InfoHub Logo

كوشپەلىلەر نەمەسە كوشپەلى قوعام، كوشپەلى وركەنيەت دەگەنىمىز — نەگىزگى كاسىبى مال شارۋاشىلىعى بولىپ، كۇنكورىسىنىڭ كوزى مال ونىمدەرىنەن تۇراتىن، بەلگىلى ءبىر قالىپتاسقان جۇيەمەن كوشىپ-قونىپ تىرشىلىك ەتەتىن ادامداردىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق، ساياسي قاۋىمداستىعى جانە وركەنيەتى.

كوشپەلىلەر وركەنيەتىن زەرتتەۋ ماسەلەلەرى. كوشپەلىلەر تۋرالى تۇسىنىك، الدىمەن وتىرىقشى حالىقتار اراسىندا قالىپتاستى. ب.ز.د. V عاسىردا ءومىر سۇرگەن تاريحشى گەرودوت كوشپەلى سكيف تايپالارىنىڭ تۇرمىسىن ماداقتاپ جازدى. كوشپەلىلەردىڭ تابيعات اياسىنداعى ءومىرىن باسقا دا انتيك تاريحشىلار، فيلوسوفتار، ورتا عاسىرلار ويشىلدارى سيپاتتادى. ولارعا تابيعاتتىڭ ءتول بالاسى سياقتى كوشپەلىلەر ءومىرى تازا، قۋلىق-سۇمدىقتان، وتىرىقشى-قالالىق وركەنيەتتىڭ جامان قاسيەتتەرىنەن ادا بولىپ كورىندى.

سونىمەن قاتار كوشپەلىلەر تۋرالى ناشار تۇسىنىكتەر دە سول ەرتە زاماندا-اق قالىپتاستى. كونە قىتايدا «كوشپەلىلەر — جابايى، مادەنيەتتىڭ قاس جاۋى» دەگەن تۇسىنىك قالىپتاستى. ەۋروپادا دا كوشپەلى عۇنداردى «تاعى جابايىلاردىڭ تۇقىمى، وركەنيەتتىڭ جاۋى» دەپ ەسەپتەدى.

XVIII—XIX عاسىرلارداعى ەۋروپا عالىمدارى دا كوشپەلىلەر تۋرالى ءوز كوزقاراستارىن ءبىلدىرىپ وتىردى. مىسالى، مونتەسكە كوشپەلىلەر قوعامىن «ادىلەتتى، تەڭدىكتى قوعام» دەسە، فەرگيۋسون،ادامسميت: «كوشپەلىلەردە مۇلىك تەڭسىزدىگى، الەۋمەتتىك تەڭسىزدىك ەرتە پايدا بولدى»، — دەگەن. ال فيلوسوف كانت: «مەملەكەتتىڭ ءوزى كوشپەلىلەر مەن وتىرىقشى-ەگىنشىلەردىڭ ءوزارا قاقتىعىسىنان، قورعانىس ماقساتىندا پايدا بولدى» دەگەن تۇجىرىم جاسايدى. اتاقتى فيلوسوف ف. گەگەل: «كوشپەلىلەردە الەۋمەتتىك قاراما-قايشىلىق بولعانىمەن، مەملەكەت بولعان جوق»، — دەپ ەسەپتەگەن.

XX عاسىرداعى ەۋروپا عالىمدارىنىڭ كوشپەلىلىككە كوزقاراسى ءارتۇرلى بولعانىمەن، بۇل قوعامنىڭ جاعىمسىز جاقتارىنا عانا نازار اۋدارۋ باسىم بولدى. مىسالى، راتسەل، گۋمپلوۆيچ، تورنۆالد، توينبي دەگەن عالىمدار: «كوشپەلىلەر ءوز بەتىمەن وركەنيەت جاساۋعا قابىلەتسىز، ولار مەملەكەتتى، باسقا دا وركەنيەت جەتىستىكتەرىن وتىرىقشى ەلدەردى جاۋلاپ الۋ ارقىلى عانا ۇيرەندى» دەگەن تۇجىرىمدار ايتتى. ولاردىق جولىن قۋۋشى قازىرگى زامانعى زەرتتەۋشىلەردىڭ پىكىرىنشە: «كوشپەلى قوعام — بۇل ءبىر ورنىندا توقىراپ، ءوز بەتىنشە دامي المايتىن، وتىرىقشى مادەنيەتتىڭ اسەرىنسىز وركەنيەت جاساي المايتىن — بولاشاعى جوق قوعام».

كوشپەلىلىك كەڭەس عىلىمىندا XX عاسىردىڭ 20—40-جىلدارىنان باستاپ زەرتتەلىپ كەلەدى. بۇل سالاداعى كەڭەس تاريحشىلارىنىڭ ەڭبەكتەرىندە دە ماركستىك-لەنيندىك كوزقاراس باسىم بولدى، زەرتتەۋشىلەر، نەگىزىنەن العاندا، كوشپەلىلەردىڭ قوعامدىق قۇرىلىسىنا عانا ءمان بەردى. مىسالى، ا.پ.چۋلوشنيكوۆ دەگەن زەرتتەۋشى: «كوشپەلىلەردە تاپتىق قوعام بولعان جوق، تەك رۋلىق قاۋىم بولدى»، — دەسە، پ.كۋشنەر: «كوشپەلىلەردە «رۋلىق مەملەكەت»، فەوداليزمنىڭ باستاپقى نىشاندارى عانا پايدا بولدى»، — دەيدى.

XX عاسىردىڭ 30-جىلدارى س.پ. تولستوۆ پەن ب.يا. ۆلاديميرسيەۆتىڭ كوشپەلى قوعام تۋرالى پىكىرلەرى 60-جىلداردىڭ سوڭىنا دەيىن ءارتۇرلى نۇسقادا قايتالانىپ، دامىتىلىپ كەلدى. سپ.تولستوۆتىڭ پىكىرى بويىنشا: «كوشپەلىلەر وتىرىقشى حالىقتار سياقتى، الدىمەن قۇليەلەنۋشىلىك، سودان سوڭ فەودالدىڭ قوعامدى باسىنان وتكىزدى. ءبىراق كوشپەلىلەردىڭ قۇليەلەنۋشىلىك قوعامى اسكەري قۇليەلەنۋشىلىك دەموكراتيا نەمەسە پاتريارحالدىق مونارحيا تۇرىندە قۇرىلدى». «كوشپەلىلەردەگى مەنشىكتىڭ نەگىزى جەر مە، مال ما؟» دەگەن ماسەلەنىڭ توڭىرەگىندە پىكىرتالاس ءجۇردى. ءبىر توپ ەالىمدار: «كوشپەلىلەردە رۋلىق قوعام قالدىقتارىمەن ارالاسقان فەودالدىڭ قوعام بولدى جانە فەودالدىق مەنشىكتىڭ جەرگە قاتىستى نەگىزىن جەرگە جەكەمەنشىك قۇرادى»، — دەگەندى ايتتى. ەكىنشى ءبىر توپ زەرتتەۋشىلەر: «ەۋرازيا كوشپەلىلەرى پاتريارحالدىق-فەودالدىق قوعامدا ءومىر ءسۇردى، وسى تاپتىق قوعامداعى مەنشىكتىڭ نەگىزگى ءتۇرى مالعا قاتىستى جەكەمەنشىك بولدى، ال جەر رۋلىق قاۋىمنىڭ ورتاق يەلىگىندە بولدى»، — دەگەن پىكىردى ۇستاندى.

كوشپەلى قوعامدى زەرتتەۋدە قورشاعان ورتا (تابيعات) جانە ادامنىڭ بەلسەندى ىس-ارەكەت ماسەلەسى ءجيى قوزعالىپ وتىردى. ولاردىڭ پىكىرى بويىنشا، دالالى، شولەيتتى، ءشولدى، تاۋلى ايماقتاردى جايلاعان حالىقتاردا تابيعات جاعدايىنا قاراي مال شارۋاشىلىعى، كوشپەلىلىك قالىپتاسقان. وسىنداي حالىقتاردىڭ ءبىرى قازاق حالقى دالالى، شولەيتتى ايماقتى يگەرۋدىڭ بىردەن-بىر جولى مال شارۋاشىلىعى دەپ بىلگەن جانە وسىنداي تابيعي جاعدايعا يكەمدەلە ءومىر ءسۇرۋدىڭ تاماشا ۇلگىسىن كورسەتكەن.

XX عاسىردىڭ 30-جىلدارىنان باستاپ توتاليتارلىق جۇيە يدەولوگتەرى كوشپەلىلىككە قارسى شىعا باستادى. «ادام — تابيعاتتى وزگەرتۋشى قۇدىرەتتى كۇش» دەگەن قاعيدانى باسشىلىققا العان.كوممۋنيستىك يدەولوگيانىڭ وكىلدەرى كوشپەلى مال شارۋاشىلىعىمەن اينالىسىپ كەلگەن حالىقتاردى جاپپاي وتىرىقشىلىققا اينالدىرۋ قاجەتتىگىن دالەلدەپ باقتى. ال وسى قاتە كوزقاراستان قازاق حالقى 30-جىلدارى قاتتى كۇيزەلىسكە ۇشىراپ، جاپپاي قىرىلىپ، كوپشىلىگى ەلدەن اۋىپ كەتۋگە ءماجبۇر بولعاندىعى بەلگىلى.

XX عاسىردىڭ 60—70-جىلدارىنان باستاپ جەكەلەگەن عالىمدار كوشپەلىلىكتىڭ گەوگرافيالىق-ەكولوگيالىق سەبەپتەرىن قايتا مويىنداي باستادى. وسى عالىمداردىڭ پىكىرىنشە، كوشپەلىلىك دەگەنىمىز، كەيبىرەۋلەر ايتقانداي، «ادامزاتتىق وركەنيەتتىڭ سارا جولىنان اداسۋ» ەمەس، كەرىسىنشە شارۋاشىلىقتىڭ، مادەنيەتتىڭ ەرەكشە دامۋ ءتۇرى. ولاردىڭ پىكىرى بويىنشا: «كوشپەلىلەر دالالى، ءشولدى، شولەيتتى تابيعاتتا ءوز شارۋاشىلىعىن قالىپتاستىر-عان، ولاردىڭ نەگىزگى كۇنكورىس كوزى مال بولعان، مال باسى وسكەن سايىن جايىلىم ايىرباستاۋ قاجەتتىلىگى تۋعان، ءسويتىپ كوشپەلى ءومىر سالتى قالىپتاسقان».

كوشپەلى حالىقتار، ونىڭ ىشىندە عۇندار مەن تۇركىلەردىڭ تاريحىنا ەرەكشە ءمان بەرگەن تاريحشى ل.ن. گۋميليەۆ بولدى. ول ەۋرازيا كوشپەلىلەرىنىڭ بۇل قۇرلىقتىڭ تاريحىندا الاتىن ورنىن وتە جوعارى باعالادى. دەگەنمەن ل.ن.گۋميليەۆ: «حالىقتار دامۋىندا، ولاردىڭ قالىپتاسۋىندا، شارۋاشىلىق-مادەني ەرەكشەلىكتەرىنىڭ پايدا بولۋىندا گەوگرافيالىق، ەكولوگيالىق فاكتور ۇلكەن ءرول اتقارادى» دەپ سانادى. ونىڭ ويىنشا، «بۇكىل تاريحي ۇدەرىس گەوگرافيالىق، بيوسفەرالىق وزگەرىسكە تىكەلەي جانە تولىعىمەن تاۋەلدى». ل. ن. گۋميليەۆتىڭ وسىنداي كوزقاراستارى كەزىندە سىنالعان دا ەدى.

ارحەولوگ ك. اقىشيەۆتىڭ پىكىرى بويىنشا، قازاقستان جەرىندە كوشپەلى مال شارۋاشىلىعىنىڭ قالىپتاسا باستاۋى قولا ءداۋىرىنىڭ سوڭى، تەمىر ءداۋىرىنىڭ باسىنا، ياعني ب.ز.د. IX—VII عاسىرلارعا ءدال كەلەدى. وسى كەزدەن باستاپ، ورتالىق، باتىس قازاقستان جەرىندە مەريديان بويىمەن كوشۋ، ال شىعىس قازاقستان مەن جەتىسۋدا قىستا جازىقتار مەن قار از تۇسەتىن تاۋلاردىڭ قويناۋىن قىستاپ، جازدا بيىك تاۋلى جايلاۋلارعا كوشۋ قالىپتاسقان. وڭتۇستىك قازاقستان ايماعىندا ەرتە زاماننان-اق كوشپەلى، جارتىلاي كوشپەلى، وتىرىقشى شارۋاشىلىق پەن تۇرمىس ورىن العان.

XX عاسىردىڭ 60 — 80-جىلدارىنان باستاپ قازاق كوشپەلى قوعامى جونىندە قازاقستاندىق عالىمداردىڭ ەڭبەكتەرى شىعا باستادى. بۇل رەتتە س.زيمانوۆتىڭ «قازاقتاردىڭ XIX عاسىردىڭ ءبىرىنشى جارتىسىنداعى قوعامدىق قۇرىلىسى»، ۆ.ف.شاحماتوۆتىڭ «قازاقتىڭ جايىلىمدىق كوشپەلى قوعامى»، س.تولىبەكوۆتىڭ «XVII—XX عاسىردىڭ باسىنداعى قازاقتاردىڭ كوشپەلى قوعامى»، د.كىشىبەكوۆتىڭ «كوشپەلى قوعام: شىعۋى، دامۋى، قۇلدىراۋى»، نماسانوۆتىق «قازاقتاردىق كوشپەلى وركەنيەتى»، ت.ب. ەڭبەكتەرى جارىق كوردى.

وسى عالىمداردىڭ پىكىرىنشە، كوشپەلى جۇرتتار ءوز بەتىمەن تاپتىڭ قوعامنىڭ ەڭ العاشقى ساتىسىنا جەتەدى، ال ولاردىڭ ءارى قاراي دامۋى وتىرىقشى حالىقتاردىڭ ىقپالىمەن عانا ىسكە اسادى. كوشپەلى قوعام — بۇل دامۋ بولاشاعى شەكتەۋلى قوعام.

كەيىنگى جىلدارى كوشپەلى قوعامنىڭ ەجەلگى زامانداعى، ورتا عاسىرلارداعى مادەني، الەۋمەتتىك-ساياسي وڭدى جاقتارى، ارتىقشىلىقتارى مويىندالا باستادى. كوشپەلى وركەنيەتتى  ادامزات تاريحىنداعى زاڭدى قۇبىلىس، شارۋاشىلىقتىڭ، مادەنيەتتىڭ، ءومىر تۇرمىسىنىڭ ەرەكشە ءبىر ءتۇرى ەكەندىگىن كوپشىلىك عالىمدار دالەلدەپ وتىر.

كوشپەلىلىكتىڭ شىعۋ تەگى. كوشپەلىلىكتىڭ شىعۋى، كوپشىلىك جاعدايدا، گەوگرافيالىق ورتانىڭ تىكەلەي اسەرىمەن بايلانىستى. سوندىقتان دا كوشپەلىلىك بەلگىلى ءبىر ناقتى تاريحي كەڭىستىكتەردە عانا تارالدى. كوشپەلىلىكتىڭ پايدا بولۋى — بەلگىلى ءبىر كليماتتىق جاعدايلار، ەكولوگيالىق ۇيانىڭ شەكتەۋلى مۇمكىندىكتەرىنە، تابيعي رەسۋرستارعا بايلانىستى. كوشپەلىلىك بەلگىلى ءبىر گەوفيزيكالىق، تابيعي-كليماتتىق ايماقتاردا قالىپتاسادى. بۇل قانداي ايماقتار جانە ولاردىڭ ەكولوگيالىق جۇيەسى قانداي؟ ادەتتە، بۇل — دالالى، جارتىلاي شولەيت، ءشول جانە قۇرعاق دالالار، تاۋ بوكتەرى، تاۋ قويناۋلارى. مۇنداي جەردە كوبىنەسە جاڭبىر از، جىلدىق ىلعالدىڭ مولشەرى 200—400 مم اراسىندا عانا بولادى. وسىنداي ايماقتارعا قازاقستان، موڭعوليا، جوڭعاريا، ارابيا تۇبەگى، وڭتۇستىك-باتىس، وڭتۇستىك ازياداعى شولدەر مەن شولەيتتى ايماقتار، افريكا كونتينەنتى جاتادى.

قازاقستان شەڭبەرىندە كوشپەلىلىك قالىپتاسقان ايماققا كاسپيي ماڭى ويپاتتارى، ءۇستىرت، تورعاي، جەم جوتالارى، بەتپاقدالا، بالقاش ماڭى دالالارى، سارىارقا، مۇعالجار، ماڭعىستاۋ جوتالارى، التاي، تارباعاتاي، جوڭعار، ىلە الاتاۋلارىنىڭ تاۋ بەتكەيلەرى جانە تاۋلى ولكەلەرى جاتادى. بۇل ايماقتارداعى وزەن-سۋلاردىڭ ماڭايىندا، اسىرەسە وسى ايماقتار مەن وتىرىقشى-ەگىنشى مادەنيەتتەر شەكارالارىندا مارگينالدىس ايماستار قالىپتاسقان. ولارعا ءتان شارۋاشىلىق-مادەني تۇرپات — جارتىلاي كوشپەلى شارۋاشىلىس پەن مەدەنيەت. مۇنداي ايماقتارعا سىردىڭ بويى، جارتىلاي ەرتىستىڭ، توبىلدىڭ، ەسىلدىڭ، جايىقتىڭ بويلارى، جەتىسۋ، شىعىس قازاقستاننىڭ تاۋلى جانە تاۋ بوكتەرىنىڭ كەيبىر القاپتارى، ارالدىڭ ماڭايى جاتادى. جوڭعار، ىلە، قىرعىز الاتاۋىنداعى تاۋ بوكتەرىندە جىلىنا 500 مم-دەن استام ىلعال تۇسەدى. بۇل وڭىرلەردە، اسىرەسە وزەن-كولى سۋلارى ماڭايىندا ەجەلدەن ەگىنشىلىك پايدا بولىپ، وتىرىقشى مادەنيەت قالىپتاسقان. قۇنارلى توپىراقتى، جۇمساق كليماتتى سىر بويى، شۋ، تالاس ايماقتارىندا قولا داۋىرىنەن باستاپ-اق ەگىنشىلىك دامىپ، ورتا عاسىرلاردا ءبىرشاما دامىعان قالا مادەنيەتى قالىپتاسقان. دەگەنمەن دە وسى ەگىنشىلىك، وتىرىقشى مادەنيەت قالىپتاسقان ايماقتاردىڭ ءوز ىشىندە دە مال شارۋاشىلىعى ەگىنشىلىكپەن قاتار دامىپ، جالپى العاندا، بۇل وڭىرلەردىڭ دە شارۋاشىلىق-مادەني تۇرپاتى جارتىلاي وتىرىقشى، جارتىلاي كوشپەلى بولعان. ءار زاماندا كليماتتىق اۋىتقۋلارعا، تاريحي-ساياسي، ەتنومادەني احۋالدارعا بايلانىستى بۇل وڭىرلەردە بىردە وتىرىقشى، جارتىلاي وتىرىقشى ەگىنشىلىك شارۋاشىلىق پەن تۇرمىس قالىپتاسسا (مولشەرمەن VI—XIII عع. ارالىعى)، ال ەندى ءبىر زامانداردا جارتىلاي كوشپەلى، كەي اۋداندارىندا ءتىپتى كوشپەلى شارۋاشىلىق-مادەني تۇرپاتى قالىپتاستى.

تابيعي-كليماتتىڭ وزگەرىستەر ۇلان-بايتاق جەرىمىزدى ەجەلدەن مەكەندەگەن تۇرعىنداردىڭ شارۋاشىلىق مادەني كەلبەتىنىڭ ءار زامانداردا وزگەرۋىنە اسەر ەتتى.

كليماتولوگيالىق زەرتتەۋلەردىڭ قورىتىندىسى بويىنشا، جەكەلەگەن قۇرلىقتاردا جاھاندىق كليماتتىق وزگەرىستەر 100—200 جىل وتكەن سايىن بولىپ وتىراتىن قۇبىلىس. قازاق حالقىنىڭ اتا-باباسى ءومىر سۇرگەن كەڭ-بايتاق اۋماق بىرنەشە رەت كليماتتىڭ وزگەرىستەردى باستان كەشىردى. ول حالىقتىڭ ءومىر ءسۇرۋ سالتىنا، شارۋاشىلىق-تۇرمىستىق ومىرىنە، مادەني دامۋىنا، ت.ب. اسەر ەتپەي قويمادى. سونداي-اق ول جەكەلەگەن تابيعي-گەوگرافيالىق ايماق تۇرعىندارىنىڭ بەلگىلى ءبىر انتروپولوگيالىق ءتيپىنىڭ قالىپتاسۋ ۇدەرىسىنە دە ءوز ىقپالىن تيگىزدى.

تۋىستىق قاتىناستار. كوشپەلى قوعامداعى ساياسي-الەۋمەتتىك، ەكونوميكالىق قاتىناستار تۋىستىق جۇيەگە نەگىزدەلدى. قازاق قاۋىمىنداعى قوعامدىق-الەۋمەتتىك قاتىناستار، كوپ جاعدايدا، تۋىستىق قاتىناستارمەن استاسىپ جاتىر. تۋىستىق جۇيەنى ىلعي دا قانداس تۋىستىق دەپ تۇسىنۋگە بولمايدى. كوشپەلىلەردە شىنايى قانداس، ورتاق اتاتەكتەن تاراعان جۇيە بار دا، جالپى گەنەالوگيالىق تۋىستىق جۇيە بار.

ءداستۇرلى قازاق قوعامىندا ەل، ءجۇز، تايپا، رۋ، اعايىن، جاقىن اعايىن، تۋىس، جاقىن تۋىس، اتا بالاسى، ءبىر اكە بالاسى دەگەن تۋىستىق اتاۋلار بار. ەل دەگەن ۇعىمعا بۇكىل قازاق حالقى كىرەدى. قازاقتاردىڭ ءوز تۇسىنىگى بويىنشا، جۇزدەر قانداس تۋىسقاندىققا نەگىزدەلگەن بىرلەستىكتەر. ءۇش ءجۇزدىڭ ارعى اتاسىنىڭ اتى — قازاق، ودان اقارىس (ۇلى ءجۇز)، جانارىس (ورتا ءجۇز)، بەكارىس (كىشى ءجۇز) دەگەن ءۇش ۇل تارايدى. سول ءۇش ۇلدان ءۇش ءجۇزدى تاراتادى. شەجىرەلىك بۇل اڭىزدى تازا تاريحي شىندىق دەپ قاراۋگا بولمايدى. بۇل — بەلگىلى مولشەردە كوشپەلى قوعامنىڭ رۋلىق يدەولوگياسى تۋعىزعان اڭىز. كوشپەلى قوعام تۋىستىق قاعيدا بويىنشا بىرىگەدى. شىن مانىندە قازاق جۇزدەرى بەلگىلى ءبىر اسا ءىرى اۋماقتا قۇرىلعان ەتنوايماقتىق بىرلەستىك بولىپ تابىلادى. ول بىرنەشە عاسىرلارعا سوزىلعان بىرلەسىپ ءومىر ءسۇرۋ مەن ەتنيكالىق-مادەني جانە شارۋاشىلىق بايلانىستار ناتيجەسىندە پايدا بولدى.

تايپا. قازاقتىڭ ءار ءجۇزىنىڭ ءوزى ۇلكەن تايپالاردان تۇرادى. بۇل جەردە ءبىر نارسەنى ەسكەرتە كەتكەن ءجون. قازاقتار تايپا دەگەن اتاۋدى كوپ قولدانبايدى. ونىڭ سەبەبى بۇل ءسوزدىڭ بىزگە ارابتاردان كەلگەندىگىنەن بولسا كەرەك. ءبىراق عىلىمي ادەبيەتتە رۋ دەگەن ءسوزدى ورىستىڭ رود، ال تايپا دەگەن ۇعىمدى پلەميا دەگەن سوزبەن اتاۋ قالىپتاسقاندىقتان، ءبىز رۋدان ۇلكەن، بىرنەشە رۋدىڭ بىرلەستىگى بولىپ تابىلاتىن ەتنيكالىق قۇرىلىمدى تايپا دەپ اتاپ ءجۇرمىز. ايتپەسە تايپا ۇعىمى كەي وڭىرلەردە رۋ ۇعىمىنان تار شەڭبەرلى ۇعىم بولىپ ەسەپتەلەدى.

سونىمەن تايپا دەگەنىمىز جسزدەردى ششرايتىن سلكەنرۋ بىرلەستىكتەرى دەپ تۇسىنگەنىمىز ءجون.

قازاق قوعامىنداعى كوپشىلىك تايپالاردىڭ اتاۋى وتە ارىدەن بەلگىلى. مىسالى، ۇيسىندەر مەن قاڭلىلار تاريحي دەرەكتەردە بۇدان 2300 جىل بۇرىن اتالسا، نايمان، كەرەي، جالايىر، قىپشاق، ت.ب. تايپالار تاريح بەتىنە كەيىننەن، بۇدان 1200 جىل بۇرىن شىققاندىعى بەلگىلى. اتالعان قازاق تايپالارىنىڭ ءبىرازى باسقا تۋىستاس حالىقتاردىڭ دا قۇرامىندا كەزدەسەدى. مىسالى، قىپشاقتار، قوڭىراتتار، نايماندار، قاڭلىلار تۋىسقان وزبەك، باشقۇرت، نوعاي، تاتار، ماجار (ۆەنگر)، ت.ب. حالىقتاردىڭ قۇرامىندا بار. بۇل — قازاق تايپالارىنىڭ كوپشىلىگى ارىدەن كەلە جاتقان ەتنيكالىق بىرلەستىكتەر ەكەندىگىن جانە بۇل تايپالار قانداس تۋىستار بىرلىگىنەن گورى ەتنيكالىق، ەتنوساياسي بىرلەستىك ەكەندىگىنىڭ كۋاسى.

رۋ. ءبىزدىڭ پايىمداۋىمىزشا، شىن قانداس تۋىستىق جۇيە كوبىنەسە 7 اتادان باستالىپ، 15—20 اتاعا دەيىن بارادى. ادەتتە، مۇنداي تۋىستىق جۇيە رۋ دەپ اتالادى. رۋدىڭ ىشىندەگى جاقىن تۋىستار دەپ جەتى اتاعا دەيىنگىلەر ەسەپتەلەدى. جاقىن تۋىستار ءوزارا قىز الىسپايدى. بالاعا كىشكەنتايىنان جەتى اتاسىنىڭ كىم ەكەنىن جاتتاتىپ وسىرگەن. ءبىر اتانىڭ بالالارى جاقىندىعى جاعىنان جەتى اتادان اسقاننان كەيىن عانا ءوزارا قۇداندالىق قاتىناسقا تۇسۋىنە رۇقسات ەتىلەدى. ونى ەل اقساقالدارى ارنايى راسىمدەيدى. XVII—XIX عاسىرلاردا كەيبىر رۋلار تۋىستىعىمىز، بەرەكەمىز بۇزىلماسىن دەپ، 13—15 اتاعا دەيىن ءوزارا قىز الىسپاعان. جاقىن تۋىستار اراسىندا قىز الىسپاۋ ءتارتىبت رۋلىق ەكزوگاميا دەيدى.

ارىدەن كەلە جاتقان ۇلكەن رۋلاردا قانداس تۋىستىقپەن قاتار جاي گەنەالوگيالىق (شەجىرەلىك) تۋىستىق قالىپتاسقان. رۋلاردىڭ ءوسىپ-ونۋ ۇدەرىسىندە ولار ءارتۇرلى تاريحي سەبەپتەرمەن (سوعىس، جەر اۋىپ كوشۋ) ءوزارا ارالاسىپ ءسىڭىسىپ وتىرعان.

رۋدىڭ ءوزىنىڭ كوشىپ-قوناتىن اۋماعى، رۋلىق تاڭباسى، ورتاق ۇرانى بولعان. ۇران رەتىندە سول رۋدىڭ بەلگىلى ءبىر اتاقتى ادامىنىڭ اتى قابىلداناتىن. قازاق ءجون سۇراسقاندا «قاي رۋدانسىڭ؟»، «قاي ەلسىڭ؟» دەپ سۇراعان. مىسالى، باسقا تايپا اراسىنا بارعاندا، الدىمەن قاي جۇزدەن، قاي رۋدان، سول رۋدىڭ ىشىندەگى قاي تارماقتان ەكەنىن، سودان سوڭ قاي اتادان تارايتىنىن ايتقان. مىسالى: «ۇلى جۇزبەن، ونىڭ ىشىندە دۋلاتپىن، دۋلاتتىڭ ىشىندە جانىسپىن، ونىڭ ىشىندە جانتۋمىن، ودان وتەمىسپىن»، — دەپ، بەرگى اتاسىنا دەيىن اتاپ بەرەدى.

قازاق رۋ-تايپالارى ءوزارا جاقىن ارالاسقان. بۇل ارا-لاسۋ، ءبىر جاعىنان، بىر-بىرىمەن نەكەلىك قاتىناستار ارقىلى بولسا، ەكىنشى جاعىنان، ەل باسىنا كۇن تۋعان سوعىس، جۇت، ءارتۇرلى جۇقپالى اۋرۋلاردان قونىس اۋدارۋدان بولعان. سونىمەن قاتار رۋ-تايپالاردىڭ ارالاسۋىنا تايپالار، رۋلاردىڭ ءبىر ساياسي-ەتنيكالىق وداقتار قۇرۋى اسەر ەتىپ وتىرعان. قازاقتىڭ «قارگا تامىرلى قازاقپىز» دەگەن ناقىلى ولاردىڭ بىر-بىرىمەن تۋىستاس ەكەندىگىن كورسەتەدى.

الەۋمەتتىك جىكتەلۋ. XVIII—XIX عاسىرلارداعى ءداستۇرلى قازاق قوعامى الەۋمەتتىك، تاپتىڭ جىككە بولىنگەن قوعام ەدى. قازاقتا بايلار، ورتا شارۋا جانە كەدەيلەر تابى بولدى. ءداستۇرلى قازاق قوعامىندا قاناۋ بۇركەنىشتى ادىستەرمەن جۇرگىزىلىپ، ەزگى تۇرىندە بولماعاندىقتان، تاپتىڭ قاراما-قايشىلىق شيەلەنىس تە بولعان جوق. ونىڭ ۇستىنە، تۋىستىق قاعيداعا نەگىزدەلگەن رۋلىق قاۋىم يدەولوگياسى بايلارعا كەدەي تۋىستارىن قاناۋعا مۇمكىندىك بەرمەدى، كەدەيدىڭ ءوز تۋىستاسىنىڭ شارۋاشىلىعىندا جۇمىس ىستەۋى دە قاناۋ مازمۇنىن تۋىستىق پيعىلمەن جەڭىلدەتتى.

قازاق قاۋىمىندا باسقا جۇرتتان كەلىپ سىڭگەن كىرمەلەر، قوقسىلار، از دا بولسا قۇل، كۇڭدەر بولدى. قاۋىمنىڭ بۇل توبىنداعى كەدەيلەردى قاناۋ، ولارعا الەۋمەتتىك قاتىناس رۋلاس قاۋىم مۇشەلەرىنە قاراعاندا قاتالداۋ بولدى.

قازاق قوعامىنداعى ەڭ اۋىر جاعداي ششلدار مەن كششدەر باسىندا بولدى. ولار ءوز قوجايىندارىنا ەكونوميكالىڭ جاعىنان دا، باس بوستاندىعى جاعىنان دا تولىق تاۋەلدى ەدى. ادەتتە، قۇل مەن كۇڭ بايدىڭ شارۋاشىلىعىندا جۇمىس ىستەدى. دەگەنمەن قازاق قوعامىندا قۇل مەن كۇڭ دەگەن ەلەۋلى الەۋمەتتىك توپ بولعان جوق، وندىرىستە دە ولاردىڭ ورنى ءبىرشاما تومەن بولدى.

قازاق قوعامىنداعى حاننان، حاننىڭ اۋلەتىنەن كەيىنگى تۇرعان الەۋمەتتىك توپ — سلتاندار. سۇلتاندار حاندار سياقتى تەك تورە تۇقىمىنان سايلاندى. تورە دەگەن الەۋمەتتىك-ەتنيكالىق توپتى شىڭعىسحاننىڭ اۋلەتىنەن تاراعان ۇرپاقتاردى عانا قۇرادى. ولاردىڭ ءوز ۇرانى، ءوز تاڭباسى بولدى. ولار قازاق ىشىندەگى اقسۇيەك توپقا جاتادى. ولار قازاققا قىز بەرمەسە دە، قازاقتان قىز الدى. سوندىقتان قازاققا تەزىرەك ءسىڭىسىپ كەتتى.

تورەنى ساعالاپ، پانالاپ، باسقا ەلدەن، ءتىپتى باسقا جۇرتتاردان قازاق اراسىنا سىڭگەن كىرمەلەر تولەڭگىت دەپ اتالدى. ولار تورەنىڭ مالىن باقتى، جەرىن قورىدى، سويىلىن سوقتى.

قازاق اراسىنداعى تاعى ءبىر الەۋمەتتىك-ەتنيكالىق توپتى سوجالار قۇرادى. ولاردىڭ ارعى تەگى — ارابتان شىققان، قازاق جەرىنە يسلام ءدىنىن تاراتۋشىلاردىڭ ۇرپاعى. ولار قازاققا قىزىن بەرمەدى، ال وزدەرى قازاق قىزدارىنا وتە سيرەك ۇيلەندى. سوندىقتان دا ولار قازاق بولىپ، قازاققا ءسىڭىسىپ كەتكەنىمەن، گەنەتيكالىڭ جاعىنان وقشاۋ قالدى.

باسقارۋ جۇيەسى. كوشپەلى قازاق قوعامىندا ءوزىنىڭ باسقا رۋ جۇيەسى بولدى. كونە زاماندا قازاق جەرىندە ساقتاردىڭ، عۇنداردىڭ، ۇيسىندەردىڭ، قاڭلىلاردىڭ مەملەكەتتەرى بولدى. ورتا عاسىرلاردا نايمانداردىڭ، كەرەيلەردىڭ، جالايىرلاردىڭ، قىپشاقتاردىڭ مەملەكەتتىلىكتەرى بولدى. ول مەملەكەتتىلىكتەر جونىندە سەندەر تومەنگى سىنىپتارداعى تاريح ماتەريالدارىنان بىلەسىڭدەر جانە وسى وقۋلىقتىڭ باسقا تاراۋلارىنان تانىساسىڭدار. XIV عاسىرعا دەيىن قازاقستان جەرىندە ءارتۇرلى مەملەكەتتەر بولدى، XV عاسىردان باستاپ قازاق حاندىعى قۇرىلدى. بۇلاردىڭ بارلىعى دا كوشپەلى قاۋىمداستىقتار قۇرعان مەملەكەتتەر. سوندىقتان كوشپەلىلەردە مەملەكەتتىلىك بولعان جوق، ال بولسا، «ولار مەملەكەتتىك باسقارۋ جۇيەسىنىڭ ۇلگىسىن وتىرىقشى حالىقتاردان الدى، ۇيرەندى» دەگەن پىكىرلەر مۇلدەم قاتە. قازاق جەرىندە حاندىق باسقارۋ جۇيەسى قالىپتاسقان XV—XVIII عاسىرلار ارالىعىنداعى كوشپەلى قوعامنىڭ بيلىك جۇيەسىندە ەلدىڭ ەڭ جوعارعى ساياسي بيلىگىن حان جۇرگىزدى. حان وكىمەتىنىڭ تومەندەگىدەي وكىلەتتىگى جانە قىزمەتى بولدى:

1. حان بۇكىل ەلدىڭ، جەردىڭ يەسى، قوجايىنى، باسقارۋشىسى بولىپ ەسەپتەلدى. قول استىنداعى ەلدى، جەردى قورعاۋ ونىڭ باستى مىندەتى سانالدى.
2. حان بوتەن ەلگە سوعىس اشۋ نەمەسە بەيبىتشىلىك جونىندە كەلىسىم جاساۋعا قۇقىلى.
3. حان بۇكىل قازاق ەلىنىڭ اتىنان شەتەلدەرمەن كەلىسىمشارتتار جاسادى.
4. حان ەلدىڭ جوعارعى سوتىنىڭ قىزمەتىن اتقاردى، بىرەۋدى ءولىم جازاسىنا بۇيىرۋعا نەمەسە كەشىرۋگە قۇقىلى بولدى.
5. حان بۇكىل ەلگە قاتىستى زاڭدار، جارلىقتار شىعاردى. كوشپەلىلەردە قاعاندار، حاندار، پاتشالار سياقتى ەلباسىلارىنا باعىنۋ، سولاردىڭ ماڭايىنا توپتاسۋ، ەل بىرلىگىن ساقتاۋ — ەجەلدەن قالىپتاسقان ءداستۇر. ويتكەنى ولاردا ەل باسقارۋشى ادامدارعا تابىنۋ ءداستۇرى بولدى. سوناۋ عۇنداردىڭ ءتاڭىرقۇتىلارىنان، كونە ۇيسىندەردىڭ كۇنبيلەرىنەن باستاپ، تۇركىلەردىڭ قاعاندارىنا دەيىن ەل باسقارۋشىنى ءتاڭىردىڭ جەردەگى وكىلى دەپ ءتۇسىندى. تۇركى زامانىنىڭ قوعامدارىندا قازاق حاندارىن دا سولاي قۇرمەتتەدى. ولاردى حان سايلاعاندا، بوز بيەنىڭ سۇتىنە شومىلدىرىپ، اق كيىزگە وتىرعىزىپ كوتەردى.

قازاق حاندارىنىڭ جانىندا اقىلشىسى، كەڭەسشىلەرى، توبە بيلەرى، جاساقتارى، ءىس جۇرگىزۋشى مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەرى بولدى. حان جەرگىلىكتى جەرلەردى ءوزىنىڭ ءاربىر جۇزدەگى وكىلدەرى — سۇلتاندار ارقىلى، ۇلكەن تايپا كوسەمدەرى — بيلەر، رۋ-تايپا اقساقالدارى ارقىلى باسقاردى.

قازاق جۇزدەرىن، ۇلكەن تايپالار مەن رۋلاردى باسقارۋدا بيلەر كەڭەسى ۇلكەن ءرول اتقاردى. جەرگىلىكتى جەردەگى بيلىكتى بيلەر، رۋ اقساقالدارى جۇرگىزدى.

مەملەكەتتىك ىستەردى بۇكىل ءۇش ءجۇزدىڭ بيلىك وكىلدەرى جينالعان قۇرىلتايدا، حالىق جينالىستارىندا شەشتى. ەل ىشىندەگى ىستەردى — رۋ، تايپا، جۇزدەر اراسىنداعى جەر داۋىن، جەسىر داۋىن، ۇلكەن بارىمتالار داۋىن ءۇش ءجۇزدىڭ باسى قوسىلعان ۇلكەن استاردا دا شەشىپ وتىردى.

XVIII عاسىردىڭ ءبىرىنشى شيرەگىنە دەيىن، ياعني قازاق جەرىن رەسەي يمپەرياسى جاۋلاپ الا باستاعانعا دەيىنگى كوشپەلى، جارتىلاي كوشپەلى قازاق قوعامىنداعى ساياسي بيلىك ءتۇرى حاندىس باسارۋ بولدى. سونىمەن قاتار ەل باسقارۋ جۇيەسىندە ەجەلدەن كەلە جاتقان ءداستۇرلى قوعامنىڭ پوتەستارلىق بيلىك جۇيەسى كەڭ ورىن الدى. پوتەستارلىق بيلىك جۇيەسى دەگەنىمىز — تاپتىق قوعامعا دەيىنگى جانە تاپتىق قوعامنىڭ باستاپقى ساتىسىندا ساقتالاتىن ءداستۇرلى بيلىك جۇيەسى. ول بويىنشا ەلدى حانمەن بىرگە ەل اراسىنداعى بەدەلدى اقساقالدار، بيلەر، باتىرلار باسقاردى.

حان بيلىگى بۇكىل ەلگە قاتىستى جوعارى ساياسي بيلىك بولسا، رۋ، تايپا كولەمىندەگى ناقتى بيلىك سول رۋلاردان شىققان بەدەلدى رۋ اقساقالدارىنىڭ قولىندا بولدى. ولار رۋ ىشىندەگى، رۋلار اراسىنداعى جەر داۋى، جەسىر داۋى ماسەلەلەرىن شەشىپ وتىردى. رۋ اقساقالدارى ەلدىڭ ءداستۇرىن، سالتىن بۇلجىتپاي ورىنداۋدى قاداعالاۋشىلار بولدى. ولاردىڭ بيلىگىنە تۋىستار، اعايىن اراسىنداعى داۋ-جانجالدى شەشۋ، كوشى-قون جولدارىن، جايلاۋ، قىستاۋ جەرلەرىن انىقتاۋ، رۋلار اراسىندا كەلىسسوزدەر، ءپاتۋاشىلىق جۇرگىزۋ ماسەلەلەرى كىردى. رۋ اقساقالدارىنىڭ ىشىنەن ەل ىشىندەگى بيلەر سايلاندى. رۋ اقساقالدارىنىڭ ءوزىنىڭ كەڭەسى بولدى. كەڭەسكە ەل ىشىندە ومىرلىك تاجىريبەسىمەن، اقىلىمەن، بىلىم-بىلىگىمەن ەرەكشە بەدەلگە يە بولعان ءار كىشى رۋدىڭ اقساقالدارى كىردى.

قوعامداعى ءتۇرلى توپتار قىزمەتى. كوشپەلى قازاق قوعامىندا ەل قورعاعان باتىرلاردىڭ ورنى ەرەكشە بولدى. ولار ەلىن، جەرىن جاۋدان قورعادى، جاستاردى سوعىس ونەرىنە تاربيەلەدى. ءداستۇرلى قازاق قوعامىندا باتىرلاردىڭ مارتەبەلىگىن اۋىز ادەبيەتى شىعارمالارىنان بايقايمىز.

كوشپەلى قازاق قاۋىمىنداابىزداردىڭ، جىراۋلاردىڭ، باقسى-بالگەرلەردىڭ دە ءوز ورنى بولدى. ابىزدار مەن جىراۋلار ەلدىڭ رۋحاني مادەنيەتىن، ونىڭ ەلدىك يدەولوگياسىن جاساۋشىلار بولدى. ولاردىڭ اقىلىنا، ساۋەگەيلىك كورىپكەلدىگىنە ەل بيلەۋشىلەر، ءتىپتى حاننىڭ ءوزى دە قۇلاق اسىپ، ساناستى.

ءداستۇرلى قوعامدا ەل ىشىندەگى ەمدوممەن باقسى-بالگەرلەر، شوپپەن ەمدەيتىن ەمشىلەر، وتاشىلار، سىنىسشىلار اينالىستى. ولار ارىدەن كەلە جاتقان حالىق مەديسيناسىنىڭ ادىس-تاسىلدەرىن مەڭگەرگەن شيپاگەرلەر بولدى. جالپى، كوشپەلى تۇرمىستىق جىلجىمالىلىعى، حالىقتىڭ ءبىر ورىندا توپتاسپاي، بىتىراپ ورنالاسۋى، ءارتۇرلى ىندەت، جۇقپالى اۋرۋدىڭ تاراۋىنان ساقتادى.

كوشپەلى قاۋىمداستىقتاردا سول قوعام تىرشىلىگىنە قاجەتتى بارلىق ماماندىق يەلەرى بولدى. ولار — ۇستا، ءورىمشى، ءۇيشى، ەرشى، اتبەگى، سىنشى، قۇسبەگى، ەسەپشى، باقسى، بالگەر، ت.ب. ۇستا تەمىردەن تاعا، اۋىزدىق، شالعى، وراق، كۇرەك-سايمان سوقتى. كوشپەلى قازاق قوعامىندا تەمىر ۇستالارىن، ولاردىڭ دۇنيەسىن، كورىگىن قاسيەتتى ساناعان. ءسىرا، ولار وتپەن، مەتالمەن جۇمىس ىستەگەندىكتەن قاستەرلەسە كەرەك. جاۋىنگەردىڭ قارۋ-جاراعىن، ساۋىت-سايمانىن سوعاتىن تەمىر ۇستالارىنىڭ قوعامداعى باعاسى دا جوعارى بولدى. ءورىمشى تەرى بۇيىمدارىنان، قايىستان ءارتۇرلى اتابزەلدەرىن ءوردى. ءۇيشى كيىز ءۇيدىڭ اعاش سۇيەگىن جاسادى. ەرشى ەر شاۋىپ، قۇرادى. اتبەگى ات باپتادى، سىنشى اسىلتۇقىمدى جۇيرىك اتتىڭ سىنىن انىقتاپ، تاڭدادى. قسسبەگى بۇركىت، قارشىعا، لاشىن قۇستارىن قايىرىپ، اڭعا، قۇسقا سالدى. باقسى-بالگەر ەمدوم جاسادى. جاۋىرىنشى جاۋىرىنعا قاراپ بال اشتى، جول كەستى، بولاشاقتى بولجادى. ءانشى، كۇيشى حالىق كوڭىلىن كوتەردى. شەشەن ەل اتىنان داۋعا ءتۇستى. ۆارىمتاشى ەلدىڭ باسقادا كەتكەن كەگىن مالىن تارتىپ، ايداپ الۋ ارقىلى قايتاردى. مايرامپاز ەلدى كۇلدىردى، ەل ىشىندە ءارتۇرلى كۇلدىرگى اڭگىمە تۋدىردى. ولار ەۋروپا ەلدەرىندەگى سايقىمازاقتار سياقتى، ادەتتە، حان ورداسىندا، ۇلكەن بايلاردىڭ قولىندا ءجۇردى. مايرامپاز تاۋىپ سويلەيتىن، مازاقتاۋشىلىق قابىلەتى بار ادامدار بولدى. ولاردىڭ ورىندى سايقىمازاعىن حاننىڭ ءوزى دە رەنجىمەي كوتەردى.

قازاق جەرىنە يسلام ءدىنى ەنگەننەن كەيىن حالىقتىڭ باسقارۋ جۇيەسىنىڭ يدەولوگياسىندا قوجا-مولدالاردىڭ ءرولى ارتتى. سوپىلار مەن دارۋىشتەر دە ءوز تالىم-تاربيەلىك قىزمەتىن اتقاردى، حالىقتى يماندىلىققا، تاقۋالىققا، ىنساپ-تاۋبەگە شاقىردى. جالپى، قازاق جەرىندە مۇسىلمان ءدىنى قىزمەتشىلەرى حالىقتىڭ ادەت-عۇرىپ، سالت-ساناسىمەن ساناستى، سولاردى مۇسىلماندىق جولمەن ۇيلەستىرە وتىرىپ، ءوز ساياساتىن جۇرگىزدى. يسلام ءدىنى مەن ونىڭ يدەولوگياسى جارتىلاي كوشپەلى، وتىرىقشى وڭتۇستىك ايماقتاردا ىقپالدىراق بولدى.

سونىمەن كوشپەلى ءداستۇرلى قازاق قوعامى — ءوزىنىڭ بىرنەشە ساتىلى ەتنيكالىق قۇرىلىمى بار، ساياسي-پوتەستارلىق، الەۋمەتتىك باسقارۋ جۇيەسى بار، ەتنوستىڭ تىرشىلىك قامىن تۇگەلدەي قامتاماسىز ەتەتىن نىساندارى بار قوعام.

---