋگە تىرىسۋ كەرەك. ونداي ۇساق كەمشىلىكتەر نەگىزىنەن جاقسى شىققان ادامدارعا اقاۋ تۇسىرگەنىمەن ونىڭ قۇنىن السىرەتە المايدى. سوندىقتان دا سىنشى اۋدارۋشىنىڭ جەكە كەمشىلىكتەرىن كورسەتىپ، كەي كەزدە الا قولدىعى بارىن ەسكەرتىپ، كومەكتەسە وتىرىپ، ەڭبەگىنە ءادىل باعا بەرۋگە ءتيىس ەدى.
جالپى وسى كۇنگە دەيىنگى اۋدارما تۋرالى ءار جەردە جازىلىپ جۇرگەن سىنداعى ەڭ نەگىزگى جانە اسا ەلەۋلى كەمشىلىك دۇرىس ادەبي تالداۋدىڭ جوقتىعى. سىنشىلار كوبىنە جەكە سويلەمدەردى عانا تۇپكى نۇسقامەن سالىستىرىپ، سوندا كەتكەن قاتالارعا، كەيبىر اعاتتىقتارعا توقتالىپ، اۋدارۋشىنىڭ اۆتور ءستيلىن بەرە بىلۋىنە، اۋدارمانىڭ كوركەمدىك دارەجەسىنە توقتالمايدى. مىسالى، م. سارسەكەيەۆ جولداس «كازاحستانسكايا پراۆدا» گازەتىندە شىققان اۋدارما تۋرالى ماقالاسىندا، بىر-ەكى سويلەمدى عانا مىسالعا الىپ، وندا دا ونى ورىس تىلىنە كەرى اۋدارىپ، ۇلكەن-ۇلكەن كىتاپتاردىڭ اۋدارمالارىنا قورىتىندى جاسايدى. جانە «زاگورەلوە ليسو» دەگەندى «ءجۇزى كۇنگە كۇيگەن» دەپ اۋداردى دەپ كىنالايدى. بۇل سىننىڭ ۇشقالاق، جەڭىل جازىلعانى ايقىن.
2
كوركەم اۋدارمادا ازدى-كوپتى جەتىستىگىمىزبەن قاتار، ءىرى-ىرى كەمشىلىگىمىز بار. كوپتەگەن اۋدارمالاردىڭ كوركەمدىك دارەجەسى تومەن، اۆتوردىڭ ويى، ءستيلى بۇرمالانىپ كەلەدى. سودان بارىپ، كلاسسيكالىق جانە سوۆەت ادەبيەتىنىڭ تاڭداۋلى شىعارمالارى قازاق وقۋشىلارىنا ءوزىنىڭ تاماشا كوركىنەن ايرىلىپ، سيقى قاشىپ، ءقانسىز-سولسىز تۇردە جەتەدى. وسىدان شىعارمانىڭ يدەيالىق وتكىرلىگى مۇقالىپ، كەيدە ءتىپتى بۇرمالانىپ، كوركەمدىگى قۇلدىراپ تومەندەپ كەتەدى. سوۆەت ادەبيەتىنىڭ سۇبەلى شىعارماسى «تىنىق دوننىڭ» اۋدارماسى وتە تومەن دارەجەدە شىققان. اۋدارۋشى ن. بايمۇحامەتوۆ سوۆەت ادەبيەتىنىڭ تاماشا وكىلى شولوحوۆتىڭ اسقان شەبەرلىگىن، وزىنە ءتان ستيل ەرەكشەلىگىن تۇسىنبەگەنى بىلاي تۇرسىن، ورىس ءتىلىن شالا بىلگەندىكتەن تۇپكى نۇسقانىڭ كوپ جەرلەرىن سوراقى بۇرمالاپ، شىعارمانىڭ يدەياسىن تەرەڭدەتە تۇسەتىن جەرلەرىن شاماسى كەلمەگەندىكتەن تاستاپ كەتىپ وتىرعان. «سوسياليستىك قازاقستان» گازەتى بۇل اۋدارمانى وتە قاتتى، وتە ءادىل سىنادى. سول «تىنىق دوننىڭ» قازاقشاسىنىڭ دارەجەسىندە شىققان اۋدارمانىڭ ءبىرى اتاقتى جازۋشى بيچەر ستوۋدىڭ «توم اعايدىڭ لاشىعى» اتتى كىتابى. اۋدارۋشى ە. قويشىبايەۆ جازۋشىنىڭ ءستيلىن، شىعارمانىڭ يدەيالىق مازمۇنىن ۇعىنا بىلمەگەنى، كوركەمدىك دارەجەسىن جەتكىزە الماعانى بىلاي تۇرسىن، ءتىپتى، قاراپايىم گرامماتيكالىق زاڭعا باعىنىپ، بەلگىلى ويدى بىلدىرەتىن سويلەمدەردى دە دۇرىس قۇرا الماعان. اۋدارمانىڭ ادەبي ءتىلىنىڭ بىرنەشە «ۇلگىلەرىن» قاراپ كورەلىك.
«قورقىپ جان-جاعىنا قاراي جالتاقتاعان توم تەپكىشەكتىڭ (؟) ۇستىنەن شىقتى. ۋ-دۋ بولعان ادام داۋىستارى، قاپتاپ كەتكەن قالىڭ ىزىڭعا اينالعان اعىلشىن، فرانسۋز تىلدەرىندە ازان-قازان بولىپ، قۇلدارىن ماقتاپ جاتقان ساتۋشىلار داۋىستارى، ءوز باعاسىن ايتىپ جاتقان الۋشىلار داۋىستارى ەستىلەدى» (ب. ستوۋ، «توم اعايدىڭ لاشىعى». 322—323-بەتتەر).
«ماي قاراعايدىڭ جالىن جارىعىمەن يتكە قوسىلعان قالىڭ كوپىر قيقۋ سالىپ، ءدۇبىر كوتەرىپ، ۇلىپ، ءۇرىپ سازعا تارتتى» (384-بەت).
«ەرتەڭگى سوققان جەل ونىڭ قۇلاعىنا قاراي دالدەپ سوعىپ تۇر، سول سەبەپتى ول قورادا بولعان اڭگىمەنىڭ ءبارىن ەستىدى» (389-بەت).
«يا، سەرەيدى. اۋزىن ىرسيتا بەرگەنشە وسىسى ءتاۋىر» (392-بەت). «ول قىرىلداپ ارەڭ دەم الىپ جاتتى؛ سالالىق (؟) كەۋدەسى اندا-ساندا قيمىلداپ، ءبىر كوتەرىلىپ، ءبىر باسىلىپ جاتتى» (396-بەت).
اۋدارمانىڭ ءتىلى باستان-اياق وسى دارەجەدە. وسىدان وقۋشى قانداي كوركەمدىك اسەر الادى، نە ۇعىنا الادى؟ شىنىندا دا ءتىل ءبۇلدىرۋدىڭ بۇدان ارتىق «ۇلگىسىن» تابۋ قيىن.
ورىسشا تەكسكە تۇسىنبەي، اۆتور ويىن سوراقى بۇرمالاۋ ل سوبوليەۆتىڭ «تەڭىز جانى» كىتابىنداعى كەيبىر اڭگىمەلەردىڭ اۋدارمالارىندا كەزدەسەدى. مىسالعا: «ءبىرىنشى تىڭداۋشى» دەگەن اڭگىمەنى الايىق. بۇل اڭگىمە تەڭىز فلوتىندا تۇڭعىش جۇمىسشى، ماتروستار قاتارىنان مامان، ءبىلىمدى وفيسەرلەر دايىنداپ شىعارۋعا ارنالعان. اۆتور ەسكى اسكەري عالىمداردىڭ سوۆەت وكىمەتىنە قارسى سابوتاجىن، بۋرجۋازيالىق سوعىس-تەڭىز عىلىمىنىڭ كۇيرەگەنىن، سونىمەن بىرگە ونىڭ تەورياشىلارىنىڭ دا ومىرگە كەرەكسىز بولىپ ازىپ بارا جاتقانىن، سوۆەت سوعىس-تەڭىز فلوتىنا جۇمىسشىلار مەن ماتروستار اراسىنان شىققان تىڭ، جاڭا كۇش كەلگەنىن كورسەتەدى. شىعارمانىڭ وسى تاماشا يدەياسى اۋدارمانىڭ ناشارلىعىنان وقۋشىعا جەتپەگەن. اۆتور اكادەميانىڭ بۇرىنعى باستىعىنىڭ ءۇيىن بىلاي سۋرەتتەيدى:
«جۋرنالى بىلي داۆنيشنيە — 1917 گودا، سپوكوينايا تيشينا، پريۆەتليۆايا گورنيچنايا، پورترەتى ادميرالوۆ-فلوتوۆودسيەۆ، نيكولايا 1 — وسنوۆاتەليا اكادەميي — ي گراۆيۋرى پارۋسنىح كورابلەي نا ستەنكاح، ۆەس نالوجەننىي گودامي ي نە يزمەنيۆشييسيا پوريادوك ەتوي تەپلوي، تيحوي ي پروستورنوي كۆارتيرى وتۆلەكال وت توگو، چتو تۆوريلوس زا ەگو دۆەرمي».
مىنە، ەلىمىز ازامات سوعىسىن اياقتاپ، جاڭا قوعام قۇرىپ. جاتقاندا، قايناعان ومىردەن تەرىس اينالىپ، ىشتەن تىنعان، دارمەنسىز، بۋرجۋازيالىق عالىمنىڭ بارلىق قىزىق ەتەر دۇنيەسىنىڭ سيقى. ال، اۋدارماشى مۇنى بىلاي بەرگەن:
«جۋرنالدار ەسكى، 1917 جىلى بولاتىن، الايدا تىم-تىرىس تىنىشتىق، جايدارى اشىق ءجۇزدى قىزمەتشى ايەل، ادميرال-فلوتشىلارىنىڭ (؟) پورترەتتەرى، اكادەميانى قۇرۋشى نيكولاي ءبىرىنشىنىڭ پورترەتى، كوپ جىلدار بويى بۇرىنعى قالپىنا كەلتىرىلگەن قابىرعاداعى جەلكەندى كورابلدەردىڭ گراۆيۋراسى جانە جىلى، تىنىش، كەڭ ءۇيدىڭ وزگەرمەگەن ءتارتىبى ەسىكتىڭ ار جاعىندا بولىپ جاتقان ىستەن كورى بۇلار بوريس يگناتيەۆيچتىڭ كوڭىلىن كوبىرەك اۋداردى» (ل. سوبوليەۆ، «تەڭىز جانى»، 220-بەت).
ايىرماسى شىنىندا دا تاڭ قالارلىق. «ادميرال-فلوتشىلارى» دەگەندى قالاي تۇسىنۋگە بولادى؟ اۆتوردىڭ ايتىپ وتىرعانى «قولباسى-ادميرالدار» دەگەن ماعىنادا ەمەس پە؟ جىلدار بويى قالىپتاسىپ، ۇيىعان سۇتتەي تۇنعان تىنىشتىعى بۇزىلماعان بولمە ءىشىنىڭ ءتارتىبى «كوپ جىلدار بويى قالپىنا كەلتىرىلگەن قابىرعاداعى جەلكەندى كورابلدىڭ گراۆيۋراسىنا» اينالىپ كەتكەن.
ودان ارى:
«نو ستراننوە دەلو: ۆ وستوروجنوم ي ابستراكتنوم يزلوجەنيي ەگو وني پوتەريالي ۆسيۋ سۆويۋ وسروتۋ ي ناپراۆلەننوست. مەچ، ۆلوجەننىي يم ۆ رۋكي ۋچيتەليا، نە رازيل، ا پوچتيتەلنو («نە بەسپوكويت-س») بريل مينيستەرسكيە ششەكي، ورۋديا گروموپودوبنىح ستراستەي نە سترەليالي، ا ساليۋتوۆالي: ەتو بىل پەريود، كوگدا اۆتوريتەت ۋچەنوگو بىل ۋجە پريزنان ي كوگدا پەتۋشينىە ناسكوكي پورا بىلو مەنيات ۆ پروپوۆەد».
قازاقشاسى:
«دەگەنمەن تاڭ قالارلىق ءىس: ونى دەرەكسىز بايانداۋىندا بوريس يگناتيەۆيچتىڭ ايتقان پىكىرلەرى ءوزىنىڭ وتكىرلىگىن جوعالتتى. وقىتۋشىنىڭ قولىنا بوريس يگناتيەۆيچ ۇستاتقان قىلىش شاپپايدى باسىن ءيىپ (؟) («مىرزا سىزگە قولايسىز ەمەس پە؟» دەگەندەي) ءمينيستردىڭ ساقالىن قىردى، اتىشۋلى ماقالالاردىڭ زەڭبىرەكتەرى جاۋعا قاراي اتقان جوق، ساليۋت قانا بەردى: بۇل جاس وقىمىستىنىڭ بەدەلى باعالانعان جانە اتەششە كيلىگۋدى ەلەۋلى ماداقتاۋعا اينالعان كەز ەدى» (بۇ دا سوندا، 200-بەت).
وسىدان نە تۇسىنۋگە بولادى؟ قىلىشتىڭ باس يگەنىن كىم كورگەن! اۆتور بۋرجۋازياشىل عالىمنىڭ سامودەرجاۆيەگە «قارسىلىعىنىڭ» بارلىق ارزان سىرىن، ونىڭ بار ماقساتىنىڭ مانساپ ەكەنىن اشكەرەلەيدى. ال، اۋدارمادان ءبىز ونى كورە المايمىز. كىشكەنە ۇعىم بەرەرلىك، ەپتەپ گرامماتيكالىق زاڭعا باعىناتىن ءۇزىندىنىڭ العاشقى سويلەمىنىڭ وزىندە اۋدارۋشى اۆتور ايتىپ وتىرعان بۋرجۋازياشىل عالىم: «دەرەكسىز باياندامايدى»، وتكىر ويلاردى تۋرا ايتپاي جاسقانىپ، الىستان وراعىتىپ، تۇمانداتىپ قانا مەڭزەيدى. ال، ودان كەيىنگى كۇردەلى ۇزاق سويلەمنەن ازىن-اۋلاق تا بولسا ءبىر نارسە ۇعىنۋدىڭ ءوزى مۇمكىن ەمەس.
وسىنداي سىن كوتەرە المايتىن ناشار اۋدارمالار شىعارمانىڭ كوركەمدىك قۇنىن تۇسىرگەنى بىلاي تۇرسىن، اۋدارمانىڭ يدەياسىن دا بۇرمالايدى.
اۋدارۋشى ع. داۋلەتوۆ ل. سوبوليەۆتىڭ تاماشا اڭگىمەسىن اۋدارىپ قازاق وقۋشىلارىنا پايداسىن تيگىزەمىن دەگەن ويدان مۇلدە اۋلاق سياقتى. مۇنداي قۇنسىز ناشار اۋدارمانى باسپاعا ۇسىنعاندا، اۋدارۋشى يگى ماقساتتى ەمەس، جەكە باسىنىڭ ماتەريالدىق قامىن عانا ويلاعانى داۋسىز. وسى اۋدارمانى قاراپ، باستىرىپ شىعارعان رەداكتور ج. جۇماحانوۆ جولداس تا ءدال وسى حالدە بولعانى انىق.
3
پروزا اۋدارماسىنداعى ەكىنشى ءبىر باستى كەمشىلىك — تۇپكى نۇسقانىڭ كوركەمدىك قاسيەتىن جەتكىزىپ بەرە الماۋ. كوپ شىعارمالاردا اۆتوردىڭ اسەرلى ءتىلى — تىم سالقىن، جاندى سۋرەتى — سۇرەڭسىز بولىپ كەلەدى دە وقۋشىعا اسەرىن ازايتىپ، جارقىن يدەياسىن كومەسكىلەندىرىپ الادى. امال قانشا، كۇنى بۇگىنگە دەيىنگى باسىلىپ شىعىپ جاتقان اۋدارمالاردىڭ كوپشىلىگى وسى دارەجەدە.
مۇنداي اۋدارۋشىلار نەگىزىنەن ورىس ءتىلىن تۇسىنەدى، اسا بۇرمالاپ تەكستى وزگەرتەتىن قاتالار دا جىبەرمەيدى، ءبىر-اق جازۋشىلىق تالانتى، اۋدارىپ وتىرعان اۆتوردىڭ ءستيلى مەن تەرەڭ قابىساتىن تۆورچەستۆولىق ۇندەستىگى بولماعاندىقتان شىعارمانىڭ ءستيلىن، ونىڭ كوركەمدىك دارەجەسىن، تاماشا شىعارمالاردىڭ وزگە كىتاپتاردا قايتالانبايتىن ەرەكشەلىگىن جويىپ جىبەرەدى. وسىدان بارىپ، تەك نەگىزگى سيۋجەت جەلىسى، وقيعاسى، كەيىپكەردىڭ ارەكەتى عانا بولماسا، شىعارمانىڭ رۋحى، ءتىل وزگەشەلىگى كورىنبەي قالادى.
م. گوركييدىڭ تاماشا شىعارماسى «انا» رومانى ءدال وسى دارەجەدە اۋدارىلعان. ءسوز جوق، اۋدارۋشى ورىس ءتىلىن تۇسىنەدى، قازاق ءتىلىن دە ءتاۋىر بىلەدى، بەلگىلى دارەجەدە قالىپتاسقان جۋرناليستىك ءستيلى دە جوق ەمەس. ءبىراق كوركەم شىعارمانى اۋدارۋ ءۇشىن، اسىرەسە م. گوركييدىڭ شىعارماسىن اۋدارۋ ءۇشىن بۇل ءۇش شارتتىڭ ءتىپتى جەتكىلىكسىز ەكەنى داۋسىز. اۋدارۋشى ەڭ الدىمەن گوركيي ءستيلىنىڭ وزىندىك تاماشا ەرەكشەلىگىن، ونىڭ ءومىر قۇبىلىسىن، ادام مىنەزىن، تابيعاتتى سۋرەتتەگەندە فيلوسوفيالىق تەرەڭ ۇعىم بەرە وتىراتىنىن اڭعارماعان. ەكىنشىدەن، اۋدارۋشى گوركيي ءتىلىنىڭ زور بايلىعىن مەڭگەرىپ جەتپەگەن. اۋدارما ارقىلى قازاقتىڭ ادەبي ءتىلىن بايىتاتىن سونى سۋرەتتەر كىرگىزە الماعانى بىلاي تۇرسىن، اۋدارۋشى وسى كۇنگى ادەبي ءتىلىمىزدىڭ تابىستارىن دا لەكسيكالىق جانە ستيلدىك جاعىنان تولىق پايدالانا الماعان.
رومان باستالعاننان-اق م. گوركيي پاتشا زامانىنداعى جۇمىسشى سلوبوداسىنىڭ، فابريكانىڭ سيىقسىز، تۇنەرىڭكى، سۋىق سۋرەتىن بىردەن كوزگە ەلەستەتىپ، سول كەزدەگى قاتال شىندىقتى جان-تانىمەن سەزىنۋگە وقۋشىنى دايىنداپ الادى:
«كاجدىي دەن ناد رابوچەي سلوبودكوي ۆ دىمنوم، ماسليانوم ۆوزدۋحە دروجال ي ريەۆەل فابريچنىي گۋدوك، ي، پوسلۋشنىە زوۆۋ، يز مالەنكيح سەرىح دوموۆ ۆىبەگالي نا ۋليسۋ، توچنو يسپۋگاننىە تاراكانى، ۋگريۋمىە ليۋدي، نە ۋسپيەۆشيە وسۆەجيت سنوم سۆوي مۋسكۋلى».
كازاقشاسى:
«كۇن سايىن فابريكا گۋدوگى جۇمىسشى سلابودكاسىن تىتىرەتىپ، بۇلدىر تارتقان مايلى اۋانى جاڭعىرىقتىرىپ، قالتىراپ وكىرە باستايدى؛ سوندا ءوزىنىڭ بەل قايراتىن ۇيقىمەن تىڭايتىپ تا ۇلگەرمەگەن، تۇنجىراڭقى جۇرت وسى ۇنگە باعىنىپ، كىپ-كىشكەنە سۇرعىلت ۇيلەرىنەن بەينە ۇرىككەن تاراقاندار سەكىلدى، كوشەگە جۇگىرىسە شىعادى» (م. گوركيي، «انا»، 7-بەت).
اۋدارۋشى مۇندا گوركيي سۋرەتىنىڭ ەرەكشە بوياۋىن بەرە الماي، وبرازدى سوزدەردى ارزان سوزدەرمەن تولەگەن. گوركييدىڭ ايتۋىنشا، فابريكا گۋدوگى وكىرىپ، ونىڭ داۋسى اۋادا دىرىلدەيدى، ال اۋدارماشىنىڭ ايتۋىنشا گۋدوك سلوبودكانى تىتىرەتەدى. ءبىزدىڭ ويىمىزشا، گوركييدىڭ بەرگەن سۋرەتى «وڭدەۋدى» كەرەك ەتپەيتىن ءتارىزدى. جانە دە «بەينە ۇرىككەن تاراقاندار سەكىلدى» دەيدى اۋدارماشى. وسىنداي ءبىر ماعىنالى «بەينە»، «سەكىلدى» دەگەن ەكى ءسوزدىڭ ءبىرىن الدىنان، ءبىرىن سوڭىنان قولدانعاندا اۋدارۋشى ماعىنانى ۇستەمەلەي تولىقتىراتىن اسەر بەرمەيدى، قايتا ورىنسىز ءسوزدى قىستىرۋ ارقىلى ويدى السىرەتەدى.
گوركيي پاتشا زامانىنداعى جۇمىسشىنىڭ ازاپتى، قاراڭعى ءومىرى ەزىپ جىبەرگەن پاۆەل ۆلاسوۆتىڭ اكەسىنىڭ ماس بولىپ وتىرعان كەزىن بىلاي سۋرەتتەيدى:
«...گلۋحيم گولوسوم، ناۆوديۆشيم توسكۋ، ۆىل پەسنيۋ، شيروكو وتكرىۆايا روت ي زاكرىۆ گلازا».
اۋدارمادا بىلاي بولىپ شىققان:
«ەكى كوزىن جۇمىپ، اۋزىن ارانداي اشىپ، ادامعا قايعى تۇسىرەتىن مۇڭدى داۋىسپەن سۇقسۇرداي سۇڭقىلداپ(؟) ولەڭ ايتاتىن» (سوندا).
ەكى سۋرەت ەكى ءتۇرلى. بىرەۋى جۇپ-جۇمىر، سۋرەتى ءدال، بىردەن كوزگە ەلەستەيتىن جاندى كورىنىس تە بىرەۋى سۋرەتى الا، ىشكى ماعىناسى قايشى ەلەس. كىسىنى تورىقتىراتىن، ۇلىعان مۇڭدى داۋىسپەن ولەڭ ايتىپ وتىرعان ماس ادام قالايشا «سۇقسىرداي سۇڭقىلدايدى»؟
ارينە، بۇل شىندىق كورىنىستى ءدال بەرە المايتىن، اۆتوردىڭ ويىن بۇرمالاپ، قۇنىن ءتۇسىرىپ جىبەرگەن اۋدارما.
«ي پو ششەكام ەە مەدلەننو تەكلي سلەزى» دەگەن قاراپايىم، ۇعىمدى جۇمىر سويلەمدى اۋدارۋشى: «انانىڭ بەتىنەن جايلاپ قانا كوز جاسى اعا باستادى» (بۇ دا سوندا، 15-بەت) دەپ اۋدارادى.
بۇل، بىرىنشىدەن، ساۋاتسىز سويلەم. كىسىنىڭ كوز جاسى بەتىمەن اعۋى مۇمكىن، ءبىراق بەتىنەن شىقپايدى. ەكىنشىدەن، اۋدارۋشى وسى قاراپايىم سويلەمدى قىپ-قىسقا، جيناقى بەرۋدىڭ ورنىنا، ءسوزدى ۇنەمدەمەي، بەيپىل جۇمساپ، ناشارلاتىپ العان.
ودان ارى، اۋدارۋشى گوركييدىڭ ادام بەينەسىن سۋرەتتەگەندە ونىڭ كەلبەتى مەن وي دۇنيەسىن استاستىرىپ، سىرتقى كورىنىسىنىڭ وزىنەن-اق ادامنىڭ مىنەزىنە تەرەڭ بويلاپ، سىرىن اشا سۋرەتتەيتىنىن ۇقپاعان. گوركيي «انا» شىعارماسىنىڭ ىشىندەگى ەلەۋلى ءبىر كەيىپكەرى جۇمىسشى قاۋىمىنىڭ ورتاسىنان شىققان، «كىتاپشىل»، ءپالساپاعا بەرىلگەن ءرىبيندى بىلاي سۋرەتتەيدى:
«ون گوۆوريل تيحو، نو كاجدوە سلوۆو ەگو رەچي پادالو نا گولوۆۋ ماتەري تياجەلىم وگلۋشايۋششيم ۋداروم. ي ەگو ليسو، ۆ چەرنوي رامە بورودى، بولشوە، تراۋرنوە، پۋگالو ەە. تەمنىي بلەسك گلاز بىل نيەۆىنوسيم، ون بۋديل نويۋششيي ستراح ۆ سەردسە».
قازاقشاسى بىلاي بولىپ شىققان:
«رىبين جايلاپ سويلەسە دە ونىڭ ءاربىر ءسوزى اناعا ەستەن تاندىرارلىق، اۋىر سوققىداي بوپ ءتيدى. ونىڭ قارا ساقالمەن اسەرلەنگەن ۇلكەن قارالى بەتى انانى ۇرەيلەندىردى. كوزدەرىنىڭ قاراۋىتا جارقىلداعان جانارى ادام توزەرلىك ەمەس، جۇرەكتى جۇيتكىتىپ (؟) قورقىنىش تۋدىرعانداي ەدى» (بۇ دا سوندا، 64-بەت).
جاي سالىستىرىپ قاراعاندا اۋدارما ۇقساس ءتارىزدى. ءبىراق گوركيي بەرگەن ۇرەيلى ادامنىڭ جاندى سۋرەتى اۋدارمادان سەزىلمەيدى. ومىرگە وزىندىك فيلوسوفيامەن قارايتىن «قۇداي ىزدەۋشى» ءرىبيننىڭ اناعا ەتكەن ءبىر ءتۇرلى «كيەلى» ادامداي ۇرەيلى اۋىر اسەرى دە سەزىلمەيدى.
«گلازا ۋ نەگو بىلي پريششۋرەنى، ي ۆزگليادوم وپىتنوگو ۆلادىكي ليۋدەي ون يسپىتۋيۋششە ششۋپال ليسا رابوچيح. پەرەد نيم سنيمالي شاپكي، كلانياليس ەمۋ، ون شەل، نە وتۆەچايا نا پوكلونى، ي سەيال ۆ تولپە تيشينۋ، سمۋششەنيە، كونفۋزليۆىە ۋلىبكي، ۆ كوتورىح ۋجە سلىشاليس راسكايانيا دەتەي، سوزنايۋششيح، چتو وني ناشاليلي».
قازاقشاسى: «كوزدەرىن سىعىرايتىپ العان، جۇرتتى بيلەپ-توستەۋگە ماشىقتانىپ قالعان قوجانىڭ كوزقاراسىمەن جۇمىسشىلاردىڭ بەتىنە سىر تارتقىسى كەلگەندەي تەسىلە قارايدى. بىرەۋلەر ونىڭ الدىندا بورىكتەرىن الىپ، باستارىن شۇلعىپ جاتتى. ول ەشكىمنىڭ سالەمىنە جاۋاپ قايتارماستان العا ءوتىپ بارادى. مۇنىڭ الدىندا توپ بىرتە-بىرتە تىنا باستاپ، كەيبىرەۋلەر ابىرجىعان، ۇيالعان پىشىنمەن كۇلىمسىرەيدى. باسەڭ داۋىستار دا ەستىلەدى؛ بۇل داۋىستاردان وزدەرىنىڭ ىستەگەن تەنتەكتىكتەرىن موينىنا العان بالالاردىڭ وكىنىشى سىقىلدى وكىنىش تە ەستىلەدى» (70-بەت).
بۇل كوركەم اۋدارما ەمەس، تەك ماعىناسىن تۇسىندىرەتىن اۋدارما. كوپكە ءمالىم، م. گوركيي كوركەم سوزگە وتە جاۋاپتى قاراعان ادام. ول شىعارماسىندا كورىنىستى، اسەردى، سەزىمدى بۇرمالايتىن ءسوز قۇرامى كەزدەسكەن جازۋشىلارعا ۇنەمى كەيىپ وتىرعان. ال، اۋدارۋشى مۇندا اتاقتى شەبەر جازۋشىعا قيانات ىستەپ، سۋرەتتى جانسىز ەتىپ بەرىپ وتىر. «سىر تارتقىسى كەلگەن كىسىشە تەسىلە قارايدى» دەيدى اۋدارۋشى. جۇمىسشىلاردىڭ سالەمىنە باس يمەستەن، شىرەنىپ ءوتىپ بارا جاتقان ديرەكتور قالايشا تەسىلە قارايدى؟ اۆتور تەسىلە قارادى دەمەيدى، جۇرتتىڭ قاباعىن اڭدىپ كوز جۇگىرتىپ بايقاپ كەلەدى دەيدى، «ۋجە سلىشاليس راسكايانيا دەتەي سوزنايۋششيح چتو وني ناشاليلي» دەگەن ورالىمدى از سوزبەن بەرىلگەن بەينەلى سويلەمدى اۋدارۋشى: «بۇل داۋىستاردان وزدەرىنىڭ ىستەگەن تەنتەكتىكتەرىن موينىنا العان بالالاردىڭ وكىنىشى سىقىلدى وكىنىش تە ەستىلەدى» دەپ، ءسوزدى ورىنسىز بەيپىل جۇمساپ، ولپى-سولپى سويلەممەن اسەرىن كەمىتىپ اۋدارعان.
گوركيي سوزدەرىنىڭ تەرەڭ ماعىنالى، جالىندى كۇشى دە اۋدارمادا ەكپىندى ىرعاعىنان ايىرىلىپ، السىرەپ كەتىپ وتىرادى.
«ا پاۆەل، ۆىبروسيۆ يز گرۋدي سلوۆو، ۆ كوتوروە وي پريۆىك ۆكلادىۆات گلۋبوكيي ي ۆاجنىي سمىسل، پوچۋۆستۆوۆال، چتو گورلو ەمۋ سجالا سپازما بويەۆوي رادوستي؛ وحۆاتيلو جەلانيە بروسيت ليۋديام سۆوە سەردسە، سوججەننوە وگنەم مەچتى و پراۆدە».
«پاۆەل ماڭىزى زور تەرەڭ ماعىنا بەرىپ ادەتتەنگەن وسى جالىندى جىگەرمەن ايتىپ سالعاندا، ايبىندى قۋانىش كوكىرەگىن كەرنەدى؛ شىندىقتى كوكسەپ، وتتاي جانعان جۇرەگىن جۇرتقا سۋىرىپ بەرۋ تىلەگى بويىن بيلەپ اكەتتى».
سوزدەرىنىڭ تەرەڭ ماعىنالى، جالىندى كۇشى دە اۋدارمادا ەكپىندى ىرعاعىنان ايىرىلىپ، السىرەپ كەتىپ وتىرادى.
اۋدارمانىڭ كۇش جاعىنان ولقىلىعىن بىلاي قويعاندا، وسى ءۇزىندىنىڭ كىسىنى شيرىقتىراتىن قىزۋ قارقىنى، جىگەرى باسەڭدەپ كەتكەن.
م. شولوحوۆتىڭ «كوتەرىلگەن تىڭ» رومانىنىڭ اۋدارماسىندا دا وسى ايتىلعان كەمشىلىكتەر كەزدەسەدى. X. وزدەنبايەۆ نەگىزىنەن ءتۇسىنىپ، تۇپكى نۇسقانىڭ ماعىناسىن دۇرىس بەرگەنمەن دە شولوحوۆتىڭ ءستيلىن، كوركەمدىك دارەجەسىن، ونىڭ وزىنە ءتان تاماشا يۋمورىن جەتكىزىپ بەرە الماعان. «كوتەرىلگەن تىڭ» رومانىنداعى ەرەكشە ەستە قالاتىن كەيىپكەر ششۋكار اتاي. ارينە، قازاقشاسىندا دا ششۋكاردىڭ بەينەسى كۇلكىلى بوپ كورىنەدى، ويتكەنى ونىڭ اۆتور سۋرەتتەگەن قيمىلى، ىستەرىنىڭ ءوزى كۇلكىلى. ءبىراق تۇپكى نۇسقادا كەزدەسەتىن ششۋكاردىڭ سويلەگەن ءسوزىنىڭ اراسىنان ۇشقىنداپ تۇراتىن كۇلكىسىن جازۋشىلىق شەبەرلىكپەن جەتكىزىپ بەرە الماعان. جەڭىل وقىلاتىن، ىلعي وقۋشىنى ىشتەي كۇلىمسىرەتەتىن ششۋكار سوزدەرى كەيدە ءتىپتى وقۋعا دا اۋىر بولىپ كەتىپ وتىرادى. دەريەۆنياعا كولحوز ۇيىمداستىرۋ ءۇشىن كەلگەن جۇمىسشى تابىنىڭ وكىلى داۆىدوۆتىڭ دا سول ءوزى بارعان قازاق دەريەۆنياسىنىڭ ورتاسىنان مىنەز-قۇلىق، بەينە وزگەشەلىگى، ءتىل ەرەكشەلىگى اۋدارمادا كومەسكىلەنىپ، كورىنبەي كەتكەن.
جازۋشىنىڭ ەڭ نەگىزگى قۇرالى، تابيعي ادام بەينەسىن اۋدارماي ءتىرى قالپىندا تۇسىرەتىن بارلىق بوياۋى — ءسوز. شىعارما قامتىعان ءومىر ماتەريالى قانشالىقتى ماڭىزدى، ۇلكەن بولىپ كەلسە دە، ونى كوركەم شىعارماعا اينالدىراتىن ايقىن، اسەرلى، ءتىل بايلىعى بولماسا، شىعارما شىن دارەجەسىندە قۇندى بولا المايدى. كەيبىر ۇلكەن جازۋشىلاردىڭ بەلگىلى ءبىر سيپاتتى، مىنەزدى، كورىنىستى ءدال بەرەتىن جەكە سوزدەردى تاڭداپ، كوپ ىزدەنىپ تولعاناتىنى دا وسىدان. اۆتور سۋرەتتەۋىنەن باسقا ادام وبرازىن تەرەڭ اشۋعا ۇلكەن قۇرال بولاتىن كەيىپكەردىڭ ءتىلى — ديالوگ. ديالوگ كەيىپكەرلەردىڭ سوزىمەن، كەيبىر جەكە وقيعالاردى بايانداپ قانا قويمايدى، سونىمەن بىرگە ونىڭ ءوي-ورىسىن، مىنەز-قۇلقىن، تاربيەسىن، مادەنيەتىن كورسەتەدى. ديالوگ ناعىز شەبەر تۇردە بەرىلمەسە، كەيىپكەردىڭ وبرازى تەرەڭ اشىلماي، ويسىراپ تۇرادى. ول جاندى ادامنان گورى ويدان شىعارىلعان جانسىز سحەماعا اينالادى. ديالوگتا كەيىپكەردىڭ وي-پىكىرىمەن قاتار، ونىڭ قۋانىش، كۇيىنىش سەزىمى، ىشكى دۇنيەسى اسەرلى اشىلۋعا ءتيىس. قازاق تىلىنە اۋدارىلعان شىعارمالارداعى ەڭ ءبىر باستى كەمشىلىك كەيىپكەردىڭ ءسوزىن وزىنە ءتان ەرەكشەلىگىمەن اسەرلى كۇيىندە جەتكىزىپ بەرە المايتىندىعىندا. بۇل كەمشىلىك، ءتىپتى، نەگىزىنەن ءتاۋىر اۋدارىلعان شىعارمالاردا دا ءجيى كەزدەسىپ وتىرادى. ال، ناشار اۋدارىلعان شىعارمالاردا، كەيىپكەردىڭ اسەرلى ءسوزى بارلىق قاسيەتىنەن جۇرداي بولىپ، ءوڭى قاشىپ، شىتىرمان اۋىر سويلەمگە اينالىپ كەتەدى.
گوگولدىڭ «تاراس بۋلبا» دەگەن شىعارماسىنىڭ اۋدارماسىنان مىسال كەلتىرەلىك. قارت كازاك تاراستىڭ وقۋدان قايتقان بالالارىن قانداي سوزبەن قارسى العانى وقۋشىعا ءمالىم.
«ا، پريزنايتەس، سىنكي، كرەپكو ستەگالي ۆاس بەرەزوۆىم ي سۆەجيم ۆيشنياكوم پو سپينە ي پو ۆسەمۋ چتو ني ەست ۋ كازاكا؟ ا موجەت، تاك كاك ۆى سدەلاليس ۋجە سليشكوم رازۋمنىە، تاك، موجەت، ي پلەتيۋگانامي پورولي؟ چاي نە تولكو پو سۋببوتام، ا دوستاۆالوس ي ۆ سرەدۋ ي ۆ چەتۆەرگي؟»
«شىنىن ايتىڭدارشى، ۇلدارىم، قايىڭ جاس شىبىقپەن ارقاعا، كەز كەلگەن جەرلەرىڭە دۇرەنى مىقتاپ سوقتى ما؟ مۇمكىن، سەندەر وتە ەستيار بولىپ كەتكەندىكتەن قامشىمەن دە دۇرەلەگەن شىعار؟ جالعىز سەنبى كۇنى عانا ەمەس، سارسەنبى، بەيسەنبى كۇندەرى دە تاماقسىز قالعان شىعارسىزدار؟» (گوگول، «تاراس بۋلبا»، 9-بەت).
مۇندا اۋدارۋشىنىڭ «چاي» دەگەن ءسوزدىڭ «بالكي»، «مۇمكىن» دەگەن ماعىنادا ايتىلىپ تۇرعانىن تۇسىنبەي «تاماق» دەپ ۇققانىن بىلاي قويعاندا، قارت تاراستىڭ ءسوز بوياۋىن جەتكىزىپ بەرە الماعانى انىق. گوگول وسى ديالوگتە زاپوروجەنىڭ ەسكى كازاگىنىڭ ەركىن كەڭ مىنەزىن، ويىندى-شىندى قاتالدىعىن شەبەر سۋرەتتەيدى. ال، اۋدارمادا مۇنىڭ ءبىرى دە جوق. ديالوگ قۋانعان ساتتەگى قارتتىڭ اۋزىنان شىعاتىن، قاراپايىم ۇشقىندى سوزدەردەن قۇرالماي، تىلگە ورالىمسىز، اسەرسىز كۇردەلى سويلەمنەن قۇرالعان.
ودان ارى: «سىنى موي، سىنى موي، ميلىە. چتو بۋدەت س ۆامي، چتو جدەت ۆاس؟ — گوۆوريلا ونا، ي سلەزى وستاناۆليۆاليس ۆ مورششيناح، يزمەنيۆشيح ەە كوگدا-تو پرەكراسنوە ليسو».
«ۇلدارىم مەنىڭ، كوزىمنىڭ جانارىنداي ۇلدارىم. نەگە كوز بولارسىڭدار؟ قانداي بولاشاق كۇتىپ تۇر سەندەردى؟ — دەدى انا دومالاعان كوز جاسى ءوڭدى بەتتى قالتالاندىرعان اجىمگە توقتاي قالدى (14-بەت)».
گوگول، ومىرىندە قورلىقتى كوپ كورىپ، قالعان كۇنىنىڭ تىلەگىن بالالارىنىڭ بولاشاعىنا ارتقان كەمپىردىڭ انالىق بار ىقىلاسىن، اق تىلەۋىن قاراپايىم، ءبىراق ۇلكەن سەزىمگە تولى ديالوگىن شەبەر بەرگەن. بۇل ديالوگتىڭ ىشىندە دە ورىنسىز تۇرعان، نە سەزىمدى السىرەتەتىن جاساندى ءسوز جوق. ال، اۋدارمادا ءبىز بۇل قاسيەتتى كورە المايمىز. گوگول «چتو جدەت ۆاس؟» دەگەن قىسقا عانا سويلەممەن انانىڭ كۇدىكتى ويىن، قايعىلى جان سەزىمىن بەرسە، اۋدارۋشى ونى «قانداي بولاشاق كۇتىپ تۇر سەندەردى؟» دەگەن سەزىمى از، رەسمي سوزبەن بەرەدى.
وسىدان بارىپ، شىعارمانىڭ كوركەمدىك قاسيەتى، وقۋشىنىڭ جانىن تەبىرەنتەرلىك تەرەڭ اسەرى السىرەپ، ايقىن بوياۋى كومەسكىلەنىپ كەتەدى.
كوپ اۋدارۋشىلار تۇپكى نۇسقانىڭ تەكستىن ءجوندى زەرتتەمەيدى. شىعارمانىڭ جازىلعان داۋىرىندەگى جاعدايدى، جازۋشىعا اسەر ەتكەن نارسەلەردى تەكسەرمەيدى. ءبىر داۋىردە حالىق اراسىنا تارالىپ جۇرگەن ۇعىمدار، كەيىنگى كەزدە وزگەرىپ كەتۋى مۇمكىن. سونىمەن بىرگە كوپ شىعارمادا جەكە ماماندىق تەرميندەرى دە كەزدەسەدى. مۇنى دا زەرتتەپ ءتۇسىنىپ الۋ قاجەت. وسىعان مىسال رەتىندە، ق. بورانبايەۆ اۋدارعان ل. سوبوليەۆتىڭ «جەكەلەپ رەتىن كەلتىرۋ» دەگەن اڭگىمەسىنەن ءۇزىندى الايىق: «دولجنوست ۆتوروگو پوموششنيكا كومانديرا ۆ تە گودى مالو چەم وتليچالاس وت دولجنوستي گلاۆنوگو بوسمانا — كاك گوۆوريتسيا، سۆانكي، درايكي، مۋشكەليا، شليۋپكي، تروسى، شكەنتەليا...».
قازاقشاسى: «ول جىلداردا كومانديردىڭ ەكىنشى جاردەمشىسى باس بوسماننىڭ — جۋان شەگە، درايكالار، مۋشكەلدەر، قايىقتار، بولات ارقان، شكەنتەلدەر دەگەن قىزىق سوزدەرى بولماسا، باسقا ايىرماسى از ەدى...».
اۋدارۋشى تەڭىز فلوتىنا ءتان سوزدەردىڭ ماعىناسىن انىقتاپ، ءتۇسىنىپ الماستان، سول كۇيىندە قويا سالعان. وسىدان بارىپ، ونىڭ ءبارى وقۋشىعا تۇسىنىكسىز شىتىرمان ءسوز جيىنتىعىنا اينالعان. جوعارىدا اتالعان ع. داۋلەتوۆتىڭ اۋدارماسىنان تاعى ءبىر مىسال: «اكادەميا بىلا پۋستىننا، سكۆوز ستەكلياننىە دۆەري تولكو ۆ ترەح اۋديتورياح بىلي ۆيدنى سلۋشاتەلي (رازگروم! رازگروم!) دا ۆ ۆەستيبيۋلە ۆسترەتيل ون دۆۋح پرەپوداۆاتەلەي، پريماششيۆايۋششيح نا سپينە «وبەزيانكي» س كارتوشكوي (وپيات ۆەچەروم يزوبراجات امبالا!).
«اكادەميادا ادام از ەدى. ەسىكتىڭ تەرەزەلەرىنەن تەك ءۇش اۋديتوريادان عانا تىڭداۋشىلار كورىندى. (كۇيرەۋ دە كۇيرەۋ!) ول ۆەستيبيۋلدە «مايمىلدىڭ» ارقاسىندا جايسىز وتىرا سالعان بىر-ەكى وقىتۋشىنى كەزدەستىردى (تاعى دا كەشكىسىن امبالدىڭ سۋرەتىن سالۋ دەگەن ءسوز»).
مۇندا دا اۋدارۋشى شىعارمادا سۋرەتتەلگەن داۋىردەگى تۋعان ۇعىمدى جەتە ءتۇسىنىپ، زەرتتەپ بىلمەي، تۋرا اۋدارا سالعان. بىرىنشىدەن، جاقشانىڭ ىشىندەگى «رازگروم! رازگروم!» دەگەن ءسوز كەيىپكەردىڭ «قۇرىعان ەكەنبىز!» دەگەن ويىن بىلدىرەدى، ەكىنشىدەن، «وبەزيانكا» دەگەن كارتون سالاتىن قاپشىق پا، باسقا ما، ايتەۋىر ىدىستى بىلدىرەتىن نارسە بولۋعا ءتيىس. ال، كەيىنگى جاقشانىڭ ىشىندەگى «يزوبراجات امبالا» دەگەن سوزدە امبالدىڭ سۋرەتىن سالۋ ەمەس، سونىڭ كەيپىنە ءتۇسۋ دەگەن ماعىنادا ايتىلىپ تۇرعان ءتارىزدى. ال اۋدارۋشى وسى سوزدەردىڭ سول كەزدەگى قولدانىلعان ماعىناسىن ءدال زەرتتەپ، ۇعىمدى ەتىپ بەرۋى كەرەك ەدى.
جوعارىدا ايتىپ وتتىك، اۆتوردىڭ ءستيلىن بەرگەندە، ونىڭ بارلىق ءسوز بوياۋىن دا جەتكىزىپ بەرۋ كەرەك. ال، كەيبىر اۋدارماشىلار، اۆتور ءسوزىنىڭ بوياۋىن جوعالتىپ، ونىڭ تەك جالاڭاش ماعىناسىن عانا بەرەدى. تاريحي رومانداردىڭ تاماشا شەبەرى الەكسەي تولستوي، ەسكى زاماننىڭ ءتىلىن دۇرىس پايدالانۋدىڭ تاماشا ۇلگىسىن كورسەتتى. ول، «پەتر 1» رومانىن جازعاندا، سول ءداۋىردىڭ ءارحيۆىن اقتارىپ، پەتر زامانىنىڭ ءتىلىن زەرتتەدى. ەسكىرسە دە وسى كۇنگى وقۋشىلار تۇسىنەتىن سوزدەردى ەكشەپ الىپ، جازىپ وتىرعان زامانىنىڭ الىستىعىن سەزدىرۋ ءۇشىن ادەيى پايدالاندى.
«...ا تەپەر، گوسۋدار براتەس، ناستاەت ۆرەميا ناشيم وبويم وسوبام بوگوم ۆرۋچەننوە نام سارستۆو پراۆيت ساميم، پونەجە ەسمي پريشلي ۆ مەرۋ ۆوزراستا سۆوەگو، ا ترەتەمۋ زازورنومۋ ليسۋ، سەسترە ناشەي، س ناشيم دۆۋح مۋجسكيمي وسوبامي ۆ تيتلاح ي راسپراۆە دەل بىتي نە يزۆولياەم».
«ەندىگى جەردە، پاتشا اعا، ەكەۋمىز دە ەرجەتىپ، كامەلەتكە كەلگەندىگىمىزدەن قۇدايدىڭ بىزگە تاپسىرعان پاتشالىعىن ءوزىمىز باسقاراتىن كۇن تۋدى؛ ال ءۇشىنشى قارابەت ادامعا، اپامىزعا، ءبىزدىڭ ەكى ەر باسىمىز ءتىرى تۇرعاندا، لاۋازىم الىپ، ءىس باسىندا بولۋعا جول بەرمەيمىز».
ارينە، بۇل اۋدارما ماعىنا جاعىنان دۇرىس، ءبىراق پەتر ءى-نىڭ تىلىندەگى اۆتور بەرگەن سول زامانىنا ءتان وزگەشەلىكتى اۋدارۋشى ساقتاماعان. ءبىر تىلدەن ءبىر تىلگە اۋدارعاندا مۇنى ساقتاۋ وتە قيىن، ايتسە دە اۆتور سياقتى اۋدارۋشى دا ىزدەنىپ، قازاق ءتىلىنىڭ ەسكى قورىنان وسىعان لايىقتى ارحايكالىق سوزدەر تابۋىنا بولاتىن ەدى. «پەتر I» رومانىن وقىعاندا، ءسوزىنىڭ ءبارى تۇسىنىكتى بولعانمەن، وقۋشى سوناۋ الىستاعى زاماننىڭ كەيىپكەرلەرىنىڭ ىشىندە وتىرعانداي بولادى. ال، اۋدارمادا زامان الىستىعىن، ۋاقىت الشاقتىعىن سەزە المايمىز. بۇل نەگىزىنەن ءساتتى شىققان، كوپ ەڭبەك سىڭىرىلگەن اۋدارمانىڭ قۇندىلىعىن ەداۋىر كەمىتەدى.
اۋدارماداعى وسىنداي ءىرى كەمشىلىكتەر ۇلى ورىس ادەبيەتىنىڭ جانە دە باسقا ەلدەردىڭ ادەبيەتىنىڭ تاماشا ۇلگىلەرىنىڭ قازاق تىلىندە كوركەمدىك ەرەكشەلىگىن، ءار جازۋشىنىڭ وزىنە ءتان ءستيلىن، ءتىل بايلىعىن جەتكىزىپ بەرۋگە ۇلكەن بوگەت بولىپ وتىر. وسىدان بارىپ، قازاق تىلىنە اۋدارىلعان كلاسسيكالىق شىعارمالاردىڭ كوپشىلىگى قازاق ادەبيەتىنە كوركەمدىك شەبەرلىگى جاعىنان ۇلگى بولارلىق شىن دارەجەسىنە كوتەرىلە الماي، ەڭ ءتاۋىر دەگەندە قازاق جازۋشىلارىنىڭ ورتاقول شىعارمالارى دارەجەسىندە كەيدە ودان دا تومەن شىعىپ ءجۇر. اۋدارۋشىعا قويىلاتىن ەڭ باستى تالاپ — اۋدارىلاتىن شىعارمانىڭ يدەيالىق مازمۇنىن، كوركەمدىك قاسيەتىن تەرەڭ ۇعىپ، اۆتورداي تولعانا تەبىرەنتىپ اۋدارىپ وقۋشىعا سول كۇيىندە جەتكىزىپ بەرۋ.
وسى تۇرعىدان اۋدارماداعى كەيبىر جەكە ماسەلەلەرگە قىسقاشا توقتالىپ وتكەن ءجون. كۇنى بۇگىنگە دەيىنگى اۋدارمادا ەكى باعىت بايقالادى. ونىڭ ءبىرى تۇپكى نۇسقانى ءبىر ءسوزىن وزگەرتپەي دالمە-دال اۋدارۋ. مۇنداي اۋدارما ءدال بولعانىمەن شىعارمانىڭ كوركەمدىگىنە كوپ نۇقسان كەلتىرەدى. ەكىنشى باعىتتى ۇستاۋشىلار «ناعىز قازاقشىلاۋعا» ايتەۋىر جاتىق، ۇعىمدى بولۋ قاي اۋدارماعا دا كەرەكتى شارت دەپ بىلەدى. ءبىراق مۇنداي اۋدارمادا تۇپكى نۇسقانىڭ ەرەكشەلىكتەرى، سونى كارتينالارى جاڭالىعىنان ايرىلىپ قالادى. ءسوز جوق، ءاربىر تالانتتى جازۋشىنىڭ ءومىردى كوركەم سۋرەت ارقىلى قابىلداۋى ءار ءتۇرلى. سونداي-اق ءار شىعارمانىڭ ءسوز بوياۋى دا ءار ءتۇرلى. ال، وسىلاردىڭ ءبارىن ءبىر قالىپقا سالۋ — ۇلكەن قيانات.
وسىعان بايلانىستى ماقال-ماتەلدى، افوريزمدەردى، قالىپتاسقان ۇعىمداردى (ۆىراجەنيە)، تەرميندەردى اۋدارۋ ماسەلەسى تۋادى. وسىلاردىڭ بارىنە قازاقشا تەڭەۋ تابۋ دەگەن پىكىرگە قوسىلۋعا بولمايدى. ءار حالىقتىڭ ءار ءتۇرلى ەكونوميكالىق، شارۋاشىلىق جاعدايىندا تۋعان ماقال-ماتەل، افوريزم، ۇعىمداردىڭ ءوزارا نەگىزگى ماعىنالارىنىڭ ۇقساستىعى بولعانمەن وبرازدىق جاعىنان، وي قۇبىلىسى جونىنەن ايىرماشىلىعى بولماي قويمايدى. ەكىنشىدەن، ادەمى، جاقسى اۋدارىلعان ماقال-ماتەل، افوريزمدەر قازاقتىڭ ادەبي ءتىلىن بايىتادى. سونداي-اق بۇرىن قازاقتا بولماعان، نەمەسە جاڭادان تۋعان اتاۋلاردى اۋدارام دەپ ەسكى سالتتان بالاما ءسوز ىزدەۋ نەمەسە ءبىر ءسوزدى (تەرميندى) بىرنەشە سوزبەن اۋدارۋ دۇرىس بولماسقا ءتيىس.
تەرمين قولدانۋدا تاعى ءبىر قاتە تەندەنسيا بار. كەيبىر اۋدارۋشىلار ورىس تىلىنە باسقا تىلدەن كىرگەن تەرميندى سول قالپىندا الىپ، ال ورىس تىلىندە جاسالعان تەرميندەردى قايتكەن كۇندە دە اۋدارىپ الۋعا تىرىسادى. مۇنداي كەمشىلىك ع. ورمانوۆ، مۇحامەتجانوۆ، س. وماروۆ تاعى باسقا اۋدارۋشىلاردا جانە وسى ماقالانىڭ اۆتورىندا دا بولىپ كەلەدى.
«ەركىن اۋدارۋ» ماسەلەسىن دە دۇرىس شەشىپ الۋ قاجەت. بۇل جايىندا ايتا كەتەتىنىمىز، شىعارما قانداي ەركىن اۋدارىلسا دا ەڭ الدىمەن اۆتوردىڭ رۋحىن، كوركەمدىك دارالىعىن ساقتاۋ قاجەت.
كوركەم اۋدارما جاساۋدا ءاربىر اۋدارۋشىعا ونە بويى ۇلگى بولارلىق ءتاسىل ۇسىنۋ مۇمكىن ەمەس. كوركەم اۋدارما دا تۆورچەستۆولىق جۇمىس. ءار جازۋشىنىڭ، ءار شىعارمانىڭ كوركەمدىك وزگەشەلىگى قانشالىقتى الۋان. ارينە، بۇدان اۋدارمانىڭ نەگىزگى ماسەلەلەرى زەرتتەلمەسىن دەگەن ۇعىم شىقپاۋعا ءتيىس. قايتا وسى سالاداعى ۇلكەن-ۇلكەن پرينسيپيالدى ماسەلە بولسىن، ۇساق تاجىريبەلىك ماڭىزى بار جايتتار بولسىن، تەوريالىق تەرەڭ شەشىلۋى قاجەت.
ايتا كەتۋ كەرەك، وسى كۇنگە دەيىن ادەبيەت زەرتتەۋشىلەر اۋدارما ماسەلەسىنە زەيىن سالماي كەلدى. كۇنى بۇگىنگە دەيىن كوركەم اۋدارما جايىندا جۇيەلى ءبىر ەڭبەكتىڭ بولماۋى، قازاق سسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ ءتىل جانە ادەبيەت ينستيتۋتىنىڭ مۇنداي اسا ماڭىزدى ىسكە تىم جاۋاپسىز قاراعانىنان.
«پراۆدا» گازەتى كەلەلى ماسەلە ەتىپ كوتەرگەنگە دەيىن، جازۋشىلار وداعى قازاق ادەبيەتىنىڭ وسى ۇلكەن سالاسىنا ءمان بەرمەي كەلدى. جازۋشىلار وداعىنىڭ پرەزيديۋمى ورىس حالقىنىڭ ۇلى ادەبيەتىن، تۋىسقان حالىقتار ادەبيەتىن، قازاق وقۋشىلارىنا ءوز تىلىندە جەتكىزۋدى ءوزىنىڭ باستى مىندەتى دەپ قارامادى دا جانە بۇل مىندەتتى جازۋشىلاردىڭ الدىنا جەتكىلىكتى دارەجەدە قويمادى. جازۋشىلار وداعىنىڭ بۇل ماسەلەدەگى تارتىنشاقتىعىن بىلاي قويعاندا، ول ءتىپتى، كوركەم اۋدارمامەن اينالىسقان جازۋشىنىڭ ەڭبەگىن تۆورچەستۆولىق ەڭبەك قاتارىنا قوسىپ ەلەۋدى دە ۇمىتتى.
بۇل جاعداي كوپتەگەن جازۋشىلاردىڭ ادەبيەت ءۇشىن اسا ماڭىزدى ىستەن قول ۇزۋىنە، سودان بارىپ اۋدارمامەن كاسىپ ەتۋشىلەردىڭ كوبىرەك سۇعاناقتاۋىنا سەبەپ بولدى.
ارينە، ءبىز بارلىق جازۋشىلار اۋدارماعا تۇگەل قاتىسسىن دەگەن ۇزىلدى-كەسىلدى تالاپ قويۋدان اۋلاقپىز. ءبىراق كوركەم شىعارمالاردى اۋدارۋدا وزدەرىنىڭ ەرەكشە تالانتىن اڭعارتقان تالاي جازۋشىلار بار. ەكىنشىدەن، قازاق جازۋشىلارىنىڭ ءوسۋ جولىنداعى شەبەرلىككە جەتىلۋدەگى، ەڭ نەگىزگى مەكتەبى — ورىس ادەبيەتى. ەگەر جازۋشى وزىنە ۇلگى تۇتقان شىعارماسىن اۋدارسا، ونى وقىپ شىققاننان گورى، اناعۇرلىم كوپ نارسە الاتىنىنا قانداي داۋ بار. وسى سەبەپتەن دە قازاق جازۋشىلارىنىڭ كوركەم شىعارما اۋدارۋعا قاتىسۋى وتە قاجەت نارسە بولۋعا ءتيىس.
سونىمەن قاتار اۋدارماعا قابىلەتى بار، ناعىز مامان پروفەسسيونال اۋدارۋشىلار توبىن قۇرۋ وتە قاجەت جۇمىس.
كوركەم اۋدارماعا دەگەن تالاپ ناعىز ءوز دارەجەسىنە كوتەرىلۋى ءتيىس. سوندا عانا قازاق تىلىنە اۋدارىلعان ءاربىر ۇلكەن شىعارما ادەبيەتىمىزگە مول ۇلەسىن قوسىپ، حالقىمىزدىڭ رۋحاني مادەنيەتىن بايىتا الادى.
1961
You Might Also Like
-
الدىمىزدا ۇلكەن مەرەكە، ادەبيەت پەن ونەر قاۋىمىنىڭ مەرەكەسى تاياپ قالدى. وكتيابر ايىنىڭ 20-نان باستاپ ءبىزدىڭ قازاقستاندا ورىس ادەبيەتى مەن ونەرىنىڭ ونكۇندىگى وتپەك. بۇعان ورىستىڭ قازىرگى كورنەكتى اق...
-
مۇحامەدجان قاراتايەۆ ايتقان اسا ورىندى پىكىرلەرگە كىشكەنە وي جالعاستىرماقپىن. قازاقتىق ادەبي ءتىلى جونىندە. ءبىر كەزدە قازاقتىڭ ادەبي تىلىنە نەگىز بولعان دەپ ءار ءتۇرلى گەوگرافيالىق اۋدانداردى اتاپ، تال...
