ماقال - ماتەلدەر - عاسىرلار شەجىرەسى
ماقال - ماتەلدەر - عاسىرلار شەجىرەسى
جوسپار
ءى كىرىسپە
ماقال - ماتەلدەر - عاسىرلار شەجىرەسى
ءىى نەگىزگى ءبولىم
1. ماقال - ماتەلدەردىڭ تاقىرىپتىق ەرەكشەلىكتەرى
- وتان، اتامەكەن، تۋعان جەر
- دوستىق، جولداستىق، ادەپتىلىك
- ونەر - ءبىلىم، ەڭبەك، ەرلىك، باتىرلىق
2. ماقال - ماتەلدىڭ كوركەمدىك ەرەكشەلىكتەرى
ءىىى قورىتىندى ءبولىم:
ماقال – ءسوزدىڭ اتاسى
ادامدى ادام ەتكەن ەڭبەك بولسا، سول ەڭبەكتى ۇرپاعىنا ۇيرەتىپ، ادالدىققا باۋلىعان حالقىمىزدىڭ تانىمدىق، تاربيەلىك ءداستۇرلى سالت - ساناسى، تۇجىرىمدارىنىڭ ماڭگى ءنار الاتىن رۋحاني اسىل قازىنامىز دۇنيەنى كوركەمدىك ادىسپەن بەينەلەۋدە مازمۇنى تەرەڭ، مىڭداعان ۇرپاقتاردىڭ مي قازانىندا قۇرىماي شىنىققان وي - ءورىسى بيىك تاجىريبە تەزىنەن سۇرىپتالىپ وتكەن وي مارجانى تازا ماقال - ماتەلدەردىڭ شوقتىعى بيىك.
ماقال - ماتەلدەر ۇرپاقتار ويىنىڭ قيىننان قيىستىرىلعان جۇيەسى مەن قوعامدىق تاريحى تاجىريبەدە قورىتىلعان جيىنتىعى، دانالىق ويدىڭ شەجىرەسى مەن حالىقتىڭ رۋحاني ءومىرىنىڭ ەنسيكلوپەدياسى. ولار الەۋمەت ءومىرىنىڭ الۋان سالاسىن كوركەم وبراز تۇرىندە بەينەلەپ، ادامنىڭ سوناۋ سابيلىك داۋىرىنەن سىر تارتىپ، ۇرپاقتار ءۇنىنىڭ جاڭعىرىعىنان ەلەس بەرەتىن ەلگەزەك جانر. وسىنداي قاسيەتتەرىنىڭ ارقاسىندا ۇرپاقتان - ۇرپاققا تارالىپ قالىڭ كوپشىلىكتىڭ قۇدىرەتى، كەلىستى كوركەم ءسوز كەستەسىن قاسيەتتى مۇرا رەتىندە جەتكىزدى. «ءسوز تاپقانعا قولقا جوق»، «ءجۇزدىڭ كوركى - ساقال» سياقتى ءسوز ورنەكتەرى الەۋمەتتىك زاڭعا اينالىپ كەتكەن زەردەلى سوزدەر حالىقتىڭ ءوز مۇراسىنا دەگەن شىنايى سۇيىسپەنشىلىگىنەن تۋعان.
سيقىرلى ءسوز قۇدىرەتىن، تابيعاتىنا تەرەڭ مەڭگەرگەن پوەتيكالىق دارىندى دالا دانىشپاندارىنىڭ شىعارماشىلىق قيالىنان تۋىنداعان ماقال - ماتەلدەردىڭ ات دالدىگىمەن، تەرەڭدىگىمەن، ىقشامدىلىعىمەن ەرەكشەلەنىپ، ءومىردىڭ سان الۋان قۇبىلىستارىنا باعا بەرەتىن ۇلكەن ءتۇيىن جاسالىپ، حالىقتىڭ عاسىرلىر بويى تاجىريبەسى قورىتىلعان. حالىق دانالىعى ۇلكەن ويدى اياداي قالىپقا سىيعىزىپ، اسقان شەبەرلىك تانىتقان.
«كوپ ءسوز كومىر، از ءسوز التىن» دەگەندەي ماقال - ماتەلدىڭ وي بويىنان پوەزياعا ءتان جيناقىلىق، ۇندىلىك ۇيقاس، ىرعاقتى كەزدەستىرەمىز. وندا باسى ارتىق ءسوز جوق، ءبارى ورنىندا، ەكشەلەنگەن، سۇرىپتالعان بىرىككەن، وي - وركەن اجىراتپاس تۋىستىق تاپقان. مىسالى: «ەر داۋلەتى – ەڭبەك» مۇنداعى نەگىزگى وي ەڭبەكتىڭ قۇدىرەتىن، بۇكىل يگىلىكتىڭ كوزى ەكەنىن ءبىلدىرۋ تۇيىندەلگەن قازىعى ەڭبەك بولعان سوڭ ماقالدا «ە» دىبىسى ەرەكشە ەستىلەدى. ماقالعا سازدىلىق، ۇندىلىك بەرىپ تۇرعان سول. داۋلەت ءسوزىنىڭ ماقال بىتىمىنە كىرۋى دە سوعان بايلانىستى. ونىڭ ورنىنا ىرىس، بايلىق، مولشىلىق سوزدەرىن قوسا المايسىز. وندا ماقال پوەتيكالىق قاسيەتتەرىنەن ايرىلادى. ماقال - ماتەلدەردە حالىق ءسوزدى بارىنشا ۇنەمدەپ قولدانعان. كەيدە، ءتىپتى، ءسوز تاستاپ كەتكەن وتىرعان. ءبىراق ودان ماقال - ماتەلدىڭ، ءمانى وزگەرمەگەن. «اقىل جاستان - اسىل تاستان»- ولەڭدە «شىعادى» ءسوزى قالىپ قويعان، ءبىراق ودان ويسىراپ تۇرعان جوق.
ماقال - ماتەلدەردىڭ تاقىرىپتارى ءار ءتۇرلى جانە الۋان، ول حالىقتىڭ الەۋمەتتىك شارۋاشىلىعى، رۋحاني ءومىرىن تۇگەل قامتيدى. سول ارقىلى ءار ءتۇرلى تاقىرىپتار وتان، تۋعان جەر، اتامەكەن، ادامگەرشىلىك پەن دوستىق، ەڭبەك تۋرالى بولىپ كەلەدى. ەلى مەن جەرىن ەمىرەنە سۇيگەن حالىق وتاندى شەكسىز ءسۇيۋدى ۇرپاعىنا وسيەت ەتەدى. «ەل - ەلدىڭ ءبارى جاقسى، ءوز ەلىڭ بارىنەن جاقسى»، «تۋعان جەردەي جەر بولماس - تۋعان ەلدەي ەل بولماس»، «ءو¬ز ەلىڭ - التىن بەسىك»، «ەر جۇرەگى – ەل ءۇشىن تۋادى، ەل ءۇشىن ولەدى»،- دەپ حالىقتىڭ تۋعان جەرىنە، ەلىنە دەگەن شىنايى سۇيىسپەنشىلىگى تەرەڭ تۇيىندەلگەن. سول ارقىلى تۋعان جەردى التىن بەسىكتەي ايالاپ، باعالاۋ كەرەكتىگىن، ول ءۇشىن ءومىرىڭدى بەرسەڭ دە ارتىق ەمەستىگىن بەينەلەيدى. ماقال – ماتەلدەردىڭ تۋرا جانە اۋىسپالى ماعىناسى بولادى.
مىسالى: «ونەر الدى قىزىل ءتىل»، «ەلىن سۇيگەن ەر بولار»، دەگەن ماقالدا ەشقانداي استار، تۇسپال جوق بولسا، «نە ەكسەڭ سونى وراسىڭ» دەگەندە استارلى وي جاتىر. حالىق بۇل ارقىلى ىستەگەن ءىسىنىڭ ناتيجەسى سول ىسىڭە وراي دەگەندى، يشارا ەتەدى. ماقال - ماتەل قوسارلانا ايتىلىپ، ءبىر - بىرىنە تۋىس بولعانىمەن، ەكەۋىنىڭ ءوزارا ايىرماشىلىقتارى بار. ول ايىرماشىلىقتار ماقال - ماتەلدىڭ ويدى تۇيىندەۋ جاعىنان دا بايقالادى. مىسالى: توقپاعى كۇشتى بولسا، كيىز قازىق جەرگە كىرەر» دەگەن ماقالدى السا ەكى جاي سويلەمنەن تۇرادى، وي تياناقتى. ال ماتەل قۇرىلىسى جاعىنان ماقالدان وزگەرەك. «ءالىن بىلمەگەن الەك»، كوپپەن كورگەن ۇلى توي» دەگەن تۇسپال ماتەلدە باسىم. الايدا ەكەۋى دە حالىقتىڭ عاسىرلار بويى جيناقتالعان دانالىق ويىنىڭ مايەگى بولعاندىقتان ەگىز قوزىداي سىڭارىمەن ماقال - ماتەل دەپ بىرگە ايتىلادى.
ماقال دا، ماتەل دە - ءسوز اسىلى، ساپ التىنى. «ماقال - ءسوز اتاسى». ولار ءسوز دالدىگىمەن، تەرەڭدىگىمەن، ىقشامدىلىعىمەن، ورنەگىمەن ەرەكشەلەنەدى. ماقال ماتەلدەر ناقىل ءسوز ەسەبىندە قىزمەت اتقارادى. ماقال - ماتەلدەردە بەينەلى ويعا جەتەلەيدى.
«تۇسىنە قاراساڭ كۇندەي، ىشىنە قاراساڭ تۇندەي»- دەپ ءجۇزى كۇندەي جارقىراپ كۇلىمدەگەن ادامنان دا جانى جاماندىققا قۇمار، زۇلىم ادامنىڭ شىعاتىنىن ءدال سۋرەتىمەن ورنەكتەيدى.
ءسوز قولدانىسى ايتۋعا جەڭىل، وتكىر ويلى، ۇشقىر ماقال - ماتەل حالقىمىزدىڭ وي شەبەرلىگىن، باي ءتىلىن دالەلدەي تۇسكەندەي وشپەس مۇرا ەكەنى دە سوندىقتان بولار.
حالىق دانالىعىنىڭ ءبىر ءتۇرى ماقال – ماتەلدەردەگى ماعىنا، ءمانى تەرەڭ، از سوزبەن كوپ ماعىنانى، ۇلكەن ويدى جەتكىزەتىن شەبەرلىك ۇلتتىق ماقتانىشىمىز دەسەك تە ارتىق ەمەس. سوندىقتان اتا - بابالارىمىزدىڭ اسىل قازىناسى، دانالىق مايەگى كوزدىڭ قاراشىعىنداي ساقتاپ، باعالاۋ باستى پارىزىمىز بولۋ كەرەك.
جوسپار
ءى كىرىسپە
ماقال - ماتەلدەر - عاسىرلار شەجىرەسى
ءىى نەگىزگى ءبولىم
1. ماقال - ماتەلدەردىڭ تاقىرىپتىق ەرەكشەلىكتەرى
- وتان، اتامەكەن، تۋعان جەر
- دوستىق، جولداستىق، ادەپتىلىك
- ونەر - ءبىلىم، ەڭبەك، ەرلىك، باتىرلىق
2. ماقال - ماتەلدىڭ كوركەمدىك ەرەكشەلىكتەرى
ءىىى قورىتىندى ءبولىم:
ماقال – ءسوزدىڭ اتاسى
ادامدى ادام ەتكەن ەڭبەك بولسا، سول ەڭبەكتى ۇرپاعىنا ۇيرەتىپ، ادالدىققا باۋلىعان حالقىمىزدىڭ تانىمدىق، تاربيەلىك ءداستۇرلى سالت - ساناسى، تۇجىرىمدارىنىڭ ماڭگى ءنار الاتىن رۋحاني اسىل قازىنامىز دۇنيەنى كوركەمدىك ادىسپەن بەينەلەۋدە مازمۇنى تەرەڭ، مىڭداعان ۇرپاقتاردىڭ مي قازانىندا قۇرىماي شىنىققان وي - ءورىسى بيىك تاجىريبە تەزىنەن سۇرىپتالىپ وتكەن وي مارجانى تازا ماقال - ماتەلدەردىڭ شوقتىعى بيىك.
ماقال - ماتەلدەر ۇرپاقتار ويىنىڭ قيىننان قيىستىرىلعان جۇيەسى مەن قوعامدىق تاريحى تاجىريبەدە قورىتىلعان جيىنتىعى، دانالىق ويدىڭ شەجىرەسى مەن حالىقتىڭ رۋحاني ءومىرىنىڭ ەنسيكلوپەدياسى. ولار الەۋمەت ءومىرىنىڭ الۋان سالاسىن كوركەم وبراز تۇرىندە بەينەلەپ، ادامنىڭ سوناۋ سابيلىك داۋىرىنەن سىر تارتىپ، ۇرپاقتار ءۇنىنىڭ جاڭعىرىعىنان ەلەس بەرەتىن ەلگەزەك جانر. وسىنداي قاسيەتتەرىنىڭ ارقاسىندا ۇرپاقتان - ۇرپاققا تارالىپ قالىڭ كوپشىلىكتىڭ قۇدىرەتى، كەلىستى كوركەم ءسوز كەستەسىن قاسيەتتى مۇرا رەتىندە جەتكىزدى. «ءسوز تاپقانعا قولقا جوق»، «ءجۇزدىڭ كوركى - ساقال» سياقتى ءسوز ورنەكتەرى الەۋمەتتىك زاڭعا اينالىپ كەتكەن زەردەلى سوزدەر حالىقتىڭ ءوز مۇراسىنا دەگەن شىنايى سۇيىسپەنشىلىگىنەن تۋعان.
سيقىرلى ءسوز قۇدىرەتىن، تابيعاتىنا تەرەڭ مەڭگەرگەن پوەتيكالىق دارىندى دالا دانىشپاندارىنىڭ شىعارماشىلىق قيالىنان تۋىنداعان ماقال - ماتەلدەردىڭ ات دالدىگىمەن، تەرەڭدىگىمەن، ىقشامدىلىعىمەن ەرەكشەلەنىپ، ءومىردىڭ سان الۋان قۇبىلىستارىنا باعا بەرەتىن ۇلكەن ءتۇيىن جاسالىپ، حالىقتىڭ عاسىرلىر بويى تاجىريبەسى قورىتىلعان. حالىق دانالىعى ۇلكەن ويدى اياداي قالىپقا سىيعىزىپ، اسقان شەبەرلىك تانىتقان.
«كوپ ءسوز كومىر، از ءسوز التىن» دەگەندەي ماقال - ماتەلدىڭ وي بويىنان پوەزياعا ءتان جيناقىلىق، ۇندىلىك ۇيقاس، ىرعاقتى كەزدەستىرەمىز. وندا باسى ارتىق ءسوز جوق، ءبارى ورنىندا، ەكشەلەنگەن، سۇرىپتالعان بىرىككەن، وي - وركەن اجىراتپاس تۋىستىق تاپقان. مىسالى: «ەر داۋلەتى – ەڭبەك» مۇنداعى نەگىزگى وي ەڭبەكتىڭ قۇدىرەتىن، بۇكىل يگىلىكتىڭ كوزى ەكەنىن ءبىلدىرۋ تۇيىندەلگەن قازىعى ەڭبەك بولعان سوڭ ماقالدا «ە» دىبىسى ەرەكشە ەستىلەدى. ماقالعا سازدىلىق، ۇندىلىك بەرىپ تۇرعان سول. داۋلەت ءسوزىنىڭ ماقال بىتىمىنە كىرۋى دە سوعان بايلانىستى. ونىڭ ورنىنا ىرىس، بايلىق، مولشىلىق سوزدەرىن قوسا المايسىز. وندا ماقال پوەتيكالىق قاسيەتتەرىنەن ايرىلادى. ماقال - ماتەلدەردە حالىق ءسوزدى بارىنشا ۇنەمدەپ قولدانعان. كەيدە، ءتىپتى، ءسوز تاستاپ كەتكەن وتىرعان. ءبىراق ودان ماقال - ماتەلدىڭ، ءمانى وزگەرمەگەن. «اقىل جاستان - اسىل تاستان»- ولەڭدە «شىعادى» ءسوزى قالىپ قويعان، ءبىراق ودان ويسىراپ تۇرعان جوق.
ماقال - ماتەلدەردىڭ تاقىرىپتارى ءار ءتۇرلى جانە الۋان، ول حالىقتىڭ الەۋمەتتىك شارۋاشىلىعى، رۋحاني ءومىرىن تۇگەل قامتيدى. سول ارقىلى ءار ءتۇرلى تاقىرىپتار وتان، تۋعان جەر، اتامەكەن، ادامگەرشىلىك پەن دوستىق، ەڭبەك تۋرالى بولىپ كەلەدى. ەلى مەن جەرىن ەمىرەنە سۇيگەن حالىق وتاندى شەكسىز ءسۇيۋدى ۇرپاعىنا وسيەت ەتەدى. «ەل - ەلدىڭ ءبارى جاقسى، ءوز ەلىڭ بارىنەن جاقسى»، «تۋعان جەردەي جەر بولماس - تۋعان ەلدەي ەل بولماس»، «ءو¬ز ەلىڭ - التىن بەسىك»، «ەر جۇرەگى – ەل ءۇشىن تۋادى، ەل ءۇشىن ولەدى»،- دەپ حالىقتىڭ تۋعان جەرىنە، ەلىنە دەگەن شىنايى سۇيىسپەنشىلىگى تەرەڭ تۇيىندەلگەن. سول ارقىلى تۋعان جەردى التىن بەسىكتەي ايالاپ، باعالاۋ كەرەكتىگىن، ول ءۇشىن ءومىرىڭدى بەرسەڭ دە ارتىق ەمەستىگىن بەينەلەيدى. ماقال – ماتەلدەردىڭ تۋرا جانە اۋىسپالى ماعىناسى بولادى.
مىسالى: «ونەر الدى قىزىل ءتىل»، «ەلىن سۇيگەن ەر بولار»، دەگەن ماقالدا ەشقانداي استار، تۇسپال جوق بولسا، «نە ەكسەڭ سونى وراسىڭ» دەگەندە استارلى وي جاتىر. حالىق بۇل ارقىلى ىستەگەن ءىسىنىڭ ناتيجەسى سول ىسىڭە وراي دەگەندى، يشارا ەتەدى. ماقال - ماتەل قوسارلانا ايتىلىپ، ءبىر - بىرىنە تۋىس بولعانىمەن، ەكەۋىنىڭ ءوزارا ايىرماشىلىقتارى بار. ول ايىرماشىلىقتار ماقال - ماتەلدىڭ ويدى تۇيىندەۋ جاعىنان دا بايقالادى. مىسالى: توقپاعى كۇشتى بولسا، كيىز قازىق جەرگە كىرەر» دەگەن ماقالدى السا ەكى جاي سويلەمنەن تۇرادى، وي تياناقتى. ال ماتەل قۇرىلىسى جاعىنان ماقالدان وزگەرەك. «ءالىن بىلمەگەن الەك»، كوپپەن كورگەن ۇلى توي» دەگەن تۇسپال ماتەلدە باسىم. الايدا ەكەۋى دە حالىقتىڭ عاسىرلار بويى جيناقتالعان دانالىق ويىنىڭ مايەگى بولعاندىقتان ەگىز قوزىداي سىڭارىمەن ماقال - ماتەل دەپ بىرگە ايتىلادى.
ماقال دا، ماتەل دە - ءسوز اسىلى، ساپ التىنى. «ماقال - ءسوز اتاسى». ولار ءسوز دالدىگىمەن، تەرەڭدىگىمەن، ىقشامدىلىعىمەن، ورنەگىمەن ەرەكشەلەنەدى. ماقال ماتەلدەر ناقىل ءسوز ەسەبىندە قىزمەت اتقارادى. ماقال - ماتەلدەردە بەينەلى ويعا جەتەلەيدى.
«تۇسىنە قاراساڭ كۇندەي، ىشىنە قاراساڭ تۇندەي»- دەپ ءجۇزى كۇندەي جارقىراپ كۇلىمدەگەن ادامنان دا جانى جاماندىققا قۇمار، زۇلىم ادامنىڭ شىعاتىنىن ءدال سۋرەتىمەن ورنەكتەيدى.
ءسوز قولدانىسى ايتۋعا جەڭىل، وتكىر ويلى، ۇشقىر ماقال - ماتەل حالقىمىزدىڭ وي شەبەرلىگىن، باي ءتىلىن دالەلدەي تۇسكەندەي وشپەس مۇرا ەكەنى دە سوندىقتان بولار.
حالىق دانالىعىنىڭ ءبىر ءتۇرى ماقال – ماتەلدەردەگى ماعىنا، ءمانى تەرەڭ، از سوزبەن كوپ ماعىنانى، ۇلكەن ويدى جەتكىزەتىن شەبەرلىك ۇلتتىق ماقتانىشىمىز دەسەك تە ارتىق ەمەس. سوندىقتان اتا - بابالارىمىزدىڭ اسىل قازىناسى، دانالىق مايەگى كوزدىڭ قاراشىعىنداي ساقتاپ، باعالاۋ باستى پارىزىمىز بولۋ كەرەك.
You Might Also Like
-
تاقىرىبى: قان كەتكەندە كورسەتىلەتىن العاشقى كومەك
