ماگنيت ءورىسى. ماگنيتتىك يندۋكسيا
ماگنيت ءورىسىن جۇيەلى تۇردە زەرتتەۋ 1820 ج. ەرستەدتىڭ تاجىريبەلەرىنەن باستالادى.
ماگنيت ءورىسى ەلەكتر زاريادى قوزعالىسقا كەلگەندە عانا پايدا بولادى. ەگەر زاريادى تىنىش تۇرسا، وندا ماگنيت ءورىسى پايدا بولمايدى.
وتكىزگىشتەردىڭ بويىندا توك بولسا، وندا ولاردىڭ ماڭايىنداعى كەڭىستىكتە باسقا توكتارعا ارەكەت ەتەتىن كۇش پايدا بولادى. بۇل كۇشتىڭ پايدا بولۋى توگى بار وتكىزگىشتەردىڭ ماڭايىندا ماتەريانىڭ ەرەكشە ءتۇرى – كۇشتىك ءورىستىڭ بار ەكەنىن دالەلدەيدى. بەرىلگەن جاعدايدا، ول ءورىس – ماگنيتتىك.
كۇشتىڭ نەمەسە ديناميكالىق ءورىستىڭ ءاربىر نۇكتەسى ءورىس كەرنەۋلىگى دەپ اتالاتىن ەرەكشە شامامەن سيپاتتالادى. ماگنيت ورىسىندە بۇل شامانى ماگنيت يندۋكسيا ۆەكتورى دەپ اتايدى.
گراۆيتاسيالىق ءورىس كەرنەۋلىگى دەپ (تارتىلىس ءورىسى) بەرىلگەن نۇكتەدەگى بىرلىك ماسسالى دەنەگە ءورىستىڭ قانداي كۇشپەن ارەكەت ەتەتىنىن كورسەتەتىن فيزيكالىق شاما. ول
فورمۋلاسىمەن انىقتالادى. وسىلايشا ەلەكتر ءورىسىنىڭ كەرنەۋلىگىن ەلەكتر ءورىسى تاراپىنان بەرىلگەن نۇكتەدەگى بىرلىك وڭ زاريادقا ارەكەت ەتەتىن كۇش رەتىندە انىقتايدى، ياعني
ەرستەدتىڭ تاجىريبەلەرىنەن مىنالار شىعادى:
1. ماگنيت ءورىسىن توك نەمەسە باقىلاۋشىعا قاتىستى قوزعالىستا بولاتىن زارياد تۋدىرادى جانە ول تەك توكقا نەمەسە قوزعالىستاعى زاريادقا ارەكەت ەتەدى.
2. ماگنيت ءورىسى توگى بار وتكىزگىشكە تەك كۇشپەن عانا ارەكەت ەتپەيدى، ول سونىمەن قاتار مگنيت ءورىسىنىڭ كۇش سىزىقتارىنا قاتىستى ونىڭ باعىتىن وزگەرتۋگە تىرىسادى.
3. ەلەكتروستاتيكالىق ورىستەن ماگنيت ءورىسىنىڭ ايىرماشىلىعى، ماگنيت ءورىسى قۇيىندى، تۇيىق ءورىس.
ماگنيت ءورىسىن كورنەكى تۇردە بەينەلەۋ ءۇشىن ماگنيت ءورىسىنىڭ كۇش سىزىقتارى دەگەن ۇعىم ەنگىزىلەدى. ماگنيت ءورىسىنىڭ كۇش سىزىقتارى دەپ ءورىستىڭ كەز كەلگەن نۇكتەسىنە جۇرگىزىلگەن جاناما وسى نۇكتەدەگى ماگنيت كۇشىنىڭ (ماگنيت يندۋكسيا ۆەكتورىنىڭ) باعىتىمەن سايكەس كەلەتىن كورنەكى سىزىقتاردى ايتادى. ماگنيت ءورىسىنىڭ كۇش سىزىقتارىنىڭ باعىتىن انىقتاۋ ءۇشىن قوسالقى ەرەجەلەردى منەمونيكالىق ادىستەر (گر. ەستە ساقتاۋ ونەرى) پايدالانادى:
1. بۇراندا ەرەجەسى
2. سول قول ەرەجەسى
بۇراندا ەرەجەسى (وڭ بۇراندا ەرەجەسى) ماگنيت ءورىسىنىڭ كۇش سىزىقتارىنىڭ باعىتىن انىقتاۋعا قولدانىلسا، سول قول ەرەجەسى ماگنيت ءورىسى تاراپىنان وتكىزگىشكە ارەكەت ەتەتىن كۇش باعىتىن (امپەر كۇشى) انىقتاۋعا قولدانىلادى.
ماگنيت يندۋكسياسىنىڭ ولشەمى رەتىندە تەسلا (تل) الىنادى. ماگنيت يندۋكسياسى ورتانىڭ قاسيەتىنە بايلانىستى بولادى. ەگەر ۆاكۋۋمداعى ماگنيت يندۋكسياسىن، ال ورتاداعى ماگنيت يندۋكسياسىن دەپ بەلگىلەسەك، وندا ەكەنىن بايقاۋعا بولادى.
- ورتانىڭ ماگنيت وتىمدىلىگى دەپ اتالادى، ول ورتانىڭ قاسيەتىن كورسەتەدى.
ماگنيت ءورىسىن سيپاتتايتىن كەلەسى ءبىر شاما – ماگنيت ءورىسىنىڭ كەرنەۋلىگى. كەرنەۋلىك پەن يندۋكسيانىڭ اراسىندا مىناداي تاۋەلدىلىك بار:
مۇنداعى - ماگنيت تۇراقتىسى
ماگنيت ءورىسىنىڭ كەرنەۋلىگى ورتانىڭ قاسيەتىنە تاۋەلدى بولمايدى. ول ماگنيت ءورىسىن تۋعىزاتىن توكتىڭ شاماسىنا تىكەلەي تاۋەلدى بولادى. كەرنەۋلىكتىڭ ولشەم بىرلىگى – ا/م.
ماگنيت ءورىسىن تولىق سيپاتتاۋ ءۇشىن ماگنيت اعىنى دەگەن فيزيكالىق شاما ەنگىزەمىز.
بەت ارقىلى وتەتىن ماگنيت اعىنى دەپ ماگنيت يندۋكسيا ۆەكتورى ءمودۋلىنىڭ بەت اۋدانىنا سكاليار كوبەيتىندىسىن ايتادى. بۇل كوبەيتىندى بەرىلگەن اۋداندى قانشا ماگنيت ءورىسىنىڭ كۇش سىزىقتارى تەسىپ وتەتىنىن كورسەتەدى.
(بەرىلگەن S اۋداندى تەسىپ وتەتىن ماگنيت يندۋكسياسى كۇش سىزىقتارىنىڭ سانىن ماگنيت اعىنى دەپ اتايدى.)
حالىقارالىق SI جۇيەسىندە ماگنيت اعىنىنىڭ ولشەم بىرلىگى رەتىندە ۆەبەر (ۆب) الىنعان.
ۆب = 1 تل· 1م2
ماگنيت ءورىسى ەلەكتر زاريادى قوزعالىسقا كەلگەندە عانا پايدا بولادى. ەگەر زاريادى تىنىش تۇرسا، وندا ماگنيت ءورىسى پايدا بولمايدى.
وتكىزگىشتەردىڭ بويىندا توك بولسا، وندا ولاردىڭ ماڭايىنداعى كەڭىستىكتە باسقا توكتارعا ارەكەت ەتەتىن كۇش پايدا بولادى. بۇل كۇشتىڭ پايدا بولۋى توگى بار وتكىزگىشتەردىڭ ماڭايىندا ماتەريانىڭ ەرەكشە ءتۇرى – كۇشتىك ءورىستىڭ بار ەكەنىن دالەلدەيدى. بەرىلگەن جاعدايدا، ول ءورىس – ماگنيتتىك.
كۇشتىڭ نەمەسە ديناميكالىق ءورىستىڭ ءاربىر نۇكتەسى ءورىس كەرنەۋلىگى دەپ اتالاتىن ەرەكشە شامامەن سيپاتتالادى. ماگنيت ورىسىندە بۇل شامانى ماگنيت يندۋكسيا ۆەكتورى دەپ اتايدى.
گراۆيتاسيالىق ءورىس كەرنەۋلىگى دەپ (تارتىلىس ءورىسى) بەرىلگەن نۇكتەدەگى بىرلىك ماسسالى دەنەگە ءورىستىڭ قانداي كۇشپەن ارەكەت ەتەتىنىن كورسەتەتىن فيزيكالىق شاما. ول
فورمۋلاسىمەن انىقتالادى. وسىلايشا ەلەكتر ءورىسىنىڭ كەرنەۋلىگىن ەلەكتر ءورىسى تاراپىنان بەرىلگەن نۇكتەدەگى بىرلىك وڭ زاريادقا ارەكەت ەتەتىن كۇش رەتىندە انىقتايدى، ياعني
ەرستەدتىڭ تاجىريبەلەرىنەن مىنالار شىعادى:
1. ماگنيت ءورىسىن توك نەمەسە باقىلاۋشىعا قاتىستى قوزعالىستا بولاتىن زارياد تۋدىرادى جانە ول تەك توكقا نەمەسە قوزعالىستاعى زاريادقا ارەكەت ەتەدى.
2. ماگنيت ءورىسى توگى بار وتكىزگىشكە تەك كۇشپەن عانا ارەكەت ەتپەيدى، ول سونىمەن قاتار مگنيت ءورىسىنىڭ كۇش سىزىقتارىنا قاتىستى ونىڭ باعىتىن وزگەرتۋگە تىرىسادى.
3. ەلەكتروستاتيكالىق ورىستەن ماگنيت ءورىسىنىڭ ايىرماشىلىعى، ماگنيت ءورىسى قۇيىندى، تۇيىق ءورىس.
ماگنيت ءورىسىن كورنەكى تۇردە بەينەلەۋ ءۇشىن ماگنيت ءورىسىنىڭ كۇش سىزىقتارى دەگەن ۇعىم ەنگىزىلەدى. ماگنيت ءورىسىنىڭ كۇش سىزىقتارى دەپ ءورىستىڭ كەز كەلگەن نۇكتەسىنە جۇرگىزىلگەن جاناما وسى نۇكتەدەگى ماگنيت كۇشىنىڭ (ماگنيت يندۋكسيا ۆەكتورىنىڭ) باعىتىمەن سايكەس كەلەتىن كورنەكى سىزىقتاردى ايتادى. ماگنيت ءورىسىنىڭ كۇش سىزىقتارىنىڭ باعىتىن انىقتاۋ ءۇشىن قوسالقى ەرەجەلەردى منەمونيكالىق ادىستەر (گر. ەستە ساقتاۋ ونەرى) پايدالانادى:
1. بۇراندا ەرەجەسى
2. سول قول ەرەجەسى
بۇراندا ەرەجەسى (وڭ بۇراندا ەرەجەسى) ماگنيت ءورىسىنىڭ كۇش سىزىقتارىنىڭ باعىتىن انىقتاۋعا قولدانىلسا، سول قول ەرەجەسى ماگنيت ءورىسى تاراپىنان وتكىزگىشكە ارەكەت ەتەتىن كۇش باعىتىن (امپەر كۇشى) انىقتاۋعا قولدانىلادى.
ماگنيت يندۋكسياسىنىڭ ولشەمى رەتىندە تەسلا (تل) الىنادى. ماگنيت يندۋكسياسى ورتانىڭ قاسيەتىنە بايلانىستى بولادى. ەگەر ۆاكۋۋمداعى ماگنيت يندۋكسياسىن، ال ورتاداعى ماگنيت يندۋكسياسىن دەپ بەلگىلەسەك، وندا ەكەنىن بايقاۋعا بولادى.
- ورتانىڭ ماگنيت وتىمدىلىگى دەپ اتالادى، ول ورتانىڭ قاسيەتىن كورسەتەدى.
ماگنيت ءورىسىن سيپاتتايتىن كەلەسى ءبىر شاما – ماگنيت ءورىسىنىڭ كەرنەۋلىگى. كەرنەۋلىك پەن يندۋكسيانىڭ اراسىندا مىناداي تاۋەلدىلىك بار:
مۇنداعى - ماگنيت تۇراقتىسى
ماگنيت ءورىسىنىڭ كەرنەۋلىگى ورتانىڭ قاسيەتىنە تاۋەلدى بولمايدى. ول ماگنيت ءورىسىن تۋعىزاتىن توكتىڭ شاماسىنا تىكەلەي تاۋەلدى بولادى. كەرنەۋلىكتىڭ ولشەم بىرلىگى – ا/م.
ماگنيت ءورىسىن تولىق سيپاتتاۋ ءۇشىن ماگنيت اعىنى دەگەن فيزيكالىق شاما ەنگىزەمىز.
بەت ارقىلى وتەتىن ماگنيت اعىنى دەپ ماگنيت يندۋكسيا ۆەكتورى ءمودۋلىنىڭ بەت اۋدانىنا سكاليار كوبەيتىندىسىن ايتادى. بۇل كوبەيتىندى بەرىلگەن اۋداندى قانشا ماگنيت ءورىسىنىڭ كۇش سىزىقتارى تەسىپ وتەتىنىن كورسەتەدى.
(بەرىلگەن S اۋداندى تەسىپ وتەتىن ماگنيت يندۋكسياسى كۇش سىزىقتارىنىڭ سانىن ماگنيت اعىنى دەپ اتايدى.)
حالىقارالىق SI جۇيەسىندە ماگنيت اعىنىنىڭ ولشەم بىرلىگى رەتىندە ۆەبەر (ۆب) الىنعان.
ۆب = 1 تل· 1م2
You Might Also Like
-
ماتەماتيكادان 2 سىنىپ وقۋشىلارىنا ارنالعان جابىق تەستتەر جيناعى.قۇراستىرۋشى: يمانبايەۆا جەنيسكۋل كوشەربايەۆنا – ماڭعىستاۋ وبلىسى مۇنايلى اۋدانى «№7 جالپى ءبىلىم بەرۋ ورتا مەكتەپ» كوممۋنالدىق مەملەكەتت...
