InfoHub Logo

سوسياليستىك ۆەنگريا — تاپتىق مۇددەسى، قوعامدىق دامۋ ساپارى ءبىر شىنايى دوسىمىز. كەشەگى ۇلى وتان سوعىسىندا سوۆەت ارمياسى فاشيزمنەن ازات ەتكەن ماديار حالقى سوۆەت ەلىن زور قۇرمەت تۇتادى. قازاقستاندا بۇگىن باستالايىن دەپ وتىرعان ۆەنگريا مادەنيەتىنىڭ ونكۇندىگى سوۆەت حالقى مەن ۆەنگەر حالقىنىڭ دوستىق ىرگەسىن بەكىتە تۇسەتىنى ايقىن.

دوستىق — ادام مەن ادامنىڭ، ەل مەن ەلدىڭ اراسىنداعى ابزال قاتىناستى بەينەلەيتىن ەرەكشە قاسيەت. «جىلقى كىسىنەسكەنشە، ادام سويلەسكەنشە» دەگەن قازاقتىڭ تاماشا ماقالى بار. ەكى حالىقتىڭ ەڭبەككەرلەرىنىڭ، مادەني، قوعام قايراتكەرلەرىنىڭ بىر-بىرىمەن كەزدەسىپ، تانىسىپ سىرلاسۋلارى ءبىزدىڭ يگى دوستىعىمىزدى نۇرلاندىرا تۇسەدى. مەنىڭ سونداي ءبىر جاعدايعا كۋا بولعانىم دا بار.

ۇستىمىزدەگى 1969 جىلدىڭ اپرەل ايىندا ۆەنگريادا ءبىزدىڭ قازاق مادەنيەتىنىڭ ونكۇندىگى ءوتتى. جولىمىز ءتۇسىپ سول كەزدە اقىن ق. ىدىرىسوۆ ەكەۋمىز بۋداپەشتكە كەلە قالىپ ەدىك. ءبىز كەلەردەن بىرەر كۇن بۇرىن ءبىزدىڭ انشى-كۇيشى ونەرپازدارىمىز ۆەنگريانىڭ استاناسىنان ەل ارالاۋعا ءجۇرىپ كەتىپتى. ەۆروپالىق مەملەكەتتىڭ استاناسى — ۇلكەن شاھار ءوزىنىڭ كۇندەلىكتى قىزۋ ومىرىمەن ءجۇرىپ جاتىر ەكەن. ءبىراق سوندا دا ءبىزدىڭ ونكۇندىكتىڭ لەبى ايقىن ەسىپ تۇرعانداي. ءبىز ونى ەڭ الدىمەن اەروپورتتىڭ باسىنان سەزدىك. ءبىزدى قارسى العان ۆەنگەر جازۋشىلارىنىڭ سالەم-ساۋقاتتان كەيىنگى اڭگىمەلەرى بەلگىلى قۇرمانعازى اتىنداعى ۇلت-اسپاپتارى وركەسترى مەن قازاق انشىلەرىنىڭ ۇلكەن كونسەرتى جايىندا بولدى. ولاردىڭ تاڭدانىپ، ءسۇيسىنىپ ايتىستارىنا قاراعاندا قازاق ونەرى استانا قاۋىمىن ءبىراز تاڭىرقاتسا كەرەك.

قالاعا كىرگەننەن كەيىن دە كوشەلەردە قازاق مادەنيەتىنىڭ ونكۇندىگىنىڭ جارنامالارى جارقىراپ كوزگە تۇسە بەرەدى. ەندى ءبىر ساتتە قازاقتىڭ تۇرمىس-سالتتىق ونەرى كورمەسىنىڭ الدىندا ۇيمەلەپ تۇرعان حالىقتى كوردىك. شاھارعا مەكەن تەپكەننەن كەيىن كيوسكەلەردەگى اشەكەيلى جۋرنالداردان، گازەتتەردەن قازاقستاننىڭ كورىنىستەرىن، قازاق اكتريسالارىنىڭ سۋرەتتەرىن، قازاق مادەنيەتىنە بايلانىستى ماقالالاردى ءجيى ۇشىراتاتىن بولدىق.

قاي جەردە بولمايىق — ەڭبەكشىلەر اراسىنا، جاستار قاۋىمىنا، جازۋشىلار وداعىنا بارساق تا اڭگىمە قازاقستان جايلى. جالپى ماديار حالقىنىڭ ءبىزدىڭ رەسپۋبليكامىزعا دەگەن ىقىلاسى انىق كورىنىپ تۇر. كەمە جاساۋ زاۆودىنىڭ جاستارى ءبىزدى شىن پەيىلىمەن قارسى الدى. زاۆود باسشىلارى زاۆودتىڭ جاعدايىمەن، جۇمىستاعى جەتىستىكتەرىمەن تانىستىرعاننان كەيىن، جاستار ءبىزدى ءوز كلۋبىنا اپارىپ قازاق ادەبيەتىنىڭ جاعدايىن سۇرادى. ارتىنان بايقاساق ءبىزدىڭ ادەبيەتىمىز بەن مادەنيەتىمىزدىڭ جايىنان وزدەرى دە بەيحابار ەمەس ەكەن. جۇمىسشى قىزدار مەريا گاپەر، نادينا ۆارتا، سوسياليستىك بريگادانىڭ بريگاديرى يانوش گووشتار بىرىنەن سوڭ ءبىرى سۋىرىلىپ شىعىپ ماديار تىلىندە اباي مەن جامبىلدىڭ، سۇلتانماحمۇت پەن ءابۋ سارسەنبايەۆتىڭ، حاميت ەرعالييەۆ پەن قاليجان بەكحوجيننىڭ ولەڭدەرىن وقي باستادى. شىنىن ايتقاندا بۇل شەت ەل ادامدارىمەن رەسمي كەزدەسۋدەن گورى بۇرىننان تانىس ەسكى دوستاردىڭ باس قوسۋىنا ۇقساپ كەتتى. جاستار ءبىزدى ۇزاق ۋاقىتقا دەيىن جىبەرمەي، بارشا ونەرلەرىن كورسەتىپ، سىي-سياپاتىن جاسادى.

وسىنداي ىقىلاستى ۆەنگريا جۇمىسشى تابىنىڭ قارا شاڭىراعى چەپەل مەتاللۋرگيا كومبيناتىنان دا كوردىك. وندا ءبىزدىڭ كوركەم ونەر قايراتكەرلەرىنىڭ كونسەرتى جۇمىسشى قاۋىمدى ەرەكشە ءسۇيسىندىردى. قازاق كۇيلەرىنە سونشاما قۇمارتا قول شاپالاقتاعان جۇرتتى مەن الماتىدا دا كوپ كوردىم دەپ ايتا الماس ەدىم. ال، بيبىگۇل تولەگەنوۆا، روزا باعلانوۆا، ريشاد ابدۋللين سياقتى انشىلەردى بەس-التى قايتارا شاقىرىپ ساحنادان جىبەرمەي قويدى.

كونسەرت اراسىندا ەبىن تاپقان جۋرناليستەر روزا باعلانوۆانى ۇستاپ الىپ:

— ءسىزدىڭ انشىلىك جولىڭىز، اتاق-داڭقىڭىز بۇدان جيىرما جىل بۇرىن وسى بۋداپەشتتەن، دۇنيە جۇزىلىك جاستار فەستيۆالىنان باستالىپ ەدى. ءقازىر قانداي سەزىمدە تۇرسىز؟ جيىرما جىلدان كەيىن بۋداپەشتتەن العان اسەرىڭىز قالاي؟ — دەپ سۇراقتى جاۋدىرىپ جاتىر.

ماديار حالقىنىڭ استاناسى قازاقتىڭ قاراپايىم قىزىنىڭ ونەر اسپانىنا سامعار تۇعىرى بولىپتى. بۇل دا ءبىر ەستە قالارلىق نارسە.

قازاقتىڭ تالاي بوزداقتارى ماديار جەرىن فاشيستەردەن ازات ەتۋ ساپارىندا جانىن قۇربان ەتتى. بەلگىلى اقىنىمىز حاميت ەرعالييەۆ ماديار جەرىندە ءتورت قابىرعاسىن قالدىردى، ءابۋ سارسەنبايەۆ سوعىسىپ ءجۇرىپ «بالاتون جىرلارىن» تەبىرەنە تولعادى.

ۆەنگريانىڭ مادەني قايراتكەرلەرىنىڭ دە قازاقستانعا، ونىڭ مادەنيەتىنە دەگەن ىقىلاسىنىڭ ءبىر كۇندىك نەمەسە ءبىر ماۋسىمدىق ەمەس ەكەنىنە كوزىمىز جەتتى. قازاقستاندى ءبىراز ارالاعان جۋرناليست شاندور بويار حالىق اراسىندا قىزعىلىقتى اڭگىمەلەر ايتىپ ءجۇردى. ونىكى جايداق بايانداۋ ەمەس، ءبىزدىڭ رەسپۋبليكانىڭ تاماشا كورىنىستەرىن، ونەر يەلەرىن، قازاقتىڭ ۇلتتىق كيىمدەرى مەن مۇلىك-جابدىقتارىن ءتۇسىرىپ العان بوياۋلى ءدياپوزيتيۆىن ەكراننان كورسەتە وتىرىپ، جۇرتتى تامساندىرىپ، نەشە ءتۇرلى قىزعىلىقتى اڭگىمەلەر ايتادى. اقىن-عالىم د. رادو قازاق اقىندارىنىڭ كوپ ولەڭدەرىن ماديار تىلىنە اۋدارعان. ول زايىبى اكتريسا رادو حانۋم ەكەۋى زاۆودتاردى، جۇمىسشى كلۋبتارىن ارالاپ، جۇرتشىلىقتى قازاق پوەزياسى مەن پروزانىڭ ۇلگىلەرىمەن تانىستىرىپ ءجۇردى. وسى ادامدارمەن بىرگە جۇرگەندە ولاردىڭ بىزگە ىقىلاسىنىڭ ءبىر ونكۇندىكپەن شەكتەلمەيتىنىنە كوزىمىز جەتكەندەي بولدى. ونىڭ ۇستىنە رادو قازاق پوەزياسىنىڭ ۇلگىلەرىن بۇدان بىلاي دا اۋدارا بەرەتىنىن، ۆەنگريا مەن سوۆەت حالىقتارىنىڭ اراسىنداعى ەرتەدەن كەلە جاتقان مادەني بايلانىستار جايلى ۇلكەن زەرتتەۋ جاساپ جۇرگەنىن ايتتى.

ۆەنگەردىڭ انتروپولوگ عالىمى شاندور تود قازاقستانعا كەلىپ ءبىراز زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزىپ قايتقان. ول ەكى ەل اراسىنداعى بايلانىس، جاقىندىق جايلى قۇلشىنا سويلەيدى. ول ءوزى قازاقستاننىڭ وتكەن ومىرىنەن دە، بۇگىنگى ومىرىنەن دە تىم جاقسى حاباردار ەكەن. كادىمگى ءوزىمىزدىڭ تاريحشى نەمەسە ادەبيەتشى ارىپتەستەرىمىزدەي اعىلىپ سويلەپ وتىر. ءسوز اراسىندا كوپتەگەن كىتاپتاردىڭ دا اتىن اتاپ قويادى. بۇل عالىم وتكەن عاسىرداعى ورتا ازيانى، اسىرەسە قازاقستانداعى كوبىرەك زەرتتەگەن اتاقتى ۆامبەري ءداستۇرىن جالعاۋشى ءتارىزدى.

بۋداپەشتتەگى سوۆەت ەلشىلىگىندە بولعان ۇلكەن قابىلداۋدا:

— سالەمەتسىز بە، قوش كەلىپسىزدەر، — دەپ ناقپا-ناق وزگەشەلەۋ ماقاممەن قازاقشا ايتىلعان سالەمگە جالت قاراپ، كۇلىمسىرەپ قولىن سوزىپ كەلە جاتقان اقباس قاريانى كوردىم.

شىرامىتا قويدىق. بۇل 1945 جىلى الماتىعا كەلىپ كەتكەن، ءبىز بۋداپەشتكە كەلگەلى اتىن ەستىپ جۇرگەن پروفەسسور، ءارى بەلگىلى اقىن يمرە-ترەنچەني ۆالداپفەل ەكەن. قاريا سىرقات ەكەن، ءبىزدى ۇيىنە شاقىرعاندا بارۋعا ۋاقىتىمىز قىسىلتاياڭ بوپ ۇيالىپ ءجۇر ەدىك. كادىمگىدەي شۇرقىراسىپ، ءبىراز اڭگىمەلەستىك. پروفەسسور ترەنلەني جامبىلدىڭ، ابايدىڭ ولەڭدەرىن تىكەلەي قازاق تىلىنەن كوپ اۋدارعان ادام. ول وسى ولەڭدەردىڭ ءتۇپ نۇسقاسىن ورىسشاسىمەن سالىستىرىپ، اۋدارماشىلارىنىڭ كەيبىر كەمشىلىكتەرىن كورىپ وتىرادى ەكەن. بۇل كىسى قازىرگى قازاق ادەبيەتىنە باسا نازار اۋدارىپ وتىرادى ەكەن. ق. ىدىرىسوۆقا «ءسىزدىڭ «اكە تاعدىرى» دەگەن پوەماڭىزدى وقىپ شىقتىم»، — دەدى.

وسى ترەنچەني قاريانىڭ جولىن قۋىپ قازاق ءتىلىن ۇيرەنىپ جۇرگەن جاستار دا جوق ەمەس.

ءبىزدىڭ ازعانا كۇندە ءاتۇستى ءجۇرىپ كورىپ-بىلگەنىمىزدىڭ ءوزى ەكى حالىق اراسىندا مادەني قارىم-قاتىناستىڭ تەرەڭدەپ، كەڭەيىپ كەلە جاتقانىن دالەلدەدى. ءيا، بۇدان بىلاي ءبىر-بىرىمىز تۋرالى ماعلۇماتىمىز ارتىپ، بىلگەنىمىز كوبەيە بەرمەك. كىتاپتار دا ەكى جاققا كوبىرەك اۋدارىلىپ، ارالاسىمىز كۇشەيە تۇسپەك.

ماديار ەلىن تەرەڭىرەك بىلۋگە قازاق حالقى دا قۇشتار. ۆەنگريا — ەۆروپالىق ەل. باتىس ەۆروپا مادەنيەتىن تۇتاس، ءبىر سانايدى. «ەۆروپا مادەنيەتىنىڭ دارەجەسى» دەگەن ءسوز دە سودان شىقسا كەرەك. ارينە، ءوز توڭىرەگىندەگى بيىك مادەنيەتتەن وقشاۋ، تۇيىقتالىپ قالماي، سوعان جەتىلە وتىرىپ، ۆەنگريا مادەنيەتى ءوزىنىڭ ۇلتتىق سيپاتى مەن رۋحىن ساقتاي بىلگەن. مۇنى ونىڭ ارحيتەكتۋرالىق جانە باسقا مادەني ەسكەرتكىشتەرىنەن، مۋزىكا، ادەبيەت مۇرالارىنان، جالپى حالىق داستۇرىنەن ايقىن كورەمىز.

سىرت كوزگە بىردەن شالىناتىن شارۋالاردىڭ ۇلتتىق كوستيۋمى مەن اتاقتى چارداش ءتارىزدى ماديار بيلەرىنەن باستاپ، مادەنيەتتىڭ قاي سالاسىنا ۇڭىلسەڭ دە ۇلتتىق سيپاتتار جەتكىلىكتى ءتارىزدى. ەۆروپانىڭ كوپ ەلىنە ورتاق گوتيكا، باروككو ستيلدەرىمەن سالىنعان ارحيتەكتۋرالىق ەسكەرتكىشتەردىڭ وزىندە، باسقا جاقىن كورشىلەرگە ۇقسامايتىن ۆەنگەر سۋرەتى، ۆەنگەر بەينەسى كورىنىپ قالا بەردى؛ الەمگە ايان ۇلى مۋزىكانت فەرەنس ليست پەن عاجايىپ سىرلى كومپوزيتور بارتوكتىڭ وپەرەتتالارى دۇنيە ەلدەرىنە كەڭ تاراعان كالمان مەن لەگوردىڭ مۋزىكالارى «ەۆروپا تىلىندە» سويلەگەنمەن، سولاردىڭ ۆەنگەر ماقامىن، ماديار اۋەنىن ايقىن ەستىپ وتىراسىز.

ۇلى اقىن بارشا حالىققا ورتاق. ارينە، پەتەفي ءتارىزدى ءورت سەزىمدى، ءور داۋىستى اياۋلى اقىندار ءار حالىقتا بار. مەن ونى كەيدە ءبىزدىڭ ءورت جالىندى ماحامبەتپەن رۋحتاس كورەم. سول پەتەفي شىنايى ۇلتتىق اقىن ەكەنىن، ونىڭ جىرىنىڭ ناعىز «ماديار مىنەزىن» ۆەنگريامەن از-كەم تانىسقاندا، اقىننىڭ ەلىن ارالاعاندا ايقىنىراق سەزەسىڭ. پەتەفيدىڭ الدىندا سوناۋ XIV—XV عاسىرلاردان بەرى قاراي سىنشىل اقىن تەمەشۆاري، ازاتتىڭ جاۋىنگەرى، سەمسەرى مەن ليريكاسىن قاتار جۇمساعان بانناششا، حالىقتىڭ جوعىن جوقتاعان فازەكاش، بوستاندىق كۇرەسىنىڭ كوسەمى راكوسيدىڭ سەرىگى ميكەشتەر پەتەفيمەن تۇتاس ۆەنگەردىڭ رومانتيكالىق ەپوسىن جاساۋشى اتاقتى ۆوروشمارتي، ىزالى پوەزياسىنىڭ اياعى قاسىرەتكە ۇلاسقان سىرشىل اقىن ارون، پەتەفيدەن كەيىن ءبىزدىڭ عاسىردا جاساعان ۆەنگەر پوەزياسىن جاڭعىرتا كەلگەن البىرت تا العىر اقىن ادي، فاشيزمگە قارسى وقتاي اتىلعان جالىندى جىردىڭ يەسى قىرشىن كەتكەن اتتيلا يوجەفتەر كوز الدىڭنان وتەدى. ءبىراق ءبىز ءۇشىن دە، ماديار حالقى ءۇشىن دە وسى اتالعان جانە مەن اتاي الماعان سان ساڭلاقتاردىڭ ورتاسىندا اسقار تاۋداي پەتەفي تۇلعاسى بيىك تۇر.

ون سەگىزىنشى عاسىردا م. كەلەمەننىڭ الىستا جۇرگەن ۆەنگريانىڭ ساياسي قۋعىندارىنىڭ ءومىرىن سۋرەتتەيتىن «تۇركيادان حات» اتتى تاماشا شىعارماسىنان باستالعان ماديار پروزاسى دا، كەڭ سالادا وتكەن عاسىردىڭ ورتا شەنىندەگى شارۋالار ازاتتىعى ءۇشىن كۇرەسكەن جازۋشى ي. ەتۆەش، شەبەر نوۆەلليست يا. ۆايدا، ءونىمدى جازۋشى م. يوكايدى. ەۆروپا ادەبيەتىندەگى ءىرى تۇلعالار ك. ميكسات پەن ج. موزيكتى اتاساق تا جەتكىلىكتى. بۇعان ۇلى وكتيابر تۇسىندا ادەبيەتكە كەلگەن م. زالكا، ا. گيداش، ب. يللەش، ي. دورۆاش سياقتى ءىرى جازۋشىلار جالعاسادى.

ماديار حالقىنىڭ مول ادەبيەتى، جالپى باي مادەنيەتى ءبىز ءۇشىن جاڭا عانا شەتى كورىنە باستاعان تاۋسىلماس قازىنا.

مادەنيەت پەن ادەبيەت قايراتكەرلەرى قاشان دا ءبىر حالىق پەن ەكىنشى حالىقتىڭ سەزىمىن ۇشتاستىرىپ، اۋەنىن قوسىپ، جۇرەگىن جالعاستىرعان. ءبىز بۇگىن ەلىمىزدىڭ اتىنان: قوش كەلىپسىزدەر، دوستىق جارشىسى ءقادىرلى دوستار! — دەپ قۇشاق جايامىز.

1969

---