كيەلى كيىز ءۇي
كيىز ءۇي – «اتامىز – الاش، كەرەگەمىز – اعاش»، «كيىز تۋىرلىقتى، اعاش ۋىقتى قازاقپىز» دەپ، اتالى ءسوز ايتىپ قالدىرعان اتا-بابالارىمىزدىڭ نەگىزگى باسپاناسى. كيىز ءۇي – تەك قازاق حالقىنىڭ عانا ەمەس، بۇكىل تۇركى، ءتىپتى وعان كورشىلەس ەلدەردىڭ دە تۇراق-مەكەنى. سولاي بولا تۇرسا دا، ونى قاستەرلەپ ۇستاپ، عاسىردان عاسىرعا ونىڭ ءمان-ماڭىزىن وزگەرتپەي جەتكىزگەن ءبىزدىڭ قازاق حالقى ەكەنىن ءاردايىم ماقتانىشپەن ايتامىز.
شىعۋ تاريحى ءبىزدىڭ زامانىمىزعا دەيىنگى عاسىرلاردا پايدا بولعان كيىز ءۇيدى ءبىزدىڭ حالىق قاسيەتتى، كيەلى قارا شاڭىراعىمىز دەپ دارىپتەيدى. ويتكەنى كيىز ءۇي قازاقتىڭ تۇراعى، قۇتتى مەكەن-جايى، ەنشىسى، باسپاناسى، مۇلكى، ماقتانىشى دەپ باعالاندى. ارينە، كيىز ءۇيدى اركىم بىلەدى، باعالايدى. شىنىندا دا، ارعى-بەرگى تاريحىمىز بەن مادەنيەتىمىزدى زەردەلەي قاراساق، كيىز ءۇيىمىزدىڭ اتقارعان قىزمەتى مەن ءرولى وتە زور ەكەنىنە كوز جەتكىزەمىز. وعان قاراپ وتىرساق، بىرنەشە جۇزدەگەن، مىڭداعان جىلدار بويى اتا-بابالارىمىزدىڭ اقىل-ويى، تۇرمىس مادەنيەتى، تالعامى ەش حالىقتان كەم ەمەس ەكەن. عۇلامالار ايتىپ كەتكەندەي، وسى كيىز ۇيدەن قازاق حالقىنىڭ اسپان الەمىنە، ەسەپتەۋ جۇيەسىنە، ەكونوميكالىق بىلىكتىگى، مادەنيەت پەن ونەردەگى تالعامى – جالپى ءومىر تاجىريبەسىندەگى ىسكە بەيىمدىلىگى اڭعارىلادى. ال XII-XIII عاسىرلارداعى مەملەكەتتەردىڭ التىن وردا، اق وردا، كوك وردا دەپ اتالۋىنىڭ ءوزى وسى كيىز ۇيگە بايلانىستى ەكەنىن ش.ءۋاليحانوۆ ايتقان.
تاعى ءبىر ەرەكشە ايتا كەتەرلىك جاي: ءبىزدىڭ كيىز ءۇيىمىز تەك باسپانا عانا ەمەس، ول ساۋلەت، قۇرىلىس، سۋرەت، قولونەر سياقتى بىرنەشە ونەردىڭ باسىن قۇرايتىن عاجايىپ تۋىندى دەسەك تە بولادى. باسقا ەلدەردەگىدەي ەمەس، بۇل اعاش، كيىز، شي، ءىشىنارا كۇمىستەن قۇراستىرىلادى، ءارى كوشپەلى (جىلجىمالى) قۇرىلىس تۇرىنە جاتادى. دالا تۇرعىندارىنىڭ تاپقىرلىق شەشىمىن وسى تۇرعىدان قاراپ باعالاعان الەم عىلىمى، مادەنيەتى مەن ونەرىنىڭ ءبىلىمپاز ساراپشىلارى دۇنيەجۇزىلىك، حالىقارالىق ەتنوگرافيالىق كورمەلەردە قازاقتىڭ وسى ونەرىنە ءارقاشان جوعارى باعا بەرىپ وتىرعان. مىسالى، 1861 جىلى الماس دەگەن كىسى پاريجدەگى دۇنيەجۇزىلىك ەتنوگرافيالىق كورمەگە كيىز ءۇي اپارىپ، ەۋروپالىقتاردى تاڭ قالدىرىپ، بايگە العان. 1876 جىلى مەيرام قاجى جانايدار ۇلى پەتەربۋرگكە، 1890 جىلى يبرايم ءادىلوۆ قازانداعى كورمەگە كمىز ءۇي اپارىپ، قازاق مادەنيەتىن ەۋروپاعا پاش ەتكەن. 1827 جىلى بوكەي ورداسىنىڭ حانى جاڭگىر رەسەي پاتشاسى I نيكولايعا كيىز ءۇي سىيلاپ، پاتشا اعزام وعان ريزا بولعان (ءا.مارعۇلان). جازۋشى شىڭعىس ايتماتوۆ باتىس ەۋروپاداعى بەلگىلى مۇراجايلاردىڭ بىرىنەن قازاقتىڭ كيىز ءۇيىن كورگەندىگىن جازدى. سونداي-اق گەرمانيانىڭ گامبۋرگ، ماينداعى فرانكفۋرت قالالارىنداعى مۇراجايلاردا دا قازاق كيىز ۇيلەرى بار.
كوكشەتاۋداعى ابىلايدىڭ اق ورداسى، شىڭعىس تورەنىڭ 24 قانات ورداسى، جەتىسۋداعى تەزەك تورەنىڭ ورداسى، ىرعىزداعى سامىرات بايدىڭ ءۇيى، اقمولاداعى پاڭ نۇرماعامبەتتىڭ ءۇيى سياقتى ەلگە اڭىز بولعان ۇيلەر كوپ بولعان. كيىز ءۇي ءىشىن جابدىقتاۋعا قازاق ازاماتتارى بايلىعىن اياماعان جانە سول ارقىلى قازاق داۋلەتى مەن مادەنيەتىن تانىتا بىلگەن.
بايلىعىمەن ەلگە اڭىز بولعان كىشى جۇزدەن شىققان بايساقال قىزىن ۇزاتقاندا وعان ارنايى وتاۋ ازىرلەتكەن ەكەن.
قازاقتىڭ وسىنداي بايلىعى مەن ءسان-سالتاناتىنىڭ كۋاسى بولعان كيىز ۇيلەر تاركىلەۋ، سوعىس، اشتىق، كولحوزداستىرۋ سياقتى جاۋىزدىق ارەكەت سالدارىنان قۇرىپ كەتتى. ءسويتىپ، حح عاسىردا قازاق مادەنيەتىنىڭ باعا جەتپەس مۇراسى – كيىز ءۇيدىڭ قۇنى مەن ماڭىزى تومەندەدى. ونىڭ ورنىنا كەڭەستىك تاسىلمەن قالاي بولسا سولاي جاسالعان، بىر-ەكى جىلدان ارتىق تىگۋگە كەلمەيتىن، قارا قۇرىم جابىلعان ساپاسىز بىردەڭەلەر كوپتەپ شىعارىلدى دا، ول كيىز ءۇي اتتى قاسيەتتى، قۇتتى ورىننىڭ قۇنىن ءتۇسىردى.
حح عاسىردىڭ توقسانىنشى جىلدارى قازاق مەملەكەتىنىڭ جەكە شىعۋى ۇلت مادەنيەتىن، ونىڭ ىشىندە كيىز ءۇيدىڭ ءقادىرى مەن ورنى ءوز دارەجەسىندە قايتا دارىپتەلۋى، ولارعا لايىقتى اس پەن تويلاردىڭ وتكىزىلۋى جانە سوعان سايكەس ۇلتتىق مادەنيەت ءرولىنىڭ ارتۋى كيىز ۇيگە دەگەن كوزقاراستى ايقىندادى. ەندى توي-دۋمان تىگىلگەن كيىز ءۇي سان-ساۋلەتىمەن، ونەر شەبەرلەرىمەن، ۇلتتىق داۋلەتىمەن، ءتۇرلى سپورت جارىستارىمەن دارەجەلەنەتىن بولدى. مىسالى، توقسانىنشى جىلدار باسىندا ابىلاي حان، قابانباي، بوگەنباي، شاقشاق جانىبەك باتىرلاردىڭ، بۇحار جىراۋدىڭ، ۇلى ابايدىڭ، جامبىلدىڭ تويىندا كيىز ۇيلەر جۇزدەپ، مىڭداپ تىگىلىپ، ولارعا بايگەلەر بەلگىلەندى. وسى تويلاردا تىگىلگەن كيىز ۇيلەردىڭ ىشىندە حالىقتى تاڭقالدىرعان تورعاي ورداسى جۇرتتىڭ ءالى ەسىندە. العاش رەت كوكشەدەگى 1991 جىلى ابىلاي حان اسىندا تىگىلگەن بۇل وردا باسىندا 12 قانات، كەيىن 18 قانات بولىپ كولەمى ۇلعايتىلدى. ول 1992 جىلى قازاقتاردىڭ دۇنيەجۇزىلىك قۇرىلتايىندا، 1993 جىلى ەسەت باتىر، شاقشاق جانىبەك باتىر اسىندا، 1995 جىلى اباي تويىندا تىگىلىپ، بىرنەشە رەت جۇلدەلى بايگەلەرگە يە بولدى. بۇل وردانى دايىنداپ، ۇمىت بولعان ءىستى باتىلدىقپەن قولعا العان تورعاي ازاماتتارى سول كەزدەگى جانكەلدين اۋدانىنىڭ اكىمى جاقان قوسابايەۆ پەن احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ جەرلەستەرى – اڭساعان قوڭقابايەۆ جانە بولعانباي قويشيندەر ەدى.
بۇل كيىز ءۇيدى حح عاسىرداعى قازاق ورداسىنىڭ باسى دەسە دە بولادى. وردانىڭ بيىكتىگى 8 مەتر، ىشىنە جۇزدەگەن ادام ەركىن سيادى. كيىزدەرى اق توقتىنىڭ جۇنىنەن باسىلعان. ءىشى-سىرتى تەك قانا ۇلتتىق بۇيىمدارمەن، كيىمدەرمەن، تۇرماندارمەن جابدىقتالعان. جەلباۋ، باسقۇر، تۇسكيىز، ىدىس-اياعى، ەڭ اقىرى، توسەنىشىنە دەيىن قولدان شىققان قازاقى دۇنيەلەر. وسى ۇيدە بولعان قازاق زيالىلارى، مەملەكەت قايراتكەرلەرى حاليفا التاي، ە.اۋەلبەكوۆ، م.ساعدييەۆ، ءو.جانىبەكوۆ، ك.ساعادييەۆ، م.قوزىبايەۆ، م.جولداسبەكوۆ، ش.مۇرتازا، ءا.كەكىلبايەۆ، ف.وڭعارسىنوۆا، س.ءجۇنىسوۆ، ش.شاياحمەتوۆ سىندى ءبىلىمدى ازاماتتار، شەتەل وكىلدەرى وردانىڭ عاجاپ شەبەرلىكپەن جاسالىپ، تىگىلگەنىنە ريزا بولدى. بۇل جەردە وسىعان ولشەۋسىز ۇلەس قوسقان احمەت اۋىلىنىڭ قىز-كەلىنشەكتەرىنىڭ باعا جەتپەس ەڭبەگىن ايتپاي كەتۋگە بولمايدى. بۇل وردا ءبىر اۋىلدىڭ ەمەس، بۇكىل قازاق ەلى مادەنيەتىنىڭ، ونەرىنىڭ ۇلكەن تابىسى دەپ باعالاندى.
You Might Also Like
-
گەوگرافيا — قىزىقتى عىلىم، اسىرەسە مەكتەپ قابىرعاسىندا وقىلماعان فاكتىلەر جايلى سىر شەرتسە. ەشبىر پايدالى قازبا، كليماتتىق ەرەكشەلىكتەر كورسەتىلمەگەن كارتالارعا قالاي قارايسىز؟ نازارلارى...
-
مەن ونىڭ ءتۇنىن سۇيەم، كۇنىن سۇيەم، اعىندى وزەن، اسقار تاۋ، گۇلىن سۇيەم، مەن ونىڭ قاسيەتتى ءتىلىن سۇيەم، مەن ونىڭ قۇدىرەتتى ءۇنىن سۇيەم. بار جاندىگىن سۇيەمىن قىبىرلاعان، ءبارى ماعان: «وتان!&...
