InfoHub Logo

ەرتەدە ادام باسىنا بىتپەگەن سۇلۋدىڭ سۇلۋى مالحۋان دەگەن قىز ءوتىپتى. سول قىز تۋماستان الپىس جىل بۇرىن، الىپ كۇشتىڭ امىرىمەن مالحۋاننىڭ سۋرەتى جەر-جەردەگى بۇكىل حاندىققا تاراتىلىپتى.

         قىزدىڭ سۇلۋ بەينەسىنە تاڭ بولماعان جان قالماپتى. سول كەزدە ءبىر وزىنەن باسقانى جان دەمەيتىن مەنمەنشىل قارا نيەت حان بولىپتى. حاننىڭ قىرىق سارايى بار ەكەن. سارايلارىنىڭ ساندىلىگى سونداي - جاقۇت، مارجان، التىن، كۇمىستەرمەن اشەكەيلەپ سالدىرعان ەكەن.

         حان مالحۋاننىڭ سۋرەتىن كورىپ، قىزعا عاشىق بولادى. سوندىقتان: «ەگەر وسى قىز بۇل دۇنيەنىڭ ۇستىندە تۋسا، قالاي دا ىزدەپ تاۋىپ الارمىن»، – دەپ، وزىنە-وزى سەرت قىپ، جانسىز بەينەنى ءبىر سارايعا ساقتاۋعا بۇيىردى.

         ءسويتىپ، سارايدىڭ كىلتىن ءوزىنىڭ شاشباۋىنا تاعىپ جۇرەتىن بولدى. كۇندەردىڭ كۇنىندە حاننىڭ جالعىز بالاسى باس ءۋازىردىڭ بالاسىمەن ويناپ ءجۇرىپ، سارايلاردى اشىپ كورمەك بولدى. كورۋگە كوڭىلى كەتىپ، شەشەسىنە كەلىپ، سارايلاردىڭ كىلتىن سۇرادى. كىلتتەردى الىپ، سارايلاردى اشىپ، ارالاپ، قىزىعىنا قۇمارتقان بالا ءبىر كەزدە ءبىر كىلتتىڭ جوق ەكەنىن سەزەدى. شەشەسىنە كەلىپ قايتا سۇراپ ەدى، شەشەسى:

         — شىراعىم، ول كىلت اكەڭنىڭ شاشباۋىندا. ونى الۋ قيىن. اكەڭ ناماز وقىعاندا عانا شەشىپ قويادى، باسقا كەزدەردە وزىندە بولادى، – دەدى.

         بالاسى اكەسىن اڭدىپ ءجۇرىپ، كىلتتى ۇرلاپ الىپ، ءۋازىردىڭ بالاسىمەن سارايعا كەلەدى. كەلسە، ءبىر تاماشا سۇلۋ اي دەسە اۋزى، كۇن دەسە كوزى بار قىزدىڭ سۋرەتى تۇر. سۋرەتتى كورىپ، حاننىڭ بالاسى ەسىنەن تانىپ قۇلايدى. بالا ءبىراز جاتىپ ەسىن جيناپ، ءۋازىردىڭ بالاسىنىڭ سۇيەۋىمەن ۇيىنە كەلەدى. سونان بىلاي ناۋقاسقا ۇشىرايدى. حان تاۋىپتەن ءتاۋىپ قويماي قاراتىپ، بالانىڭ اۋرۋىنا شيپا ىزدەيدى. ءتاۋىپ:

         — بالاڭىز سارى اۋرۋ. ونىڭ ەمى – مالحۋان سۇلۋ. سول قىزدى تاۋىپ، بالاڭىزعا قوسساڭىز، بالاڭىز جازىلادى. ءقازىر ول قىزدىڭ تۋعانىنا سەگىز جىل. ول شىڭعىرلى دەگەن تاۋدا تۇراتىن ءداۋىت دەگەننىڭ قىزى ەكەن، – دەيدى. حان جالعىز بالاسىنا ءۋازىرىنىڭ بالاسىن قوسىپ، ەكەۋىنە بىردەي ات-تۇرمان، ەر-توقىم بەرىپ، بىردەي كيىمدەر كيگىزىپ، جولعا شىعارىپ سالادى. سونىمەن ەكى بالا شىڭعىرلى تاۋىن ىزدەپ، جولعا شىعادى. از ءجۇردى مە، كوپ ءجۇردى مە، كىم ءبىلسىن، ءبىر كەزدە ەكەۋى قىرىق كۇنشىلىك قاراڭعىلىققا ءتۇسىپ كەتەدى. ولاردى قولىنا شىراق ۇستاعان ءبىر قاريا جەر ۇستىنە شىعارىپ سالادى.

         قاريا ايىرىلاردا ءجون سۇرادى. جىگىتتەر جوندەرىن ايتتى. سوندا قاريا تۇرىپ:

         — بالالارىم، بۇل جول اۋىر جول ەكەن. اۋەلى الدارىڭنان ءبىر جالماۋىز كەمپىر كەزدەسەدى، سول كەمپىر ءبىر قويشى بالانى كورسەتەر. سول قويشى بالا شىڭعىرلىداعى مالحۋان سۇلۋدىڭ شاھارىنا جەتكىزەر! – دەپ، شال باتاسىن بەرەدى.

         ەكى جىگىت ءجۇرىپ كەلەدى، ءجۇرىپ كەلەدى، ءبىر كەزدەردە اسپانعا قاراي بۋداقتاعان ءتۇتىندى كورەدى. بۇل كەمپىردىڭ ۇيشىگىنەن شىققان ءتۇتىن ەكەن. كەمپىر ەكى جىگىتتى كورىپ، قۋانا قارسى الادى.

         جىگىتتەر سالەم بەرىن ۇلگىرگەنشە بولماي-اق، كەمپىر حان بالاسىن جۇتىپ جىبەرەدى دە قايتا تۇسىرەدى. راقىمشىلىعى ءتۇسىپ، ەكى بالانىڭ سۇلۋلىعىنا تاڭ قالىپ، ءجون-جوسىعىن سۇرايدى.

         — بالالارىم، جولدارىڭ بولسىن. مەنىڭ راقىمشىلىعىم ءتۇسىپ، سەندەردىڭ بيلىكتەرىڭدى وزدەرىڭە بەردىم. ەندى مەنەن بۇيىمتايلارىڭدى سۇراڭدار.

         بالالار قۋانىپ كەتتى. جوندەرىن ايتتى.

         — ماقساتتارىڭا جەتەسىڭدەر. ول قىز وسى ارادان قاشىق ەمەس، مىناۋ كورىنگەن - شىڭعىرلى تاۋى. الدارىڭدا قالىڭ ورمان بار. سول ورماننىڭ ىشىندە مالحۋان سۇلۋدىڭ مەكەنى بار. مالحۋان ءبىلىمدى، كورىكتى دەپ، دابىلى جەر جارىپ جاتىر. ءقازىر قىزدى قۋلىق-سۇمدىكقا وقىتىپ ءجۇر، ونى وقىتاتىن سيقىرلى كەمپىر. ول ۇنەمى حايۋان قالپىندا جۇرەدى. كەمپىردىڭ قۇلقىنى – التىن. سول كەمپىردى التىنمەن وزدەرىڭە قاراتىپ الا الساڭدار، مالحۋان سۇلۋدى دا وڭاي كوندىرەسىڭدەر. مەنىڭ ايتارىم - وسى. ال ەندى قالعانىن قويشى بالا تۇسىندىرەر دەپ، كەمپىر دە جونەلتىپ سالدى.

         ەكى جىگىت كوپ كەشىكپەي ورمانعا تاپ بولدى. ورمانعا كىرىسىمەن، كەشىكپەي قويشى بالاعا دا كەزدەستى. جوندەرىن ايتىستى. قويشى تۇرىپ:

         — مەن سەندەرگە ەش نارسە ايتۋعا مىندەتتى ەمەسپىن، كەرەك ەتسەڭدەر، ءجون-جوسىقتى سىلتەپ كورسەتەمىن، اقىلدى بولساڭدار، وزدەرىڭ ويلاپ شەشىڭدەر، – دەدى.

         قويشى وڭ جاققا قاراي قولىن كوتەردى دە، ارتىنا دا قاراماي جۇرە بەردى. ەكى جىگىت اڭ-تاڭ بولدى. ءۋازىر بالاسى حان بالاسىنان:

         — سەن نە ءتۇسىندىڭ؟ – دەپ سۇرادى.

         — سەن شە؟

         — جوق، مەن ەش نارسە تۇسىنبەدىم، – دەدى حان بالاسى. كوپ ويلاڭقىراپ ءۋازىر بالاسى:

         — اناۋ قۇس ۇشقان جەردى كورەسىڭ بە، سول شاھار بولۋى كەرەك، – دەدى.

         اياعىن باسا بەرىپ، ەكەۋى دە تۇرا قالدى. قارسى الدارىندا وكىرگەن وگىزدەردى كوردى. «سيقىرلى كەمپىر» دەگەن ءسوز ەستەرىندە، ەكى جىگىت ساسىپ، قالتالارىنان مىڭ ءدىلدانى الىپ شاشىپ جىبەرىپ، اعاشقا تاسالانعان بولدى.

         الگى وگىزدەردىڭ ءبىرى كەمپىر بولا قالىپ، ءدىلدانى جيناپ الدى دا:

         — ازامات، بەرى كەل! – دەدى. ەكى جىگىت ساسقالاقتاپ، ەش نارسە دەي الماي ءبىراز تۇردى. سوندا كەمپىر:

         — ءيا، جىگىتتەر، جوندەرىڭدى ايتپاساڭدار دا ءبىلىپ تۇرمىن. مالحۋان مەنىڭ قولىمدا وقىپ ءجۇر. سەندەر ونىمەن سويلەسۋ ءۇشىن ءبىرىڭ مەنەن بىرەر كۇن وقىڭدار. مەنىڭ مالحۋاندى وقىتاتىن ساباعىمدى ۇيرەنىپ بارىپ، ءبىر كۇنى ساباق بەرىڭدەر، كەيىن مالحۋان سۇلۋدىڭ وزىمەن سويلەسەرسىڭدەر، – دەدى.

         ەكى جىگىت بىرىنە-بىرى «سەن ۇيرەن، جوق، سەن ۇيرەن» دەسىپ، اقىرى ءۋازىر بالاسى وقىماقشى بولدى. ءۋازىر بالاسى ساباق بەرۋگە كەلەدى. مالحۋان ونى سەزىپ قالىپ: «كىمدى الداعىڭ كەلدى»، – دەپ، تارتىپ-تارتىپ جىبەرەدى.

         جىگىت ەسىنەن تانىپ قالادى. سوندا مالحۋان اياۋشىلىق جاساپ ءارى بالانىڭ كوركىنە قىزىعىپ، ءجونىن سۇراپتى.

         جىگىت ءوزىنىڭ ءۋازىر بالاسى ەكەندىگىن. حان بالاسىنىڭ مالحۋاندى ىزدەپ كەلگەنىن ايتادى. مالحۋان تىڭداپ بولىپ:

         — مەن سىزدەرگە ريزامىن. ەلىمىزگە قالماق حانى كەلىپ، اكەمدى قورقىتىپ، مەنى زورلاپ الماق بولىپ جاتىر. مىنە، تويىم ءبىتىپ، ويىنىمنىڭ باستالعانىنا ءۇش كۇن بولدى. مەن سەندەرمەن بىرگە قاشايىن، ءبىراق قالماق حانىنان قۇتىلۋ ءۇشىن ۇلكەن ايلا كەرەك. مەن وزدەرىڭە دە ماعلۇم قالماقتىڭ قاسىندا بولامىن. ال، سەندەر وسى ارادا مەنىڭ اكەمنىڭ اكەسىنىڭ تامى بار، سوندا بولىڭدار. ءبىز جاقىنداعاندا، مەن حاننان رۇقسات سۇراپ، كىرىپ شىعارمىن. بىرەۋىڭ ءازىر تۇرىپ، مەنىڭ كيىمىمدى كيىپ، قالماق ەلىنە بارىڭدار. قايتا قالاي كەلەسىڭدەر، ونى وزدەرىڭ بىلەسىڭدەر، – دەيدى قىز.

         ەكى جىگىت تامعا بارىپ، كۇتىپ جاتا بەرەدى. ءبىر مەزگىلدە سالدىر-گۇلدىر ەتىپ، كۇيمەگە مىنگەن كۇيەۋ مەن قالىڭدىق وتە بەردى.

         سوندا مالحۋان:

         — تاقسىر، رۇقسات بولسا، مىناۋ اكەمنىڭ اكەسىنىڭ تامى ەدى، كىرىپ، زيارات ەتىپ شىعايىن، – دەدى.

         زورعا دەپ قولىنا تۇسىرگەن سۇلۋدىڭ ايتقانىن حان ەكى ەتپەيدى، بارۋعا رۇقسات ەتتى. مالحۋان ىشكە كىرىسىمەن، ءۋازىردىڭ بالاسى سىلدىراعان كەلىنشەك بولىپ شىعا كەلدى. ءسويتىپ، قالماقتىڭ ەلىنە كەتە باردى. ونىڭ كىم ەكەندىگىندە حاننىڭ جۇمىسى دا بولعان جوق، سەبەبى ءۋازىردىڭ بالاسى دا اسقان سۇلۋ بولاتىن-دى.

         حان ات شاپتىرىپ، توي قىلدى. كەلىسىمەن مالحۋان (ءۋازىردىڭ بالاسى) حانعا شارت قويدى:

         — تاقسىر، ءسىز مەنىڭ قاسىما قىرىق كۇنگە دەيىن جولاماڭىز، مەنىڭ وسى تىلەگىمدى ورىنداساڭىز، مەن ءسىزدى ولگەنىمشە، شەكسىز سۇيۋگە ءازىرمىن، – دەدى.

         حان رۇقسات ەتتى. «كەلىنشەكتىڭ» كەلگەن جەرىندە قايىن ءسىڭىلىسى بار ەدى. ەكەۋى ءبىرى «جەڭگە»، ءبىرى «قايىن ءسىڭىلى» ءبىر جاتىپ، ءبىر تۇردى.

ءبىر كۇنى «كەلىنشەك»:

         — ەركەجاندى اتقا ۇيرەتەم، – دەپ، حاننان ەكەۋىنە ەكى تۇلپار الدىرىپ ءمىنىپ قاشتى. ءسويتىپ، ەكەۋى قاشقان بەتىمەن باياعى تام ىشىندەگى حاننىڭ بالاسى مەن مالحۋانعا كەلدى، تورتەۋى سوندا جاسىرىنىپ جاتا بەردى.

         مالحۋان سيقىرلاپ، تامنىڭ ەسىگى، تەسىگى دە جوق بولىپ جابىلىپ قالدى.

         وسى كەزدە قالماق ەلى بۇلىنشىلىككە تاپ بولىپ، استاڭ-كەستەڭى شىعادى. «ويباي، كەلىنشەك تە جوق، قىز دا جوق» دەسىپ، شۋلاسىپ، تۇس-تۇستان ىزدەۋگە كىرىسەدى. تابا المايدى، ءبىراق باياعى قويشى بالا ولاردىڭ تامدا جاتقانىن ايتىپ قويادى. حان تامعا كەلسە، ەسىگى جوق، تەك ءبىر بىتەۋ كۇمبەز تۇر. وتىرىك ايتتى دەپ قويشىنى ساباتادى.

         اقىرى شارشاپ. حان ەلىنە قايتتى. حان كەتكەننەن كەيىن، سيقىرلى كەمپىر:

         — بالالارىم، ەندى بارىڭدار، سەندەردى ىزدەگەنمەن قورقىنىش جوق، جولدارىڭ بولسىن! – دەپ، قايتارىپ جىبەرەدى جولعا سالىپ.

         بالالار ەلگە تورتەۋ بولىپ قايتتى. جۇرە-جۇرە ءبىر بۇلاققا كەلدى، تىنىعىپ دەم الماقشى بوپ ارى-بەرى وتىرعاننان كەيىن، كوزدەرى ۇيقىعا كەتتى. ءبارى ۇيىقتاپ كەتتى، تەك ءۋازىردىڭ بالاسى عانا ۇيىقتاي المادى.

         ءبىر كەزدە تەرەكتىڭ باسىنا قونعان قوس قارعا ادامشا سويلەسە باستادى. ءبىرىنشى قارعا:

         — پاي! پاي! حان بالاسىنىڭ سۇلۋىن-اي. ءبىراق ءومىرىنىڭ قىسقاسىن-اي! – دەدى.

         ەكىنشى قارعا:

         — نەگە؟ – دەدى.

         سوندا ءبىرىنشى قارعا تۇرىپ:

         — ە، نەگە دەرىڭ بار ما، ونىڭ اكەسى مالحۋانعا عاشىق. بالاسىن قۇرتۋ ءۇشىن اكەسى ارەكەت جاساپ وتىر. حان بالاسىنىڭ ۇيىندە ءوزى ۇيرەتكەن تۇلپارى بار ەكەن، اكەسى سول تۇلپاردى ۋلاپ، بالاسىنىڭ الدىنان جىبەرىپ، ولتىرمەك كورىنەدى. وسىنى حان بالاسىنا جەتكىزگەن كىسى تىزەسىنە دەيىن قارا تاس بولسىن! – دەدى.

         الدەن سوڭ الگى قارعا وتىرىپ:

         — بالانىڭ اكەسى تاماققا دا ۋ قوسىپ ازىرلەپتى، – دەدى دە: «وسىنى حان بالاسىنا جەتكىزگەن ادام ەمشەگىنە دەيىن قارا تاس بولىپ قاتىپ قالسىن!» – دەدى.

         — پاي! پاي! حان بالاسىنا ءتونىپ تۇرعان ءقاۋىپتىڭ جامانىن-اي، ۇيىندە وزىمەن بىرگە وسكەن مىسىعى بار ەكەن، اكەسى ونىڭ دا ءۇستىن ۋلاعان ەكەن، بالا ونى ۇستاماي وتىرا المايدى عوي! – دەدى دە ۇشىپ كەتتى.

ءۋازىر بالاسى رەنجىپ، جولداستارىن وياتىپ «جۇرەيىك» دەدى. ءسويتىپ، تورتەۋى ەلگە كەلىپ جەتتى. ءبىر مەزگىلدە جۇلقىنىپ، تىزەسىن كەمىرىپ، بالانىڭ تۇلپارى الدىنان شىقتى. ءۋازىر بالاسى ونى شاۋىپ ولتىرەدى.

         حان بالاسى جولداسىنىڭ مۇنداي جايسىز قىلىعىنا ىشىنەن رەنجىسە دە دوسىن سىيلاعاندىقتان، ۇندەگەن جوق. بۇلار ۇيىنە كەلىسىمەن، حان تويدىڭ جابدىعىنا كىرىستى. ەكى قىزدى بولەك سارايعا سىيلادى. تاماق ءازىر بولدى. ءۋازىر بالاسى اكەلگەن ءدامنىڭ كۇل-تالقانىن شىعاردى. كەش بولدى، تورتەۋى ءبىر بولمەگە جاتۋعا كەلىستى. ءبىر مەزگىلدە ماڭ-ماڭ باسىپ كەلە جاتقان مىسىقتى ءۋازىر بالاسى شابامىن دەپ سالىپ قالدى. قانى شاشىراپ مالحۋان سۇلۋعا تامدى. تامعان قاندى سورىپ الماقشى بولىپ ۇمتىلا بەرگەندە، حان بالاسى ويانىپ كەتتى.

         — ە، سەن مەنى كۇندەپ ءجۇر ەكەنسىڭ عوي، اكەمە ايتىپ دارعا استىرام، – دەپ اكەسىنە كەلىپ شاعىم ەتتى.

         — ويباي، اكە، ءوزىم ۇيىقتاپ جاتقاندا، مىنا ءۋازىردىڭ بالاسى مالحۋاندى ءسۇيىپ جاتىر ەكەن، ەندى مۇنى جوق قىلۋ كەرەك، – دەدى.

         حان داردى ازىرلەتتى. دار تۇبىنە بارشا حالىق جينالدى. ءۋازىر بالاسى ولەرىن ءبىلىپ، ەندى ماناعى باسىنان كەشكەن جايلاردى اڭگىمەلەپ، قارعانىڭ ايتقاندارىن جىر ەتە باستادى. سونى ايتقاندا، ءوزى قارا تاس بولىپ، قاتىپ قالدى. جولداسىنىڭ ادالدىعىن ءبىلىپ، حان بالاسى ۋازىرگە كەلىپ:

         — نە ىستەسەڭىز دە قولىڭىزدامىن، ايىپ مەنەن، – دەپ جىلاي بەردى. ءۋازىر حان بالاسىنىڭ ەكى كوزىن ويىپ الدى دا دومالاق تاستى ارقالاتىپ قويا بەردى. حان بالاسى تاستى كوتەرىپ، شارشاپ، شالدىعىپ، ءبىر جەرگە كەلسە، ءبىرتالاي اندار جينالىپ، سويلەسىپ وتىر ەكەن.

         قاسقىر تۇرىپ:

         — ياپىرىم-اي، وسى ارانىڭ ءشوبى دە، سۋى دا تاماشا، كەم-كەتىگىڭدى تۇزەۋىڭە، جوعىڭدى تابۋىڭا، تاماقتانۋىڭا – بارىنە دە شيپالى، – دەدى.

         تۇلكى تۇرىپ:

         — يا، ونىڭ راس، انادا مەنىڭ اياعىمنىڭ كەمدىگى وسىنىڭ سۋىنان جازىلدى عوي، – دەدى.

         بالا وسىنىڭ ءبارىن ەستىپ، سۋدى تابۋعا ارەكەت جاسادى. ول سۋعا كەلىپ، كوزىن سيپاپ جىبەرىپ ەدى، كوزى شايداي اشىلىپ كەتتى. ارقالاعان تاستى سۋعا سالىپ العان ەكەن، ءوزىنىڭ جولداسى بۇرىنعى قالپىنا كەلىپتى. ءسويتىپ، ەكەۋى اقىلداسىپ، ەلدى ىزدەمەي-اق، ەندى وسى جەردە ەڭبەك ەتەيىك دەستى.

         ولار جىلقى باعىپ، ءبىر حانعا جالدانادى. كۇندەردىڭ كۇنىندە ءبىر تويعا بارامىز دەپ، بۇكىل جۇرت كەتە باستادى. ەكى جىگىتتىڭ دە بارعىسى كەلدى، ءبىراق حان ولارعا ات بەرمەدى. حان بالاسىنىڭ قالتاسىندا ءوز اتتارىنىڭ ءبىر-بىر تال قىلى ءجۇر ەكەن. سونى تۇتاتىپ جىبەرىپ ەدى، اتتارى جەتىپ كەلدى.

         تويعا بۇلار دا كەلەدى. كەلسە، توي بولىن جاتقان ەل ءوز ەلى ەكەن. حان مالحۋانعا، ءۋازىرى ەركەجانعا ۇيلەنەمىن دەپ جاساعان تويى ەكەن. ەكى قىز ساعىنعان جارلارىن سىرتتان تانيدى، ءبىراق قۋانىشتارىن بىلدىرمەيدى.

         ءبىر كەزدە حان مىنبەگە شىعىپ، ءسوز سويلەيدى. ءوزىنىڭ شەكتەن تىس قۋانىشىن ايتىپ: «كىم سويلەسە دە رۇقسات، تەك مەنى ماقتايتىن بولسىن»، – دەيدى ول. سوندا ءۋازىردىڭ بالاسى شىعىپ، قاسىنداعى ومىرلىك دوسىنىڭ ءومىر تاريحىن ايتىپ:

         — حان قاسقىر، ءۋازىر تۇلكى بولسىن! – دەپ، ءسوزىن بىتىرەدى.

بالا ايتىپ اۋزىن جيعانشا، حان قاسقىر بولىپ، ءۋازىر تۇلكى بولىپ، ءبىرىن-بىرى قۋا جونەلەدى.

         ەكى جىگىت وزدەرىنىڭ سۇيگەن جارلارىنا قوسىلىپ، بارشا مۇراتتارىنا جەتىپتى.

---