InfoHub Logo

"ترانسگرەسسيا" تەرمينى بيولوگيادان الىنعان: تۇقىم قۋالاۋشىلىق تەورياسىندا اتا-انالىق ورگانيزمدەرگە ءتان بەلگىلەردى مەتيستەر ارقىلى جەڭۋ دەگەندى بىلدىرەدى. ول گەولوگيا مەن گەوگرافيادا دا كەزدەسەدى. بۇل تەرمين الەۋمەتتىك عىلىمداردا ءوز ورنىن الدى. ترانسگرەسسيۆتى تۇلعا كونسەپسياسى جەكە تۇلعانى كۇردەلى گومەوستاتيكالىق جانە گەتەروستاتيكالىق موتيۆاسيانى باسشىلىققا الاتىن ەركىن جانە جاۋاپتى تۇلعا رەتىندە ەكسپانسيۆتى جانە شىعارماشىلىق تۇلعا رەتىندە قاراۋ ارەكەتى بولىپ تابىلادى. ونىڭ ارەكەتى نەگىزىنەن تۇلعانىڭ سالىستىرمالى تۇراقتى قۇرامداس بولىكتەرىمەن انىقتالادى: اقىل (تانىمدىق جۇيە رەتىندە) جانە ەرىك (باسشىلىق جۇيەسى رەتىندە). بۇل وسى ۋاقىتقا دەيىن عالىمداردىڭ نازارىندا بولماعان جانە جەكە تۇلعانىڭ تاعدىرى مەن مادەنيەتتىڭ دامۋىن الدىن الا انىقتايتىن ادام قىزمەتىنىڭ ءبىر بولىگىن جاقسى تۇسىنۋگە مۇمكىندىك بەرەدى. ادامنىڭ ىس-ارەكەتى تابيعاتقا (ينستينكتتەرگە) نەمەسە تاريحقا (الەۋمەتتىك بىلىمگە) بايلانىستى ما دەگەن پىكىر تالاس بۇرىننان بار. مۇندا ءۇش كوزقاراس بار:

1. ەندوگەندىك. ادام ارەكەتىن قوزعاۋشى جانە باعىتتاۋشى كۇشتەر تۇلعا قۇرىلىمىندا بولادى. ارەكەت - بۇل ديسكۋسسيالاردى، قاجەتتىلىكتەردى، كوزقاراستاردى نەمەسە قالاۋلاردى انىقتاۋ فورماسى. (فرەيد جىنىستىق تارتىمدىلىق ارقىلى قۇقىق بۇزۋشىلىق پەن قورعانىس مىنەز-قۇلقىنىڭ جاعدايىن ىزدەدى.)

2. ەكزوگەندىك (بالاما). ادام ارەكەتىن قوزعاۋشى جانە باعىتتاۋشى كۇشتەر ادامنان تىس – ونى قورشاعان ورتادا (بۇل ىنتالاندىرۋ جۇيەلەرى، ەكونوميكالىق دامۋ، كليمات، تابيعي رەسۋرستار، ءبىلىم بەرۋ)، بيحيەۆيوريزم تۇرعىسىنان. بۇل كوزقاراستى جاقتاۋشىلار: «ادامدى بىلگىڭ كەلسە، ونىڭ باسىنداعى نارسەنى سۇراما، ونى قورشاعان نارسەنى سۇرا» دەگەن سوزگە جاقىن.

3. ءوزارا ارەكەتتەسۋ مودەلى. پسيحولوگتار ءوزارا ارەكەتتەسۋ مودەلىن جاسادى، ويتكەنى الدىڭعى ەكى كوزقاراس وتە شەكتەۋلى.

ترانسگرەسسيانىڭ پسيحولوگيالىق مەحانيزمدەرى مىنا فۋنكسيالاردى ورىندايتىن موتيۆاسيالىق پروسەستەر بولىپ تابىلادى: ولار ارەكەتكە سەرپىن بەرەدى، ادامنىڭ ەنەرگيانىڭ ءبولىنۋىن الدىن الا انىقتايدى، قۇندىلىقتاردى ىزدەۋدىڭ جالپى باعىتىن بەلگىلەيدى، ارەكەتكە قولداۋ كورسەتەدى، ونىڭ ۇزاقتىعىنا اسەر ەتەدى. موتيۆاسيالىق پروسەستەر ادامنىڭ باسىندا كەم دەگەندە ەكى تاۋەلسىز اقپارات بولعان جاعدايدا عانا ورىن الادى. ولاردىڭ ءبىرى، ادەتتە، تيپتىك (ستاندارتتى) كۇيگە قاتىستى بولسا، ەكىنشىسى ناقتى كۇيگە قاتىستى. بۇل اقپاراتتى سالىستىرۋ جانە كومپاراتور (دياگنوستيكالىق جۇيە) كومەگىمەن ايىرماشىلىقتاردى انىقتاۋ موتيۆاسيانى قوزعالىسقا كەلتىرەدى. ءبىر عانا اقپارات ادام ديناميكاسىن تۋدىرمايدى.

يا.كوزەلەسكيي موتيۆاسيانىڭ ەكى ءتۇرىن ءبولىپ كورسەتتى. ءبىرىنشىسى گومەوستاتيكالىق، «كەرنەۋدەن بوساتۋ» تۇرىندەگى (قانىقتىرۋ موتيۆاسياسى). جەتىسپەۋشىلىك ساتىندە، مىسالى، تاماقتانۋ، قاۋىپسىزدىك، كۇشتى موتيۆاسيالىق شيەلەنىس تۋادى، ال جاسالعان ارەكەتتەر مەن ماقساتقا قول جەتكىزگەننەن كەيىن شيەلەنىس باسىلىپ، جەڭىلدىك كەلەدى. ەكىنشى- گەتەروستاتيكالىق، وسۋگە ءتان: «سترەسس – كۇيزەلىستىڭ ساقتالۋى نەمەسە ونىڭ ءوسۋى» (ءسپيرالدى مودەل). نورماتيۆتىك ستاندارتتار گومەوستاتيكالىق موتيۆاسيادا ۇلكەن ءرول اتقاراتىن دارەجەدە، ءوسۋ موتيۆاسياسىندا شاعىمدار دا ءوز ورنىن الادى. گەتەروستاتيكالىق موتيۆاسيادا ماقساتقا جەتۋ قانىقتىلىققا اكەلمەيدى، موتيۆاسيانىڭ كۇشىن ساقتايدى، ءتىپتى كەيدە ارتتىرادى.

جەكە تۇلعانىڭ تۇلعاسى ءوزارا ارەكەتتەستىكتىڭ باسقا كومپونەنتتەرىنە بەلسەندى تۇردە اسەر ەتەدى، ءبىراق ونىڭ ءوزى ولاردىڭ ىقپالىمەن قالىپتاستى. بىرىنشىدەن، بۇل تابيعي جانە الەۋمەتتىك ورتاعا بايلانىستى (وتباسى، ادامگەرشىلىك دامۋى). ەكىنشىدەن، جەكە تۇلعانىڭ تۇلعاسى دا بەلسەندىلىكتىڭ ارقاسىندا قالىپتاسادى، اسىرەسە كۇردەلى ءتيپتى ترانسگرەسسيۆتى بەلسەندىلىك. ۇشىنشىدەن، تۇلعا بەلگىلى ءبىر دارەجەدە ءوزىن-وزى قالىپتاستىرادى.

جوعارىدا ايتىلعانداي، ترانسگرەسسيا ارەكەتتىڭ تيپتىك شەكاراسىنان شىعاتىن ونەرتاپقىشتىق جانە كەڭەيتىلگەن فۋنكسيالار بولىپ تابىلادى؛ بۇل ادام نەمەسە كوماندا جاڭا قۇرىلىمداردى قالىپتاستىراتىن نەمەسە تۇراقتاندىرۋعا، جاڭا قۇندىلىقتاردى - وڭ جانە تەرىسكە يە بولعان قۇرىلىمداردى بۇزاتىن فۋنكسيالار. بۇل فۋنكسيالار دامۋ مەن رەگرەسسيانىڭ قاينار كوزى بولىپ تابىلادى.

«ادامنىڭ ءتۇر رەتىندەگى جانە جەكە تۇلعا رەتىندەگى تاريحى - بۇل ءوزىنىڭ جەكە شەكاراسىن، فيزيكالىق جانە ءبىلىم شەكارالارىن جەڭۋگە ۇنەمى ارەكەت ەتۋ تاريحى؛ بۇل وسى ۋاقىتقا دەيىن بەلگىسىز فورمالار مەن قۇرىلىمداردىڭ پايدا بولۋى».

ترانسگرەسسيانىڭ ەكى نەگىزگى ءتۇرى بار:

1. «ينديۆيدۋالدى ترانسگرەسسيا: ول ينديۆيد ادەيى ءوزىنىڭ جانە قولىندا بار نارسەنىڭ شەگىنەن شىعىپ، ءوز اۋماعىن كەڭەيتەتىن، جاڭالىق اشاتىن جانە ءوز جوباسى بويىنشا ءوزىن جاسايتىن جاعدايلاردا ورىن الادى».

2. ۇجىمدىق (ينديۆيدۋالدىقتان جوعارى)ترانسگرەسسيا: ونىڭ ءپانى – توپتار، قوعامدىق قوزعالىستار مەن قاۋىمداستىقتار جۇرگىزەتىن بۇقارالىق، ۇجىمدىق جانە جاھاندىق ارەكەتتەر؛ وسىنداي ارەكەتتەر ارقىلى ادامدار ماتەريالدىق، ينتەللەكتۋالدىق جانە رۋحاني جەتىستىكتەرىنەن اسىپ تۇسەدى، عىلىمدى، ونەردى جانە مادەنيەتتى جاسايدى.

جەكە ترانسگرەسسيا ءومىرباياننىڭ ءبىر بولىگى بولىپ تابىلادى جانە ەڭ الدىمەن پسيحولوگيا زاڭدارىنا باعىنادى، ال ۇجىمدىق ت-يا تاريحي پروسەسكە جاتادى جانە الەۋمەتتىك جانە مادەني زاڭدارمەن رەتتەلەدى.

سونداي-اق، جەكە ادامنىڭ نە ەكەنىن جانە ونىڭ يەلىگىندەگى ءاربىر بۇزۋشىلىقتى شەكتەن تىس ارەكەتتەرگە جاتقىزۋعا بولمايتىنىن اتاپ وتكەن ءجون. مىسالى، بيولوگيالىق جەتىلۋ، سونىڭ ارقاسىندا جاس ورگانيزم ءوزىنىڭ قۇرىلىسىن جاسايدى، تىلدىك قۇرىلىمدار سياقتى پسيحيكالىق جۇيەلەر سۋبەكتىنىڭ قاساقانا ارەكەتى ەمەس، گەنەتيكالىق كودتىڭ قىزمەت ەتۋىنىڭ كورىنىسى بولىپ تابىلادى. سول سياقتى، ولارعا كەزدەيسوق وزگەرىستەر جاتقىزىلمايدى، ويتكەنى ترانسگرەسسيا - ماقساتتى وزگەرىس.

ترانسگرەسسيالىق ارەكەتتەردى جىكتەۋ پرينسيپتەرى ءارتۇرلى. جەكە ماقساتتاردىڭ مازمۇنىن ەسكەرە وتىرىپ، ترانسگرەسسيانىڭ ءتورت ءتۇرىن اجىراتامىز:

1. «كەڭ تاراعاندارى فيزيكالىق الەمگە («زاتتارعا») باعىتتالعان پراكتيكالىق ارەكەتتەر. ولاردىڭ ماقساتى – تەرريتوريالىق كەڭەيۋ، ۋاقىتتىق پەرسپەكتيۆانى كەڭەيتۋ، ماتەريالدىق يگىلىكتەردى ءوندىرۋدى ۇلعايتۋ جانە ت.ب. وسىنداي فۋنكسيالاردىڭ ارقاسىندا ادام جاساندى الەمدى جاسايدى، ونىڭ قۇرىلىس ماتەريالى تابيعي ورتا بولىپ تابىلادى.

2. ادامدارعا باعىتتالعان ارەكەتتەر («باسقالار»). ولار باسقالارعا باقىلاۋدى كەڭەيتۋگە، الترۋيستىك ارەكەتتەردى بايىتۋعا، ينستيتۋسيونالدىق جۇيەدەگى جەكە باس بوستاندىعىنىڭ اۋقىمىن كەڭەيتۋگە باعىتتالعان. اسىرەسە مۇنداي ارەكەتتەر ءجيى جاسالادى، ولاردىڭ ماقساتى توپتاعى ۇستەمدىكتى ارتتىرۋ جانە ءابسوليۋتتى بيلىككە قول جەتكىزۋ. «ادامدارعا» باعىتتالعان ترانسگرەسسيۆتى ارەكەتتىڭ مەحانيزمىن، اتاپ ايتقاندا، برينتون (1965) جانە فرومم (1974) سيپاتتاعان.

3. سيمۆولدىق ارەكەتتەر («تاڭبالار بويىنشا») جاڭا، بۇرىن تەڭدەسى جوق پسيحيكالىق قۇرىلىمداردى قۇرۋدان جانە سىرتقى الەم تۋرالى جەكە بىلىمدەرىن كەڭەيتۋدەن تۇرادى. مۇنىڭ بارلىعى شىعارماشىلىق جانە اۋقىمدى ارەكەتتەر. ولاردىڭ ارقاسىندا عىلىم مەن ونەر پايدا بولادى، فيلوسوفيا مەن ءدىن داميدى، ميفتەر مەن ۋتوپيالار دۇنيەگە كەلەدى. ولاردىڭ ارقاسىندا ادام تابيعات پەن مادەنيەت تۋرالى اقپاراتتى بايىتادى. بۇل ارەكەتتەردى ينتەللەكتۋالدىق قۇقىق بۇزۋشىلىقتار دەپ اتاۋعا بولادى.

4. بۇل الەم ادامنىڭ ءوز جوباسىنا سايكەس ءوزىن-وزى دامىتۋ نەمەسە ءوزىن-وزى قۇرۋ دەپ اتالاتىن ءوزىن-وزى قۇرۋعا («وزىنە») باعىتتالعان ارەكەتتەردى جاسايدى. ولار جەكە ادامنىڭ ءوز مىنەزىنىڭ قۇرىلىمدارىن سانالى تۇردە دامىتۋىنان تۇرادى جانە ەرىك-جىگەردى ارتتىراتىن اقىل، جەكە تاجىريبەنى بايىتادى.

قورىتىندىلاي، قورعانىس ارەكەتىنە قاراعاندا، ترانسگرەسسيۆتى ارەكەت ءوزىن-وزى باسقارادى دەپ سانالادى. «كادىمگى تانىمدىق جانە تۇلعاارالىق شەكارالاردان شىعۋ ارەكەتىنىڭ ءوزى، تابيعاتتى زەرتتەۋ نەمەسە بيلىك ءۇشىن كۇرەس سياقتى ءداستۇرلى ەمەس جانە شىعارماشىلىق فۋنكسيالاردى ورىنداۋ تابىسپەن نەمەسە جەڭىلىسپەن اياقتالاتىنىنا قاراماستان، قاناعاتتانۋ اكەلەدى. بۇل فاكت وسىنداي ارەكەتكە بارۋعا موتيۆاسيانى ارتتىرادى».

ترانسگرەسسيۆتى ارەكەتتە جاعىمسىز سەزىمدەرگە قاراعاندا، بار جەتىستىكتەردىڭ شەگىنەن شىعۋعا دەگەن ءۇمىت نەمەسە ءالى بايقالماعان جەتىستىككە ماقتانۋ سياقتى جاعىمدى سەزىمدەر ۇلكەن ءرول اتقارادى. بۇل بەلسەندىلىك ەڭ الدىمەن تۇلعانىڭ قۇرىلىمىمەن انىقتالاتىنىن اتاپ وتكەن ءجون. «شىعارماشىلىق، ءبىلىم، كوگنيتيۆتىك موتيۆاسيا، باتىلدىق جانە توزىمدىلىك سياقتى پاندىك اينىمالىلار نەگىزىنەن ترانس تۇرىندەگى ارەكەتتەردىڭ ناتيجەسى قانداي بولاتىنىن بولجايدى. ترانسگرەسسيا - تۇلعانىڭ كورىنىسى».

ماقالا اۆتورى - ولمەسوۆا ارۋجان. «ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى»، «فيلوسوفيا جانە ساياساتتانۋ فاكۋلتەتى»، «ءدىنتانۋ جانە مادەنيەتتانۋ كافەدراسى»، «6B03102 -مادەنيەتتانۋ» ءبىلىم بەرۋ باعدارلاماسى، 3 كۋرس ستۋدەنتى

جەتەكشىسى – اليكبايەۆا مارجان باشانوۆنا

---