InfoHub Logo

جەردىڭ دە، ەلدىڭ دە يەسى ءوزىڭ ەكەنىڭدى ۇمىتپا!

ن. نازاربايەۆ

ەسىكتەن كىرەر-كىرمەستەن ايبەك ءىنىم: «ا-ت-ت-ت-ت-ا-ا-ا-ا-ا -ا!» دەپ قاتتى داۋىستاپ، ەنتىگىپ كەلەدى. جەتىنشى سىنىپتا وقيتىن ءىنىمنىڭ جان ۇشىرعان داۋىسى بۇكىل اۋلانى جاڭعىرتتى دەرسىڭ. قورا-قوپسىقتىڭ جانىندا جۇرگەن اتام «ءاۋ، بوتام!» دەپ قاقپاعا قاراي بەتتەپ كەلەدى. «نە بولىپ قالدى، قۇلىنىم؟!» دەپ ءسۇت تارتىپ وتىرعان اجەم دە ەلەڭ ەتە ءتۇستى.

— اتا، بۇگىن بىزدە «ولكەتانۋ» ساباعى بولدى. ساباقتا ءمۇعالىم مەنەن اۋدانىمىزدىڭ تاريحىن تاپتىشتەپ تۇرىپ سۇرادى. مەن بىلمەي، ۇياتقا قالدىم، — دەپ مۇڭايىپ تۇر ساباعىن ۇزدىك وقيتىن ءىنىم.

— ە، جارىعىم-اۋ، ساعان بىردەڭە بولىپ قالدى ما دەسەم، ۋھ! — دەپ اجەم قالتاسىنان ورامالىن شىعارىپ، كەڭ الاقانىمەن ماڭدايىن ءسۇرتتى. ءسال تىنىستاپ العان سوڭ؛

— ءاي، شال-اۋ! بار سىرىڭدى ىشىڭە بۇگە بەرمەي، مىنا بالالارعا تەگىڭدى، ءجونىڭدى، تارتقان تاۋقىمەتىڭدى ايتساڭشى وسى. سابەت زامانى كەلمەسكە كەتتى. ەندى، مىنە، ازات ەل ەمەسپىز بە، كىمنەن، نەدەن قورقاسىڭ وسى، ا؟ — دەپ كۇڭكىلدەپ اۋىز ۇيگە كىرىپ كەتتى. اجەم ايتقانداي، اتام كوپ نارسەنى بىلەتىن كىسى، ءبىراق ەشقاشان تاريح تاقىرىبىندا ءتىس جارعان ەمەس.

— كەلشى بەرى، اينالايىن! — دەپ اتام شوبەرەسىن قاسىنا شاقىرىپ، ماڭدايىنان سيپادى. تەرەڭ تىنىستاعان اتام قاپەلىمدە نە دەرىن، نە ايتارىن بىلمەگەن سياقتى. جان-جاققا قاراپ، بوتەن بىرەۋ جوق پا دەگەندەي اينالانى بارلاپ وتىردى دا، ەسكى ءبىر اڭگىمەنىڭ شەتىن شىعاردى.

— بوتام! ءار ادام ءوزىنىڭ ءتۇپ-تامىرىن، تۋعان، وسكەن جەرىنىڭ تاريحىن ءبىلۋى كەرەك ەكەن. ونى، مىنە، زاماننىڭ ءوزى ايقىنداپ وتىر. بۇل اۋداننىڭ تاريحى سوناۋ ىقىلىم زامانداردان باستالادى. سوناۋ مىڭجىلدىقتار داۋىرىندە بۇل جەردە ساق، عۇن تايپالارىنىڭ ءىزى قالعان. قيماقتىڭ ورداسى بولىپتى. باياعى جاقسى ءبىر كۇندەرى وسى — اراسان، قاپال دەگەندەرىڭ دۇرىلدەپ تۇرعان جەر بولىپتى. قاپال دەگەن ءوز الدىنا ۇلكەن قالا ەكەن. مەشىتى، بازارى، دۇكەنى، شايحاناسى بار. شىركىن-اي، سول كەزدەگى تاتارلار سالعان كوك شاتىرلى ۇيلەردى ايتساڭشى! ەتەكتەگى تاسبەكەت، تومەنگى اقسۋ دا تاريحي جەرلەر. بولىستىق بولعان جەرلەر ەدى عوي. ءار بولىستىقتىڭ ءوز بولىسى، ءوز توبە ءبيى بولعان. كەيىن بۇل جەرگە سابەت وكىمەتى ورناعان سوڭ، اۋىلداعى باي، اۋقاتتى، داۋلەتتى دەگەن ادامداردى  جازىقسىز سوتتاپ، بايلىقتارىن، دۇنيە-مۇلىكتەرىن تارتىپ العان. وزدەرىن سورلاتىپ سوناۋ قيانداعى سىبىرگە، يتجەككەنگە يت قوسىپ ايداتتى. قۋعىندالعان ەلدىڭ اراسىندا سەنىڭ باباڭ — بايقۇل دا بار ەدى عوي. جۇرت جاقسىلارىن ايداپ، سوتتاعاندا وسى اۋىل-اۋىلدىڭ نامىستى جىگىتتەرى، قاراشا حالىق ءبىر تۋ استىنا جيىلىپ، سابەتتىك بيلىككە قارسى كۇرەس جۇرگىزگەن ەدى.

ەلگەزەك ايبەك ءىنىم: — ول قانداي كۇرەس ەدى؟ — دەپ اتاسىنىڭ اڭگىمەسىن ءبولىپ، ىنتىزارلىق تانىتىپ وتىر. تاريحقا قۇمار، ءار نارسەنىڭ قىر-سىرىن بىلۋگە دەگەن قۇلشىنىسى بار، انشەيىندە «مىناۋ نە؟ اناۋ نە؟» دەپ سۇراي بەرەتىن باۋىرىم وسى جولى دا اتاسىنا سۇراقتى باستىرمالاتا قويىپ وتىر. شوبەرەسىنىڭ قارداي بوراعان ساۋالدارىنا قىزىعىپ، ريزا بولعان اتام تاعى دا توڭىرەكتى بارلاپ بارىپ، اڭگىمەسىن ءارى قاراي جالعادى:

— اينالايىنىم سول! بىلەسىڭ بە، مەن وسى ۇلى كۇندى قانشاما جىل كۇتتىم. سەنىڭ تاريحقا  ىنتىق بولعانىڭدى، اتا-بابا جولىنا ۇڭىلگەنىڭدى كورۋ — ارمانىم ەدى عوي. قۇدايعا شۇكىر! بالىق ەكەش بالىق تا ۋىلدىرىعىن شاشاردا وزەندى ورلەپ، اعىسقا قاراي جۇزەدى ەكەن. اكەدەن جالعىز تامىر بولعان مەن دە ەل-جۇرتىما جەتۋدى مۇرات ەتتىم. سونداعىم سول — كورگەن قاسىرەتتى وزىڭدەي ۇرپاعىما ايتۋ ەدى. ءتۇن بالاسى قالىڭ ۇيقى قۇشاعىندا جاتقاندا، اسكەرلەردىڭ بەكىنىسىنە «ءبورىباي! ءبورىباي! ءبورىباي!» دەپ تۇس-تۇستان ۇرانداعان جىگىتتەر لاپ بەرىپ، دۋالدى بۇزىپ كىرىپ، وت قويىپتى.

— سودان، سودان نە بولىپتى؟ — دەپ قويادى مازاسىز ءىنىم.

— سودان سوڭ ءبىزدىڭ جىگىتتەر قارۋ-جاراق، ءوق-دارى ساقتالعان قويمانىڭ ەسىگىن بۇزىپ، تەگىس قارۋلانىپتى دا، ورىس اسكەرلەرىنىڭ ءبارىن تۇتقىنعا الىپ، قاماپ تاستاپتى. قارسى شىققاندارىن سول جەردە-اق اتىپ تاستادى. وتتىق بىردەن لاۋلاپ، قاراعايدان سالىنعان بەكىنىستىڭ دۋالدارىن ءاپ ساتتە-اق شارپىپ كەتەدى. سوسىن ورتالىقتاعى استىق جينالعان قويمانىڭ ەسىگىن اشىپ، ەل-جۇرتقا بيداي، ارپا تاراتىپتى. قويمانىڭ كۇزەتشىسى «بانديتتەر كەلىپ ورتالىقتى باسىپ الدى» دەپ قاپالداعى باستىقتارىنا حابارلاپ ۇلگەرگەن ەكەن.

تاڭ اتا بەرگەندە  بارلاۋشى جىگىتتەر كەلىپ: — كوتەرىلىستى باسۋعا قاپالدان وترياد كەلە جاتىر، — دەپ حابار ەستىرتتى. راسىندا، قاپالداعى ورىس-كازاك وتريادتارى لەك-لەگىمەن كەلە جاتىر ەكەن. ءبورى مىنەزدى ومىربەك جىگىتتەرگە «قىزىلاعاش وتكەلىندەگى كوپىردى بۇزىڭدار!» دەپ ءامىر بەرەدى. قىزىلاعاشتاعى كوپىردى الىپ تاستاعاندا، وترياد بۇيەن وزەنىنەن وتە الماي، بىرەر كۇندەي ابىگەرگە تۇسەدى. ءوزىڭ بىلەسىڭ عوي، ءبىزدىڭ جاقتا ناۋرىز، ءساۋىر ايىندا كوكتەم قاتتى بولادى. كۇن ءجىبىپ، تاۋ قارى ەرىگەندە، وزەن سۋى دا ارناسىنا سىيماي كەتەدى. كوتەرىلىس ءدال وسىنداي مەزەتتە بولعان ەدى. ءالى ەسىمدە، — دەپ اتام ەسكى كۇندەردىڭ قۇپياسىن اشا باستاعانى سول ەدى، تاعاتسىز ءىنىم تاعى دا تىنىشتىقتى بۇزىپ كەپ جىبەرمەسى بار ما؟!

— اتا، سوندا كوتەرىلىس قانشا كۇنگە سوزىلعان ءوزى؟ — دەپ قويادى سابازىم.

— ە، شىراعىم-اۋ، كوتەرىلىس دەگەن اتى بولماسا، ول ناعىز قاندى شايقاس ەدى. قاتىن-بالا شۋلاپ، بەرەكە كەتكەن بەيمازا كۇندەر ەدى عوي. ۇركىپ وتىراتىن ەدىك. كوتەرىلىس ەكى جۇماداي بولعان. اۋەلدە وترياد كوتەرىلىستى بىردەن باسا الماعان. سوسىن سارقان، اياگوز قالالارىنان وترياد شاقىرىپ، اقسۋدى جان-جاقتان قورشاپ الادى. سوسىن امالسىز ءبىزدىڭ اتالارىمىز بەرىلەدى. نە اسكەري كۇشى، نە قارۋ جاراعى جوق جىگىتتەر ەكى جۇما ىشىندە ناعىز باتىرلارشا شايقاسىپ، دۇلەي مىنەز كورسەتكەن ەدى. تۇتقيىلدان باسىپ كىرىپ، زەڭبىرەكپەن وق جاۋدىرعان سابەتتىك بيلىك جاساقتارى كوتەرىلىسكە قاتىسقانداردىڭ ءبارىن تىزىمگە الدى. جالاڭ قىلىش، ىستىكتى مىلتىقپەن ايقاسقانداردى «ءبورىبايشىلدار» دەگەن جەلەۋمەن تۇرمەگە توعىتتى. ءسويتىپ قىسىممەن، دوڭ-ايباتپەن ۇجىمداستىرۋ باستالىپ، وسى جەردە كولحوز ورناي باستادى.

— اتا، ءبورىباي دەگەن كىم ەدى؟

— ءبورىباي دەگەن — ءبىزدىڭ ۇلى بابامىز بولادى. ءتۇپ اتامىز ماتايدىڭ سارى دەگەن بالاسىنان تاراعان كىسى. ۇلى باباڭ — ابىلاي حاننىڭ زامانىندا اتى شىققان قازاقتىڭ بەلگىلى باتىرى. قالماق، جوڭعار سوعىسىندا ايبات كورسەتكەن ايبارلى باتىر بولعان. تۋ ۇستاعان. ونىڭ كوزسىز ەرلىگىنە، جۇرەك جۇتقان باتىرلىعىنا ريزا بولعان جۇرت «ماتايدىڭ كوكجالى» دەپ توبەسىنە كوتەرگەن ەكەن. قامال العان، بەكىنىس بۇزعان ۇرىستاردا تۋ ۇستاعان نامىستى بابامىز ۇلى دالانىڭ سايىپقىرانى ەدى. ال مىنا شاتىرباي، قوجابەك، ناۋاي، ىعالي، مامىربەك، قوجاحمەت، ومىربەك، تۇرسىن، مۇقان، قاناتبەك، سەيىتحان، ارناي، بيسەتباي، قالدىباي باستاعان اتالارىڭ نامىسى تاپتالىپ، رۋحى جانشىلعان قايمانا ەلى ءۇشىن باستارىن قاتەرگە تىگىپ، سابەتتىك بيلىككە تىزە باتىرىپ، مىنەز كورسەتەدى. بۇلقىنىسقا شىققان جىگىتتەر «ءبورىباي!» دەپ ۇرانداپ، تۇركىستان شاھارىنداعى ازىرەت سۇلتاننىڭ قورىمىنا جەرلەنگەن قاسيەتتى ۇلى باباڭنىڭ ارۋاعىن شاقىرىپ، تاڭىرىدەن مەدەت سۇراعان ەكەن. وسىلاي رۋحتانىپ اتقا قونعان. امال نە، كوتەرىلىسكە قاتىسقان جىگىتتەردىڭ ءبارى تۇرمەگە ايدالىپ كەتتى. سول كەتكەننەن حابار-وشارسىز مول كەتتى عوي. سويتسەك، سول جىلدارى-اق اتۋ جازاسىنا كەسىلگەن ەكەن. سابەتتىك بيلىك ولاردى «بانديت»، «بارىمتاشى» دەپ جامانداپ، ۇزاق ۋاقىت قۇبىجىققا اينالدىردى. سودان بەرى، مىنە، قانشاما جىل وتسە دە، جان جاراسى جازىلار ەمەس.

— اتا، ءسىز سول كەزدە نەشە جاستا ەدىڭىز؟

— ول كەزدە مەن نەبارى جەتى-سەگىز جاستا عانا ەدىم. ءبىراق سول كەزدەگى قاندى قىرعىن، اياۋسىز ەزگىنىڭ ءبارىن ءوز كوزىممەن كوردىم عوي. اكەمدى  يتجەككەنگە ايداعانى دا ەسىمدە قالىپتى. كوتەرىلىس بىتكەن سوڭ، تىنىشتىق بىردەن ورناي قويعان جوق. ازىق-تۇلىگى جوق ەل بوسىپ، الاپات جۇتقا ۇشىرادى. ۇجىمداستىرۋ سوڭى ۇركىنشىلىك ۇرەيىن تۋدىردى. جۇت باستالعاندا اۋىلدىڭ ۇلكەن كىسىلەرى شەكارا اسىپ، قىتايعا وتەيىك دەپ ۇيعارىپتى. مىنە، ەڭ قيىن مەزەت وسى كەزدە باستالعان ەدى. اكەدەن تىرىدەي ايىرىلعانىم ازداي، وپاسىز تاعدىر مەنى تاعى دا سىناققا الدى. ءۇش بىردەي قارىنداسىمدى ەلگە تاستاپ، انام وزىمەن بىرگە مەنى ۇلى كوشكە قوسىپ، الىپ كەتتى. اسپان تاۋلاردى باسىپ ءوتىپ، دەمىكپە اسۋىنا جەتكەندە انام بايعۇس ازاپتى ساپاردى كوتەرە الماي، ءحال ۇستىندە جاتىپ ومىردەن ءوتتى. عالياحمەت قاجى باستاعان ۇلكەندەر قۇران وقىپ، جول-جونەكەي قايتىس بولعان مارقۇمداردىڭ سۇيەگىن وزەنگە اعىزىپ جىبەردى. مارقۇمداردى مۇسىلمانشا جەرلەۋگە ۋاقىت قات ەدى. ونىڭ ۇستىنە ارتىمىزدان سابەتتىك قۋعىنشىلار دا كەلە جاتىر ەدى. ءبىز اسۋدان اسىپ، شەكارانى قيىپ، ارعى بەتكە امان-ەسەن ءوتىپ كەتتىك. مەجەلى مەكەن — قۇلجاعا جەتكەنشە، كۇندىز قۋعىنشىلارعا توبە كورسەتپەي، تەك تۇندە عانا ساي-سالامەن قاشقان ەدىك. تۋعان جەرمەن ءۇنسىز عانا قوشتاستىق. بۇنداي قاسىرەتتى تاريحىمىزدى سەندەردىڭ بىلۋلەرىڭ كەرەك!

— ونىسى نەسى؟ سۇمدىق قوي مىناۋ، — دەپ ءىنىم اڭگىمەگە ارالاستى.

— ە، شىراعىم-اۋ، سۇمدىقتىڭ قانشا اتاسىن كوردىك قوي. ەتىم ءولىپ قالعان ەكەن. اكەمنىڭ دە، شەشەمنىڭ بەيىتىن بىلمەيتىن نە دەگەن سورلى بەيباق ەدىم، — دەپ اتام مۇڭايىپ قالدى. كوزىنە قاراسام، جانارى جاسقا تولىپتى. ەر ازامات ەمەس پە، كوڭىلىنىڭ بوساعانىن بىلدىرگىسى كەلمەدى. بۇرىندارى اتام بىلاي اشىلىپ اڭگىمە ايتقان ەمەس ەدى. بۇگىن ەرەكشە ءبىر ەلجىرەپ، وتكەن كۇندەردىڭ تاريحىن ايتىپ، ءوزىنىڭ قۇپياسىمەن ءبولىسىپ وتىر. جايما-شۋاق اڭگىمە ءوربىپ وتىرعاندا ۇيگە اۋىلدىڭ ەسەپشىسى كەلىپ، اتامنىڭ اڭگىمەسىن ءبولىپ جىبەردى. ەسەپشى ءۇيدىڭ جارىعىن ەسەپتەدى دە، اتامنىڭ قولىنا تىلىمدەي ءبىر قاعازدى جازىپ بەردى. ەسەپشى ايەلدى كورگەن اجەم: «وي، ءساليماش! قالىڭ قالاي؟ ۇيگە كىر، تۇسكى اس دايىن تۇر!» دەپ قوناق قىلدى. سودان كەيىن اتامنىڭ تاريحي اڭگىمەسى اياقسىز قالدى.

***

ارادا ون ەكى كۇن وتكەن سوڭ، اۋىرماي-سىرقاماي اتام ومىردەن كوشتى. توقسان سەگىز جاسىندا. تاعدىردىڭ بار اۋىرتپالىعىن كورگەن قايران اتام ەركەك كىندىكتەن جالعىز ەدى. جەتىمدىكتىڭ ازابىن مولىنان تارتقان ەكەن.

***

اتامنىڭ جانازاسىنا كەلگەن ەل: «اق ولىممەن ءوتتى. كوكىرەگى تولى قازىنا ەدى» دەپ جوقتاعان ەدى. سودان بەرى اتامنىڭ اڭگىمەسىن ەستىگىم-اق كەلەدى..

***

اجەممەن وڭاشا قالعان ساتتەرىمدە، «باي-قۇلاق» اتانعان اتامنىڭ ءومىر جولى تۋراسىندا ءجيى-جيى سۇراپ وتىرامىن. اجەمنىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، اتام 1962 جىلى اتاجۇرتقا امان-ەسەن كەلىپتى. سوۆەتتىك قازاقستاننىڭ شەكاراسىن باسىپ وتكەندە، جەرگە جاتا قالىپ، توپىراقتى سۇيگەن ەكەن. ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ تورگى بولمەسىنىڭ قابىرعاسىندا قۇران كىتابى مەن ءبىر قۇتى ءىلىنىپ تۇراتىن. كەيىن ءبىلدىم: قۇتىنىڭ ىشىندە تۋعان جەردىڭ ءبىر ۋىس توپىراعى بار ەكەن. اتامنىڭ شەشەسى ايجاۋھار انامىز ارعى بەتكە وتەردە جالعىزىنىڭ تۇمارىنا ءبىر ۋىس توپىراق سالىپ، «اتامەكەنىڭدى ەشقاشان ۇمىتپا! تۋعان جەردەن كىندىگىڭدى ۇزبە! زامان وزگەرەر، وزگەرمەس، ونى ءبىر اللا كورسەتەر. ءبىراق، قالاي دا بولسا ەلىڭە كەلىپ، اتا-باباڭنىڭ تۇعىرىن تىكتە! ۇرپاق ءوسىر، ءوسىپ، ءون!» دەپ انالىق لەبىزىن ءبىلدىرىپ، كوز جۇمعان ەكەن. ارۋاقتى اتام اكەدەن دە، شەشەدەن دە جالعىز بولىپ ءوتتى. ۇركىنشىلىك زاماندا ەلدە قالعان قارىنداستارىنان بەيحابار بولىپ، وكسىپ كەتتى…

---