لاتىن الىپبيىنە كوشۋ- رۋحاني تاۋەلسىزدىك جولى
"ءبىز الداعى ۋاقىتتا دا مەملەكەتتىك ءتىلدى دامىتۋ باعىتىنداعى كەشەندى جوبالاردى جۇزەگە اسىرۋدى تاباندىلىقپەن جالعاستىرا بەرەمىز. قازاق ءالفاۆيتىن جىلعا قاراي لاتىن گرافيكاسىنا كوشىرۋگە دايىندىق جۇمىسىن وسى باستان قولعا الۋ قاجەت. بۇل قازاق ءتىلىن جاڭعىرتىپ قانا قويماي، ونى وسى زامانعى اقپاراتتىڭ تىلىنە اينالدىرادى."
ق ر پرەزيدەنتى ن. ءا. نازاربايەۆتىڭ جولداۋىنان
تۇڭعىش ەلباسىمىز 2017 جىلدىڭ 12 ساۋىرىندە «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» اتتى باعدارلامالىق ماقالاسىندا 2025 جىلدان باستاپ لاتىن الىپبيىنە كوشۋگە كىرىسۋىمىز كەرەكتىگىن جانە بولاشاقتا بارلىق سالاداعى ءىس - قاعازدار مەن وقۋلىقتار دا وسى قارىپپەن جازىلۋى ءتيىس ەكەنىن قاداپ ايتتى. سونداي - اق، ۇكىمەتكە قازاق ءتىلىن لاتىن الىپبيىنە كوشىرۋءدىڭ ناقتى كەستەسىن جاساۋدى تاپسىرىپ، ۋاقىت ۇتتىرماي بۇل جۇمىستى قازىردەن باستان قولعا الۋ قاجەتتىگىن اتاپ ءوتتى.
دەمەك، كوپ كەشىكپەي ەگەمەن ەلىمىزدىڭ لاتىن الىپبيىنە كوشەتىنى ايقىندالدى. بۇدان بۇرىن "2006 جىلى ن. ءا. نازاربايەۆ قازاقستان حالىقتارى اسسامبلەياسىنىڭ ءحىى سەسسياسىندا: قازاق ءالىپبيىن لاتىنعا كوشىرۋ جونىندەگى ماسەلەگە قايتا ورالۋ كەرەك. ءبىر كەزدەرى ءبىز ونى كەيىنگە قالدىرعان ەدىك. ايتسە دە لاتىن ءقارپى كوممۋنيكاسيالىق كەڭىستىكتە باسىمدىققا يە جانە كوپتەگەن ەلدەر، سونىڭ ىشىندە پوستكەڭەستىك ەلدەردىڭ لاتىن قارپىنە كوشۋى كەزدەيسوقتىق ەمەس. ماماندار جارتى جىلدىڭ ىشىندە ماسەلەنى زەرتتەپ، ناقتى ۇسىنىستارمەن شىعۋى ءتيىس. البەتتە، ءبىز بۇل جەردە اسىعىستىققا بوي الدىرماي، ونىڭ ارتىقشىلىقتارى مەن كەمشىلىكتەرىن زەردەلەپ الۋىمىز كەرەك "، - دەگەن ەدى.
قازاق ءتىلىنىڭ جازۋ تاريحىندا ءالىپبي جۇيەسى بىرنەشە تاريحي كەزەڭدەردى باسىنان وتكىزدى. بىرنەشە عاسىر بويى قازاق حالقى اراب گرافيكاسىنا نەگىزدەلگەن ءالىپبي جۇيەسىن پايدالانىپ كەلدى. اراب گرافيكاسىنا نەگىزدەلگەن قازاق ءالىپبيىن قۇراستىرعان قازاقتىڭ العاشقى فونولوگى - احمەت بايتۇرسىن ۇلى بولدى. ول 1895 - 1909 جىلدارى اۋىل مەكتەپتەرىندە بالا وقىتىپ جۇرگەن كەزدەرىندە ونى اراب ءالىپبيىنىڭ قازاق سوزدەرىن دۇرىس جازۋعا كەلگەندە ۇيلەسىمسىزدىگىن، وندا قازاق ءتىلى ءۇشىن قاجەتسىز، ياعني قازاق سوزدەرىنە كەلمەيتىن دىبىستاردىڭ ارىپتەرى بار، ءبىراق قازاق ءتىلىنىڭ دىبىستىق جۇيەسىنە قاجەت ەرەكشە دىبىس تاڭبالارىنىڭ جوق ەكەندىگى، ولاردىڭ قاجەتتىلىگى ويلاندىرادى. احمەت بايتۇرسىن ۇلى قولدانىستاعى اراب گرافيكاسىن قازاق ءتىلىنىڭ فونەتيكالىق قالىبىنا سالىپ، رەفورمالايدى. قازاق ءتىلى ءۇشىن قاجەتى جوق ارتىق تاڭبالاردى ىعىستىرادى. تىنىس بەلگىلەرىنىڭ وسى كۇنگى تەرميندەرىن دە العاش ۇسىنعان احمەت بايتۇرسىن ۇلى بولاتىن. ول بۇل جوباسىن "جازۋ ءتارتىبى" دەگەن اتپەن "ايقاپ" جۋرنالىنا 1912 جىلعى 4 - 5 ساندارىندا جاريالايدى
كەڭەس وكىمەتى ورناعاننان كەيىن 1917جىلى مامىر ايىندا بارلىق مەكتەپ جاسىنداعى بالالاردى ەڭبەككە باۋلي وتىرىپ تەگىن، مىندەتتى وقۋعا تارتۋ جونىندەگى باعدارلاماسى قابىلداندى. وسىدان كەيىن كسرو نىڭ الدىندا تەز ارادا ساۋاتسىزدىقتى جويۋ ماسەلەسى تۇردى. ول كەزدە كەڭەستەر وداعى قۇرامىنداعى كەيبىر حالىقتار مەن شاعىن ەتنوستاردىڭ جازۋ جۇيەلەرى تولىق قالىپتاسا قويماعان ەدى. ولاردىڭ اراسىندا بىرنەشە تۇركى حالىقتارىمەن بىرگە قازاق حالقى دا بولدى. العاشقى كەزەڭدە جازبا ءتىلى قالىپتاسپاعان حالىقتارعا لاتىن جازۋىنا نەگىزىندە الىپبيلەر ءتۇزۋ يدەياسى تارالىپ، ءسوز باستاسا كەيىننەن كسرو نىڭ قۇرامىنداعى بارلىق تۇركى حالىقتارىنىڭ لاتينيساعا كوشۋى تالاپ ەتىلە باستادى.
لاتىن الىپبيىنە كوشۋ تۋرالى اڭگىمە قازاقستاندا 1923 جىلدىڭ اياعىندا ماسكەۋ، ورىنبور، تاشكەنت ءتارىزدى ءىرى قالالارىنداعى زيالى ازاماتتار مەن سول جەردە ءبىلىم الىپ جۇرگەن قازاق جاستارى تاراپىنان كوتەرىلدى. ولار ءوز ويلارىن باسپاسوزدە جاريالاپ، اراب جازۋلى قازاق ءالىپبيىن اۋىستىرۋ جونىندە قازاق - قىرعىز ءبىلىمپازدارىنىڭ 1924 جىلى جازدا بولعان تۇڭعىش سەزىندە تالقىلادى.
ۇلت زيالىلارى لاتىن ءارپىنىڭ ىڭعايلىعىن ناسيحاتتاپ، ءوز جوبالارىن حالىققا ۇسىندى. لاتىن گرافيكاسى نەگىزىندە ءالىپبي جۇيەسىن العاش تۇزگەن قازاقتىڭ دارىندى ديپلوماتى ءنازىر تورەقۇلوۆ بولدى. ول 1924 جىلى ماسكەۋ قالاسىندا "جاڭا ءالىپبي تۋرالى" كىتابىندا ءوز جوباسىن ۇسىندى. جوبادا 28 دىبىسقا 28 ءارىپ ارناعان.
ءدال وسى جىلى ۇستاز، عالىم، الاش قوزعالىسىنىڭ قايراتكەرى حالەل دوسمۇحاممەد ۇلى ءبىر دايەكشەدەن قۇرىلعان ءوز جوباسىن كورسەتەدى. عالىمنىڭ بۇل جوباسى " اق جول" گازەتىندە جاريالانعان.
1927 جىلى "ءتىلشى" گازەتىندە عالىم، كورنەكتى الاش قايراتكەرى تەلجان شونا ۇلىنىڭ ءالىپبي جوباسى ۇسنىلادى. ول ءوز جوباسىندا ارىپتەردىڭ باس ءتۇرىن المايدى.
ۇيرەنۋگە جەڭىل، قولدانۋعا قولايلى بولۋى ءۇشىن قازاق ءتىلى دىبىستارىنىڭ جۋان - جىڭىشكە بولىپ جۇپ قۇراۋىن نەگىزگە العان لاتىن ءالىپبيىن مۇحتار مىرزا ۇلى ۇسىنادى.
1928 جىلى جوعارعى ورتالىق كوميتەتىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن باكۋ قالاسىندا بۇكىل تۇركى تىلدەس حالىقتارىنىڭ ءالىپبي جوبالارىن ساراپتاۋعا جينالادى.
1929 جىلى قازاق اسسر ولكەلىك اتقارۋ كوميتەتىنىڭ IV سەسسياسىندا لاتىن الىپبيىنە كوشۋ تۋرالى شەشىم قابىلدانادى.
لاتىن ءالىپبيى ءبىزدىڭ جىل ساناۋىمىزدان 800 جىل بۇرىننان كەلە جاتىر، ياعني ۋش مىڭ جىلعا جۋىق ۋاقىتتان بەرى بار. جاھاندا تەك ءتورت قانا ۇلى ءتىل بار. ولار: گرەك ءتىلى (ادامزات وركەنيەتىنىڭ ۇلى ءتىلى)، لاتىن ءتىلى( ادامزات وركەنيەتىنىڭ ءىنى ءتىلى)، اراب ءتىلى (قاسيەتتى قۇران ءتىلى) جانە كونە تۇركى ءتىلى (تۇركى حالىقتارىنىڭ اتا ءتىلى). جوعارىدا اتالعان لاتىن ءالىپبيى تۋرالى دەرەككوزدەردى كەلتىرە وتىرىپ، قازاق قوعامىنا، قازاق حالقىنا لاتىن ءالىپبيىنىڭ قانشالىقتى ماڭىزدى ەكەنىن اڭعارۋعا بولادى. ەلىمىزدىڭ لاتىن الىپبيىنە كوشۋ ۇلتىمىز ءۇشىن جاسالعان ماڭىزدى قادامداردىڭ ءبىرى.
تۇڭعىش ەلباسىمىز لاتىن الىپبيىنە كوشۋ تۋرالى ءوز ويلارىن جولداۋىندا تاراتىپ ايتقان بولاتىن. " بۇل وي ەلىمىز تاۋەلسىز العاننان كەيىن مەنى ءجيى مازالادى. ءبىراق ءبىز كوپۇلتتى حالىقپىز. ءار ۇلتتىڭ وي پىكىرى بار. قازىرگى كيريلليسا ارقىلى قازاقتاردىڭ دا، قازاقستاندىقتاردىڭ دا بىرنەشە بۋىنى تاربيەلەنىپ، ءبىلىم الدى. ءومىردى تانىدىق، دۇنيەنى كوردىك. سوندىقتان لاتىن قارپىنە كوشكەن جاعدايدا دا كيريلليسا كوپكە دەيىن قاتار قولدانىلادى، ەكەۋى ءبىرازعا دەيىن بىرگە پايدانىلادى دەپ ويلايمىن ". "ءبىز 2025 جىلدان باستاپ ءالىپبيىمىزدى لاتىن قارپىنە، لاتىن الىپبيىنە كوشىرۋگە كىرىسۋىمىز كەرەك. بۇل - ۇلت بولىپ شەشۋگە ءتيىس ءپرينسيپتى ماسەلە. ءبىر كەزدە تاريح بەدەرىندە ءبىز مۇنداي قادامدى جاساعانبىز. بالالارىمىزدىڭ بولاشاعى ءۇشىن وسىنداي شەشىم قابىلداۋعا ءتيىسپىز جانە بۇل الەممەن بىرلەسە تۇسۋىمىزگە، بالالارىمىزدىڭ اعىلشىن ءتىلى مەن ينتەرنەت ءتىلىن جەتىك يگەرۋىنە، ەڭ باستىسى - قازاق ءتىلىن جاڭعىرتۋعا جاعداي تۋعىزادى "- دەگەن بولاتىن.
ق ر ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى تۇركى اكادەمياسىنىڭ پرەزيدەنتى شاكىر ىبىرايەۆ ءالىپبيدى لاتىنمەن اۋىستىرعاندا ءبىزدىڭ ۇتاتىن جاقتارىمىزدى اتاپ ءوتتى. بىرىنشىدەن، ءتىل تازالىعى. تىلىمىزدەگى قازىرگى جات دىبىستاردى تاڭبالايتىن ارىپتەردى قىسقارتىپ، سول ارقىلى قازاق ءتىلىنىڭ تابيعي تازا قالپىن ساقتاۋعا مۇمكىندىك الامىز. ەكىنشىدەن، قازاق ءتىلىن وقىتقاندا باسى ارتىق تاڭبالارعا قاتىستى ەملە، ەرەجەلەردىڭ قىسقاراتىنى بەلگىلى. ۇشىنشىدەن، لاتىن ارىپىنە كوشۋ - قازاق ءتىلىنىڭ حالىقارالىق دارەجەگە شىعۋىنا جول اشادى. تورتىنشىدەن، ءتۇبى ءبىر تۇركى دۇنيەسى، نەگىزىنەن، لاتىندى قولدانادى. لاتىن ارپىنە كوشۋ - قازاق حالقىنىڭ العا جىلجۋىنا، بولاشاقتا ەلىمىزدىڭ جان جاقتى دامۋىنا ۇلكەن ۇلەس قوسىپ، جەمىسى مەن جەڭىسىن اكەلەرى ءسوزسىز. ءبىز لاتىن ارپىنە كوشە وتىرىپ، قازاق ءتىلىنىڭ جازىلۋى مەن دىبىستالۋ كەزىندە ارتىق كىرمە سوزدەردەن ارىلامىز. سوندىقتان لاتىن الىپبيىنە كوشۋ ءبىز ءۇشىن، بولاشاق ءۇشىن ماڭىزدىراق.
باياندامامدى قورىتىندىلاي كەلە، قازاق ءتىلى جازۋىنىڭ لاتىن الىپبيىنە كوشۋى بىرىنشىدەن، زامان تالابى، ەكىنشىدەن، لاتىن ءالىپبيى جاھاندانۋ ۇدەرىسىندە وركەنيەتكە جول اشىپ، تۇركى الەمىمەن بىرىگۋگە نەگىز بولىپ وتىر. تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزگەن قازاق حالقى ۇلتتىق مادەنيەت قۇندىلىقتارىن جاڭعىرتىپ، ۇلتتىق ءتىلىنىڭ تاريحىن، قاينار كوزدەرىن ىزدەستىرۋدە. تۇركى حالىقتارىن تۇرمىس سالتى مەن ادەت - عۇرىپتار، سالت - سانا ورتاقتىعى، مادەني، دىلدىك ۇقساستىعى دا بىرىكتىرىپ وتىرعانى كۇمان تۋدىرمايدى.
قورىتا كەلگەندە، لاتىن الىپبيىنە كوشۋ - ۇلتىمىزدىڭ ساناسىن بۇعاۋدان بوساتادى، تۇركى جانە جاھاندىق الەمىمەن ىقپالداسۋعا، قازاق حالقى ەرتەدەن قولدانعان الىپبيىمىزگە قايتا ورالىپ، ۇلتتىق سانامىزدىڭ قايتا جاڭعىرۋىنا جول اشادى دەمەكپىن.
تىڭداعاندارىڭىزعا راحمەت!
پايدالانعان ادەبيەتتەر:
1. ءبايدىلدا ۇلى ءا. "جاڭا الىپپە تۋرالى" 1928ج
2. ءامىرجانوۆا ن. "لاتىن ءالىپبيى نەگىزىندەگى قازاق جازۋىنىڭ
گرافيكاسى مەن ورفوگرافياسى"، 2010ج
3. ن. ءا. نازاربايەۆ ق. ر. پرەزيدەنتىنىڭ "قازاقستان - 2050" ستراتەگياسى. قالىپتاسقان مەملەكەتتىڭ جاڭا ساياسي باعىتى
4. حاسانوۆا س. "قازاق جازۋى مەن وقۋىنىڭ باستاۋلارى". الماتى: 2007
ورىنداعان: راسۋل ارۋجان
ماماندىعى: "جب " حيميالىق تالداۋ زەرتحاناشىسى
كۋرس: 3 - كۋرس
جەتەكشى: ماحانبەتوۆا ليايلا مۇراتبەك قىزى
تولىق نۇسقاسىن جۇكتەپ الۋ
ق ر پرەزيدەنتى ن. ءا. نازاربايەۆتىڭ جولداۋىنان
تۇڭعىش ەلباسىمىز 2017 جىلدىڭ 12 ساۋىرىندە «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» اتتى باعدارلامالىق ماقالاسىندا 2025 جىلدان باستاپ لاتىن الىپبيىنە كوشۋگە كىرىسۋىمىز كەرەكتىگىن جانە بولاشاقتا بارلىق سالاداعى ءىس - قاعازدار مەن وقۋلىقتار دا وسى قارىپپەن جازىلۋى ءتيىس ەكەنىن قاداپ ايتتى. سونداي - اق، ۇكىمەتكە قازاق ءتىلىن لاتىن الىپبيىنە كوشىرۋءدىڭ ناقتى كەستەسىن جاساۋدى تاپسىرىپ، ۋاقىت ۇتتىرماي بۇل جۇمىستى قازىردەن باستان قولعا الۋ قاجەتتىگىن اتاپ ءوتتى.
دەمەك، كوپ كەشىكپەي ەگەمەن ەلىمىزدىڭ لاتىن الىپبيىنە كوشەتىنى ايقىندالدى. بۇدان بۇرىن "2006 جىلى ن. ءا. نازاربايەۆ قازاقستان حالىقتارى اسسامبلەياسىنىڭ ءحىى سەسسياسىندا: قازاق ءالىپبيىن لاتىنعا كوشىرۋ جونىندەگى ماسەلەگە قايتا ورالۋ كەرەك. ءبىر كەزدەرى ءبىز ونى كەيىنگە قالدىرعان ەدىك. ايتسە دە لاتىن ءقارپى كوممۋنيكاسيالىق كەڭىستىكتە باسىمدىققا يە جانە كوپتەگەن ەلدەر، سونىڭ ىشىندە پوستكەڭەستىك ەلدەردىڭ لاتىن قارپىنە كوشۋى كەزدەيسوقتىق ەمەس. ماماندار جارتى جىلدىڭ ىشىندە ماسەلەنى زەرتتەپ، ناقتى ۇسىنىستارمەن شىعۋى ءتيىس. البەتتە، ءبىز بۇل جەردە اسىعىستىققا بوي الدىرماي، ونىڭ ارتىقشىلىقتارى مەن كەمشىلىكتەرىن زەردەلەپ الۋىمىز كەرەك "، - دەگەن ەدى.
قازاق ءتىلىنىڭ جازۋ تاريحىندا ءالىپبي جۇيەسى بىرنەشە تاريحي كەزەڭدەردى باسىنان وتكىزدى. بىرنەشە عاسىر بويى قازاق حالقى اراب گرافيكاسىنا نەگىزدەلگەن ءالىپبي جۇيەسىن پايدالانىپ كەلدى. اراب گرافيكاسىنا نەگىزدەلگەن قازاق ءالىپبيىن قۇراستىرعان قازاقتىڭ العاشقى فونولوگى - احمەت بايتۇرسىن ۇلى بولدى. ول 1895 - 1909 جىلدارى اۋىل مەكتەپتەرىندە بالا وقىتىپ جۇرگەن كەزدەرىندە ونى اراب ءالىپبيىنىڭ قازاق سوزدەرىن دۇرىس جازۋعا كەلگەندە ۇيلەسىمسىزدىگىن، وندا قازاق ءتىلى ءۇشىن قاجەتسىز، ياعني قازاق سوزدەرىنە كەلمەيتىن دىبىستاردىڭ ارىپتەرى بار، ءبىراق قازاق ءتىلىنىڭ دىبىستىق جۇيەسىنە قاجەت ەرەكشە دىبىس تاڭبالارىنىڭ جوق ەكەندىگى، ولاردىڭ قاجەتتىلىگى ويلاندىرادى. احمەت بايتۇرسىن ۇلى قولدانىستاعى اراب گرافيكاسىن قازاق ءتىلىنىڭ فونەتيكالىق قالىبىنا سالىپ، رەفورمالايدى. قازاق ءتىلى ءۇشىن قاجەتى جوق ارتىق تاڭبالاردى ىعىستىرادى. تىنىس بەلگىلەرىنىڭ وسى كۇنگى تەرميندەرىن دە العاش ۇسىنعان احمەت بايتۇرسىن ۇلى بولاتىن. ول بۇل جوباسىن "جازۋ ءتارتىبى" دەگەن اتپەن "ايقاپ" جۋرنالىنا 1912 جىلعى 4 - 5 ساندارىندا جاريالايدى
كەڭەس وكىمەتى ورناعاننان كەيىن 1917جىلى مامىر ايىندا بارلىق مەكتەپ جاسىنداعى بالالاردى ەڭبەككە باۋلي وتىرىپ تەگىن، مىندەتتى وقۋعا تارتۋ جونىندەگى باعدارلاماسى قابىلداندى. وسىدان كەيىن كسرو نىڭ الدىندا تەز ارادا ساۋاتسىزدىقتى جويۋ ماسەلەسى تۇردى. ول كەزدە كەڭەستەر وداعى قۇرامىنداعى كەيبىر حالىقتار مەن شاعىن ەتنوستاردىڭ جازۋ جۇيەلەرى تولىق قالىپتاسا قويماعان ەدى. ولاردىڭ اراسىندا بىرنەشە تۇركى حالىقتارىمەن بىرگە قازاق حالقى دا بولدى. العاشقى كەزەڭدە جازبا ءتىلى قالىپتاسپاعان حالىقتارعا لاتىن جازۋىنا نەگىزىندە الىپبيلەر ءتۇزۋ يدەياسى تارالىپ، ءسوز باستاسا كەيىننەن كسرو نىڭ قۇرامىنداعى بارلىق تۇركى حالىقتارىنىڭ لاتينيساعا كوشۋى تالاپ ەتىلە باستادى.
لاتىن الىپبيىنە كوشۋ تۋرالى اڭگىمە قازاقستاندا 1923 جىلدىڭ اياعىندا ماسكەۋ، ورىنبور، تاشكەنت ءتارىزدى ءىرى قالالارىنداعى زيالى ازاماتتار مەن سول جەردە ءبىلىم الىپ جۇرگەن قازاق جاستارى تاراپىنان كوتەرىلدى. ولار ءوز ويلارىن باسپاسوزدە جاريالاپ، اراب جازۋلى قازاق ءالىپبيىن اۋىستىرۋ جونىندە قازاق - قىرعىز ءبىلىمپازدارىنىڭ 1924 جىلى جازدا بولعان تۇڭعىش سەزىندە تالقىلادى.
ۇلت زيالىلارى لاتىن ءارپىنىڭ ىڭعايلىعىن ناسيحاتتاپ، ءوز جوبالارىن حالىققا ۇسىندى. لاتىن گرافيكاسى نەگىزىندە ءالىپبي جۇيەسىن العاش تۇزگەن قازاقتىڭ دارىندى ديپلوماتى ءنازىر تورەقۇلوۆ بولدى. ول 1924 جىلى ماسكەۋ قالاسىندا "جاڭا ءالىپبي تۋرالى" كىتابىندا ءوز جوباسىن ۇسىندى. جوبادا 28 دىبىسقا 28 ءارىپ ارناعان.
ءدال وسى جىلى ۇستاز، عالىم، الاش قوزعالىسىنىڭ قايراتكەرى حالەل دوسمۇحاممەد ۇلى ءبىر دايەكشەدەن قۇرىلعان ءوز جوباسىن كورسەتەدى. عالىمنىڭ بۇل جوباسى " اق جول" گازەتىندە جاريالانعان.
1927 جىلى "ءتىلشى" گازەتىندە عالىم، كورنەكتى الاش قايراتكەرى تەلجان شونا ۇلىنىڭ ءالىپبي جوباسى ۇسنىلادى. ول ءوز جوباسىندا ارىپتەردىڭ باس ءتۇرىن المايدى.
ۇيرەنۋگە جەڭىل، قولدانۋعا قولايلى بولۋى ءۇشىن قازاق ءتىلى دىبىستارىنىڭ جۋان - جىڭىشكە بولىپ جۇپ قۇراۋىن نەگىزگە العان لاتىن ءالىپبيىن مۇحتار مىرزا ۇلى ۇسىنادى.
1928 جىلى جوعارعى ورتالىق كوميتەتىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن باكۋ قالاسىندا بۇكىل تۇركى تىلدەس حالىقتارىنىڭ ءالىپبي جوبالارىن ساراپتاۋعا جينالادى.
1929 جىلى قازاق اسسر ولكەلىك اتقارۋ كوميتەتىنىڭ IV سەسسياسىندا لاتىن الىپبيىنە كوشۋ تۋرالى شەشىم قابىلدانادى.
لاتىن ءالىپبيى ءبىزدىڭ جىل ساناۋىمىزدان 800 جىل بۇرىننان كەلە جاتىر، ياعني ۋش مىڭ جىلعا جۋىق ۋاقىتتان بەرى بار. جاھاندا تەك ءتورت قانا ۇلى ءتىل بار. ولار: گرەك ءتىلى (ادامزات وركەنيەتىنىڭ ۇلى ءتىلى)، لاتىن ءتىلى( ادامزات وركەنيەتىنىڭ ءىنى ءتىلى)، اراب ءتىلى (قاسيەتتى قۇران ءتىلى) جانە كونە تۇركى ءتىلى (تۇركى حالىقتارىنىڭ اتا ءتىلى). جوعارىدا اتالعان لاتىن ءالىپبيى تۋرالى دەرەككوزدەردى كەلتىرە وتىرىپ، قازاق قوعامىنا، قازاق حالقىنا لاتىن ءالىپبيىنىڭ قانشالىقتى ماڭىزدى ەكەنىن اڭعارۋعا بولادى. ەلىمىزدىڭ لاتىن الىپبيىنە كوشۋ ۇلتىمىز ءۇشىن جاسالعان ماڭىزدى قادامداردىڭ ءبىرى.
تۇڭعىش ەلباسىمىز لاتىن الىپبيىنە كوشۋ تۋرالى ءوز ويلارىن جولداۋىندا تاراتىپ ايتقان بولاتىن. " بۇل وي ەلىمىز تاۋەلسىز العاننان كەيىن مەنى ءجيى مازالادى. ءبىراق ءبىز كوپۇلتتى حالىقپىز. ءار ۇلتتىڭ وي پىكىرى بار. قازىرگى كيريلليسا ارقىلى قازاقتاردىڭ دا، قازاقستاندىقتاردىڭ دا بىرنەشە بۋىنى تاربيەلەنىپ، ءبىلىم الدى. ءومىردى تانىدىق، دۇنيەنى كوردىك. سوندىقتان لاتىن قارپىنە كوشكەن جاعدايدا دا كيريلليسا كوپكە دەيىن قاتار قولدانىلادى، ەكەۋى ءبىرازعا دەيىن بىرگە پايدانىلادى دەپ ويلايمىن ". "ءبىز 2025 جىلدان باستاپ ءالىپبيىمىزدى لاتىن قارپىنە، لاتىن الىپبيىنە كوشىرۋگە كىرىسۋىمىز كەرەك. بۇل - ۇلت بولىپ شەشۋگە ءتيىس ءپرينسيپتى ماسەلە. ءبىر كەزدە تاريح بەدەرىندە ءبىز مۇنداي قادامدى جاساعانبىز. بالالارىمىزدىڭ بولاشاعى ءۇشىن وسىنداي شەشىم قابىلداۋعا ءتيىسپىز جانە بۇل الەممەن بىرلەسە تۇسۋىمىزگە، بالالارىمىزدىڭ اعىلشىن ءتىلى مەن ينتەرنەت ءتىلىن جەتىك يگەرۋىنە، ەڭ باستىسى - قازاق ءتىلىن جاڭعىرتۋعا جاعداي تۋعىزادى "- دەگەن بولاتىن.
ق ر ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى تۇركى اكادەمياسىنىڭ پرەزيدەنتى شاكىر ىبىرايەۆ ءالىپبيدى لاتىنمەن اۋىستىرعاندا ءبىزدىڭ ۇتاتىن جاقتارىمىزدى اتاپ ءوتتى. بىرىنشىدەن، ءتىل تازالىعى. تىلىمىزدەگى قازىرگى جات دىبىستاردى تاڭبالايتىن ارىپتەردى قىسقارتىپ، سول ارقىلى قازاق ءتىلىنىڭ تابيعي تازا قالپىن ساقتاۋعا مۇمكىندىك الامىز. ەكىنشىدەن، قازاق ءتىلىن وقىتقاندا باسى ارتىق تاڭبالارعا قاتىستى ەملە، ەرەجەلەردىڭ قىسقاراتىنى بەلگىلى. ۇشىنشىدەن، لاتىن ارىپىنە كوشۋ - قازاق ءتىلىنىڭ حالىقارالىق دارەجەگە شىعۋىنا جول اشادى. تورتىنشىدەن، ءتۇبى ءبىر تۇركى دۇنيەسى، نەگىزىنەن، لاتىندى قولدانادى. لاتىن ارپىنە كوشۋ - قازاق حالقىنىڭ العا جىلجۋىنا، بولاشاقتا ەلىمىزدىڭ جان جاقتى دامۋىنا ۇلكەن ۇلەس قوسىپ، جەمىسى مەن جەڭىسىن اكەلەرى ءسوزسىز. ءبىز لاتىن ارپىنە كوشە وتىرىپ، قازاق ءتىلىنىڭ جازىلۋى مەن دىبىستالۋ كەزىندە ارتىق كىرمە سوزدەردەن ارىلامىز. سوندىقتان لاتىن الىپبيىنە كوشۋ ءبىز ءۇشىن، بولاشاق ءۇشىن ماڭىزدىراق.
باياندامامدى قورىتىندىلاي كەلە، قازاق ءتىلى جازۋىنىڭ لاتىن الىپبيىنە كوشۋى بىرىنشىدەن، زامان تالابى، ەكىنشىدەن، لاتىن ءالىپبيى جاھاندانۋ ۇدەرىسىندە وركەنيەتكە جول اشىپ، تۇركى الەمىمەن بىرىگۋگە نەگىز بولىپ وتىر. تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزگەن قازاق حالقى ۇلتتىق مادەنيەت قۇندىلىقتارىن جاڭعىرتىپ، ۇلتتىق ءتىلىنىڭ تاريحىن، قاينار كوزدەرىن ىزدەستىرۋدە. تۇركى حالىقتارىن تۇرمىس سالتى مەن ادەت - عۇرىپتار، سالت - سانا ورتاقتىعى، مادەني، دىلدىك ۇقساستىعى دا بىرىكتىرىپ وتىرعانى كۇمان تۋدىرمايدى.
قورىتا كەلگەندە، لاتىن الىپبيىنە كوشۋ - ۇلتىمىزدىڭ ساناسىن بۇعاۋدان بوساتادى، تۇركى جانە جاھاندىق الەمىمەن ىقپالداسۋعا، قازاق حالقى ەرتەدەن قولدانعان الىپبيىمىزگە قايتا ورالىپ، ۇلتتىق سانامىزدىڭ قايتا جاڭعىرۋىنا جول اشادى دەمەكپىن.
تىڭداعاندارىڭىزعا راحمەت!
پايدالانعان ادەبيەتتەر:
1. ءبايدىلدا ۇلى ءا. "جاڭا الىپپە تۋرالى" 1928ج
2. ءامىرجانوۆا ن. "لاتىن ءالىپبيى نەگىزىندەگى قازاق جازۋىنىڭ
گرافيكاسى مەن ورفوگرافياسى"، 2010ج
3. ن. ءا. نازاربايەۆ ق. ر. پرەزيدەنتىنىڭ "قازاقستان - 2050" ستراتەگياسى. قالىپتاسقان مەملەكەتتىڭ جاڭا ساياسي باعىتى
4. حاسانوۆا س. "قازاق جازۋى مەن وقۋىنىڭ باستاۋلارى". الماتى: 2007
ورىنداعان: راسۋل ارۋجان
ماماندىعى: "جب " حيميالىق تالداۋ زەرتحاناشىسى
كۋرس: 3 - كۋرس
جەتەكشى: ماحانبەتوۆا ليايلا مۇراتبەك قىزى
تولىق نۇسقاسىن جۇكتەپ الۋ
You Might Also Like
