ماتەماتيكا ساباعىندا وقۋشىلاردىڭ تانىمدىلىق بەلسەندىلىكتەرىن ارتتىرۋ
"ماتەماتيكا ساباعىندا وقۋشىلاردىڭ تانىمدىلىق بەلسەندىلىكتەرىن ارتتىرۋ"
ءبىلىم نەگىزى باستاۋىشتان باستالاتىنى بەلگىلى. باستاۋىش سىنىپ وقۋشىسى نە نارسەنى بولسا دا بىلۋگە قۇمار، قولىمەن ۇستاپ، كوزبەن كورگەندى ۇناتادى. زەيىندەرى تۇراقسىز بولعاندىقتان ءبىر سارىندى وقۋدان تەز جالىعادى. سوندىقتان وقۋ مازمۇنى مەن تاربيە ادىستەرىن جاڭارتۋ باعىتىندا وقۋشىلارعا ساپالى ءبىلىم مەن سانالى تاربيە بەرۋ ءۇشىن جان - جاقتى ىزدەنە وتىرىپ، ءوز الدىما مىنانداي «ماتەماتيكا ساباعىندا وقۋشىلاردىڭ تانىمدىلىق بەلسەندىلىكتەرىن ارتتىرۋ» دەگەن تاقىرىپتى تاڭداپ، ماقسات قويدىم: «وقۋشىلاردىڭ ەسەپ شىعارۋعا دەگەن قىزىعۋشىلىعىن، ىنتاسىن وياتىپ، تانىمدىق بەلسەندىلىكتەرىن ارتتىرا وتىرىپ، شىعارماشىلىق قابىلەتتەرىن دامىتۋعا جاعداي جاساۋ».
تومەندەگى مىندەتتەرى ىسكە اسىرۋدى جوسپارلادىم:
1. ماتەماتيكا ساباعىندا وقۋشىلاردىڭ تانىمدىق بەلسەندىلىكتەرىن ارتتىرۋ ارنالعان ديداكتيكالىق جيناق دايىنداۋ.
2. ديداكتيكالىق جيناق تاپسىرمالارىن ءىس - تاجىريبەمدە قولدانۋ.
3. وقۋشىلاردىڭ تانىمدىق بەلسەندىلىكتەرىنىڭ دامۋىن، پاندىك كورسەتكىشتەرىن سارالاپ، تالداۋ.
تەورياعا سۇيەنەتىن بولساق، تانىمدىق بەلسەندىلىك دەگەنىمىز – وقۋشىنىڭ وقۋعا، بىلىمگە دەگەن ىنتا - ىقىلاسىنىڭ، قۇشتارلىعىنىڭ ەرەكشە كورىنىسى. مىسالى: ءمۇعالىمنىڭ بايانداپ تۇرعان ماتەريالىن ءتۇسىنۋ ءۇشىن، وقۋشىنىڭ ونى زەيىن قويىپ تىڭداۋى، العان ءبىلىمىن كەڭەيتىپ تولىقتىرۋ ءۇشىن، وزدىگىنەن كىتاپ وقۋى، باقىلاۋ، تاجىريبە جاساۋ، جازۋ، سىزۋ سياقتى جۇمىستار ىستەۋى كەرەك. ويتكەنى وتىلگەن ماتەريالدى سانالى قايتالاۋدا، جاڭادان ءبىلىم الۋدا، ونىڭ جولدارى مەن داعدىلارىنا ۇيرەنۋدە بەلسەندىلىكسىز مۇمكىن ەمەس. ياعني وقۋشىلاردىڭ بەلسەندىلىگى اۋىزشا، جازباشا جۇمىستاردا، باقىلاۋ ەكسپەريمەنتتەر جۇرگىزۋ جۇمىستارىندا، ءبىر سوزبەن ايتقاندا، وقۋ ءۇردىسىنىڭ بارلىق كەزەڭىندە قاجەت.
ال، «تانىم – ويدىڭ بىلمەۋدەن بىلۋگە قاراي ءدال ەمەس، بىلۋدەن نەعۇرلىم تولىق ءدال بىلۋگە قاراي ۇمتىلاتىن وي - ءورىسىنىڭ كۇردەلى ءۇردىسى». وقۋ ۇردىسىندە وقۋشىنىڭ بەلسەندىلىگى، نەگىزىنەن ەكى ءتۇرلى سيپاتتا بولادى: سىرتقى جانە ىشكى بەلسەندىلىك.
سىرتقى بەلسەندىلىك دەگەنىمىز – وقۋشى ارەكەتىنىڭ سىرتقى كورىنىستەرى (بەلسەندى قيمىل قوزعالىستارى، پراكتيكالىق ارەكەتتەرى، مۇعالىمگە زەيىن قويىپ قاراۋى، ارەكەتى ت. ب.) ءبىراق وسى كەزدە ول باسقا نارسەنى ويلاپ وتىرۋى دا مۇمكىن.
وقۋشىنىڭ ىشكى بەلسەندىلىگى ونىڭ بەلسەندى تۇردە ويلاۋ ارەكەتى جاتادى. وقۋشى بەلسەندىلىگى قانداي بولعاندا دا وي دەربەستىگىنە سۇيەنەدى. وقۋشىدا بەلسەندىلىك ءبىر قالىپتا بولمايدى، ونىڭ قاراپايىم جانە كۇردەلى شىعارماشىلىق ت. ب. بەلسەندىلىك تۇرلەرى بولادى. وسى ارادا شەت ەلدىك پسيحولوگتار ديۋي مەن فيشەردىڭ زەرتتەۋلەرى بويىنشا، وقۋشى «نە ءۇشىن؟ نەگە؟ نە ارقىلى؟» سۇراقتارى توڭىرەگىندە تەرەڭىرەك ويلانا باستايدى
قورىتىندىلاي كەلگەندە، جاڭا يننوۆاسيالىق تەحنولوگيالاردى ءوز جۇمىسىمىزدا پايدالانىپ، سونىمەن قاتار وقۋشىلاردى ماداقتاپ، ىنتالاندىرىپ وتىرعان ورىندى. بالانىڭ قيالىن دامىتا وتىرىپ، ويىن دامىتامىز. ويى دامىعان شاكىرتتەرىمىزدىڭ تانىمدىق قىزىعۋشىلىعى ارتا وتىرىپ، شىعارماشىلىق ارەكەتى جوعارى دەڭگەيگە كوتەرىلەدى.
ج. ايماۋىتوۆ پىكىرىنشە: «ءمۇعالىمنىڭ اينالىساتىنى - ۇنەمى قوزعالىپ، وزگەرىپ، وسەتىن، وركەندەيتىن ءتىرى ادام (تۇلعا) بولعاندىقتان، بىركەلكى ادىسكە تابان تىرەپ شەكتەلىپ قالۋعا بولمايدى...» دەگەندەي، ءححى عاسىر ءمۇعالىمى زامان اعىسىمەن جۇرە ءبىلۋى قاجەت ءارى كەرەك.
ءبىلىم نەگىزى باستاۋىشتان باستالاتىنى بەلگىلى. باستاۋىش سىنىپ وقۋشىسى نە نارسەنى بولسا دا بىلۋگە قۇمار، قولىمەن ۇستاپ، كوزبەن كورگەندى ۇناتادى. زەيىندەرى تۇراقسىز بولعاندىقتان ءبىر سارىندى وقۋدان تەز جالىعادى. سوندىقتان وقۋ مازمۇنى مەن تاربيە ادىستەرىن جاڭارتۋ باعىتىندا وقۋشىلارعا ساپالى ءبىلىم مەن سانالى تاربيە بەرۋ ءۇشىن جان - جاقتى ىزدەنە وتىرىپ، ءوز الدىما مىنانداي «ماتەماتيكا ساباعىندا وقۋشىلاردىڭ تانىمدىلىق بەلسەندىلىكتەرىن ارتتىرۋ» دەگەن تاقىرىپتى تاڭداپ، ماقسات قويدىم: «وقۋشىلاردىڭ ەسەپ شىعارۋعا دەگەن قىزىعۋشىلىعىن، ىنتاسىن وياتىپ، تانىمدىق بەلسەندىلىكتەرىن ارتتىرا وتىرىپ، شىعارماشىلىق قابىلەتتەرىن دامىتۋعا جاعداي جاساۋ».
تومەندەگى مىندەتتەرى ىسكە اسىرۋدى جوسپارلادىم:
1. ماتەماتيكا ساباعىندا وقۋشىلاردىڭ تانىمدىق بەلسەندىلىكتەرىن ارتتىرۋ ارنالعان ديداكتيكالىق جيناق دايىنداۋ.
2. ديداكتيكالىق جيناق تاپسىرمالارىن ءىس - تاجىريبەمدە قولدانۋ.
3. وقۋشىلاردىڭ تانىمدىق بەلسەندىلىكتەرىنىڭ دامۋىن، پاندىك كورسەتكىشتەرىن سارالاپ، تالداۋ.
تەورياعا سۇيەنەتىن بولساق، تانىمدىق بەلسەندىلىك دەگەنىمىز – وقۋشىنىڭ وقۋعا، بىلىمگە دەگەن ىنتا - ىقىلاسىنىڭ، قۇشتارلىعىنىڭ ەرەكشە كورىنىسى. مىسالى: ءمۇعالىمنىڭ بايانداپ تۇرعان ماتەريالىن ءتۇسىنۋ ءۇشىن، وقۋشىنىڭ ونى زەيىن قويىپ تىڭداۋى، العان ءبىلىمىن كەڭەيتىپ تولىقتىرۋ ءۇشىن، وزدىگىنەن كىتاپ وقۋى، باقىلاۋ، تاجىريبە جاساۋ، جازۋ، سىزۋ سياقتى جۇمىستار ىستەۋى كەرەك. ويتكەنى وتىلگەن ماتەريالدى سانالى قايتالاۋدا، جاڭادان ءبىلىم الۋدا، ونىڭ جولدارى مەن داعدىلارىنا ۇيرەنۋدە بەلسەندىلىكسىز مۇمكىن ەمەس. ياعني وقۋشىلاردىڭ بەلسەندىلىگى اۋىزشا، جازباشا جۇمىستاردا، باقىلاۋ ەكسپەريمەنتتەر جۇرگىزۋ جۇمىستارىندا، ءبىر سوزبەن ايتقاندا، وقۋ ءۇردىسىنىڭ بارلىق كەزەڭىندە قاجەت.
ال، «تانىم – ويدىڭ بىلمەۋدەن بىلۋگە قاراي ءدال ەمەس، بىلۋدەن نەعۇرلىم تولىق ءدال بىلۋگە قاراي ۇمتىلاتىن وي - ءورىسىنىڭ كۇردەلى ءۇردىسى». وقۋ ۇردىسىندە وقۋشىنىڭ بەلسەندىلىگى، نەگىزىنەن ەكى ءتۇرلى سيپاتتا بولادى: سىرتقى جانە ىشكى بەلسەندىلىك.
سىرتقى بەلسەندىلىك دەگەنىمىز – وقۋشى ارەكەتىنىڭ سىرتقى كورىنىستەرى (بەلسەندى قيمىل قوزعالىستارى، پراكتيكالىق ارەكەتتەرى، مۇعالىمگە زەيىن قويىپ قاراۋى، ارەكەتى ت. ب.) ءبىراق وسى كەزدە ول باسقا نارسەنى ويلاپ وتىرۋى دا مۇمكىن.
وقۋشىنىڭ ىشكى بەلسەندىلىگى ونىڭ بەلسەندى تۇردە ويلاۋ ارەكەتى جاتادى. وقۋشى بەلسەندىلىگى قانداي بولعاندا دا وي دەربەستىگىنە سۇيەنەدى. وقۋشىدا بەلسەندىلىك ءبىر قالىپتا بولمايدى، ونىڭ قاراپايىم جانە كۇردەلى شىعارماشىلىق ت. ب. بەلسەندىلىك تۇرلەرى بولادى. وسى ارادا شەت ەلدىك پسيحولوگتار ديۋي مەن فيشەردىڭ زەرتتەۋلەرى بويىنشا، وقۋشى «نە ءۇشىن؟ نەگە؟ نە ارقىلى؟» سۇراقتارى توڭىرەگىندە تەرەڭىرەك ويلانا باستايدى
قورىتىندىلاي كەلگەندە، جاڭا يننوۆاسيالىق تەحنولوگيالاردى ءوز جۇمىسىمىزدا پايدالانىپ، سونىمەن قاتار وقۋشىلاردى ماداقتاپ، ىنتالاندىرىپ وتىرعان ورىندى. بالانىڭ قيالىن دامىتا وتىرىپ، ويىن دامىتامىز. ويى دامىعان شاكىرتتەرىمىزدىڭ تانىمدىق قىزىعۋشىلىعى ارتا وتىرىپ، شىعارماشىلىق ارەكەتى جوعارى دەڭگەيگە كوتەرىلەدى.
ج. ايماۋىتوۆ پىكىرىنشە: «ءمۇعالىمنىڭ اينالىساتىنى - ۇنەمى قوزعالىپ، وزگەرىپ، وسەتىن، وركەندەيتىن ءتىرى ادام (تۇلعا) بولعاندىقتان، بىركەلكى ادىسكە تابان تىرەپ شەكتەلىپ قالۋعا بولمايدى...» دەگەندەي، ءححى عاسىر ءمۇعالىمى زامان اعىسىمەن جۇرە ءبىلۋى قاجەت ءارى كەرەك.
You Might Also Like
-
زال ءىشى جاڭا جىل مەرەكەسىنە ساي بەزەندىرىلىپ، مۋزىكالىق اۋەن جيىلعان قوناقتارعا كوتەرىڭكى كوڭىل تۋدىرۋدا.
