InfoHub Logo

جازعى كانيكۋل اياقتالار مەزگىلدە اكەم الدەبىر جۇمىسپەن اۋدان ورتالىعىنا باراتىن بولدى دا قاسىنا بالالارىنىڭ ىشىنەن مەنى ەرتىپ الدى. ەكى اعام مەن كىشى ءىنىم: «ءبىزدى نەعىپ ەرتپەدى؟» — دەگەندەي سىناي تانىتىپ ەدى: «سەندەر ۇلكەن بولىپ قالانى كوردىڭدەر عوي، الا جازداي ەشقايدا شىققان جوق، جاناتاي بارىپ كەلسىن پاپاسىمەن»، — دەپ شەشەم مەنى قوستاي قالدى دا، سونىمەن اياق استىنان قالاعا باراتىن بولدىم. ەندى اۆتوبۋسقا وتىرعاندا بەنزيننىڭ يىسىنەن جۇرەگىم اينيتىنىن، جولشىباي قارا جولدان ماشيناعا ىلەسكەن قويۋ شاڭنان زىقىم كەتەتىنەن ويلاي بەرگەندە، اكەمنىڭ ەسىك الدىندا موتوسيكلىن ءسۇرتىپ، مايىن تەكسەرىپ جۇرگىزۋگە دايىنداپ جۇرگەنىن كورىپ كوڭىلىم ورنىققانداي بولدى.

قالاعا باراتىن كيىمدەرىمدى تەكسەرىپ كوردى دە شەشەم:

— جارايدى بالام، قالاعا بارعاندا ءتارتىپتى بول، اكەڭنىڭ قاسىنان ۇزاپ كەتپە، كوشەگە شىعىپ ويناپ كەتسەڭ، ءۇيدى تابا الماي اداسىپ قالاسىڭ، — دەپ ۇيرەتىپ-اق جاتىر. اققۇبا ءوڭى ءسال قىزارىپ كەتىپ، اكەم شارۋامەن بولا بەرگەندە جىلى الاقانىمەن باسىمنان ءبىر سيپاپ، بەتىمنەن ءسۇيىپ، كورىپ قويمادى ما دەگەندەي اكەم جاققا كوز قيىعىن تاستاپ قويدى. بالالارىنىڭ ىشىنەن مەنى "جاناتايىم" دەپ شەشەم دە، اكەم دە ەرەكشە جاقسى كورەتىنىن ءىشىم سەزەتىن. ءبىراق وسى ءبىر ىستىق سەزىمدەرىن سوزبەن ايتىپ جەتكىزۋگە ەكەۋى دە تىرىسىپ كورگەن ەمەس. ماعان سويلەپ تاپسىرما بەرگەندە سالقىن سويلەپ، باسقا بالالارى سياقتى بىردەي قارايتىن دا وڭاشا جەر بولا قالسا:

— ەسەيىپ قالىپسىڭ-اۋ بالام، — دەپ ەستيار كورىپ، بىردەڭە ايتقىسى كەلىپ تۇراتىنداي بولۋشى ەدى، سول ايتايىن دەپ تۇرعان نارسەسى ەسىنە تۇسپەگەندەي، سول جەردە ارى-بەرى كۇيبەڭدەپ، باسقا شارۋامەن اينالىسىپ كەتەتىن.

ءبىز اۋىلدان ەرتەرەك شىقتىق تا، مەنىڭ قالاعا اتتانعانىمدى ۇيدەگىلەر كورىپ ۇلگەرمەي، ءۇش اياقتى قىزىل موتوسيكلمەن اكەم ەكەۋمىز ۇلكەن جولعا قاراي ەسىك الدىنان ءجۇرىپ كەتتىك. كۇز مەزگىلى ءبىزدىڭ جاققا باسقا وڭىردەن ەرتە جەتەدى. كۇن سايىن جىلى جاققا ۇشقان قۇستار توبەمىزدەن ءتىزىلىپ ءوتىپ جاتادى. كوك اسپاننىڭ شىرقاۋ بيىگىندە كەرۋەندەي سوزىلىپ، بىر-بىرىنەن قالىسپاي، قاناتتارىن باياۋ قاعىپ قالىقتاپ ۇزاپ بارا جاتادى. بۇل كەزدە اۋىل قىسقا دايىندىق ۇستىندە. ەگىستەن قايتقان تراكتورلار، ءشوپ تاسىعان كولىكتەر، قىسقا قامدانعان ادامدار قيمىلى قاۋىرت، قاتقىل، كەلە جاتقان قىستىڭ ۇزاق مەزگىلدەرىنە دايىندىق اۋقىمى ءبارىن قامتىعان. مىنە ءبىز دە سول وقۋدىڭ قامىمەن مەكتەپكە كەرەك زاتتاردى الۋعا كەلە جاتىرمىز. ەكى-ۇش كۇننەن سوڭ ساباق باستالادى. جازداي تىپ-تىنىش بولىپ تۇرعان اۋىلدىڭ ورتاسى، مەكتەپ ماڭى شۋعا تولىپ، جاڭا وقۋ جىلىن باستاپ كەتەمىز.

كولىكپەن قالاعا جەتەرلىك ءبىر ساعات ۋاقىتتا مەن ءقازىر جولدا كىشكەنە وزەننەن ءوتىپ، جولشىباي تاۋ ىشىندەگى سامەن اۋىلىنا سوعىپ، سول جەردە اجار اپامنىڭ ۇيىنە باراتىنىمىزدى، ولاردىڭ ءبىزدى قۋانا قارسى الاتىنىن، اپامنىڭ ءبىزدى كورگەندە بەتىمىزدەن كەزەك-كەزەك ءسۇيىپ جاتىپ، كوزىنەن سورعالاپ كەتكەن جاستى سۇرتە ءجۇرىپ قوناقاسى قامدايتىنى، اكەمنىڭ "قايتار جولدا سوعامىز" دەپ راقمەت ايتىپ جولعا شىعۋعا اسىعاتىنىن كوز الدىمنان وتكىزىپ ۇلگەردىم. ءبىراق ءبىز بۇل جولى اجار اپامنىڭ اۋىلىنا سوقپاي وتتىك. "بۇل قالاي بولدى؟" — دەگەندەي اۋىلدىڭ ماڭىنان وتە بەرگەندە اكەم جاققا قاراپ ەدىم

— قايتار جولدا بارامىز اپاڭا، — دەدى اكەم، قارلىققان داۋىسپەن. مەن ونىڭ جەلگە ارناپ كيگەن قالىڭ كوزاينەگىنىڭ استىنان بەتىنە قاراي جىلجىپ اعىپ بارا جاتقان جاستى كورىپ قالدىم دا، كورمەگەن بولىپ تومسىرايعان كۇيى وتىرا بەردىم. اۋىلدان ءبىرتالاي ۇزاپ كەتكەندە اكەم: — اپاڭا قايتاردا سوعامىز بالام، — دەدى مەنىڭ كوڭىل كۇيىمدى اۋلاعانداي ءبىر جۇمساق داۋىسپەن. ماعان وسى ساتتە كوزىن كولەگەيلەپ، جول جاقتى قارايلاپ جۇرگەن اجار اپام ەسىك الدىنا شىعىپ: «باۋىرىم مەنىڭ ۇيىمە نەگە سوقپاي كەتتى ەكەن!» — دەگەندەي قاپا بولعان پىشىنمەن سىرتىمىزدان كوزىمەن شىعارىپ سالىپ تۇرعانداي كورىندى. كەيىن بۇرىلىپ قاراسام اۋىل ءدوڭ استىندا الىستاپ كورىنبەي قالعان ەكەن.

***

تاس جولعا شىققان سوڭ كولىكتىڭ ءجۇرىسى كۇشەيە ءتۇستى. قارسى بەتتەن سوققان جەلدىڭ سۋىق ەكپىنىنەن اكەم ءسال ەڭكەيە ءتۇسىپ، بار ىنتاسىن جولعا اۋدارىپ الىپتى. مەنىڭ توڭعانىممەن جۇمىسى بولماعان ءتارىزدى، كولىكتىڭ برەزەنت جامىلعىشىن كوتەرە ءتۇسىپ، قالپاعىمدى كوزىمە تۇسىرە كيىپ بۇيىعىپ وتىردىم. جول شەتىنەن قالانىڭ تارتىپپەن سالىنعان ءساندى ۇيلەرى دە كورىنە باستادى. بۇل جولى قالاداعى ەڭ ۇلكەن «سالەمەت» دەگەن دۇكەننىڭ جانىنداعى كاماش اپامنىڭ ۇيىنە كەلىپ تۇستىك. اكەم مۇندا كەلمەس بۇرىن ءوزىنىڭ ستەپان دەگەن ورىس دوسىنا سوعىپ، وعان كولىگىنىڭ ءبىر سايماندارىن تاپسىرىپ، ءبىراز اڭگىمەلەستى. ورىس دوسىنىڭ اۋلاسىندا بۇرىنعى ەسكى كولىكتەردىڭ بىرنەشەۋى تۇر، ءبىر قولى شىنتاعىنان مولاق دەمبەلشە شال ماشينەنىڭ الدەبىر نارسەسىن شىعارىپ الدىنا قويىپ الىپ بەنزينمەن جۋىپ، جوندەپ وتىرىپ اڭگىمەلەستى. اكەمنىڭ كەلگەنىنە قۋانىپ تا قالدى.

كاماش اپام ءبىز كەلگەندە قۋانعان دا، بەتىمىزدەن ءسۇيىپ ءوزىنىڭ ساعىنىپ قالعانىن بىلدىرگەن دە جوق، داستارقان باسىندا وتىرعان بەتى: «ءى-ى، كەلدىڭدەر مە»، — دەدى كۇندە كورىپ جۇرگەن ادامى كەلگەندەگىدەي. داۋىسىنان ءبىزدىڭ كەلگەنىمىزگە ونشا قۋانا قويماعانى، وزدەرىڭ ءۇشىن كەلدىڭدەر مە دەگەن مەنمەن وكتەمدىك تۇرعانداي. ودان ارى سول ماقاممەن نەشە كۇنگە كەلگەنىمىزدى، مۇندا قانشا بولاتىنىمىزدى، نە جۇمىسپەن جۇرگەنىمىزدى تەرگەپ الدى. بيىك ەڭسەگەي بويلى اكەم وسى جەردە ءسال ەڭكەيىپ، كوتەرىڭكى ەڭسەسى باسىلىپ قالعانداي بولدى. اپايىنىڭ سۇراعىنا دا جاۋاپ بەرۋگە اسىققان جوق. ونىڭ بارقىراپ شىعاتىن داۋىسپەن وزدەرىنىڭ قالادا جەتىسىپ وتىرماعاندىعىن، ءبارى ساتۋلى ەكەندىگىن، قوناق كۇتۋدىڭ ءوزى وڭاي ەمەس ەكەندىگىن ايتقان سوزدەرىنەن سالقىن لەپ ەسكەندەي بولدى دا، كاماش اپام سويلەگەن سايىن مەن دە اكەممەن بىرگە ءبىرتۇرلى كوڭىلسىزدەنە تۇسكەندەي ىڭعايسىز كۇيدە وتىردىم. سونى سەزگەندەي بولدى ما:

— كەل شايعا وتىرىڭدار، اۋىلداعى تۋىستار، بالا شاعاڭ امان با؟ — دەپ اماندىق سۇراسا باستادى. سوزگە ارالاسسا ءوزىنىڭ جازىقتى بولىپ كەتەتىنىن بىلەتىن ادامشا باعانادان ءبىر شەتتە ۇندەمەي وتىرعان كامەش اپامنىڭ شالى اعزام وسى كەزدە بارىپ:

— ءيا امانبىسىڭدار. كەل، وتىرىڭدار، — دەپ ءسال ىعىسىپ، قوپاڭداپ قويدى.

اكەم سول كوڭىلسىز كۇيدە ءبىراز وتىرىپ اپايى بەرگەن سۇراقتارعا ساراڭ جاۋاپتار قاتتى دا، شايدى دا كوپ ىشپەستەن كەسەسىن قايتارىپ: "بولدىم"، — دەپ شەگىنىپ وتىردى.

— بوسقا كەلىپپىز. تارىلىپ وتىر ەكەنسىڭدەر. جوقشىلىق زامان عوي. اسىراي الماي جۇرگەن بالا-شاعالارىڭ كوپ، — دەپ اپايىن سوزبەن ءىلىپ تاستادى. كامەش اپام باسىلۋ ورنىنا ومىراۋ مىنەزىنە سالىپ:

— سەن سياقتى ۇبىرىندى-شۇبىرىندى بولماساق تا قۇدايعا شۇكىر بارمىز، — دەپ ءسوزدى كوبەيتىپ بارا جاتىر ەدى، مۇندايعا كونە قويمايتىن اكەم دە:

— شۇبىرىندى بولىپ مەنىڭ بالا-شاعىمنىڭ ساعان قاي سالماعى ءتۇسىپ ەدى، — دەپ ءجۇزى ءبىرتۇرلى تۇتىگىپ كەتتى. سول بويى ورنىنان تۇردى دا دالاعا شىقتى. ءۇي ءىشىن اۋىر ۇنسىزدىك باسىپ ءبارىمىز سويلەمەگەن كۇيى تومسارىپ وتىردىق.

— ءاي، باعي، ىدىس جۋاتىن سۋ، تەگەنە قايدا، — دەدى اپام داۋىسىن قاتايتىپ. ءتور جاقتان تاياۋدا ەشكىم كەلە قويماعان سوڭ، اپام اۋلاداعى لەگەندى اكەلۋگە مەنى جۇمسادى. لەگەندى اكەپ الدىنا قويىپ جاتقاندا قولىمنان ۇستاپ، بەتىمنەن ءسۇيدى دە:

— امان جۇرىڭدەر قارعالارىم، — دەدى كەيىپ وتىرىپ تومەن قاراعان كۇيى.

تۋىستار مەن اكەمنىڭ ايتۋىنشا، وسى قازىمىر مىنەزى ءۇشىن كاماش اپامدى ەشكىم ۇناتپايدى. وزىندە بالا دا جوق. كوپ ءومىرى مىنا اعزام شالدىڭ العاشقى ايەلىنەن قالعان بالاسىن باعىپ وتكەن ءتارىزدى. اپامنىڭ ومىرىندە قۋاناتىن، جارقىلداپ جۇرەتىن مەزگىلدەر بولدى ما ەكەن. ءبىراق ونى ءبىز كورگەن ەمەسپىز. اپام ءبىز كەلگەندە باۋىرىنا ۇرسايىن، كوڭىل كۇيىن تۇسىرەيىن دەپ ەمەس، ەركەلەپ ۇرساتىنداي، ساعان ۇرىسپاعاندا كىمگە ۇرسام، مۇڭىمدى شاعام، دەپ ۇرساتىنداي ەدى دە ونى اكەم كوپ ەلەي دە بەرمەيتىن، كوبىنە ازىلگە اۋدارىپ، ءۇنسىز قالىپ، اپالاپ كوڭىلىن كوتەرىپ قانا وتىرىپ، وڭاشا قالعاندا اۋىر كوڭىلسىزدىكپەن ەسكە الاتىن.

بۇل جولى اكەم كامەش اپامنىڭ سوزدەرىن كوتەرە الماي، مەن ەسىك الدىنا شىققاندا سول كوڭىلسىز كۇيى اۋلاعا موتوسيكلىن كىرگىزىپ ءجۇر ەكەن. بۇدان كەيىن ءبىز جاقىن ماڭداعى مونشاعا بارىپ كەلدىك تە، اكەم:

— بالام شارشادىڭ عوي، سەن وسىندا بول بۇگىن، — دەدى. داۋىسىنان ونىڭ بۇگىن قوناعا كەلمەيتىنى ءبىلىنىپ تۇردى، ال مەن بولسام: "ءسىز قايدا باراسىز، وسىندا بولمايمىز با اكە؟" — دەپ ايتقىم كەلدى. وسى ايتپاق ءسوزىمدى اكەم كوزىمنەن ءتۇسىنىپ قويعانداي:

— ەرتەڭ كىتاپ، كيىم-كەشەك الۋعا بازارعا بارامىز، ەرتەرەك جاتىپ دەم ال، — دەدى.

كاماش اپام اكەم كەتكەن سوڭ دا ءبىرتالاي سويلەپ بارىپ، كەش باتا زارىقتىرىپ، ۇيقى كەلگەن ۋاقىتتا ىستىق تاماق بەردى. سودان كەيىن جىلى توسەككە جاتىپ ۇيىقتاپ قالعان ەكەم، ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىندا دابىر-دۇبىر داۋىستان وياندىم. تاعى دا اكەمە ايعايلاپ ۇرسىپ جاتقان كاماش اپام ەكەن:

— ءوزىڭنىڭ بەس-التى بالاڭ بار. ونىمەن تۇرماي اراق ءىشىپ الىپسىڭ. جەتى تۇندە جۇرگەندە بىرەۋ ۇستاپ الىپ جەلكەڭدى قيسا، انا بالالاردى كىم اسىرايدى؟ — دەپ جاتىر ەكەن. اكەم ءۇن-تۇنسىز شەشىنىپ كەلىپ، مەنىڭ قاسىمداعى كەڭ توسەككە قيسايدى دا، كوپ ۇزاماي ۇيىقتاپ كەتتى.

***

تاڭەرتەڭگى شايدا اپام بىردەڭە ايتىپ، تۇندەگى ۇرىسقانىن جۋىپ-شايعىسى كەلىپ ەدى، اكەم قاباعىن اشپاعان كۇيى بىرەر شىنى شاي ءىشتى دە، مەنى ەرتىپ ۇيدەن ەرتەرەك شىعىپ كەتىپ بازار جاققا كەلدىك. ساعات وننان ءوتىپ، كۇن جىلىنا بازار ماڭىنا قالانىڭ تۇس-تۇسىنان كولىكپەن كەلە باستاعان ساۋداگەرلەر ءتۇس كەزىندە باعاناعى بوس جاتقان بازاردى ىيۋ-قيۋ ساۋدا الاڭىنا اينالدىرىپ جىبەردى. وسى جەردە ساۋدا دۇكەندەرى بالالار جارمەڭكەسىن اشىپ جاتىر ەكەن، ىزدەگەنىمىز تابىلا كەتىپ، شىرەتكە كوپ تۇرىپ قالساق تا، العانىمىزعا قۋانىپ، ودان كىتاپ دۇكەندەرىنەن وقۋلىقتار ىزدەپ جۇرگەندە ءبىرتالاي ۋاقىت ءوتىپ، قارنىمىز اشقانى بايقالدى. وسى ماڭداعى اسحانادان تاماقتانىپ ەدىك، قارىن اشقان سوڭ با تاماقتارى ۇيدىكىنە قاراعاندا ءدامدى كورىندى. كەشكە قاراي كەلگەن جۇمىسىمىز ەكىنشى كۇنگە قالماي تەز بىتكەنىنە قۋانىپ، قايتايىق دەپ ۇيگە كەلسەك كاماش اپام ءبىر جاققا كەتىپتى دە، ۇيدە باعي عانا وتىر ەكەن اكەم زاتتارىمىزدى جيناپ، قايتاتىنىمىزدى ايتىپ كولىگىن سىرتقا شىعاردى. وسى كەزدە باعاناعى كاماش اپاما دەپ بازاردان العان كويلەك ەسىمە ءتۇسىپ، سومكەنى اقتارا باستادىم.

— اكە، كويلەك، — دەدىم، سىيلىقتى سومكەدەن شىعارىپ جاتىپ.

— باعيعا بەرە عوي اپاسىنا سىيلاسىن، — دەدى اكەم. وراۋلى كويلەكتى جۇگىرىپ كەلىپ باعيعا ۇستاتتىم.

— بۇل نە؟ — دەدى ول.

— اپاما سىيلىق، — دەدىم، — بىزدەن.

باعي ماقۇل دەگەندەي باسىن يزەپ سىيلىعىمىزدى قابىل الدى دا، ءبىز كولىككە وتىرىپ اتتانىپ كەتكەنشە نەمەنە ايتارىن بىلمەي تۇرعان ادامشا، كوزدەرىن جىپىلىقتاتىپ تۇرىپ: "ساۋ بولىڭىزدار، كەلىپ تۇرىڭىزدار"، — دەدى.

— سول كەمپىردە نە جوق دەيسىڭ. دۇنيەگە تويماي زارلاي بەرەدى. ءوز ساۋداگەر، — دەگەن اكەم كويلەكتى الىپ تۇرعاندا جاقتىرماي. سوندا دا قىزىعىپ كەتىپ:

— اپاما ءدال كەلەدى ەكەن، — دەپ تۇرعان سوڭ اكەم: «الساق الايىق»، — دەپ اقشاسىن تولەپ، ماعان قاراپ وسىنىمىز دۇرىس بولدى-اۋ دەگەندەي كۇلىمسىرەپ قويىپ ەدى.

***

ءبىز جولعا شىعىپ، تاس جولدان اۋىل جاققا بۇرىلعاندا ءتۇن قاراڭعىلىعى اينالاعا قالىڭ بولىپ تۇتاسا ورنىعىپ العان ەدى. "ەندىگى دۇنيەگە يەلىك ەتۋ كەزەگى مەنىكى"، — دەگەندەي، اينالانى قاراڭعىلىق قۇشاعىنا الىپ، ءۇن-تۇنسىز مىلقاۋ تىنىشتىقپەن مۇلگۋگە كىرىسكەن. تاۋ قوينىنان ىزعارلى سۋىق جەل اڭقىلداي سوعىپ گۋىلدەپ تۇر. اينالانى جالعىز كولىكتىڭ جاڭعىرىعى ۇيقىسىنان وياتقانداي بولىپ، قاراڭعىنى تىلگىلەپ الىس قويناۋدى بەتكە الىپ ءجۇرىپ كەلەدى. بۇل جولى باسقا جولدارعا ءتۇسىپ كەتىپ، ادەتتەگىدەن ۇزاق جۇرگەندەي، ۇيقىلى-وياۋ ءبىر كۇيدە العا تارتىپ كەلەمىز. توڭعانىمدى بىلدىرمەۋگە تىرىسىپ:

— اكە، اجار اپامنىڭ اۋىلىنا سوقپايمىز با؟ — دەپ سۇرادىم.

— كەلەسى جولى بارامىز. مىندەتتى تۇردە سوعامىز، — دەدى اكەم. داۋىسى الىستان ەستىلگەندەي بولىپ انىق شىقتى. — جولىمىز قيىس كەتىپ قالىپ، ءوتىپ كەتىپپىز، قاراشى قىرسىقتى، — دەپ كولىگىن جول تابانىنا سالعان بويى ءۇنسىز قالدى. "مىندەتتى تۇردە بارۋ كەرەك"، — دەگەن اكەمنىڭ ءسوزىن ىشتەي قايتالاي وتىرىپ، بۇرىنىراق اكەم ايتىپ بەرگەن اجار اپامنىڭ ءومىرى تۋرالى، ونىڭ مايدانعا كەتىپ ورالماعان جارى، سوعىس بىتسە دە بالاسىن كۇتۋمەن وتكەن ەنەسى، جەڭگەسىنىڭ قولىندا ەرجەتىپ كەيىن اگرونوم بولىپ اۋىلعا ورالعان قاينىسى، ولاردىڭ بىزبەن قاتار اپامدى اجە دەپ تۇراتىن ىركەس-تىركەس بالالارىن ويلاپ وتىرىپ قالعىپ كەتكەن ەكەم. كولىك تەربەگەن كەزدە كوزىمدى اشىپ السام، الىستاعى تاۋ ەتەگىندە تۇنگى اۋىلدىڭ وتتارى جىلتىراپ، ءار تۇستان كورىنىپ، بەلگى بەرگەندەي كورىنە باستاعان ەكەن.

ءبىز ۇيگە سول كۇنى ءتۇن ورتاسىندا جەتتىك. ءبىزدىڭ كەلگەنىمىزدى كۇتپەگەن ۇيدەگىلەر ەرتە ۇيىقتاپ قالعان ەكەن. ەسەسىنە ەرتەڭىندە تۇرعاندا ءبىز اكەلگەن بازارلىققا ءبارى ءماز بولىپ جارتى كۇن تاماشالاپ، ەكى اعام وزدەرىنە العان كاستومدى كيىپ، ابدەن رازى بولدى.

***

بيىل ءبىز بەسىنشىگە بارامىز دەپ وقۋ باستالار كەزدى كۇتىپ، كوپتەن قۋانىپ جۇردىك. "الداعى وقۋ جىلىندا سىنىپ جەتەكشىمىز كىم بولادى ەكەن" دەگەندى دە جوعارى سىنىپتا وقيتىن اپكە-اعالارى بار بالالار ءتۇرلى ادامداردان ەستىپ الىپ، ايتىپ ءجۇردى. ءبىر كۇنى تاناشباي مۇرنى دەلديىپ كەلىپ:

— ءبىزدىڭ جەتەكشىمىز ورىس اپاي بولادى ەكەن، — دەدى. ءبىراق بۇل تاناشبايدىڭ بىرەۋدەن ەستىگەن وتىرىك ءسوزى شىعار دەپ سەنبەدىك. بۇعان جەڭىستىك بەرەتىن تاناشباي جوق، سول شەشىمدى ءوزى شىعارعان ادامشا، سول ادام بولادى ەكەن، «ءبىز ەندى ورىسشا ۇيرەنەتىن بولدىق، تەك ورىسشا سويلەۋىمىز كەرەك، ويتكەنى، اۋىلداعى جالعىز ورىس وتباسى ۆاليا اپاي كۇيەۋى ۆولوديا ەكەۋى شىنىندا قازاقشا سويلەمەيتىن، ال بالالارى بولسا قازاق بالالارىمەن ويناعاندىقتان، ءبىرشاما تۇسىنىسەرلىك ءتىل بىلەتىن كەزدە قالاعا وقۋعا كەتىپ، سول جاقتان اندا-ساندا اتا-اناسىنا كانيكۋلعا كەلىپ تۇراتىن.

بۇل تۋرالى ايتقاندا اكەم ءبىر كۇنى:

— بۇلاردىڭ كەلگەنىنە دە جيىرما جىلدان اسىپتى-اۋ، وزدەرى كوپ بولىپ كوشىپ كەلىپ ەدى، سوعىس كەزىندە، سودان قالعانى وسى ءۇي عوي، — دەگەنى ەسىمدە.

بۇدان كەيىن سوعىس كەزىندەگى مايدان جاقتان تىلعا پوەزبەن كوشىرىلگەن ادامداردىڭ تاريحى شىنىندا تۇسىنىكسىز كورىنىپ، بىزگە جەتەكشى بولاتىن اپايدى كورگىم كەلە بەردى. ءبىر كۇنى كەشكە قاراي وزەننەن قايتىپ كەلە جاتقاندا وڭ جاعىمنان ءتۇرتىپ قالعان تاناشباي قالكەن ەكەۋمىزگە شەتكەرى ءۇيدىڭ الدىند قازعا جەم شاشىپ جۇرگەن تولىق ورىس ايەلىن كورسەتىپ.

— ءبىزدىڭ اپايىمىز وسى كىسى، — دەپ سىبىرلادى. ءبىراق بۇل سوزدەرگە سەنبەگەن كۇيى جۇرگەنىمىزدە وقۋ باستالىپ، بالالاردىڭ ايتقان ءسوزى راسقا شىقتى.

***

العاشقى قوڭىراۋدان كەيىن ماڭدايشاسىنا "5 «ا» سىنىبى" دەپ جازىلعان كابينەتكە كىرىپ جايعاسۋىمىز سول ەدى قوڭىراۋ سوعىلىپ، اركىم تيگەن ورىنعا وتىرىپ، بىر-بىرىمىزبەن سويلەسىپ ۇلگەرمەي-اق، بويى ەڭسەلى، تولىق دەنەلى ۆاليا اپاي جاي باسىپ كىرىپ كەلدى. سىنىپقا كۇلە كىرسە دە، ورنىنان تۇرعان بالالاردى كوزىمەن شولىپ، وتىرۋعا رۇقسات بەرگەندە داۋىسى بەي-جاي سالقىن ەستىلدى. ەندى ءبىزدىڭ نەشە جىلدان بەرى اسەل اپايدان الىپ كەلە جاتقان داعدىمىز، ادامعا كۇلىمسىرەي امانداسىپ جىلى جۇزبەن قاراۋ، وعان سەنىم كورسەتىپ كومەكتەسۋگە ءاردايىم دايىن تۇرۋ سياقتى نارسەلەردىڭ دە سول اپايمەن بىرگە ءتورتىنشى سىنىپتا ۇمىتىلىپ قالىپ قويعانداي. ەندى بىزگە بۇگىننەن باستاپ ۇلكەن ادامعا قاراعانداي قاراپ، ۇلكەن ادامنان تالاپ ەتكەندەي تالاپ ەتەتىندەي كورىنىپ كەتتى.

مىنە، العاشقى قوڭىراۋ اياقتالىپ، وقۋ جىلىنىڭ جاڭاشا كۇندەرى دە باستالدى. ءۇش اي بۇرىن كانيكۋلعا كەتكەن بالالار ءبىرىن-بىرى جاڭا كورگەنىنە قۋانىسىپ، شۋىلداپ، شۇرقىراي امانداسىپ، اسىر سالا ويناپ ءجۇر. بيىل سىنىپقا جاڭادان كەلىپ قوسىلعان بالالارعا بۇرىننان وقىپ كەلە جاتقاندار تانىرقاي قاراسىپ قويادى.

* * *

اكەم "وسى بالام ساباقتى قالاي وقىپ ءجۇر ەكەن" دەپ قىزىقتاپ، نە ءبىر سۇراۋ سالىپ، مەكتەپكە بارعان ادام ەمەس.

قارا كۇزدە ءبىر كۇنى تەرلەپ-تەپشىپ مونشاعا ءتۇسىپ، ەندى دەمالسام دەپ ۇيگە اسىعىپ كەلە جاتقان اكەمە ۆاليا اپاي جولىعا كەتىپ، سالەم بەرىپ، ءۇي-ىشىنىڭ جاعدايىن سۇراپ، ءبىراز سويلەسكەن سوڭ:

— ءبىراز جاسىڭىز ۇلكەن ءسوزدى تۇسىنەتىن ادام ەدىڭىز، سىزگە كوپتەن بەرى جاناتايدىڭ وقۋ جاعدايىن، ءتارتىبىن ايتىپ ۇيگە بارايىن دەپ ءجۇر ەدىم، — دەيدى. ورىسشا ونشا سويلەي بىلمەسە د،ە شالا-شارپى تۇسىنەتىن اكەي ءمۇعالىم ايەل جىلى سويلەپ سوزگە تارتىپ تۇرعان سوڭ ەرىكسىز تىڭداپ، ايتقان ءسوزىنىڭ ءبارىن ماقۇلداپ باس يزەي بەرىپتى.

— بالام، — دەپ باستادى اكەم ءسوزىن — سەن ءوزىڭنىڭ كۇشىڭدى دۇرىس پايدالانىپ جۇرمەپسىڭ. ساباقتا ناشار وقيتىن بالالارعا ىلەسىپ كەتىپ، كەيدە مەكتەپكە دايىندالماي بارادى دەگەندى ءمۇعالىمىڭ ايتتى. بۇل ءسوزدى بىرەۋى ەمەس ءبىرتالاي مۇعالىمدەر ايتاتىن كورىنەدى. سوندا كۇنى بويى ۇيدە نەمەنە ىستەيسىڭدەر ساباق وقىماي، الدە وسى دا بولادى دەپ جان ايارلىق قىلامىسىڭدار.

مەن سوزگە ارالاسىپ ۇلگەرگەنشە ءسوزدى شەشەم كيىپ كەتىپ:

— مەنىڭ جاناتايىم، ءوزى اجەسىنىڭ تاربيەسىمەن وسكەن، ەشكىمنىڭ اقىلىنىڭ كەرەگىنە باس قويىپ جاتپايتىن زەرەك بالا. ۇققانشا ۇعىپ، شاماسى جەتكەنشە وقيدى مەنىڭ بالام، وسى وقۋ-وقۋ دەپ ايتا بەرگەن دە دۇرىس ەمەس.

وسى جەرگە كەلگەندە باعانادان ۇندەمەي وتىرعان ماقتاي سوزگە ارالاسىپ:

— اكە، بۇل جاناتاي دەگەن ورىسشا كىتاپتاردى دا كوپ وقىپ ءجۇر. ءبىراق اۋىل بالاسى ۇياڭ بولعان سەبەپتى انا ۆاليا اپايعا بىلگەنىن دۇرىستاپ، شەشىلە سويلەۋگە ءتىلى جەتپەي بوگەلەدى. مۇمكىن بۇنى بىرەر جىل قالا مەكتەبىنە بەرىپ وقىتۋ كەرەك شىعار. وندا مۇعالىمدەر دەگەن ءبىلىمدى بولاتىن كورىنەدى،— دەپ ەدى، اكەي ۇندەمەي ءبىراز وتىرىپ:

— ءاي، بالام-اي، ادامنىڭ ءبىلىمدى بولۋ بولماۋى ءوزىنىڭ تالابىنان عوي،—دەپ توقتاپ قالدى.

اكەمنىڭ بۇل سوزدەرىنەن كەيىن مەن ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىنا دەيىن كوزىم ىلىنبەي، ءتۇرلى ويلارمەن ۇيىقتاي الماي جاتتىم. مەنى قيناعانى كەي ساباقتاردى ءتۇسىنۋىن تەز ءتۇسىنىپ الىپ، سونى ايتىپ بەرۋگە كەلگەندە ەستە ساقتاي الماي ۇمىتىپ قالۋىم. بۇعان دەيىن ۇزدىكتەرمەن جارىسىپ كەلىپ، ەندى سولاردان كوش بويى كەيىن قالىپ قويۋىم ءوزىمدى دە ءبىرتۇرلى ىشتەي قيناپ، نامىسىمدى قامشىلاپ جۇرگەندەي. ونىڭ ۇستىنە كوڭىلىم سوققان ساباقتى وقىپ، قيىن تۇسكەن نارسەلەردى اتتاپ، نەمەسە اينالىپ ءوتىپ كەتىپ ءجۇرىپپىن. سويتسەم مەنەن كەلەشەكتە اتا-انا ءۇمىتىن اقتايتىنداي قانداي ادام شىعادى.

دەمەك مەن وسىنىڭ ءبارىن وسى كەزدەن ۇعىپ ءجۇرۋىم، شامام جەتكەنشە تۇزەتىپ، قابىلەتىم جەتكەنشە ەڭبەكتەنۋىم كەرەك. سىنىپتاعى، بۇكىل مەكتەپتەگى ەڭ جاقسى وقيدى دەگەن جەكسەن مەن گۇلدەن سياقتى وقۋشىلاردىڭ الدى بولىپ، ۇنەمى بەرىلگەن تاپسىرمالاردى ورىنداپ وتىرۋعا ءتيىسپىن.

ءوستىپ ويلاپ جاتىپ جاناتاي ۇيىقتاپ كەتتى. ەرتەڭىندە ەرتە ويانعاندا تۇندەگى ويلاردان ونىڭ ءومىرى جاڭارىپ، باسقاشا بولىپ وزگەرىپ كەتكەندەي كورىندى.

* * *

مەكتەپتە تۇسكە دەيىنگە ساباق ءبىتىپ، ەكىنشى اۋىسىمدا وقيتىن وقۋشىلار جينالا باستادى. كۇزدىڭ جىلىمىق كۇنى تۇستەن اۋدى. بەسىنشە «ا» دا وقيتىن ون التى ۇل دالىزدە تۇرەگەپ تۇر. ەدەن جۋاتىن تاتەلەر شەلەكتەرىن قوزعاپ، باسىنا شۇبەرەك ىلگەن اعاشتارىن ارى-بەرى جۇرگىزىپ ونسىز دا جالتىراپ جاتقان ەدەندى ءسۇرتىپ ءجۇر. وتكەن-كەتكەن ادامدار: "بۇلار نەعىپ تۇر؟" — دەپ بىر-بىرىنەن سۇرايدى. كوبى بىلمەي: "كىم تۇرعىزدى؟" - دەپ سۇرايدى دا ءامىرجان اعاي تۇرعىزدى دەگەندى ەستىگەندە: «ە بىردەڭە بۇلدىرگەن عوي»، — دەپ كەتە بەرەدى. قوڭىراۋ سوعىلىپ تىستا تۇرعان بالالار ىشكە كىردى. بۇلاردىڭ قاسىنان ءوتىپ بارا جاتىپ تا، الىستا تۇرىپ تا قارايدى. تانىس بالالار: «سەندەردى كىم تۇرعىزدى، نەعىپ تۇرسىڭدار؟» — دەپ سۇرايدى. كەزەكشى ءمۇعالىم سۇلتان كەلىپ بۇلارمەن سويلەسۋگە كەلىپ جۇرگەندەرگە ەسكەرتۋ جاساعان سوڭ ەندى بۇلارمەن سويلەسۋگە بولمايتىن ادام سياقتى ەشكىم كوڭىل اۋدارماي-اق وتە باستادى.

* * *

وسى تاناشبايدىڭ مەكتەپكە بارۋىمەن ءبىراز نارسە وزگەرگەندەي بولدى. ءمۇعالىمى ونى باستاۋىشتا جۇرگەندە: — بالاڭىز قايراتتى، تەز قيمىلداعاندى ۇناتادى، العىر، — دەپ ماقتايتىن دا، كوپ وتىرۋعا كەيدە شىدامى جەتپەيدى، الداپ ەركەلەتكەندى جاقسى كورەدى،— دەپ ونىڭ كەيبىر بالالىق قىلىقتارىن سارالاپ توقتالىپ ءسوز ەتىپ جاتپاۋشى ەدى. ەندى قاراسا، سول سوزدەردە كوپ ءمان بار ەكەنىن ارشاگۇل تاتەي كەيىن ۇققانداي. جىلدا ءۇشى، ءتورتى، بەسى ارالاس وقىپ جۇرەتىن بالاسىنىڭ ويدا جوقتا كوزگە ءتۇسىپ كىلەڭ ناشار باعا الىپ جۇرگەنىن ەستىگەندە «بۇل قالاي ەكەن» دەپ ويلادى. ءبىر كۇنى ۆاليا اپاي كەلىپ تاناشپايدىڭ ساباعىن قاداعالاۋ كەرەكتىگىن قاداپ تاپسىرعاندا: «بۇلار بالاعا ەرەكشە قارايدى عوي، سودان كوڭىلىنە توعىتپاي جۇرگەن شىعار»، — دەپ قانا قويعان. كۇندىز بىر-ەكى ساعات ساباق قاراعانى بولماسا كوبىنە اۋىل بالالارىمەن دوپ ويناپ ۇيدە دە، تۇزدە دە ەركىن جۇرەتىن ۇلىنىڭ ويىنا تەجەۋ سالمايىن دەپ ساباعىنا كوپ ارالاسا بەرمەپتى.

ونىڭ ۇستىنە ۇلكەنى سياقتى ەمەس تاناشبايدىڭ مىنەزى دە اكەسىنە تارتقان قىزبا ءارى بىربەت بولعان سوڭ كوڭىلىنە الىپ جۇرەر دەپ قاتتى ءسوز ايتپاي كەلگەندىكتەن: «انا وزىڭدەي ماناشپايدى قاراشى، انا ماۋلەننىڭ بالاسىن قاراشى»، — دەپ ەد:

— وندا سونى بالا عىپ ال، — دەپ سالعان ۇلىنا قاراپ وتىرىپ قالدى. بالاسىنىڭ مەكتەپتەن بۇگىنگى تۇتىگىپ كەلگەن سيقىنا قاراپ، تاماق ىشكەندە دە تومەن قاراپ قاباق ءتۇيىپ وتىرۋىنان مەكتەپتە بىردەڭە بولعان عوي دەپ ويلادى.

— نەمەنە، بالالارمەن توبەلەسىپ قالدىڭ با؟ الدە تىنىش جۇرمەي تاعى بىرەۋدەن ءسوز ەستىدىڭ بە؟ وسى سەن بە، سەن تىنىش جۇرمەيسىڭ. ءجون جۇرسەڭ ءىشىڭ كەبەدى سەنىڭ. ساباقتى دا وڭدىرمادىڭ وڭكەي ۇش-ەكى دەيدى، سوندا كۇنى بويى نە ىستەيسىڭدەر بىلمەيمىن. تامام ءمۇعالىم ءجۇرىپ تۇك ۇعىندىرا الماسا مىنا ساۋاتى جوق باسىممەن مەن ساعان نە ۇعىندىرماقپىن،—دەپ ارشاگۇل تاتەي ءبىراز سويلەپ ەدى، جاۋاپ ورنىنا تاناشپاي كوزىنەن جاسى سورعالاپ قويا بەردى.

— دانەگۇل اپاي توقسانىڭا ەكى قويىپ، كلاستا قالدىرامىن دەدى. وقىپ بارسام دا سۇراماي قويدى، جالىنىپ ەدىم قارامادى.

— ە، جارايدى تاعى دا وقىپ بار. ەرتەڭ سۇرار بالكىم.

— سۇرامايمىن. قالدىرامىن دەپ ايتتى.

— قوي ويتە قويماس. ءوزىڭ ەرەگەستىرىپ العانسىڭ عوي. قاراعىم-اۋ ونىڭ دا بالا-شاعاسى بار. ەركەلىگىڭدى كوتەرە بەرە مە كەشكە دەيىن. ساباعىن وقىپ تىپ-تىنىش جۇرگەن ادامعا كىم تيىسەدى. ءجون ءجۇر دەپ كۇندە ايتام عوي ساعان. مۇنى ەستىسە ەرتەڭ اكەڭ وڭدىرمايدى سەنى. ونىڭ مىنەزى قيىن، ءبىر جەرىڭدى كەمتار قىلىپ تاستايدى. نە دەپ ايتام وعان ەرتەڭ كەلگەندە...

— ءامىرحانوۆ سەنى كەشىرمەيمىن،—دەدى اپاي ماعان.—سوندا بولماي سۇرانىپ ساباق ايتايىن دەپ ەدىم تىنىش وتىر دەپ ۇرىستى.

— سوسىن.

— سوسىن... سوسىن وتىر دەپ باسىمنان قولىنداعى اعاشپەن سالىپ قالدى.

— وبال جوق جۇگىرمەك ساعان... سول كەرەك. وتىرمايمىسىڭ تىنىش. الدە سول جەردەگى وقۋشى سەن عانا ما، ۇلكەن كىسىمەن تاجىكەلەسۋدى كىم ۇيرەتتى ادەپسىز!

ارشاگۇل تاتەيدىڭ داۋىسى قاتتى-قاتتى شىعىپ كەتتى. تاناشپاي كوزىنىڭ جاسىن ءسۇرتىپ تۇرىپ بايقاماي قالىپتى، شەشىسى قاسىندا جەتىپ كەلىپ جەلكەسىنەن ءتۇيىپ جىبەرگەندە ۇشىپ تۇسە جازداپ بارىپ قابىرعاعا سوعىلدى.

— جۇگىرمەك كەلگىر تىنىش جۇرەسىڭ بە، جۇرمەيسىڭ بە؟ — دەپ تاعى قولىن كوتەرە بەرگەندە،

— كەرەگى جوق مەكتەپتىڭ. وقىمايمىن دەدىم مۇعالىمىڭە. قولىنداعى اعاشتى جۇلىپ الدىم دا قاق ءبولىپ الدىنا تاستاي سالدىم ال ەندەشە، — دەدى تىستەنىپ. بۇل شۋدان ۇيدەگىلەر ءۇرپيىپ، ەسىك الدىندا جولىققان ماناشپاي ءىنىسىن جۇگىرىپ ۇرەيلەنە كەلىپ: «قوي، اقىلدى ەدىڭ عوي، مۇنىڭ نە؟» — دەپۇستاي الدى.

— كىرگىز ۇيگە انانى،—دەدى شەشەسى—سازايىن بەرەيىن. قۇتىرعان ەكەن بۇل.

— اپا، كەشىر. كەشىر اپا. تاناشپايدى ءوزىم وقىتام. وسى بولار تيسە كورمە. اپاتاي، — دەپ ماناشپاي شەشەسىنىڭ قولىنداعى ساباۋدى جالىنا ءجۇرىپ، تارتقانداي قىلىپ الدى دا باۋىرىن اۋلانىڭ ءبىر جاق شەتىندە تۇرعان كىشكەنە ۇيگە قاراي جەتەكتەي جونەلدى

***

سول كۇنى تاناشپاي ويىنعا شىقپاي ساباق وقىدى دا اۋىلعا ەكى اپتادا ءبىر كەلەتىن پىشەن بريگاداسىنداعى اكەسى بالاسىنىڭ ءتارتىبى جونىندە ەستىپ قويعان ادامشا الدەبىر جۇمىسپەن اۋىلعا اندا-ساندا كەلگەندەگى ادەتىمەن ىشىندە كيىم-كەشەگى بار سومكەسىن يىعىنا الا كوتەرىپ ۇيگە كەشتەتە كەلدى. وسى ساتتە قورا جاقتا مال جايلاپ ءبىتىپ، كىشكەنە ۇيگە كەلگەن اعاسى تاناشبايعا اكەسىنىڭ كەلگەنىن ايتىپ؛

— سەن ازىرشە وسى جەردە بولا تۇر، — دەدى. — اكەم كەلىپتى، ول كىسىنىڭ كوڭىل كۇيى قالاي ەكەنىن بىلمەيمىن، بۇگىن كەلەتىن كۇنى ەمەس ەدى سوعان قاراعاندا ءبىز تۋرالى بىردەڭە ەستىپ قويعان بولۋى كەرەك،—دەپ ۇلكەن ۇيگە كەتتى. سىعىرايعان ءالسىز جارىقپەن كىتاپ وقىپ وتىرعان تاناشباي اعاسىن ۇزاق كۇتتى. ءوزى دە ءبىرتۇرلى شارشاپ ەسىنەپ الدى. ءتۇننىڭ كۇزگى سالقىنى دالادان ەندى وت جاعىلا قويماعان كىشكەنە ۇيگە كەلىپ، بىرتە-بىرتە بۇنىڭ بويىنا دا تاراپ توڭدىرا باستادى.

اعاسىنان ءبىر حاباردى كۇتە-كۇتە شارشاعان تاناشباي تەرەزەنىڭ الدىنا كەلىپ ۇلكەن ءۇي جاققا قاراپ ەدى، اس ۇيدەگى ستولعا جاقىن جەردە، شاشىن تاقىرلاپ الىپ تاستاعان باسىن الاقانىمەن باپتاي سيپاپ، اعاش توسەكتە قيسايىپ شاي ءىشىپ وتىرعان اكەسىن كوردى. اينالاعا قۇلاق سالىپ ەدى ءبارى تىنىش ءارى بەيبىت سياقتى بولىپ كورىندى. جىلى ۇيگە بارماق بولىپ دالاعا شىعا بەرمەك ەدى، دالادان ۇستىنە قىزۋى مول شوق سالىنعان تەمىر استاۋشاسىن كوتەرىپ شەشەسى كىردى. جۇزىندە باعاناعى اشۋدىڭ ءىزى قالماپتى. بۇعان بۇرىلىپ ءبىر قاراپ الدى دا:

— اكەڭ سەنى سۇراپ جاتىر، ازىرشە كورىنبەي تۇرا تۇر. قوي ىزدەپ كەتتى دەدىك. ءوزى شارشاپ كەلگەن ەكەن. اۋ-جايىن بايقايىق. انا قىلىعىڭدى بىلسە ول وڭدىرماي تەرىڭدى سىپىرىپ الادى ءبىلدىڭ بە؟ — دەدى. — اي، جۇگىرمەك-اي. انا جارىقتى ءوشىر دە ءما مىنا جەكەتتى كيىپ ال، — دەپ ۇستىندەگى قالىڭ كۇرتەشەسىن شەشىپ بەردى. جارىقتى شىعا بەرە ءوزى ءسوندىرىپ كەتە باردى.

***

ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىندا قاتتى توڭىپ جاتىپ ويانسا، جاستىعى كوزدەرىنەن سورعالاي اققان جاستان سۋ بولىپ قالعان ەكەن. ۇستىنە اپاسى ما، اعاسى ما جاپقان ەسكى تون جەرگە ءتۇسىپ كەتىپتى. باعانا جىپ-جىلى بولىپ تۇرعان ءۇي ءىشىن قايتادان دالاداعىداي تۇنگى سۋىق قايتا جاۋلاپ الىپ، ونە بويىن اياماي توڭدىرىپ تاستاعان ەكەن. تاناشپاي ۇيقىلى-وياۋ كۇيىندە دىرىلدەپ ءبىر ۋىس بولعان كۇيدە ۇلكەن ۇيگە كىرىپ كەلگەندە مۇنداعىلار الدەنەنى ايتىپ سونىڭ قىزىعىنا ءماز بولا كۇلىسىپ جاتىر ەكەن. مۇنى جاڭا كورگەن اكەسى باعاناعى اشۋى تاراپ كەتكەندەي:

— مىناۋ تاناشپاي عوي، مەنىڭ قارا تەنتەگىم وسى ۇلىمنان بىردەڭە شىعادى، شارۋاعا دا پىسىق، وتكىرلىگى دە بار. ءوزىم سياقتى ناعىز قايساردىڭ ءوزى. و، التىنىم-اۋ كەلە عوي، — دەپ قۇشاعىنا الىپ وتىرىپ ءبىراز اينالىپ-تولعاندى.

— توڭىپ قالىپتى عوي ءوزى، مەنىڭ جاناتايىم ەكەۋى ەندى ءبىراز جىلدا اماندىق بولسا مەكتەپ ءبىتىرىپ، قانداي دايىندىقتارىڭ بار قانە. مەن كەلىنشەك اكەلەمىن دەپ تۇرار ءبىر كۇنى، — داۋىلباي كۇلىمسىرەي قاراپ اڭگىمەلەي باستاپ ەدى، شەشەسى قايتەسىڭ سونى دەگەندەي.

— انا ۇلكەنى بولماسا بۇنىڭ اقىلى ءالى كىرە قويعان جوق قوي، — دەپ قومسىنىپ قالعانداي بولدى.

— مەنىڭ بالامدى تەنتەك دەيسىڭدەر ءوزى نە شىقسا دا وسى تەنتەكتەردەن شىعادى عوي. ءالى وسى بالاما جالىناتىن بولاسىڭدار. جۇمىسكەر، قايىرىمى مول مەنىڭ بالامنىڭ، مۇعالىمدەرى ساباق وقى دەپ جاتادى، سول وقۋدان دا كەيدە پايدا از با دەيمىن ادامعا. ناقا ءبىر زيىنى تەرەڭ ادام بولماسا. وسى قالىڭ قايراتىمەن-اق مەنىڭ ۇلىم ەشكىمنەن كەم بولادى دەپ ويلامايمىن،—دەپ جاۋىنعالي ايەلىنە قاراپ قويىپ بالاسىنىڭ وزىنە تارتقان مىنەزىنە جۇباتۋ ىزدەگەندەي ويلانىپ وتىرىپ قالدى.

— مەنىڭ ماناشىم عوي اقىلدى، قۇددى ناعاشىسىنا تارتقان. ادام دەگەن ءوزىنىڭ تەگىنە تارتپاي تۇرا ما، انا وزىڭە تارتقان ۇلىڭا اقىل ايتىپ، ءتارتىپتى بولىپ ءجۇر، مەن ەندىگى كەلگەنشە ساباعىڭدى جاقسى وقى، مۇعالىمدەردىڭ ايتقانىن بۇلجىتپاي ورىندا دەپ ايت،— دەپ شەشەسى وسى ساتتە ءوزىنىڭ شارشاپ جۇرگەنىن ايتىپ ءبىرتالاي شاعىنىپ الدى.

— ەستىدىڭ عوي بالام، — دەدى اكەسى تاناشپايدى باسىنان سيپاعان كۇيى،—سەندەي كۇنىمىزدە ءبىر جاپىراق نانعا زار بولىپ، اكە-شەشەنىڭ ءبىر اۋىز جىلى ءسوزىن ەستي الماي كورىنگەننىڭ ەسىگىندە جۇردىك قوي جەتىم بوپ، مىنا داۋىلبايدىڭ اكەسى قول ۇشىن بەرمەسە كىم ءبىلسىن ءقازىر قاي قيىندا، وت وتتاپ، سۋ كەشىپ جۇرەرىمىزدى،— دەپ توقتاپ قالدى.

— جارىقتىق سول كىسى ەدى الدىمىزعا التى قارا سالىپ، اعايىننىڭ كوزى ەدى جەتەكتەپ اكەپ ءۇي قىلعان. مىنا ۇلدار بىلە مە ەكەن سول ءومىردىڭ قيىندىقتارىن. سوعىستى كوردىك، تىلداعى اشارشىلىقتى كوردىك. ءوتتى دە كەتتى عوي ءبارى. ادام بالاسى قيىندىق كورمەگەن سوڭ نە بولسا سوعان اۋەس كەلىپ، ءومىرىن نە بولسا سوعان قىزىققان بوس اۋرەشىلىكپەن وتكىزەدى-اۋ دەيمىن، — دەپ بۇگىنگى جاستاردىڭ كەي قىلىقتارىن شەشەسى ءبىرتالاي ءسوز ەتىپ بارىپ توقتادى.

— وسى كەزدە جاستار بىلمەيدى دەيسىزدەر مەن اۋەلى وسى اۋىلدىڭ شالدارىنان سىزدەر ەستىمەگەن ەجەلگى نارسەلەردى جازىپ الىپ، تىڭداپ ءبىلىپ ءجۇرمىن. بۇل ءوزى ەشبىر وقۋلىقتا جوق، ءبىز ءۇشىن كەرەك تاريحتىڭ ناعىز ءوزى ەكەن. ءبىز ناعىز تاريح كىتاپتا دەپ جۇرسەك انىق شىندىق نارسەلەر اينالاداعى ومىردە بولىپ جاتادى ەكەن. اكە، اعا مەنىڭ وسىعان كوزىم جەتىپ، كەيىنگى كەزدە سول تاپقانىما قۋانىپ تا ءجۇرمىن، — دەپ ماناشپاي ۇلكەندەردىڭ اڭگىمەسىنە تىڭ لەپ بەرىپ ولاردىڭ ايتقانىنىڭ شىندىق ەكەنىنە كوپ دەرەك كەلتىرىپ دالەلدەپ بەرگەندەي ەلەڭدەسىپ قۋانىپ قالدى.

ۇلكەندەردىڭ اڭگىمەسى قىزا تۇسكەندە ءبىر شەتتە قومشا ۇستىنە دومالاي كەتىپ ەركەلەپ جاتقان ەكى ۇل ەندى ۇيقى قىسقاندىقتان قالعىپ كەتىپ، ەكى بەتتەرى قىزارا البىراپ، كوزدەرى جۇمىلىپ بارىپ قايتا ويانىپ وتىر ەكەن. قارا كۇرەڭ ءجۇزدى ورتا جاستان اسقان جاۋىنعالي بيىلعى جازدىڭ قۋاڭشىلىعىن ايتىپ، قىستىڭ دا مۇندايدا قاتتى بولىپ كەتەتىنىن ەسكەرمەسە ارتى جۇتقا ۇلاسىپ كەتۋى مۇمكىندىگىن دە دالەلدەي سويلەپ وتىردى.

بۇلار وتكەن جىلعى قىستىڭ جايلى بولعانىنا ريزالىقپەن بيىلعى كۇزگە جەتەر امالدارىن ءسوز ەتە ءجۇرىپ دالاعا شىققاندا ،تۇنگى اسپانداعى جۇلدىزدار سيرەپ قالعان ەكەن. تاۋ قويناۋىن جاعالاي سوعىپ اۋىل ءىشىن ارالاپ جۇرگەن كۇزگى ءتۇننىڭ سۋىق جەلىنە ءۇيدىڭ جانىنداعى ءزاۋلىم تەرەكتىڭ سارعايعان جاپىراقتارى قالتىراي دىرىلدەپ، الىپ بۇتاقتار تەڭسەلگەن سايىن اياق استىنا ۇشىپ ءتۇسىپ جاتىر.

تۇنگى قوناقتان قاراڭعىدا جاناتايدى جەتەلەپ كەلە جاتىپ داۋىلباي:

— مارقۇم اكەيدىڭ ەلۋ جىل بۇرىنعى جاساعان جاقسىلىقتارىن بۇلار ۇمىتپاعان ەكەن-اۋ، — دەپ ويلادى.

---