InfoHub Logo

اقمولا وبلىسى، بۇلاندى اۋدانى
شۇباراعاش ورتا مەكتەبى
9 «ا» سىنىپ وقۋشىسى سۇلتانبەكوۆا ديلناز

 

جازبا تاريحتان دۇنيەنىڭ ءتورت بۇرىشىنا ايگىلى بولعان ۇلى دالانىڭ ناق ورتاسىنان شىققان ەجەلگى حالىق ساقتار ەكەندىگى ءمالىم. ولار تۋرالى گرەك، پارسى، ريم جانە جۇڭگو تاريحشىلارى مەن ساياحاتشىلارى، ەلشىلەرى الۋان ءتۇرلى دەرەكتەر قالدىردى. بارلىعى دا بۇلاردى سول كەزدەگى الەمدى جاۋلاۋشى كير مەن دارييگە، ەسكەندىر زۇلقارنايىنعا قارىمدى تويتارىس بەرگەن ەر حالىق رەتىندە تاريحتىڭ جىلناماسىنا ەنگىزدى. ءبىراق، ءالى كۇنگە دەيىن ساق تايپالارىن تەك تايپا وداعى رەتىندە ايتىپ،قاراستىرىپ كەلەمىز. ەگەر، ولار تايپا وداعى دارەجەسىندە بولسا،وندا ولار سول كەزدەگى ەڭ قۋاتتى يمپەريالىق مەملەكەتتەر پارسى پاتشالىعى مەن ەسكەندىر يمپەرياسىنا توتەپ بەرگەن دەگەن زاڭدى سۇراق تۋادى. شىندىعىندا، ساق پاتشالارى قۇدىرەتتى بيلەۋشىلەر بولىپ، ءوز بيلىگىن مۇرالىق جولمەن قالدىرىپ وتىردى. ولاردىڭ توماريس،سكۋنحا،زارينا سياقتى بيلەۋشىلەرىنىڭ اتى ماڭگىلىك تاريح تاسىنا جازىلدى. ساق داۋىرىنەن قالعان ەسكەرتكىشتەر ءالى كۇنگە دەيىن ۇلى دالا بەينەسىنىڭ اجىراماس بولىگى. ەسىك قورعانىنان تابىلعان ساق جاۋىنگەرىنىڭ قارقارا ءتارىزدى باس كيىمى ساقتاردىڭ الەم مەن ساياسي بيلىك جونىندەگى تانىم-تۇسىنىگىنىڭ قانداي بيىك تە، كۇردەلى بولعاندىعىن ايعاقتايدى. ۇشتىك ولشەمدەگى الەم (جوعارعى، ورتاڭعى، تومەنگى) ول تانىم ساقتار مەن تۇركى- موڭعول تەكتى حالىقتارعا ءتان ۇعىم-تۇسىنىك بولىپ تابىلادى. بيلىك سيمۆولدارى ساداق-جەبەلەرى. ساق جاۋىنگەرىندە ول دۇنيەنىڭ ءتورت بۇرىشىنا بيلىك ەتتىم دەگەندى بىلدىرەتىن – ءتورت جەبە. عۇن پاتشاسى مودە ءتاڭىرقۇت ەلى مەن اسكەرىن ءۇش بولىك-تريادتىق جۇيەگە بولەدى. جەبەنىڭ ىسقىرعىش، ۇرەي تۋدىرعىش ءتۇرىن ويلاپ تابادى.تۇركىلەردىڭ تۇڭعىش بيلەۋشىسىن بۋمىن قاعاندى ساداق جەبەسىمەن داۋىس بەرگەن تايپا كوسەمدەرى سايلايدى.

كۇلتەگىن جازۋىندا جوعارىدا كوك اسپان،تومەندە قارا جەر جارالعاندا، ونىڭ ورتاسىندا ادام بالاسى جارالعان. سول ادام بالاسىن مەنىڭ بابالارىم بۋمىن، ەستەمىس قاعاندار بيلەگەن دەپ، ەلىنىڭ، مەملەكەتتىگىنىڭ دۇنيە جارالعاننان بەرى جاساپ كەلە جاتىر دەگەن ساياسي-فيلوسوفيالىق وي تۇيەدى.

كوكتۇرىكتەر ءداۋىرىنىڭ ويشىل-داناسى تونىكوك: تۇركى حالقىنىڭ ەلدىگىنەن ايىرىلىپ، قاعانسىز قالىپ، تاعى دا باسقالارعا باعىنىپ، ودان قايتا كوتەرىلە باستاعانى، جاڭا قاعان وتىرعاننان كەيىن ەلدىڭ باسىن بىرىكتىرۋ شارالارى، ياعني «تۇندە ۇيىقتاماي، كۇندىز وتىرماي، تۇركى ەلى ءۇشىن قىزىل قانىن اعىزىپ، قارا تەرىن توككەنى، كۇش-قۋاتىن بەرگەنى» پاش ەتىلەدى.وسىنىڭ ءبارى كەيىنگى ۇرپاققا دا ۇندەۋ رەتىندە ايتىلعانى كورىنەدى. سونىمەن قاتار، بۇل جەردە «ماڭگىلىك ەل» ۇعىمى، تاۋەلسىزدىك رۋحى، ازاتتىق يدەياسى بىر-بىرىمەن ۇندەسىپ تۇرعانىن بايقايمىز..

تۇركى تاريحىن، كونە تۇركى مۇرالارىن زەرتتەۋشى فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور قارجاۋباي سارتقوجا ۇلىنىڭ «MANGI EL» حالىقارالىق عىلىمي-كوپشىلىك تاريحي جۋرنالىندا: «ماڭگىلىك ەل — تۇرىك جۇرتىنىڭ داناگويى، ءۇش بىردەي قاعاننىڭ كەڭەسشىسى بولعان اتاقتى تونىكوك (تۇي-ۇقىق) نەگىزىن قالاعان يدەيا...» — ەكەندىگىن جازعان [2، 20-21 بب.]. ەلتەرىس قۇتلىق قاعان ەكىنشى تۇرىك قاعاناتىن قۇرعاننان كەيىن تونىكوك «ماڭگىلىك ەل» يدەياسىن قولعا الدى. ماڭگىلىك ەل — ماقساتى تۇرىك ەلىنىڭ بيلىگى دەپ وسىدان 13 عاسىر بۇرىن ماڭگىلىك يدەياسىن ۇسىنعان. ەلدىڭ قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتەتىن گەوساياسي جانە ىشكى، سىرتقى قورعانىس شەڭبەرىن جاساپ، ماڭگىلىك ەل ساياساتىن كوك تۇرىكتەر ىسكە اسىردى. سول يدەيا، سول مۇرات بۇگىنگى قازاق ەلىنىڭ باس ۇرانىنا اينالۋدا.«كۇلتەگىن» جازۋىنىڭ قازىرگى قازاق ءتىلىنىڭ نورماسىنا كەلتىرىلگەن عۇبايدوللا ايداروۆتىڭ نۇسقاسىندا: «كوكتەگى تۇركى ءتاڭىرىسى، تۇركىنىڭ قاسيەتتى جەر-سۋى بىلاي دەپتى: تۇركى حالقى جوق بولماسىن دەيىن، حالىق بولسىن دەيىن...» — دەگەن جولدار بار [3، 63 ب.]. بۇل جەردە ەلدىڭ تاريح ساحناسىنان كەتپەي، ساقتالۋىن تىلەيدى. ماڭگىلىك ەل دەگەنىمىز — مەملەكەتتىڭ عاسىرلار توعىسىندا، ءىرى دەرجاۆالار اراسىندا باسەكەگە توتەپ بەرىپ، وزىندىك قورعانىس ساياساتىن ۇستانۋ دەپ تۇسىنۋگە بولادى. سەبەبى بۇل يدەيا وزىنەن-وزى سىرتقى دۇنيدەن تىس، بوس كەڭىستىكتە قالىپتاسقان جوق. ءبىزدىڭ جەرىمىز،ەلىمىز ءتول تاريحىمىزعا ءسال عانا كوز جۇگىرتكەننىڭ وزىندە ەشقاشان تاريحتىڭ كولەڭكە-پەرەفەرياسىندا قالماعانىنا كوز جەتكىزەمىز. ەجەلگى زاماندا، ورتا عاسىرلاردا ۇنەمى الىپ دەرجاۆالار قىسپاعىندا ءومىر سۇرۋگە تۋرا كەلدى. سوندىقتان ارعى بابالارىمىز سول ەلدەرگە جۇتىلماس ءۇشىن، جۇڭگو سياقتى ەلدەرمەن تەڭ-باسەكە جاساي الاتىن ەلدىك-ساياسي يدەيالاردى جاساۋعا ءتيىس بولدى. بابالارىمىز دا سول ەلدەر سياقتى كەسەك ەل بولۋعا ۇمتىلدى. بۇل جولدا ولاردىڭ ۇتقان دا، ۇتىلعان دا كەزدەرى دە بولدى. ءتىپتى ەلدىگىن ۇمىتىپ جاۋلارىنىڭ تابانىندا قالعان كەزدەرى دە بارشىلىق. الەم حالىقتارىنىڭ دامۋىن، ونىڭ ادامزات وركەنيەتىنە قوسقان ۇلەسىن ءبىر ستاندارتتى ولشەمدەرمەن باعالاۋعا بولمايتىندىعىن قازىرگى ىزگى ويلى گۋمانيست – تاريحشىلار دالەلدەپ كەلەدى.

تۇركى-موڭعول حالىقتارىنىڭ ۇشتىك قۇرلىم جۇيەسىن ءالى كۇنگە دەيىن (بەيرەسمي تۇردە) ساقتاپ كەلە جاتقان قازاق توپىراعى ەجەلگى عۇن مەن تۇركىنىڭ ەلدىك،ساياسي كەمەلدىك يدەيالارىن قايتا تۇلەتۋگە ەڭ قولايلى ەل مەن جەر بولىپ وتىر. وتان دەگەن - پارسىدان ەنگەن جاڭا ءسوز. قازاق وتان دەگەن ءسوزدىڭ بالاماسى رەتىندە ەل مەن جەر-سۋ ءۇشىن دەگەن ۇعىمدى پايدالانىپ كەلدى.

ەلى مەن جەرىنىڭ تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن كۇڭرەنىپ كۇن تۇبىنە جورتقان كەنە حاندى دوسقوجا اقىن ەل مەن جەر يەسى دەپ اتادى. قزاقتار ەجەلدەن جەر انانىڭ كيەسى بار دەپ ءتۇسىندى. «اتامەكەن»، « جەر مەن سۋ» قازاقتاردا ساكرالدى-ارحيتيپ ۇعىمدار.عۇن پاتشاسى مۇددە قاعاننىڭ «بوس جەردى»  كورشى مەملەكەتكە بەرەيىك دەگەندەردى ءولىم جازاسىنا كەسۋى سونىڭ ايعاعى. ءارى بۇل ۇلى تۇلعانىڭ ويى مەن ءىسى كەلەر ۇرپاققا ساياسي –وسيەتناما بولىپ قالدى. ءار حالىقتىڭ داستۇرىندە تيىم سالىنعان نارسەلەر بار،ونىڭ كەيبىرى تەك سول ءبىر حالىققا عانا ءتان. حان باسىمەن قاراشىمەن جاۋلاسۋعا، قاراشىنىڭ حانىنا جاۋ بولۋىنا ءبىزدىڭ ەلدە داستۇرىمىزدە تيىم سالىنعان. بوتەن وتباسىن، ەل اراسىن بۇزعان ادامدار قاتاڭ جازالانعان. ۇلى دالا پەرزەنتى جەتى اتاسىن جاتقا ءبىلىپ، اعايىنىن جات قولىندا قالدىرماعان. ولاردىڭ ۇعىمىندا ارعى اتا-بابالار-ماڭگى ءومىر ءسۇرۋشى رۋحتار،ءبىز سولاردىڭ بۇگىنگى جالعاسى. اتا-بابا سۇيەگىنە تاڭبا تۇسىرمەۋدى، ءار قازاق وزىنە قاسيەتتى مىندەت ساناعان. سول داڭقتى اتا-بابالار رۋحىنا،ءارۋاعىنا لايىقتى بولۋعا تىرىسقان.

اتاقتى ادامدارىنا ءزاۋلىم ەسكەرتكىشتەر قويعان، ءالى دە قويىپ كەلەدى، قويا دا بەرمەك. ساق قورعاندارىنان باستاپ، الاشا حان، جوشى حان، ءالىپتومار مازارلارىنا دەيىن.دۇنيەنى سىلكىندىرۋشى اتانعان شىڭعىس حان 1196-1206 جىل ارالىعىندا كەرەي، نايمان، ءشۇرشىت، كيدان، ۇيعۇرلاردى قول استىنا قاراتىپ العاننان كەيىن ەلىن «ماڭگى ەل (سوڭىندا موڭعول بولىپ وزگەردى)» دەپ اتاپ، بۇل بۇكىل كيىز تۋىرلىقتىلاردىڭ (كوشپەلىلەردىڭ) يمپەرياسى دەپ جاريالادى. كورىپ وتىرسىز، تەك قانا بۇگىنگى موڭعول اتانعان حالىقتاردىڭ عانا ەمەس تۇركى، موڭعول، ءمانجۇ، تۇنگۇس، شىعىس تۇركىستانداعى ارسلان ۇيعىرلاردىڭ ورتاق يمپەرياسى دەپ جاريالاپ وتىر. ءبىز شىڭعىس حاننىڭ ءدال وسى جارلىعىن ۇستاپ،  «ماڭگى ەل» (موڭعول) يمپەرياسى تۇركىلەرگە دە ءتان دەپ باعالاۋىمىز كەرەك. ويتكەنى بۇل يمپەريانىڭ مەملەكەتتىك قۇرىلىمى (ەل، ءتور (ۆلاست)، قاعان، حان، بۇيرۇق، تۇرعاق (تۇنگى كۇزەت)، كەشىكتىن ( حان وردانىڭ تۇراقتى ارمياسى)، وندىق جۇيەسى، شەرىك، كۇرەن، ۇلى جاسا، سويىرقىل، تاتۆار (سالىق) ت.ت.س.س) كوك تۇرىكتەردەن جالعاسقان. كوك تۇرىكتەردىڭ مەملەكەت قۇرعان دايىن ۇلگىسىن سول قالپىمەن قايتالاپ، دامىتىپ قولدانعان. شىڭعىس حاننىڭ حاتشىسى چىڭعاي ءچىنسان دەگەن كەرەي ادام ەدى. ال، شىڭعىس حاننىڭ تەگىنە كەلەتىن بولساق، ونىڭ ارعى تەگى قيات. حۋننۋ (عۇن) يمپەرياسى قۇلاعاننان كەيىن قياتتار ەكىگە ايرىلدى. ءبىر بولىگى تۇرىك قيات اتانسا (بىزدە قورقىت-اتا ت.ت.)، ەندى ءبىر بولىگى موڭعول قيات اتاندى. شىڭعىس حان وسى موڭعول قياتتاردىڭ كەيىنگى ۇرپاقتارىنىڭ ءبىرى – بورجىعىن ( «بورى-تەگىن» دەگەن ماعىنا بەرەدى) تايپاسىنىڭ اۋلەتىنەن. قازاق (تۇركى) پەن موڭعولدىڭ ارعى تەگى وسىنداي كىندىكتەس. مۇنى الەمنىڭ بارلىق تۇركولوگ عالىمدارى دالەلدەگەن. سوندىقتان بولار بۇگىنگى قازاق، موڭعول ءتىل قورىنداعى ءتۇبىر ءسوزدىڭ 40%، جالعاۋلىقتىڭ 60% بىردەي دەگەن تۇجىرىمدى اتاقتى التايتانۋشى تۇركولوگ اعامىز ب. بازىلحان دالەلدەپ بەرگەن ەدى.[3]

سوندىقتان قۋاتتى مەملەكەتتى قايتا تۇلەتىپ جاتقان ەل ءۇشىن - ماڭگىلىك ەل — جالپى قازاقستاندىق ورتاق شاڭىراعىمىزدىڭ ۇلتتىق يدەياسى بولۋعا ءتيىستى. بابالارىمىزدىڭ ارمانى. ق ر پرەزيدەنتى ن.ءا. نازاربايەۆتىڭ باستاماسىمەن استانادا اسقاق رۋحىمىز بەن ماڭگىلىك مۇراتتارىمىزدى پاش ەتىپ تۇرعان «ماڭگىلىك ەل» سالتانات قاقپاسىنىڭ سالىنۋى «ماڭگىلىك ەل» يدەياسىنىڭ مەلەكەتتىك يدەولوگياعا اينالعاندىعىنىڭ ءبىر دالەلى. «ماڭگىلىك ەل» ءسوزىنىڭ تەرەڭ تاريحي تامىرى جانە ۇلكەن ماعىنالى ءمانى بار. تۇرىك شەجىرەسىندە «ماڭگى» ءسوزى «ءتاڭىر»، «قۇداي»، «اللا» سوزدەرىمەن ماعىنالاس قولدانىلدى. وسىدان كەيىن، «ماڭگىلىك ەل» «اللا تاعالانىڭ ەلى، حالقى» دەگەندى بىلدىرەدى جانە مەملەكەت پەن ۇلتتىڭ ۋاقىتپەن شەكتەلمەگەن تۇمارى بولادى دەۋگە تولىق نەگىز بار.

ماڭگىلىك ەل ۇلتتىق يدەياسىنىڭ نەگىزگى ءمانى — ماڭگىلىك ماقسات-مۇراتتارىمىز بەن مادەني-رۋحاني قۇندىلىقتارىمىزعا نەگىزدەلگەن، مەملەكەت قۇرۋشى قازاق حالقى مەن وزگە دە ۇلتتاردىڭ ۇلتتىق يدەيالارىن ءبىر ارناعا توعىستىراتىن يدەولوگيا ارقىلى قالىپتاستىرىلاتىن قازاقتىڭ ۇلتتىق مەملەكەتى. ماڭگىلىك ەل ۇلتتىق يدەياسى دەگەنىمىز — وتكەنىمىزدەن ساباق الا وتىرىپ، بولاشاعىمىزدى باياندى ەتۋ جولىنداعى حاق مۇراتتارىمىز بولىپ تابىلادى.

پايدالانىلعان ادەبيەتتەر

1. ەگەمەن قازاقستان گازەتى، 18 قاڭتار 2014 ج. « قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان ءابىش ۇلى نازاربايەۆتىڭ   2014 جىلدىڭ 17 قاڭتارىنداعى  حالىققا جولداۋى».
2. باس رەداكتور: ەرلان سىدىقوۆ. «MANGI EL» حالىقارالىق عىلىمي-كوپشىلىك تاريحي جۋرنالى، — الماتى، «Pride Print»، باسپاسى، 09.2013.20-21 بەت.
3. كۇلتەگىن تونىكوك: ەجەلگى تۇركى رۋنا جازبالارى (ادەبي نۇسقاسىن جاساعان قادىر مىرزا ءالي..) — الماتى، «ولكە» باسپاسى، 2001. —  63 ب. شىڭعىس حان. // WWW.google.kz

---