InfoHub Logo

ورىنداعان: ءالىحان ايجان
بايدىللايەۆا شۇعىلا

جالپى ءبىلىم بەرەتىن ورتا مەكتەپتە مەحانيكا ءتورت بولىمنەن تۇرادى: كينەماتيكا نەگىزدەرى، ديناميكا نەگىزدەرى، ساقتالۋ زاڭدارى، مەحانيكالىق تەربەلىستەر مەن تولقىندار.

وقۋشىلاردى قازىرگى زامانعى اقپاراتتار اعىمىنىڭ جەدەلدەپ ارتۋىمەن تەحنيكا دامۋى جاعدايىنداعى ومىرگە دايىنداۋدا جانە ولاردىڭ دۇنيەتانىمىن قالىپتاستىرۋدا مەكتەپتە فيزيكانى جالپى ءبىلىم بەرەتىن ءپان رەتىندە زەردەلەۋدىڭ ۇلكەن ءمانى بار. سوندىقتان فيزيكا سياقتى ىرگەلى عىلىمنىڭ نەگىزدەرىمەن قارۋلانۋدىڭ وقۋشىلار ءۇشىن شەشۋشى ءمانى بار.[1]

مەحانيكانى زەردەلەۋ «كينەماتيكا» تاراۋىمەن باستالادى. كينەماتيكانىڭ نەگىزگى مىندەتى- قوزعالىستاعى دەنەنىڭ كەز-كەلگەن ۋاقىت مەزەتىندەگى ورنىن انىقتاۋ، ول ءۇشىن ونىڭ باستاپقى كوورديناتالارى مەن باستاپقى ۋاقىت مەزەتىندەگى جىلدامدىعىن ءبىلۋ كەرەك. كينەماتيكانى بايانداۋ بۇل تاقىرىپ ءجۇرىپ وتىلگەن جول ۇعىمىنا ەمەس، ورىن اۋىستىرۋ  ۇعىمىنا نەگىزدەلەدى. وقۋشىلاردىڭ نازارىن جول مەن ورىن اۋىستىرۋ ۇعىمدارىنىڭ ايىرماشىلىعىنا اۋدارتۋ كەرەك. وسى جەردە ولاردىڭ نۇكتە كوورديناتاسىمەن بايلانىسى كورسەتىلەدى.[2]

مەحانيكانىڭ ەڭ ماڭىزدى پرينسيپتەرىنىڭ قاتارىنا العاش رەت گ.گاليلەي تۇجىرىمداعان سالىستىرمالىلىق ءپرينسيپى جاتادى. كەيىنىرەك ي.نيۋتون ونى مەحانيكانىڭ باسقا زاڭدارىنىڭ جۇيەسىنە ەنگىزدى. XX عاسىردىڭ باسىندا ا.ەينشتەين وسى پرينسيپ نەگىزىندە سالىستىرمالىلىقتىڭ جاڭا تەورياسىن قالادى .[3]

مەكتەپتە كينەماتيكانى وقىتۋدىڭ جاڭا تەحنولوگيالىق جۇيەسى – ءمۇعالىم باسقارۋشى رەتىندە، ال وقۋشى مۇعالىممەن تەڭ دارەجەلى ورىنداۋشى رەتىندە قالىپتاسقان. قازىرگى تاڭدا ەلىمىزدىڭ كوپتەگەن مەكتەپتەرى كينەماتيكانى وقىتۋدا جاڭا تەحنولوگيالىق ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىن قولدانادى، وقۋشىلاردىڭ وسكەلەڭ وقۋ تاربيە ءۇردىسىن تۇگەلدەي تەرەڭ دارالاندىرىپ جاڭاشا ءبىلىم الۋىنا، وزدىگىنەن ىزدەنۋ سەزىمىن وياتۋ، دارىندىلىق پەن تالاپقا جول اشۋعا باعىتتالعان. ولاي بولسا، وقىتۋشى پەداگوگيكالىق ىزدەنىسپەن وزىق تەحنولوگيالاردىڭ ادىس-تاسىلدەرىن اسا جوعارى تالعاممەن قولدانا ءبىلۋى ءتيىس. وقۋشىلار العان بىلىمدەرىمەن كەلەشەكتە بەلگىلى ءبىر مادەني ورتادا ءومىر ءسۇرۋى ءۇشىن، ياعني تەز بەيىمدەلە الۋى ارقىلى فۋنكسيونالدىق ساۋاتتىلىققا قول جەتكىزەدى. ءاربىر ساباقتى ءوتۋ بارىسىندا شىنايى ومىرمەن ۇشتاستىرۋ وقۋشىلاردىڭ فۋنكسيونالدىق ساۋاتتىلىقتارىن جانە كەلەشەكتە ءوز ماماندىقتارىن دۇرىس تاڭداۋىنا اسەر ەتەدى. جاڭا تەحنولوگيالىق وقىتۋ جۇيەسىنىڭ ۇلكەن ارتىقشىلىعى ۋاقىتتىڭ ءتيىمدى جۇمسالۋى مەن جاڭا تەحنولوگيالاردىڭ پايدالانۋىن اتاپ ايتساق بولادى.[4]

ال ەندى وسى كينەماتيكا تاراۋىن وقىتۋدا جاڭا تەحنولوگيالىق جۇيەنى قولدانۋ تۋرالى تولىعىراق ايتاتىن بولساق، كينەماتيكادا قوزعالىستاردى سۋرەتتەۋدىڭ ءار ءتۇرلى جولدارى بار.

«ۇدەۋ، تانگەنسيال جانە نورمال ۇدەۋلەر» تاقىرىبى بويىنشا ساباق ءوتۋدىڭ جاڭا تەحنولوگيالىق مودەلىن قۇرايىق.

1-سۋرەت –وقۋشىلارعا جاڭا تاقىرىپتى ءتۇسىندىرۋ كەزەڭدەرى.

ول ءۇشىن ۇدەۋگە انىقتاما بەرىپ كەتەمىز جانە دە وقۋشىلار ۇدەۋدىڭ نە ەكەنىن ءتۇسىنۋ ءۇشىن انيماسيالىق روليك كورسەتەمىز.

 

1-سۋرەت. ۇدەۋنىڭ قوزعالىسىنا تۇسىندىرمە.

مۇنداعى   ۇدەۋ، ۇدەۋ دەگەنىمىز نۇكتەنىڭ جىلدامدىعىنىڭ ءمانى مەن باعىتىنىڭ وزگەرۋىن سيپاتتايتىن ۆەكتورلىق شاما. فورمۋلاسى:

2-سۋرەت. تانگەنسيال جانە نورمال ۇدەۋلەر.

مۇنداعى

- تانگەنسيال ۇدەۋ،

- نورمال ۇدەۋ. تانگەنسيال ۇدەۋ – نۇكتەنىڭ تراەكتورياسىنا جاناما بويىمەن باعىتتالعان نۇكتە ۇدەۋىنىڭ كۇراۋشىسى.

فورمۋلاسى: 

نورمال ۇدەۋ– شەڭبەر راديۋسىنىڭ بويىمەن، ونىڭ ورتالىعىنا باعىتتالعان، شەڭبەر بويىمەن قوزعالاتىن نۇكتە ۇدەۋىنىڭ قۇراۋشىسى.

فورمۋلاسى:

وسىلايشا ۇدەۋ، تانگەنسيال ۇدەۋ، نورمال ۇدەۋلەرگە انىقتاما بەرىپ، انيماسيا ارقىلى تۇسىندىرەمىز، بۇل وقۋشىنىڭ ەستە ساقتاۋ قابىلەتىن جاقسارتادى.

2 كەزەڭ – ۇلگى مىسال ەسەپ شىعارىپ ءتۇسىندىرۋ.

راديۋسى R=10 سم ديسكى تىنىشتىق كۇيدەن تۇراقتى بۇرىشتىق e=0،5س_^-2 ۇدەۋمەن اينالا باستادى. اينالىس باسىنان t=2س ۋاقىت وتكەن كەزدەگى ديسكى شەڭبەرىندەگى نۇكتەلەردىڭ تولىق، نورمال (سەنترگە تارتقىش) جانە تانگەنسيال (جاناما) ۇدەۋلەرى قانداي؟

شەشۋى:

جاناما ۇدەۋ

   (4)

سەنترگە تارتقىش ۇدەۋ

،     (5)

مۇنداعى ω – بۇرىشتىق جىلدامدىق.. دەنە تىنىشتىق قالىپتان اينالعاندىقتان (ω₀=0)، وندا

. . .  (6)

 تولىق ۇدەۋ

           (7)

 تولىق ۇدەۋ  بۇرىشپەن جىلدامدىق ۆەكتورىنا باعىتتالعان.

                 (8)

قورىتا كەلگەن كەزدە ءبىز جاڭا تەحنولوگيالاردى فيزيكا ءپانىنىڭ كينەماتيكا تاراۋىن وقىتۋدا قولدانۋ ارقىلى تومەندەگىدەي ناتيجە الا الامىز.

— وقۋشىنىڭ وقۋعا دەگەن قىزىعۋشىلىعىنىڭ ارتۋى؛
— ىسكەرلىك داعدىسىنىڭ دامۋى؛
— وزىنە دەگەن سەنىمنىڭ قالىپتاسۋى؛
— وزدىگىنەن وقىپ، ءتۇيىندى ماسەلەلەردى ىرىكتەپ الۋ، سىزبا، مودەلىن قۇراستىرۋ.
— ماقساتقا ءوز بەتىمەن ۇمتىلۋى؛
— ويلاۋ بەلسەندىلىگى، تاپقىرلىعى، شەشىم قابىلداۋ ارەكەتىنىڭ دامۋى، وزىندىك پىكىر ايتۋى.

فيزيكا ءپانىنىڭ جەتىستىكتەرى ءوندىرىستىڭ ءتۇرلى سالالارىنا تەرەڭ ەنگىزىلۋى عىلىم مەن تەحنيكانىڭ ءارى قاراي دامۋىنىڭ نەگىزى بولىپ تابىلادى. تابيعاتتاعى ماتەريانىڭ ءتۇرلى قوزعالىس زاڭدارىن زەرتتەگەندىكتەن فيزيكا جاراتىلستانۋدا جەتەكشى ءرول وينايدى. فيزيكا تەحنيكانىڭ نەگىزى بولعاندىقتان ورتا مەكتەپتە فيزيكانى وقۋشىلارعا تەرەڭ وقىتۋ وتە قاجەت.

فيزيكا ساباقتارىندا وقۋشىلاردى تەحنيكانىڭ ءتۇرلى سالالارىمەن تانىستىرۋ مۇمكىنشىلىگى تۋادى. بۇل ءپاندى وقىپ ۇيرەنۋ ارقىلى وقۋشىلار تابيعاتتاعى كوپتەگەن قۇبىلىستارمەن جانە ولارعا بەرىلگەن عىلىمي تۇسىنىكتەرمەن تانىسادى.

وقۋشىلاردىڭ اقىل-ويىن ۇستىندە دامىتۋدىڭ سىننان وتكەن امالداردىڭ ءبىرى ولاردىڭ وزدىگىمەن ەسەپ شىعارۋى، پراكتيكالىق تاجىريبەلەر جاساۋى بولىپ تابىلادى. وسىعان وراي «كينەماتيكا مەن ديناميكا» بولىمدەرىن وقىتۋداعى قيىنشىلىقتاردى ايتۋ كەرەك.

تابيعاتتىڭ جالپى زاڭدىلىقتارى تۋرالى عىلىم رەتىندەگى فيزيكا مەكتەپتە وقۋ ءپانى رەتىندە قورشاعان دۇنيە تۋرالى بىلىمدەر جۇيەسىنە ەداۋىر (ۇلكەن نەمەسە مول) ۇلەس قوسادى. ول قوعامنىڭ ەكونوميكالىق جانە مادەني دامۋىنداعى عىلىمنىڭ ءرولىن اشۋعا، قازىرگى زامانعى عىلىمي كوزقاراستىڭ قالىپتاسۋىنا سەبەپتەسەدى.

پايدالانىلعان ادەبيەتتەر ءتىزىمى

1. بابانسكيي يۋ.ك. مەتودى وبۋچەنيا ۆ سوۆرەمەننوي وبششەوبرازوۆاتەلنوي شكولە. - موسكۆا: پروسۆەششەنيە، 1985. - 208 س.
2. قارامۋرزين ا. فيزيكانى مەكتەپتە وقىتۋدىڭ كەيبىر ماسەلەلەرى. الماتى: مەكتەپ.-1984.- 54بەت.
3. ناۋچنىە وسنوۆى شكولنوگو كۋرسا فيزيكي / پود رەد. س.يا. شاماشا، ە.ە. ەۆەنچيك. م.: پەداگوگيكا، 1985. چ. II. س68-يو.
4. پەداگوگيكا. ۋچەبنوە پوسوبيە دليا ستۋدەنتوۆ پەداگوگيچەسكيح ۆۋزوۆ ي پەداگوگيچەسكيح كوللەدجەي / پود. رەد. پ.ي. پيدكاسيستوگو. - م: پەداگ. وبششەستۆو، 1998. - 640 س.

---