مايلىقوجا سۇلتانقوجا ۇلى
مايلىقوجا سۇلتانقوجا ۇلى (1835-1898) — قازاقتىڭ حالىق اقىنى (سۋىرىپ سالما اقىن). قازiرگi وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسى وتىرار اۋدانىنىڭ قوجاتوعاي اۋىلىندا دۇنيەگە كەلگەن.
اۋىل موللاسىنان ساۋات اشىپ، ەسكىشە حات تانىعان. 14 جاسىندا اكەسiنەن ايىرىلعان اقىن تاعدىر تاۋقىمەتiن كوپ كورiپ، تەرمە-تولعاۋلار شىعارىپ ايتىس ونەرiنە بەت بۇرادى. ۇلدارى اسان، جولبارىس، يسابەك اكە جولىن قۋعان ءسوز شەبەرi ءاپايتوس اقىندار بولىپ ءومiردەن وتكەن.
مايلىقوجا سۇلتانقوجا ۇلى XIX عاسىردا ءومىر سۇرگەن اقىن-جىراۋلاردىڭ ىشىندە وزىندىك ورنى ەرەكشە، ارتىنا مول مۇرا قالدىرىپ، حالىقتىڭ ىقىلاسىنا بولەنگەن اقىن. اتاقتى جامبىل اقىننىڭ ءوزى ونىڭ اقىندىعىنا، عيبراتى مول ولەڭ-تەرمەلەرىنە «مايلىقوجا، ءسۇيىنباي، ءپىرىم ەدى سيىنعان» دەپ باعاسىن دا بەرىپ كەتكەن.
مايلىقوجا سۇلتانقوجا ۇلى ولەڭدەرىن اۋىزشا شىعارعان، ءوزى جازىپ قالدىرعان مۇرالارى دا كەزدەسەدى. مايلىقوجانىڭ ادەبي مۇراسىن جانرى مەن مازمۇنىنا قاراي بىرنەشە تاقىرىپتارعا بولۋگە بولادى: عيبرات، ناقىلدار («ەر كوگەرەر دۇعامەن»، «جولداس بولساڭ جاقسىمەن»، «جاقسى ادام قارتايسا»)، ارناۋ ولەڭدەر («احمەت تورەگە»، «تۇرلىبەككە»، تاعى باسقالار)، داستان-مىسالدار («قاسقىر»، «توتىناما»، «اڭقاۋ مەن قۋ»، «شورا باتىر»، «ءۇش جىگىت»)، ايتىستار.
مايلىقوجا اقىننىڭ ءسۇيiنباي، مادەلقوجا ءجۇسىپقوجا ۇلى، كۇدەرىقوجا، قۇلىنشاق، ايمان-گۇلحانىم، ۇلبيكە، قىرعىز اقىنى جانىستارمەن ءسوز سايىستىرۋى اقىن اتامىزدىڭ تەرەڭ ويلى شىندىقتى تۋ ەتكەن بiلiمدi شايىر ەكەنiنە كوز جەتكiزەمiز. مىسالى، زامانداسى قۇلىنشاق اقىننىڭ:
«مايلى، مايلى دەگەنمەن ماي بولمادىڭ،
جۇرتتان الىپ جەگەنمەن باي بولمادىڭ» — دەگەنiنە لەزدە ءسوز تاۋىپ:
سەن قۇلىنشاق بولعالى تالاي بولدى.
نە قۇلىن، نە جاباعى تاي بولمادىڭ.
نەمەسە گۇلحانىم ارۋدىڭ:
كەدەيسiڭ قىزدى جىلقىسى كوپ باي الادى-دەگەن ءازiلiنە:
بيبiمiز تەگiن قىزدى كۇندەمەيدi،
الدىڭ دەپ مۇنى قايدان ۇندەمەيدi.
باتىر بiر وق، باي بiر جۇرت ءبارi بەكەر،
دۇنيەنiڭ بايلىعى تiلدە دەيدi، — دەپ ورنىقتى، ويلى جاۋاپ بەردi.
قىرعىزدىڭ اسىل دەگەن بايىنىڭ تويىندا قازاق اقىندارى بەت قاراتپاعان جانىستى تاريح جولىمەن جiپسiز بايلاپ:
مولدالار كiتاپ وقىپ ءمان ايتادى.
بiلمەسە بەكەر ءسوزدi نەگە ايتادى.
«قىس-اسىل امبيەنiڭ» كiتابىندا قىرعىزدىڭ اتا تەگiن يت دەپ ايتادى — دەپ يتتەي قاپقان جانىc اقىندى جولبارىستاي تالاۋى مايلىنىڭ مىقتىلىعى بۇحارا — سامارقاندا بiلiم العاندىعىنىڭ سەپتiگi.
بiردە قاسىمبەك بولىستىڭ ءبايبiشەسi اقىننىڭ تارتپا جەلدiگiن قويىپ «ءۇش كۇن كۇتتiك بiزدi بiر ماقتامادىڭ تارتپا جەلدiگiڭمەن قۇرىپ كەتكiر
مايلىقوجا» دەگەنiنە ءسوز سۇلەيi:
قازاقتىڭ وزا شاپقان مايلىسى ەدiم،
بۇل ولەڭiم بولماسا قاي كiسi ەدiم،
بەس-التى اۋىز ولەڭدi ايتىپ بەرiپ،
كوڭiلiن قوش قىلايىن ءبايبiشەنiڭ
جوعالماسا قۇرىسىن تارتپا جەلدiك
بۇرىن قاي ەر-توقىمى ساي كiسi ەدiم، — دەپ ەلدi ريزا ەتiپتi.
مايلىقوجا اقىننىڭ ءبىر توپ ولەڭدەرى يا.ءليۋتيشتىڭ قۇراستىرۋىمەن 1883 جىلى تاشكەنتتە باسىلىپ شىققان «قىرعىز حرەستوماتياسى» كىتابىنا ەنگەن. مايلىقوجا سۇلتانقوجا ۇلى اۋىز ادەبيەتىن جاقسى بىلگەن، فولكلورشى ءا.ديۆايەۆ مول دەرەكتەردى مايلىقوجادان العان. كوپتەگەن ولەڭدەرى «ءۇش عاسىر جىرلايدى» (1964)، «بەس عاسىر جىرلايدى» (1964)، «اي، زامان-اي، زامان-اي» (1991) كىتاپتارىندا جانە «ناقىل» (1972) اتتى جەكە جيناعىندا جاريالانعان. «ايتىس» جيناعىنا (2 توم، 1988) اقىننىڭ ءبىرقاتار ايتىستارى ەنگەن.
شىمكەنت قالاسىندا مايلىقوجا سۇلتانقوجاۇلىنا ەسكەرتكىش ءمۇسىن ورناتىلىپ، ءبىر كوشەگە ەسىمى بەرىلگەن. 2009 جىلى تۇركىستان قالاسىنداعى قوجا احمەت ياساۋي اتىنداعى حالىقارالىق قازاق-تۇرىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ مادەنيەت ورتالىعىندا اقىن مايلىقوجا سۇلتانقوجا ۇلىنىڭ 175-جىلدىق مەرەيتويىنا ارنالعان «قازاق ادەبيەتىندەگى كىتابي اقىندار ءداستۇرى» تاقىرىبىندا عىلىمي-تەوريالىق كونفەرەنسيا بولىپ ءوتتى.
وقۋعا كەڭەس بەرەمىز:
مايلىقوجا سۇلتانقوجا ۇلىنىڭ ولەڭدەرى
مايلىقوجا سۇلتانقوجا ۇلىنىڭ ناقىل سوزدەرى
You Might Also Like
-
مادەني وسىمدىكتەر — وسىمدىك تۇرلەرى. مادەني وسىمدىكتەردىڭ پايدا بولۋى ادامزات مادەنيەتىنىڭ قالىپتاسۋىمەن تىعىز بايلانىستى. جۇڭگو مەن جاپونيادان كۇرىش، قوناق تارى، جۇڭگو كاپۋستاسى، بۇرشاق ءتۇرل...
-
فرانسيا دا 1631 جىلى العاشقى گازەت «گازەت فرانسۋاز» شىعا باستاعان. فرانسيا ءباسپاسوزى ەۋروپانىڭ ءبىرقاتار مەملەكەتتەرىنە، سونىڭ ىشىندە تۇركياعا كەڭىنەن تاراتىلادى. ءتورت عاسىرعا جۋىق تاريح...
