InfoHub Logo

لەكسيكا تۋرالى ۇعىم
مورفولوگيا

مورفولوگيا (گرەكشە: morphe - فورما؛ تۇلعا جانە logos - ءىلىم) – ءسوز تۋرالى گرامماتيكالىق ءىلىم. مورفولوگيانىڭ نەگىزگى وبەكتىسى – ءسوز. ءسوز كۇرامى مەن ءسوز تاپتارىن زەرتتەيدى. ءبىراق مورفولوگيادا ءسوزدىڭ لەكسيكالىق ماعىناسى ەمەس، گرامماتيكالىق ماعىناسى قاراستىرىلادى. لەكسيكولوگيادا تىلىمىزدەگى بارلىق ءسوزدى تانۋ، ولاردىڭ ماعىنالارىن اشۋ، ال مورفولوگيادا وسى سوزدەردىڭ قاي ءسوز تابىنا جاتاتىنىن، ول ءسوز تاپتارىنىڭ جاسالۋ جولدارى مەن تۇرلەنۋى ءسوز بولادى. سوزدەردىڭ جاسالۋ جولدارى جانە تۇرلەنۋى سالدارىنان ءسوزدىڭ قۇرىلىمى دەگەن ءسوز بولادى.
سوزدەر
دارا ءسوز
1. ءتۇبىر ءسوز
2. تۋىندى ءسوز
كۇردەلى ءسوز
1. قوس ءسوز
2. بىرىككەن ءسوز
3. قىسقارعان ءسوز
4. تىركەسكەن ءسوز

قوسىمشالار
جالعاۋ
1. كوپتىك
2. سەپتىك
ز. جىكتىك
4. تاۋەلدىك

جۇرناق
1. ءسوز تۋدىرۋشى
2. ءسوز تۇرلەندىرۋشى

ءسوز قۇرامى

سوزدەر قۇرامى جاعىنان دارا جانە كۇردەلى بولىپ ەكىگە بولىنەدى. ءبىر عانا تۇبىردەن تۇراتىن نەگىزگى جانە تۋىندى ءتۇبىر ءسوزدى دارا ءسوز دەيدى.
1. ءتۇبىر ءسوز. ءسوزدىڭ ماعىناسى بار ەڭ باستاپقى بولشەگى. اۋىل، ادام، وقۋ، ارمان.
2. تۋىندى ءسوز. ءتۇبىر سوزگە ءسوز تۋدىرۋشى جۇرناق جالعانۋ ارقىلى جاسالادى.
اۋىلدىق، ادامگەرشىلىك
ەكى نەمەسە ودان دا كوپ تۇبىردەن قۇرالعان ءسوزدى كۇردەلى ءسوز دەيدى. كۇردەلى سوزدەردىڭ ءوزى جاسالۋ جولىنا قاراي 4 ءتۇرى بولادى:
1. بىرىككەن ءسوز. ەكى نەمەسە ودان كوپ ءسوز بىرىگىپ، ءبىر ۇعىمدى بىلدىرەدى، ءبىر سۇراققا جاۋاپ بەرەدى.
ا) قۇرامىنداعى تۇبىرلەر ساقتالىپ وتىرادى: جولسەرىك (جول+سەرىك)، سەنىمحات (سەنىم+حات)؛
ءا) قۇرامىنداعى سىڭارلارى وزگەرتىلىپ بىرىگەدى. مۇنداي سوزدەردى كىرىككەن ءسوز دەپ اتايدى. بيىل (بۇل جىلى)، جازدىگۇنى (جازدىڭ كۇنى)، سەكسەن (سەگىز ون).
2. قوس ءسوز. سوزدەردىڭ قوسارلانىپ نەمەسە قايتالانىپ ايتىلۋىنان جاسالعان سوزدەر. قوس ءسوزدىڭ 2 ءتۇرى بار:
ا) قايتالاما قوس ءسوز: جۇزبە - ءجۇز، بىرتە - بىرتە، قورا - قورا؛
ءا) قوسارلاما قوس ءسوز: كارى - جاس، بارىپ - كەلىپ.
3. قىسقارعان ءسوز. كۇردەلى اتاۋلاردىڭ قىسقارتىلىپ جازىلعان ءتۇرى. بۇۇ - بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمى، قارمۋ - قاراعاندى مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتى، م. ءا.- مۇحتار اۋەزوۆ، مم - ميلليمەتر.
4. تىركەسكەن ءسوز. ەكى نەمەسە ودان كوپ سوزدەر تىركەسىپ كەلىپ، ءبىر ۇعىمدى بىلدىرەتىن كۇردەلى ءسوزدىڭ ءتۇرى:
ا) كۇردەلى زات ەسىم: اۋىل شارۋاشىلىعى، رەسپۋبليكا الاڭى؛
ءا) كۇردەلى سىن ەسىم: قىزىل كۇرەڭ، اق سارى،
ب) كۇردەلى سان ەسىم: قىرىق ءۇش، ەلۋ بەس.
ۆ) كۇردەلى ۇستەۋ: تەز ارادا كۇن ىلگەرى.
گ) كۇردەلى ەتىستىك: قاپتىپ كەتتى، جاتىپ الدى.
قوسىمشا:
ءسوز تىركەسى مەن تىركەسكەن ءسوزدىڭ ايىرماسى:
ا) ءسوز تىركەسى ەڭ كەمى ەكى سوزدەن تۇرادى جانە ەكى ءسوز ءوز الدىنا جەكە ماعىنانى بىلدىرەدى. مىسالى: اشىق اسپان؛ قوڭىراۋدىڭ دىبىسى، قار جاۋدى.
ءا) تىركەسكەن ءسوز ەڭ كەمى ەكى سوزدەن تۇرادى، بىراك ەكەۋى ءبىر ماعىنانى بىلدىرەدى. مىسالى: قىرىق جەتى؛ قىزىل كۇرەڭ؛ سالەم سالدى؛ ت. ب.

ءتۇبىر جانە قوسىمشا

ءسوزدىڭ العاشقى ماعىنالى بولىگىن ءتۇبىر دەيدى. ءتۇبىر باسقا ماعىنالى ءسوزدىڭ جاسالۋىنا نەگىز بولادى.
قوسىمشا - جەكە، دارا تۇرعاندا ماعىناسى جوق، ءتۇبىر سوزدەن كەيىن قوسىلىپ تۇرعان ءسوز بولشەكتەرى. قوسىمشانىڭ ەكى ءتۇرى بار: جۇرناق جانە جالعاۋ. جۇرناق - سوزدەن جاڭا ماعىنالى ءسوز جاسايدى، نە ءسوز ماعىناسىن وزگەرتپەي - اق ۇستەمە ماعىنا بەرەدى. ال جالعاۋ سوزدەردى بايلانىستىرادى. جۇرناقتار ءتۇبىر سوزگە جالعاۋلاردان بۇرىن جالعانادى.

ءسوز تۇرلەندىرۋشى جۇرناق
ءسوز ماعىناسى وزگەرمەيدى.
اپا، اپاي، اپاتاي، اپاجان، اپەكە - كىم؟

ءسوز تۋدىرۋشى جۇرناق
ماعىناسى باسقا جاڭا ءسوز جاسايدى.
جاز + ۋ - نە؟، جاز+دى - نە ىستەدى؟، جاز+ عىش - كانداي؟، جاز+ ۋ +شى - كىم؟

زات ەسIم مەن ەسIمدIكتەردIڭ
تاۋەلدەنۋ فورماسى

ءتۇبىر سوزگە - نىكى، - دىكى، - تىكى جۇرناقتارى جالعانۋ ارقىلى جاسالادى.
بۇل جۇرناقتار ۇندەستىك زاڭىنا باعىنبايتىن قوسىمشالارعا جاتادى.
سۇراقتارى: كىمدىكى؟ نەنىكى؟
1) داۋىستى دىبىستارعا اياقتالعان تۇبىرگە - نىكى جۇرناعى جالعانادى: ساۋلەنىكى
2) ۇياڭ (ج، ز) جانە ءۇندى داۋىسسىزداردان كەيىن - دىكى جۇرناعى جالعانادى: بىزدىكى

كوپتىك جالعاۋ

سوزگە كوپتىك، جيناقتىق ماعىنا بەرەدى، زاتتىڭ ورتاق ەكەنىن كورسەتەدى.
- لار، - لەر، - دار، - دەر، - تار، - تەر
گۇل+دەر، كوشە+لەر، قىز+دار، كىتاپ+تار،
كوز+دەر، ءتىس - تەر

سەپتىك جالعاۋ

ءسوز بەن ءسوزدىڭ اراسىن بايلانىستىرادى.
اتاۋ سەپتىك - 0
ىلىك سەپتىك – نىڭ/- ءنىڭ، - دىڭ/- ءدىڭ، - تىڭ/- ءتىڭ - كىمنىڭ؟ نەنىڭ؟
بارىس سەپتىك – عا/- گە، - قا/- كە، - ا، - ە، - نا/- نە - كىمگە؟ نەگە؟ قايدا؟
تابىس سەپتىك - دى/- ءدى، - تى/- ءتى، - نى/- ءنى، - ن - كىمدى؟ نەنى؟
جاتىس سەپتىك – دا/- دە، - تا/- تە، - ندا/- ندە - كىمدە؟ نەدە؟ قايدا؟
شىعىس سەپتىك – نان/- نەن، - دان/- دەن، - تان/- تەن - كىمنەن؟ نەدەن؟ قايدان؟
كومەكتەس سەپتىك - مەن، - بەن، - پەن - كىممەن؟ نەمەن؟

جاي سەپتەۋ
ا. س. وي، تاس
I. س. وي+دىڭ، تاس+تىڭ
ب. س. وي+عا، تاس+قا
ت. س. وي+دى، تاس+تى
ج. س. وي+دا، تاس+تا
ش. س. وي+دان، تاس+تان
ك. س. وي+مەن، تاس+پەن

تاۋەلدى سەپتەۋ
ا. س. ويىم (ءى - ج)، تاسى (ش - ج)
I. س. ويىم+نىڭ، تاسى+نىڭ
ب. س. ويىم+ا، تاسى+نا
ت. س. ويىم+دى، تاسى+ن
ج. س. ويىم+دا، تاسى+ندا
ش. س. ويىم+نان، تاسى+نان
ك. س. ويىم+مەن، تاسى+مەن

تاۋەلدى سەپتەۋدىڭ جاي سەپتەۋدەن ايىرماشىلىعى:
بارىس سەپتىكتە: ءى، ءىى جاقتان كەيىن - ا، - ە جالعاۋلارى، III جاقتان كەيىن - نا،- نە؛
تابىس سەپتىكتە: III جاقتان كەيىن - ن جالعاۋى؛
جاتىس سەپتىكتە: III جاقتان كەيىن - ندا، ندە جالعاۋلارى.

تاۋەلدىك جالعاۋ

زاتتىڭ بىرەۋگە، نە ءبىر نارسەگە مەنشىكتى ەكەنىن كورسەتەدى
جەكەشە ءتۇرى
I جاق - م، - ىم، - ءىم
II جاق - ڭ، - ىڭ، - ءىڭ
- ڭىز، - ءڭىز، - ىڭىز، - ءىڭىز
III جاك - سى، - ءسى، - ى، - ءى

كوپشە ءتۇرى
I جاق - مىز، - ءمىز، - ىمىز، - ءىمىز
II جاق - لارىڭ/- لەرىڭ، - تارىڭ/- تەرىڭ،
- دارىڭ/- دەرىڭ
- لارىڭىز/- لەرىڭىز، - تارىڭىز/- تەرىڭىز،
- دارىڭىز/- دەرىڭىز
III جاق - سى، - ءسى، - ى، - ءى

وڭاشا تاۋەلدەنۋ
مەنىڭ اكە+م، داپتەر - ءىم
سەنىڭ اكە+ڭ، داپتەر+ءىڭ
ءسىزدىڭ اكە+ءڭىز، داپتەر+ءىڭىز
ونىڭ اكە+ءسى، داپتەر+ءى

ورتاق تاۋەلدەنۋ
ءبىزدىڭ اكە+ءمىز، داپتەر+ءىمىز
سەندەردىڭ اكە+لەرىڭ، داپتەر+لەرىڭ
سىزدەردىڭ اكە+لەرىڭىز، داپتەر+لەرىڭىز
ولاردىڭ اكە+ءسى، اكە+لەرى، داپتەر+لەرى

جىكتىك جالعاۋ
جالعانعان سوزگە دارالانۋ، سالىستىرۋ ماعىناسىن بىلدىرەدى.
مەن - مىن/- ءمىن،- بىن/- ءبىن،- پىن/- ءپىن
سەن - سىڭ/- ءسىڭ
ءسىز - سىز/- ءسىز
ول -----------
مەن ءانشىمىن
سەن ستۋدەنتسىڭ
ءسىز سپورتشىسىز
ول كۇيشى.

ءبىز - مىز، - ءمىز، - بىز، - ءبىز، پىز، - ءپىز
سەندەر - سىڭدار، سىڭدەر
سىزدەر - سىزدار، سىزدەر
ولار --------------
ءبىز وقۋشىمىز
سەندەر ستۋدەنتسىڭدەر
سىزدەر سپورتشىسىزدار
ولار بالىقشى

ەتىستىكتىڭ جىكتەلۋى
جەكەشە
I - جاق مەن وتىر+مىن، كەلە+ءمىن
II - جاق سەن وتىر+سىڭ، كەلە+ءسىڭ
ءسىز وتىر+سىز، كەلە+ءسىز
III - جاق ول وتىر، كەلە+ءدى

كوپشە
I جاق ءبىز وتىر+مىز، كەلە+ءمىز
II - جاق سەندەر وتىر+سىڭدار،
كەلە+سىڭدەر
سىزدەر وتىر+سىزدار، كەلە+سىزدەر
III - جاق ولار وتىر، كەلە+ءدى

ءسوز تاپتارى

تىلىمىزدەگى بارلىق ءسوز وزىنە ءتان گرامماتيكالىق بەلگىلەرىنە قاراي توپتارعا بولىنەدى. ول توپتار ءسوز تاپتارى دەپ اتالادى. ءسوز تاپتارىنا تىلىمىزدەگى سوزدەر كاتەگوريالىق ماعىنالارىنا، مورفولوگيالىق بەلگىلەرىنە، سينتاكسيستىك قىزمەتىنە قاراي بولىنەدى.

1. زات ەسىم
2. سىن ەسىم
3. سان ەسىم
4. ەسىمدىك
5. ەتىستىك
6. ۇستەۋ
7. شىلاۋ
8. ەلىكتەۋ ءسوز
9. وداعاي

زات ەسىم

زات ەسىم - زاتتىڭ، ۇعىمنىڭ، قۇبىلىستىڭ اتىن بىلدىرەتىن ءسوز تابى. سۇراقتارى: كىم؟ نە؟ كىمدەر؟ نەلەر؟
قۇرامىنا قاراي زات ەسىم 2 - گە بولىنەدى: دارا زات ەسىم - ءبىر عانا تۇبىردەن (نەگىزگى نەمەسە تۋىندى) تۇرادى (ەسەپتەر، ساندىق، بالالىق)، كۇردەلى زات ەسىم - كەمىندە ەكى سوزدەن (بىرىككەن، قوسارلانعان، قىسقارعان جانە تىركەسكەن) تۇرادى (باسپانا، ءتىل ساياساتى، وڭ - سول).
تۇلعاسىنا قاراي (جاسالۋ جولىنا قاراي) زات ەسىم 2 - گە بولىنەدى: نەگىزگى زات ەسىم - بولشەكتەۋگە كەلمەيتىن ءتۇبىر زات ەسىم (قۇر، دەنە، سان، ادام)، تۋىندى زات ەسىم - ءتۇبىر زات ەسىمگە جانە باسقا ءسوز تاپتارىنا جۇرناق جالعانۋى ارقىلى جاسالعان زات ەسىم (باس+تىق، جاۋ+شى).
جالپىلاي نەمەسە جەكەلەي اتاۋىنا قاراي دا زات ەسىمدەر 2 توپقا بولىنەدى: 1) جالپى زات ەسىم - بىرتەكتەس زاتتاردىڭ جالپى اتاۋى (مەملەكەت، تاۋ، كىسى)؛
2) جالقى زات ەسىم - بىرتەكتەس زاتتاردىڭ ءوز ىشىندەگى جەكەلەگەن اتاۋلارى (مۇرات، ىلە، قاراعاندى، ءسۇ «الەم»).
ماعىناسىنا قاراي زات ەسىمنىڭ 2 - گە ءبولىنۋى: دەرەكتى زات ەسىم - كوزبەن كورىپ، قولمەن ۇستاۋعا بولاتىن زاتتار مەن قۇبىلىستاردىڭ اتاۋى (ۇستەل، بەسىك، سۋرەت)، دەرەكسىز زات ەسىم – كوزبەن كورىپ، قولمەن ۇستاۋعا كەلمەيتىن، تەك ويمەن، اقىلمەن عانا سەزىپ بىلەتىن ۇعىمداردىڭ اتاۋى (ماحاببات، اقىل، جالقاۋلىق).

زات ەسىم جاسايتىن جۇرناقتار
1) زات ەسىمنىڭ رەڭ ءمانىن تۋدىراتىن جۇرناقتارى:
- ي (اعاي، اكەي)؛
- ەكە، - كە، - كا، - ا، - ە (باستىك - باسەكە، مۇقان - مۇقا، جامبىل – جاكە)؛
- تاي (اعاتاي، اپاتاي، اكەتاي)؛
- جان (اپاجان، ابايجان):
- شاق، - شەك (قۇلىنشاق، ىنىشەك)؛
- شىق، - شىك (قاپشىق، توبەشىك)؛
- ش، - ىش، - ءىش (قالقاش)؛
- سىماق (تاۋسىماق، قوراسىماق)؛
- ەكەش (بوتا ەكەش)؛
- شا، - شە (ساندىقشا).
2) ەسىم ءسوز تاپتارىنان زات ەسىم جاسايتىن جۇرناقتار:
- شى، - ءشى (كويشى، كۇيشى)؛
- شىلىق، - شىلىك (شارۋاشىلىق، كەنشىلىك)؛
- لىق، - لىك، - دىق، - دىك، - تىق، - تىك (ادالدىق، بيىكتىق، جولداستىق)؛
- كەر، - گەر (جۇمىسكەر، بالگەر)؛
- كەش، - حانا، - پاز، - قوي، - ستان، - قور (ءدارىحانا، ونەرپاز، ارىزقوي).
3) ەتىستىكتەن زات ەسىم جاسايتىن جۇرناقتار:
- م، - ىم، - ءىم (جارىم، ءبىلىم)؛
- ما، - مە، - با، - بە، - پا، - پە (سۋىرما، كەسپە)؛
- قى، - كى، - عى، - گى (بۇرعى، شالعى)؛
- س، ىس، - ءىس (تانىس، جارىس)؛
- ق، - ك، ىق، - ىك، - اق، - ەك (قاسىق، سىنىق، تاراق)؛
- ىش، ءىش (قورعاۋىش، ولشەۋىش)؛
- عىش، - گىش، - قىش، - كىش (ەسكەرتكىش، وشىرگىش)؛
- ن، - ىن، - ءىن (تولقىن، بوگەن)؛
- ىندى، ءىندى (ەرىتىندى، قورىتىندى)؛
- ۋىش، - ءۋىش (قوزعاۋىش، جەلپۋىش)؛
- ىر، - ءىر، - ر، ار، - ەر (شوعىر، ءتۇبىر).

زات ەسىمنىڭ سويلەمدەگى قىزمەتى
زات ەسىم سويلەمدە اتاۋ سەپتىگىڭدە تۇرىپ باستاۋىش بولادى: كۇن جازعا
اينالدى، ەت ازعا اينالدى.
اتاۋ مەن ىلىك سەپتىگىنەن باسقا سەپتىكتەردە تۇرىپ جانە سويلەمدەگى ويدى
تولىقتىرىپ، تولىقتاۋىش بولادى: ولىمنەن ۇيات كۇشتى.
زات ەسىم ىلىك سەپتىگىندە تۇرىپ جانە وزىنەن كەيىنگى ءسوزدى ايقىنداپ،
انىقتاۋىش بولادى: جىلقىنىڭ ەتىن جەسەڭ، تىسىڭە كىرەدى، جەمەسەڭ -
تۇسىڭە كىرەدى.
بارىس، شىعىس، كومەكتەس سەپتىكتەرىندە كەلىپ نەمەسە كومەكشى ەسىممەن،
سەپتەۋلىك شىلاۋلارمەن تىركەسىپ پىسىقتاۋىش بولادى: تاسادا جاسىرىنىپ امان قالعانشا، جازىققا شىعىپ ولگەن ارتىق.
زات ەسىمدەر جىكتەلىپ كەلىپ نەمەسە اتاۋ سەپتىگىندە تۇرىپ سويلەمدە بايانداۋىش بولادى: ورە تابىلسا شاباق، تالقان تابىلسا - تاماق.
كومەكشى ەسىمدەر
لەكسيكالىق ماعىناسىنان ايىرىلا باستاپ، سويلەمدە ەكىنشى ءبىر زات ەسىم ءسوزدىڭ لەگىندە قولدانىلاتىن زات ەسىمدەر كومەكشى ەسىمدەر دەپ اتالادى.
مىسالى، سىرت، ءىش، ماڭ، الد(ى)، ارت(ى)، ءۇست(ءى)، قاس، جان ت. ب. (اۋىلدىڭ جانى).
ادەتتە كومەكشى ەسىمدەر تاۋەلدىلىك جالعاۋىندا تۇرىپ، نەگىزگى زات ەسىممەن تىركەسىپ سويلەمنىڭ ءبىر عانا مۇشەسى بولادى.

سىن ەسىم

سىن ەسىم - زاتتىڭ ءتۇرىن، ساپاسىن، سالماعىن، كولەمىن بىلدىرەتىن ءسوز تابى. سۇراقتارى: قانداي؟ كاي؟
كۇرامىنا قاراي سىن ەسىم 2 توپقا بولىنەدى: دارا سىن ەسىم - ءبىر عانا سوزدەن تۇرىپ، زاتتىڭ سىندىق بەلگىسىن بىلدىرەدى (تايعاق، تۇنىك، ادەپتى، اشىق)، كۋردەلى - كەمىندە ەكى ءسوزدىڭ تىركەسۋىنەن جانە قوسارلانۋىنان بولىپ، زاتتىڭ سىندىق بەلگىسىن بىلدىرەدى (جيرەن قاسقا، اپالى - ءسىڭلىلى، شۇبار الا).
تۇلعاسىنا قاراي (جاسالۋ جولىنا قاراي) سىن ەسىم 2 - گە بولىنەدى: نەگىزگى سىن ەسىم - ەشبىر قوسىمشاسىز نەگىزگى ءتۇبىر كۇيىندەگى سىن ەسىم (جالقاۋ، زەرەك، ۇلكەن)، تۋىندى سىن ەسىم - سوزگە جۇرناق جالعانۋى ارقىلى جاسالعان سىن ەسىم (ەڭبەك+قور، زەيىن+ءدى، ونەر+پاز).
ماعىناسىنا قاراي سىن ەسىمنىڭ 2 - گە ءبولىنۋى: ساپالىق سىن ەسىم - زاتتىڭ سىن - سيپاتىن انىقتايتىن ءتول سىن ەسىم (ءتاتتى، قىمباتىراق، جالپاق)، قاتىستىق سىن ەسىم - سىن ەسىمنەن باسقا ءسوز تاپتارىنان جاسالعان تۋىندى سىن ەسىم (ساز+دى اۋەن، شەك+ءسىز قۋانىش، وت+تى جاندار). قاتىستىق سىن ەسىمدەر زات ەسىم، ۇستەۋ، ەتىستىك سياقتى ءسوز تاپتارىنان تەك جۇرناق ارقىلى عانا جۇمسالادى، تەك جۇرناقتىڭ كومەگىمەن سىن ەسىم بولۋى – قاتىستىق سىن ەسىمنىڭ ەڭ باستى مورفولوگيالىق بەلگىسى.
تۋىندى سىن ەسىم جاسايتىن جۇرناقتار
1) ەسىم سوزدەردەن سىن ەسىم جاسايتىن جۇرناقتار:
- لى، - ءلى، - دى، - ءدى، - تى، - ءتى (جۇرەكتى، اقىلدى، توعايلى، ەگىندى)؛
- سىز، - ءسىز (ساناسىز، سۋسىز، ءالسىز)؛
- عى، - گى، - قى، - كى (تاڭعى، تۇنگى، قىسقى، كەشكى)؛
- لىق، - لىك، - دىق، - دىك، - تىق، - تىك (اپتالىق، اۋىلدىق، مەملەكەتتىك)؛
- شىل، ءشىل (ءيىسشىل، كۇنشىل، سىنشىل)؛
- شاڭ، - شەق (اشۋشاڭ، كوڭىلشەڭ)؛
- داي، - دەي، - تاي، - تەي (اققۋداي، اتتاي، بالاداي، سۇتتەي)؛
- قوي، - قور، - پاز، - كەز، - كەر، - گەر (مانساپقور، بىلىمگەر)؛
- ي، - ى، - ءى (قىرمىزى، زاماني)؛
2) ەتىستىكتەن سىن ەسىم جاسايتىن جۇرناقتار:
- عاق، - گەك، - قاق، - كەك، - اق، - ەك (جابىسقاق، ۇرىسقاق)؛
- ىق، - ىك، - ك (شيراق، بۇزىق)؛
- عىش، - گىش، - قىش، - كىش (سەنگىش، بايقاعىش، ايتقىش)؛
- عىر، - گىر، - قىر، - كىر (بىلگىر، وتكىر)؛
- شاق، - شەك (ۇيالشاق، سۇرىنشەك)؛
- ىندى، - ءىندى، - ندى، - ءندى (جىرىندى، اسىراندى)؛
- مالى، - مەلى، - بالى، - بەلى، - پالى، - پەلى (تانىمالى، اسپالى)؛
- ىمدى، - ءىمدى، - مدى، - ءمدى (جاعىمدى، ۇستامدى)؛
- اعان، - ەگەن (قاباعان، سۇزەگەن)؛
- ۋلى، - ءۋلى (جابۋلى، ءىلۋلى، باعۋلى)؛
- ما، - مە، - با، - بە، - پا، - پە (بوياما، قۇراما)؛
- ىڭقى، - ىڭكى، - ڭقى، - ڭكى (جاتىڭقى، شىعىڭقى، كوتەرىڭكى)
3) ۇستەۋدەن سىن ەسىم جاسايتىن جۇرناقتار:
- قى، - كى، - عى. - گى (كەشەگى، بۇرىنعى)

سىن ەسىمنىڭ شىرايلارى

1. جاي شىراي
زاتتىڭ جاي قالىپتى ءتۇرىن، ءتۇسىن، ساپاسىن، سالماگىن، كولەمىن بىلدىرەتىن سىن ەسىمدەر جاي شىراي بولادى. ەشبىر قوسىمشاسىز ءتۇبىر جانە تۋىندى سىن ەسىمدەردىڭ وزىنەن جاسالادى (كورىكتى، جارىق، ءبىلىمدى).
2. سالىستىرمالى شىراي
ءبىر زاتتىڭ سىندىق بەلگىسىن ەكىنشى زاتپەن سالىستىرعاندا كەم نە ارتىق ەكەنىن بىلدىرەتىن شىرايدىڭ ءتۇرى. جاسالۋ جولدارى:
- ىراق، - ىرەك، - راق، - رەك؛
- لاۋ، - لەۋ، - داۋ، - دەۋ، - تاۋ، تەۋ:
- قىل،- كىل،- كىلت،- عىلت،- عىلتىم،- تىم،- شىل،- ءشىل،- قاي،
- اڭ، - شىلتىم، - ءشىلتىم، عىش، - ءىلدىر، - شا، - شە.
3. كۇشەيتپەلى شىراي
بەلگىلى ءبىر سىندىق بەلگىنىڭ ءبىر نارسەدەن وتە ارتىق نە وتە كەم ەكەنىن بىلدىرەتىن شىرايدىڭ ءتۇرى. نەگىزگى سىن ەسىمدەردىڭ الدىنان كۇشەيتكىش بۋىننىڭ قوسارلانۋى ارقىلى جاسالادى (ءتۇپ - ءتۇزۋ، بوپ - بوس، قاپ - قاتتى).
4. اسىرمالى شىراي
بەلگىلى ءبىر سىندىق بەلگىنىڭ ءبىر نارسەدەن اسا ارتىق نە اسا كەم ەكەنىن بىلدىرەتىن شىرايدىڭ ءتۇرى. سىن ەسىمنىڭ الدىنان كۇشەيتكىش ۇستەۋلەردىڭ (تىم، وتە، ناعىز، اسا، كىلەڭ، وراسان، ەڭ، ناق ت. ب.) تىركەسىپ كەلۋى ارقىلى جاسالادى (اسا بيىك، تىم ناشار، كىلەڭ وقىمىستى).
سىن ەسىمنىڭ سويلەمدەگى قىزمەتى
سىن ەسىم سويلەمدە نەگىزىنەن انىقتاۋىش بولادى: كوگىلدىر اسپان اياسىندا
ءشۇعىلالى كۇن بەينەلەنگەن.
سويلەم سوڭىندا كەلىپ بايانداۋىش بولادى: بۇگىن اۋا رايى سۋىق.
زاتتانىپ كەلىپ، تولىقتاۋىش بولادى: جاقسىدان ۇيرەن، جاماننان جيرەن.
زاتتانعان سىن ەسىم اتاۋ سەپتىگىنە تۇرىپ، باستاۋىش بولادى: سىپايى سىرىن ساقتار، ادەپتى ارىن ساقتار.
سىن ەسىم ەتىستىكتىڭ الدىنان كەلىپ، ءىس - ارەكەتتىڭ سىنىن ءبىلدىرىپ، پىسىقتاۋىش بولادى: ول ءاندى جاقسى ايتادى.

سان ەسىم

سان ەسىم زاتتىڭ سانىن، رەتىن بىلدىرەدى. نەشە؟ قانشا؟ نەشىنشى؟ نەشەۋ؟
دەگەن سۇراكتارعا جاۋاپ بەرەدى.
كۇرامىنا قاراي سان ەسىم 2 توپقا بولىنەدى: دارا سان ەسىم - ءبىر عانا
تۇبىردەن (نەگىزگى نەمەسە تۋىندى) تۇرادى (بەس، ءجۇز، مىڭىنشى، ونداعان)،
كۇردەلى - كەمىندە ەكى سوزدەن ءتۇرادى (ون بەس، ءجۇز ەكى، مىڭ توعىز توقسان بەسىنشى).

ماعىناسىنا قاراي سان ەسىم 6 تۇرگە بولىنەدى.
1. ەسەپتىك سان ەسىم - زاتتىڭ ناقتى سانىن بىلدىرەدى.
سۇراقتارى: قانشا؟ نەشە؟ جاسالۋ جولدارى: ءتۇبىر سان ەسىمنىڭ وزىنەن بولادى (بەس، ون ءۇش، ەكى مىڭ جەتى).
2. رەتتىك سان ەسىم - زاتتىڭ رەتتىك قاتارىن بىلدىرەدى.
سۇراعى: نەشىنشى؟ سان ەسىمدەرگە – ىنشى، - ءىنشى، - نشى، - ءنشى جۇرناعى جالعانۋ ارقىلى جاسالادى (ءبىرىنشى، توعىزىنشى، ءجۇز ءبىرىنشى).
3. جيناقتىك سان ەسىم - زاتتىڭ جيناقتالعان سانىن بىلدىرەدى. سۇراعى: نەشەۋ؟ بىردەن جەتىگە دەيىنگى ەسەپتىك سان ەسىمدەرگە - اۋ، - ەۋ جۇرناقتارى جالعانۋ ارقىلى جاسالادى (بىرەۋ، ەكەۋ، ۇشەۋ، تورتەۋ، بەسەۋ، التاۋ، جەتەۋ).
4. بولجالدىق سان ەسىم - زاتتىڭ سانىن ءدال بىلدىرمەي، شامامەن بولجامداپ كورسەتەدى. سۇراقتارى: قانشا؟ نەشە؟ قاي شامالى؟ جاسالۋ جولدارى:
1) - داعان، - دەگەن، - تاعان، - تەگەن، - داي، - دەي، - تاي، - تەي جۇرناقتارى ارقىلى (ونداعان، جۇزدەگەن، ەلۋدەي، الپىستاي)؛
2) كوپتىك جالعاۋ + سەپتىك جالعاۋلارى ارقىلى (وتىزداردا، ەلۋلەردە)؛
3) سان ەسىم جانە شامالى، شاقتى، جۋىك تىركەسۋى ارقىلى (ون شاقتى، جۇزگە جۋىق)؛
4) ەكى باسقا سانداردىڭ كوسارلانۋى ارقىلى جاسالادى (ەكى - ءۇش، 20 - 30).
5) توپتاۋ سان ەسىم - زاتتىڭ سانىن توپتاپ كورسەتەدى. سۇراعى: نەشەدەن؟ شىعىس سەپتىگى جالعاۋى ارقىلى جاسالادى (ۇشتەن، ەكەۋدەن، ون - وننان).
6) بولشەكتىك سان ەسىم - زاتتىڭ بولشەكتىك سانىن بىلدىرەدى. سۇراقتارى: قانشا؟ نەشە؟ مىسالى، 2، 5 – ەكى جارىم، 1/2 - ەكىدەن ءبىر.
سان ەسىمنىڭ سويلەمدەگى قىزمەتى
سان ەسىم سويلەمدەردە نەگىزىنەن انىقتاۋىش بولادى: قازاڭستاندا ون ءتورت وبلىس بار.
سويلەم سوڭىندا جىكتەلىپ نەمەسە زاتتانىپ كەلىپ، بايانداۋىش بولادى:
اجەمنىڭ جاسى دا - سەكسەندە.
زاتتانىپ كەلىپ، تولىقتاۋىش بولادى: اسقار مەن دانا ەكەۋىنە جەتتى.
زاتتانعان سان ەسىم اتاۋ سەپتىگىندە تۇرىپ، باستاۋىش بولادى: جەتى - قاستەرلى ۇعىم.
سان ەسىم ەتىستىكتىڭ الدىنان كەلىپ، ءىس - ارەكەتتىڭ مولشەرىن ءبىلدىرىپ، پىسىقتاۋىش بولادى: جاڭا ءفيلمدى ءبىرىنشى بوپ كوردىك.

ەسىمدىك

ەسىمدىك - زات ەسىم، سىن ەسىم، سان ەسىمنىڭ ورنىنا جۇرەتىن ءسوز تابى.
ەسىمدىكتىڭ ماعىنالىق تۇرلەرى:
جىكتەۋ - بەلگىلى ءبىر جاق تۇرىندە قولدانىلاتىن ەسىمدىكتىڭ ءتۇرى (مەن، سەن، ءسىز، ول، ءبىز، سەندەر، سىزدەر، ولار).
سىلتەۋ - مەڭزەۋ، نۇسقاۋ جانە كورسەتۋ ماعىنالارىن بىلدىرەتىن ەسىمدىكتىڭ ءتۇرى (سول، مىناۋ، اناۋ، بۇل).
سۇراۋ - جاۋاپ الۋ ماقساتى مەن سۇراۋ ماعىناسىندا قويىلعان سۇراكتار (كىم، نە، نەشە، قايدا، قايدان).
وزدىك - وزدىك ەسىمدىگىنە ءار ءتۇرلى تۇلعاداعى ءوز دەگەن ءبىر عانا ءسوز جاتادى (ءوز، ءوزىم، ءوزىڭ، وزىنە، ءوزىمىز).
جالپىلاۋ - جالپىلاۋ، جيناقتاۋ ماعىنالارىن بىلدىرەتىن ەسىمدىكتىڭ ءتۇرى (بارلىق، ءبارى، كۇللى، بارشا).
بەلگىسىزدىك - زاتتى، سىندىق بەلگىنى، سان مولشەردى جورامالداپ، تۇسپالداپ كورسەتەتىن ەسىمدىكتىڭ ءتۇرى (كەيبىرەۋ، ءقايسىبىر، الدەنەشە، الدەقايدا).
بولىمسىزدىق - بولىمسىزدىق ماعىنانى بىلدىرەتىن ەسىمدىكتىڭ ءتۇرى (ەشبىر، ەشكىم، ەشقايدا).