InfoHub Logo

ۇلتتىق ۇعىمدا كيىز ءۇي جانە ونىڭ ءاربىر قۇرامداس بولشەگى قاسيەتتى دەپ سانالادى. سوعان وراي اتا-بابالارىمىز ءاربىر زاتقا لايىق ۇلىقتاۋ، تەڭەۋ، بەينەلەۋ سياقتى ويلى ۇعىمدارمەن بىرگە تاربيەلىك  ءمانى بار قاعيدالى، قاناتتى سوزدەر دە شىعارعان.

ول قاناتتى سوزدەر شاڭىراقتان باستالادى. شاڭىراق – كيەلى مۇلىك.  اتادان بالاعا مۇرا بولىپ كەلە جاتقان ءۇيدى قارا شاڭىراق دەپ قۇرمەتتەيدى. قارا شاڭىراققا سالەم بەرۋ، ودان ءدام تاتۋ-ەجەلگى حالىق جورالعىسى. شاڭىراق دەگەن ءسوز «ءۇي، وتباسى» دەگەن تۇتاس ۇعىمدى دا بەينەلەيدى. جاڭا ۇيلەنگەندەردى «شاڭىراق كوتەردى» دەيدى. «شاڭىراعىڭ بيىك بولسىن!» دەگەن باتانىڭ ەڭ ۇلكەنى بولسا، «شاڭىراعىڭ ورتاسىنا ءتۇسسىن!» دەگەن قارعىستىڭ ەڭ اۋىرى بولىپ سانالادى. شاڭىراقتى اتتامايدى، كوشكەندە جەكە تۇيەگە ارتىپ، ول كوش باسىندا جۇرەدى. قىز ۇزاتىلعاندا ءمىنىپ كەلگەن كولىكتى «شاڭىراق تۇيە» دەيدى. بۇل كولىككە ۇزاتىلاتىن قىزدىڭ شەشەسى، جەڭگەسى، سىڭلىلەرى عانا ورتىرادى. تىنىش وتىر، شاماڭدى ءبىل دەگەندى ءبىلدىرۋ ءۇشىن: «شاڭىراققا قارا!» – دەپ، ەسكەرتۋ جاسايدى. مىسالى، ۇلكەن ىسكە ۇلەس قوستى، قالا، زاۋىت سالىستى دەگىسى كەلسە «شاڭىراعىن كوتەرىپ، ۋىعىن قاداستى»، – دەيدى.

كەرەگەگە بايلانىستى سوزدەر دە كوپ. «كەرەگەڭ كەڭ بولسىن» دەگەن باتا – ءۇيىڭ كەڭ، قوناعىڭ كوپ، بەرەكەلى ءۇي بول دەگەن ءسوز. بىرەۋ اقتالۋ ءۇشىن: «كەرەگەنىڭ كوگىن جەيىن»، – دەپ قارعانادى. بىرەۋ ماسقاراعا ۇشىراپ، ۇياتقا قالسا، ول تۋرالى: «كەرەگەگە تاڭىلدى»، دەيدى. ەشتەڭە بەرمەيمىن دەگەندى سەسپەن ايتقىسى كەلگەن ادام: «كەرەگەسىن يتىنە قومداسىن»، – دەپ ءزىل تايتايدى. كۇش كورسەتەتىندەر: «كەرەگەسىن كەرتەمىن»، – دەيدى.

تىلگە تيەك ەتىپ ايتىلاتىن سوزدەر تۋىرلىققا دا وراي ايتىلادى. مال سەمىز بولسا، «ءىش مايى تۋىرلىقتاي تۋىرىلىپ ءتۇستى»، – دەپ ماقتايدى. اياق-قولى بالعاداي ايەلدى تۋىرلىقتاي تۋ قاتىن دەپ، بەينەلەي ايتادى. ماحامبەت باتىردىڭ: «تۋىرلىعىن تىلگىلەپ، توقىم ەتسەم دەپ ەدىم. كەرەگەسىن كەسكىلەپ، وتىن ەتسەم دەپ ەدىم»، – دەگەنى – كەگىمدى السام، دۇشپانىمدى جەڭسەم دەگەنى.

باقان ارقىلى قازاق مىقتىلىقتى مەڭزەيدى. «باقانداي بەس جىگىت» دەگەنى قارۋلى مىقتىلىقتى ۇقتىرسا، «بارىمدى كيىپ، باقانىمدى تايانىپ» دەگەنى ازىرلەنىپ، كۇتىنىپ وتىرمىن دەگەنىن بىلدىرەدى.

قازاق تۇندىك ارقىلى كوپ جايدى اڭعارتادى. «تۇندىگىڭ ءتۇتىندى بولسىن» دەگەن اق باتادا ىرىس، بەرەكە دەگەن ماعىنا بار. جاس ايەل تۇندىگىن ەرتە اشسا، ونىڭ شارۋاقور، پىسىق ەكەندىگى، باسقا ۇلكەن ۇيلەردىڭ تۇندىگىن اشسا، ادەپتىلىگى كورىنەدى. سالاق، جالقاۋ ايەلدەردى «تۇندىگى كەش اشىلاتىن كەلىن» دەپ تەڭەيدى. ال «تۇندىگى اشىلماي قالدى» دەگەن ءسوز سول ءۇيدىڭ ادامدارىنىڭ بارلىعىنىڭ قايتىس بولىپ كەتكەندىگىن بىلدىرەدى.

كيىز ءۇيدىڭ ەسىگىنە بايلانىستى ايتىلاتىن ۇعىمدار وتە كوپ. اركىم ءوز ءۇيىن التىن بوساعام دەپ دارىپتەيدى. «ەسىك كورگەن» دەگەن ۇعىم كۇيەۋدەن قايتىپ كەلگەن ايەل دەگەندى بىلدىرەدى. كۇيەۋدىڭ العاش كەلۋىن «ەسىك كورە كەلدى» دەيدى. ونىڭ «بوساعا اتتار» دەگەن ىرىمى دا بار. «تابالدىرىق اتتادى» دەگەن وتە جاقسى ءسوز «كەلىن بولىپ ءتۇستى» دەگەندى سىپايىلاپ، قۇرمەتتەپ ايتقانى. بوساعانى كەرمە، تابالدىرىقتى باسپا دەگەن تىيىمدار ادەپتىلىككە شاقىرادى. بوتەن ءۇي دەۋدىڭ ورنىنا جات بوساعا دەگەن ۇعىمدى قولدانادى. ۇزاتىلاتىن قىزدار وڭ جاقتان اتتاناردا: «التىن دا مەنىڭ بوساعام، اتتاپ تا شىعام دەپ پە ەدىم»، – دەپ قوشتاسادى. كىرىپ كەلە جاتقان بالا تابالدىرىققا ءسۇرىنىپ جىعىلسا، ونى جاقسى ىرىم دەپ جوريدى.

شي دە استارلى ءسوزدىڭ ءبىر ايعاعى رەتىندە قولدانىلادى. «شي جۇگىرتتى» – «تۇرتپەكتەدى»، «قۇتىرتا ءتۇستى»، «ودان ءارى ۇشىندىردى» دەگەندى بىلدىرسە، «شىققان قىز شيدەن تىسقارى» دەپ، تۇرمىسقا كەتكەن قىزدىڭ ءوز ۇيىنە كوپ كەلە بەرمەگەنى ءجون ەكەنىن ەسكەرتەدى.

قازاقتا ءۇي ساباۋ – جامان ىرىم، جامان ادەت. ءوشى كەتكەندەر ءۇي سابايدى. بۇل ءوش الۋدىڭ نەمەسە داۋعا، ۇرىسقا شاقىرۋدىڭ بەلگىسى.

حالىقتا اق ءۇي امانات دەگەن ماڭىزدى سالت بار، ياعني اق ءۇي سىيعا تارتىلادى. بۇل – جاۋلاسۋشى ەكى ەلدىڭ تاتۋلاسقاندىعىنىڭ كۋاسى. داۋلەتتى ادامدار ۇلى ۇيلەنگەندە نەمەسە قىزىن ۇزاتقاندا اق وتاۋ تىگىپ شىعارادى. بۇل – قۇرمەت ءارى سىي بەلگىسى.  قالىڭدىقتى العاش كۇيەۋىنىڭ قاسىنا جاتقىزۋدى حالقىمىز «وتاۋعا سالدى» دەپ، ۇيلەنگەن جىگىتتى «وتاۋ كوتەردى» دەپ، سىپايىلاپ ايتادى. سول سياقتى وت باسىندا، وشاق قاسىندا، ءۇي ورنىنداي، كەرەگە بويىنداي، ەسىك پەن توردەي، وت ورنىنداي، ىرگەسىن بولەك سالدى دەگەن ولشەمدەر مەن تەڭەۋلەر – وسى كيىز ۇيگە بايلانىستى ايتىلعان ءسوز تىركەستەرى.

قازاقستاننىڭ كەڭ دالاسىندا كيىز ءۇي مەن ونىڭ جەكە قۇرامدارىنا ۇقساستىرىپ قويىلعان جەر اتاۋلارى دا كوپ، مىسالى: ورداباسى، كەرەگەتاس، اق وتاۋ، شاڭىراق، بوساعا، قىزىلوردا.

---