سەمەي ءوڭىرىنىڭ ەتنودەموگرافيالىق جاعدايى
سەمەي ءوڭىرىنىڭ ەتنودەموگرافيالىق جاعدايى
بيىل ءبىزدىڭ تاۋەلسىزدىك العانىمىزعا 24 جىل تولادى. تاريحي ولشەممەن العاندا بۇل ونشا كوپ ۋاقىت ەمەس، دەگەنمەن، عاسىرلار بويى ازاتتىق پەن تەڭدىكتى اڭساعان قازاق حالقى مەن ەلىمىزدە تۇرىپ جاتقان وزگە ۇلت ءۇشىن وسىناۋ از عانا بەلەستىڭ ءوزىنىڭ ماڭىزى وراسان زور.
قازاقستان الەمدەگى كوپ ۇلتتى مەملەكەتتەردىڭ ءبىرى. ونىڭ اۋماعىندا تەگى، ءتىلى، مادەنيەتى ءارتۇرلى، ءبىراق تاريحي تاعدىرى ورتاق 130 ۇلت پەن ۇلىستاردىڭ وكىلدەرى (ەتنوستار) تۇرادى. رەسپۋبليكادا نەگىزگى ۇلت – قازاقتاردان باسقا ورىس، ۋكراين، بەلورۋس، نەمىس، وزبەك، ۇيعىر، تاتار، كورەي جانە ت. ب. ۇلت وكىلدەرى بار.
حالىق قوعامنىڭ وندىرىستىك كۇشىنىڭ نەگىزگى كوزى بولىپ تابىلادى. ال، ەتنودەموگرافيا قازىرگى زاماننىڭ ەڭ كۇردەلى ماسەلەلەرىنىڭ ءبىرى. بۇل ماسەلەلەردى دەموگرافيالىق ساياسات تۇرعىسىنان دەر كەزىندە شەشۋ كوپ رەتتە قوعامنىڭ، سونىڭ ىشىندە ۇلتارالىق قاتىناستاردىڭ تۇراقتىلىعىنا، تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ جەتىستىگىنە تىعىز بايلانىستى. سوندىقتان ەتنودەموگرافيالىق ماسەلە قازىرگى تاڭدا ەلىمىزدىڭ الدىندا تۇرعان كوكەيكەستى، كەزەك كۇتتىرمەيتىن ماسەلەنىڭ بىرىنە اينالدى.
جۇمىستىڭ ماقساتى: سەمەي وڭىرىندە قالىپتاسقان قازىرگى ەتنودەموگرافيالىق جاعدايعا تولىق ساراپتاما جاساۋ. وسى ماقساتتا تاريحي جاعدايلارعا بايلانىستى بەلگىلى كەزەڭدەردە ەلىمىزگە كەلىپ قونىستانعان ءتۇرلى ۇلت وكىلدەرىنىڭ تاعدىرى، اۋمالى - توكپەلى كەزەڭدەردە تارىداي شاشىلىپ شەت ەلگە كەتكەن قانداستارىمىزدىڭ اتا-مەكەنىنە ورالۋى، دەموگرافيالىق جاعدايى (تۋۋ، ءوسۋ، ءولىم، ميگراسيا) جاڭا دەرەكتەر نەگىزىندە زەرتتەلگەن.
وسى جۇمىس ارقىلى مەن سەمەي وڭىرىندەگى ەتنودەموگرافيالىق جاعدايدىڭ ءمانىن اشۋدى مىندەت ەتىپ قويدىم. سونداي - اق بۇل مىندەتتى ورىنداۋ ءۇشىن ناقتى ماتەريالدارعا سۇيەندىم.
وزەكتىلىگى: وسى جۇمىس ارقىلى مەكتەپ باعدارلاماسىنا جانە سىنىپتان تىس وقۋلىققا قاجەتتى ماتەريالداردى تولىقتىرۋعا بولادى.
جاڭالىعى: جۇمىستا العاش سەمەي ولكەسىندە ءومىر ءسۇرىپ جاتقان ۇلتتاردىڭ تاريحى، دەموگرافيالىق جاعدايى، كوشى - قون، ورالماندار جايى ءسوز بولادى.
ەرەكشەلىگى: وقۋ باعدارلاماسىنان تىس مول ماتەريالداردىڭ قامتىلىپ وتىرعاندىعىندا جانە ونىڭ جۇيەلى تالدانعاندىعىندا. گيپوتەزا: ەگەر وسى
«سەمەي ءوڭىرىنىڭ ەتنودەموگرافيالىق جاعدايى» اتتى جۇمىستىڭ ناتيجەسى مەكتەپ جاسىنداعى بالالارعا جەتكىزىلسە، وندا ولاردىڭ تۋعان جەرىنە، وتانىنا دەگەن سۇيىسپەنشىلىگى ارتىپ، وزگە ۇلت وكىلدەرىمەن دوستىق قاتىناسى نىعايىپ، ىنتىماق، بىرلىك تۋرالى تۇسىنىكتەرى كەڭەيەدى دەپ ويلايمىن.
سەمەي ولكەسىنىڭ ەتنودەموگرافيالىق جاعدايىنا توقتالار بولسام، قالامىزدا نەگىزگى ۇلت – قازاقتاردان باسقا ونىڭ تەرريتورياسىندا ورىس، نەمىس، ۋكراين، تاتار، وزبەك، ۇيعىر، شەشەن، ءازىربايجان، كۇرد، كارىستەر، سىگان ۇلت وكىلدەرى تۇرادى.
ءوزىم وقيتىن مەكتەپ ارالاس مەكتەپ بولعاندىقتان دا ءار ۇلتتىڭ بالالارى ءبىلىم الىپ جاتىر. مەكتەپ وقۋشىلارىنان ساۋالناما العاندا: 798 - قازاق، 87 - ورىس، 2 – ۋكراين، 1 - ءازىربايجان، 2 - قىرعىز، 3 - تاجىك، 4 تاتار، 1 نەمىس، 3 ۇيعىر، 1 جۇڭگو، 5 تۇرىك بالالارى وقيتىنىن ءبىلدىم.
وسى ۇلتتاردىڭ اراسىنان تاتار، وزبەك، نەمىس دياسپوراسىنا توقتالىپ كەتەيىن. ورىستىڭ ەتنوگرافتارى ۆ. رادلوۆتىڭ، ۆ. ابراموۆتاردىڭ جازىپ كەتكەن ەستەلىكتەرىنە قاراعاندا سەمەي وڭىرىنە تاتارلار ورىس پاتشاسى الەكسەي ءميحايلوۆيچتىڭ تۇسىندا، 1676 جىلداردان باستاپ، قونىس اۋدارا باستاعان. عالىم ۆ. رادلوۆ ءوزىنىڭ 1862 جىلعى جازعان جازبالارىندا سەمەي قالاسى تۋرالى: «سەمەي – 6000 تۇرعىنى بار، ەداۋىر ۇلكەن قالا. مۇنداعى تۇرعىنداردىڭ ۇشتەن ءبىرى عانا ورىستار دا، قالعانى تاتارلار مەن قازاقتار» دەپ، قالانىڭ ءسىبىر مەن باتىس جۇڭگو، ورتا ازيامەن ساۋدا جۇرگىزەتىن ورتالىق ەكەنىن جازادى. ساۋدا جاساۋمەن نەگىزىنەن تاتارلار اينالىساتىندىعى ايتىلعان. سول كەزدە تاتارلاردىڭ قولىمەن سالىنعان 60 ءۇيدى ماسكەۋ ماڭىنداعى جاقسى ۇيلەرمەن سالىستىرعان. ول دا تۇتاس قورشالىپ، تاتار سلوبودكاسى اتالىپتى. «كەيىنگى ۋاقىتتا تاتار ازاماتتارى كوبەيىپ، مۇندا ورتا ازيادان بۇحار كوپەستەرى دە كوشىپ كەلىپ جاتىر» دەپ، رادلوۆ ويىن قورىتىندىلايدى.
بيىل ءبىزدىڭ تاۋەلسىزدىك العانىمىزعا 24 جىل تولادى. تاريحي ولشەممەن العاندا بۇل ونشا كوپ ۋاقىت ەمەس، دەگەنمەن، عاسىرلار بويى ازاتتىق پەن تەڭدىكتى اڭساعان قازاق حالقى مەن ەلىمىزدە تۇرىپ جاتقان وزگە ۇلت ءۇشىن وسىناۋ از عانا بەلەستىڭ ءوزىنىڭ ماڭىزى وراسان زور.
قازاقستان الەمدەگى كوپ ۇلتتى مەملەكەتتەردىڭ ءبىرى. ونىڭ اۋماعىندا تەگى، ءتىلى، مادەنيەتى ءارتۇرلى، ءبىراق تاريحي تاعدىرى ورتاق 130 ۇلت پەن ۇلىستاردىڭ وكىلدەرى (ەتنوستار) تۇرادى. رەسپۋبليكادا نەگىزگى ۇلت – قازاقتاردان باسقا ورىس، ۋكراين، بەلورۋس، نەمىس، وزبەك، ۇيعىر، تاتار، كورەي جانە ت. ب. ۇلت وكىلدەرى بار.
حالىق قوعامنىڭ وندىرىستىك كۇشىنىڭ نەگىزگى كوزى بولىپ تابىلادى. ال، ەتنودەموگرافيا قازىرگى زاماننىڭ ەڭ كۇردەلى ماسەلەلەرىنىڭ ءبىرى. بۇل ماسەلەلەردى دەموگرافيالىق ساياسات تۇرعىسىنان دەر كەزىندە شەشۋ كوپ رەتتە قوعامنىڭ، سونىڭ ىشىندە ۇلتارالىق قاتىناستاردىڭ تۇراقتىلىعىنا، تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ جەتىستىگىنە تىعىز بايلانىستى. سوندىقتان ەتنودەموگرافيالىق ماسەلە قازىرگى تاڭدا ەلىمىزدىڭ الدىندا تۇرعان كوكەيكەستى، كەزەك كۇتتىرمەيتىن ماسەلەنىڭ بىرىنە اينالدى.
جۇمىستىڭ ماقساتى: سەمەي وڭىرىندە قالىپتاسقان قازىرگى ەتنودەموگرافيالىق جاعدايعا تولىق ساراپتاما جاساۋ. وسى ماقساتتا تاريحي جاعدايلارعا بايلانىستى بەلگىلى كەزەڭدەردە ەلىمىزگە كەلىپ قونىستانعان ءتۇرلى ۇلت وكىلدەرىنىڭ تاعدىرى، اۋمالى - توكپەلى كەزەڭدەردە تارىداي شاشىلىپ شەت ەلگە كەتكەن قانداستارىمىزدىڭ اتا-مەكەنىنە ورالۋى، دەموگرافيالىق جاعدايى (تۋۋ، ءوسۋ، ءولىم، ميگراسيا) جاڭا دەرەكتەر نەگىزىندە زەرتتەلگەن.
وسى جۇمىس ارقىلى مەن سەمەي وڭىرىندەگى ەتنودەموگرافيالىق جاعدايدىڭ ءمانىن اشۋدى مىندەت ەتىپ قويدىم. سونداي - اق بۇل مىندەتتى ورىنداۋ ءۇشىن ناقتى ماتەريالدارعا سۇيەندىم.
وزەكتىلىگى: وسى جۇمىس ارقىلى مەكتەپ باعدارلاماسىنا جانە سىنىپتان تىس وقۋلىققا قاجەتتى ماتەريالداردى تولىقتىرۋعا بولادى.
جاڭالىعى: جۇمىستا العاش سەمەي ولكەسىندە ءومىر ءسۇرىپ جاتقان ۇلتتاردىڭ تاريحى، دەموگرافيالىق جاعدايى، كوشى - قون، ورالماندار جايى ءسوز بولادى.
ەرەكشەلىگى: وقۋ باعدارلاماسىنان تىس مول ماتەريالداردىڭ قامتىلىپ وتىرعاندىعىندا جانە ونىڭ جۇيەلى تالدانعاندىعىندا. گيپوتەزا: ەگەر وسى
«سەمەي ءوڭىرىنىڭ ەتنودەموگرافيالىق جاعدايى» اتتى جۇمىستىڭ ناتيجەسى مەكتەپ جاسىنداعى بالالارعا جەتكىزىلسە، وندا ولاردىڭ تۋعان جەرىنە، وتانىنا دەگەن سۇيىسپەنشىلىگى ارتىپ، وزگە ۇلت وكىلدەرىمەن دوستىق قاتىناسى نىعايىپ، ىنتىماق، بىرلىك تۋرالى تۇسىنىكتەرى كەڭەيەدى دەپ ويلايمىن.
سەمەي ولكەسىنىڭ ەتنودەموگرافيالىق جاعدايىنا توقتالار بولسام، قالامىزدا نەگىزگى ۇلت – قازاقتاردان باسقا ونىڭ تەرريتورياسىندا ورىس، نەمىس، ۋكراين، تاتار، وزبەك، ۇيعىر، شەشەن، ءازىربايجان، كۇرد، كارىستەر، سىگان ۇلت وكىلدەرى تۇرادى.
ءوزىم وقيتىن مەكتەپ ارالاس مەكتەپ بولعاندىقتان دا ءار ۇلتتىڭ بالالارى ءبىلىم الىپ جاتىر. مەكتەپ وقۋشىلارىنان ساۋالناما العاندا: 798 - قازاق، 87 - ورىس، 2 – ۋكراين، 1 - ءازىربايجان، 2 - قىرعىز، 3 - تاجىك، 4 تاتار، 1 نەمىس، 3 ۇيعىر، 1 جۇڭگو، 5 تۇرىك بالالارى وقيتىنىن ءبىلدىم.
وسى ۇلتتاردىڭ اراسىنان تاتار، وزبەك، نەمىس دياسپوراسىنا توقتالىپ كەتەيىن. ورىستىڭ ەتنوگرافتارى ۆ. رادلوۆتىڭ، ۆ. ابراموۆتاردىڭ جازىپ كەتكەن ەستەلىكتەرىنە قاراعاندا سەمەي وڭىرىنە تاتارلار ورىس پاتشاسى الەكسەي ءميحايلوۆيچتىڭ تۇسىندا، 1676 جىلداردان باستاپ، قونىس اۋدارا باستاعان. عالىم ۆ. رادلوۆ ءوزىنىڭ 1862 جىلعى جازعان جازبالارىندا سەمەي قالاسى تۋرالى: «سەمەي – 6000 تۇرعىنى بار، ەداۋىر ۇلكەن قالا. مۇنداعى تۇرعىنداردىڭ ۇشتەن ءبىرى عانا ورىستار دا، قالعانى تاتارلار مەن قازاقتار» دەپ، قالانىڭ ءسىبىر مەن باتىس جۇڭگو، ورتا ازيامەن ساۋدا جۇرگىزەتىن ورتالىق ەكەنىن جازادى. ساۋدا جاساۋمەن نەگىزىنەن تاتارلار اينالىساتىندىعى ايتىلعان. سول كەزدە تاتارلاردىڭ قولىمەن سالىنعان 60 ءۇيدى ماسكەۋ ماڭىنداعى جاقسى ۇيلەرمەن سالىستىرعان. ول دا تۇتاس قورشالىپ، تاتار سلوبودكاسى اتالىپتى. «كەيىنگى ۋاقىتتا تاتار ازاماتتارى كوبەيىپ، مۇندا ورتا ازيادان بۇحار كوپەستەرى دە كوشىپ كەلىپ جاتىر» دەپ، رادلوۆ ويىن قورىتىندىلايدى.
نازار اۋدارىڭىز! جاسىرىن ءماتىندى كورۋ ءۇشىن سىزگە سايتقا تىركەلۋ قاجەت.
You Might Also Like
-
"ماتەماتيكا ساباعىندا وقۋشىلاردىڭ تانىمدىلىق بەلسەندىلىكتەرىن ارتتىرۋ"
