InfoHub Logo

امەريكاندىق الەۋمەتتانۋدا 1920 جىلدارى دۇنيەگە كەلگەن مارگينالدىق كونسەپسياسى 80 جىلدان استام ۋاقىت بويى بۇل عىلىمدا ءوزىنىڭ ماڭىزىن ساقتاپ قانا قويماي، فيلوسوفتاردىڭ، مادەنيەتتانۋشىلاردىڭ، ەكونوميستەر مەن ونەرتانۋشى عالىمداردىڭ نازارىندا بولدى. سونىمەن، باستاپقىدا مارگينالدىلىق ماسەلەسى ادامنىڭ پسيحيكالىق جاعدايىنا اسەر ەتەتىن مادەني قاقتىعىس بولدى. كونسەپسياعا قاتىستى امەريكاندىق سوسيولوگيالىق ويدىڭ ودان ءارى دامۋى مارينالدىلىقتىڭ سيپاتتالعان جاعدايلارىنىڭ اۋقىمىنىڭ كەڭەيۋىنە اكەلدى. وسىعان بايلانىستى جاڭا تاسىلدەر پايدا بولادى، مارگينالدىق تازا مادەني اسپەكتىدەن شىعىپ، الەۋمەتتىك سالاعا كوبىرەك اۋىسادى. بۇل وزگەرىستىڭ ماڭىزدى سەبەبى سوعىستان كەيىنگى ەۋروپا مەن امەريكادا سوسيولوگيا عىلىمىنىڭ قارقىندى دامۋى بولدى. تاريحتى «ءومىر ۇستازى» رەتىندە الماستىرا وتىرىپ، الەۋمەتتانۋ قوعامنىڭ الەۋمەتتىك قۇرىلىمى تۋرالى عىلىمعا اينالادى. مۇنداي قۇرىلىمدى، الەۋمەتتىك ءوزارا ارەكەتتەسۋ ەرەجەلەرىن انىقتاۋ قوعامدا بولىپ جاتقان پروسەستەر تۋرالى ناقتى ءبىلىم بەرىپ قانا قويماي، بۇل پروسەستەردى بولجاۋعا مۇمكىندىك بەرەدى دەگەن پىكىر كەڭ تاراعان. مارگينالدىق الەۋمەتتىك موبيلدىلىكتىڭ ءونىمى رەتىندە دە، ەرەكشە مارتەبە رەتىندە دە قاراستىرىلا باستادى. بىرتە-بىرتە مارگينالدى تۇلعانىڭ الەۋمەتتىك-پسيحولوگيالىق ەرەكشەلىكتەرى ەكىنشى جوسپارعا ءتۇسىپ، ك.ماركس ىلىمىنەن جانە سترۋكتۋراليستەر فيلوسوفياسىنان تۋىنداعان پاراديگمانىڭ ماڭىزدىلىعى ارتا تۇسۋدە.

امەريكاندىق، لاتىنامەريكالىق جانە اسىرەسە باتىس ەۋروپالىق الەۋمەتتانۋ مارگينالدىلىقتى «وبەكتيۆتى الەۋمەتتىك جاعدايلارمەن» بايلانىستىرا وتىرىپ، وسى جاعدايلاردى جانە مارگيناليزاسيانىڭ الەۋمەتتىك سەبەپتەرىن زەرتتەۋگە بەيتاراپ كوزقاراسپەن قارايدى.

مارگينالدىق فەنومەندى تەرەڭىرەك ءتۇسىنۋ جانە مارگينالدى تۇلعانىڭ الەۋمەتتىك-پسيحولوگيالىق ەرەكشەلىكتەرى مەن مىنەز-قۇلقىن زەرتتەۋ ءۇشىن مارگينالدىلىق جاعدايىنداعى جەكە تۇلعالاردىڭ سانا-سەزىمىنىڭ ەرەكشەلىكتەرىنە جۇگىنۋ قىزىقتى.

بۇل كۇي ءينديۆيدتىڭ ءوزىنىڭ بۇرىنعى تۇراقتى تاجىريبەسىن، ادەتتەرىن، قۇندىلىقتارىن، الەۋمەتتىك شەڭبەردەگى ءوزارا ارەكەتتەسۋدى جانە ونىڭ جەكە تاجىريبەسىن ۇيىمداستىراتىن كوزقاراستارىن ديسكرەديتاسيالاۋ ناتيجەسىندە پايدا بولاتىن جەكە ۇيىمداسپاۋىمەن سيپاتتالادى. بۇل قۇرىلىمدار كەشەنىندە جەكە تۇلعانىڭ قۇندىلىقتار جۇيەسىن ديسكرەديتاسيالاۋعا ۇشىرايتىن قۇرىلىمداردى ءبولىپ كورسەتەيىك. وسىلايشا، جەكە تۇلعانىڭ نورمالارى مەن قۇندىلىعىنىڭ تۇراقسىزدىعى مارگينالدىلىقتىڭ ماڭىزدى كريتەرييلەرىنىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى. بۇل جەكە دەڭگەيدە مارگينالدىق ءبىر الەۋمەتتىك توپتىڭ ءنورماتيۆتى-قۇندىلىق جۇيەسىنەن ەكىنشى الەۋمەتتىك توپتىڭ ءنورماتيۆتى-قۇندىلىق جۇيەسىنە اۋىسۋدى جۇزەگە اسىرىپ، بەلگىلى ءبىر ۋاقىت ارالىعىندا ءتارتىپسىز نورمالار كۇيىندە قالۋىمەن بايلانىستى. مىنەز-قۇلىق پەن قۇندىلىقتاردىڭ انىق ەرەجەلەرى بولماعان كەزدە مۇنداي كۇي جەكە ادامنىڭ ساناسىنا اسەر ەتەدى. سوندىقتان مارگينالدى سانانى مارگينالدى ادامعا ءتان سانا رەتىندە ايتۋعا نەگىز بار، ونىڭ نەگىزى تۇراقسىزدىق، جەكە ادامنىڭ نورمالارى مەن قۇندىلىقتارىن دۇرىس رەتتەمەۋ.

مارگينالدى سانانى سيپاتتاعاندا، ە.ديۋركگەيم ءبولىپ كورسەتكەن ۇجىمدىق سانا ۇعىمىنا توقتالايىق. ونىڭ پىكىرىنشە، ۇجىمدىق سانانىڭ نەگىزگى قىزمەتى – قوعامنىڭ رەتتەۋشى مورالدىق كۇشى بولۋ. وسىعان بايلانىستى ونىڭ بولۋى كەز كەلگەن تۇراقتى جۇمىس ىستەيتىن قوعامنىڭ قاجەتتى قۇرامداس بولىگى رەتىندە قاراستىرىلادى. ديۋركگەيم قوعامنىڭ مەحانيكالىق ىنتىماقتاستىعىنان جىلجىپ، ورگانيكالىق ىنتىماق وسكەن سايىن ۇجىمدىق سانانىڭ قارقىندىلىعى ازايادى، ويتكەنى قوعام مۇشەلەرى بىردەي وقيعالارعا ۇقساس رەاكسيالاردى از سەزىنەدى دەپ كورسەتتى. وسى تەوريالىق پايىمداۋلارعا ۇقساستىق جاساي وتىرىپ، مارگينالدى سانانى سيپاتتاعان كەزدە ونىڭ قارقىندىلىعى تۋرالى جەكە ادامدار مەن الەۋمەتتىك توپتارداعى مارگينالدىق سانانىڭ ءارتۇرلى دارەجەدە كورىنۋىن باعالاۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن بەلگىلى ءبىر ساندىق پارامەتر رەتىندە دە ايتۋعا بولادى دەپ ەسەپتەيمىز. مارگينالدانۋ پروسەستەرى ايقىن اۋماقتارداعى حالىقتى زەرتتەۋ كەزىندە مارگينالدىق سانانىڭ جوعارى قارقىندىلىعى تۋرالى ايتۋعا بولادى دەپ ايتۋعا نەگىز بار.

سونىمەن قاتار، مارگينالدانعان سۋبەكتىلەردىڭ الەۋمەتتىك-پسيحولوگيالىق ەرەكشەلىكتەرى ولاردىڭ ىس-ارەكەتتەرى مەن مىنەز-قۇلقىندا ايقىن كورىنەتىنىن اتاپ ءوتۋ كەرەك، بۇل وزىندىك ەرەكشەلىكتەرى مەن ەرەكشە بەلگىلەرى بار مىنەز-قۇلىقتىڭ قالىپتاسۋىنا اكەلەدى. مارگينالدىق مىنەز-قۇلىق - بۇل مارگينالدى تۇلعانىڭ الەۋمەتتىك-پسيحولوگيالىق ۇيىمىنىڭ كورىنىسى بولىپ تابىلاتىن جانە باسقا ادامداردىڭ، توپتاردىڭ جانە بۇكىل قوعامنىڭ مۇددەلەرىنە اسەر ەتەتىن سىرتقى باقىلاناتىن ارەكەتتەرى. مارگينالدىق مىنەز-قۇلىق ايقىنىراق كورىنەتىن قوعامدىق ءومىردىڭ سالالارىنا بايلانىستى ونىڭ كەلەسى تۇرلەرىن اجىراتۋعا بولادى: الەۋمەتتىك-ساياسي، الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جانە الەۋمەتتىك مىنەز-قۇلىق.

سونىمەن قاتار، مارگينالدى ادامنىڭ مىنەز-قۇلقى مارگيناليستيكانىڭ از زەرتتەلگەن سالاسى ەكەنىن جانە ونى زەرتتەۋ ءارتۇرلى ەمپيريكالىق زەرتتەۋلەردە مارگينالدىلىق كاتەگورياسىن قولدانۋدىڭ جاڭا مۇمكىندىكتەرىن اشاتىنىن اتاپ وتكەن ءجون.

ماقالا اۆتورى - ولمەسوۆا ارۋجان. «ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى»، «فيلوسوفيا جانە ساياساتتانۋ فاكۋلتەتى»، «ءدىنتانۋ جانە مادەنيەتتانۋ كافەدراسى»، «6B03102 -مادەنيەتتانۋ» ءبىلىم بەرۋ باعدارلاماسى، 3 كۋرس ستۋدەنتى

جەتەكشىسى – اليكبايەۆا مارجان باشانوۆنا

---